เอกสารประกอบการสอนที่ 1 เรื่อง การย่อยอาหารของสิ่งมีชีวิตเซลล์เดียวและสิ่งมีชีวิตหลายเซลล์

โรงเรียนสาธิตมหาวิทยาลัยรามคาแหง (ฝ่ายมัธยม) วชิ าชีววทิ ยา
เอกสารประกอบการสอนวชิ าชวี วิทยา เรียบเรยี งโดย อ.ธวรรณรตั น์ นาคเครือ เรื่อง การยอ่ ยอาหาร

หน่วยท่ี 1 การย่อยอาหารของสิ่งมีชีวติ เซลล์เดยี วและสิง่ มีชวี ติ หลายเซลล์

ส่ิงมีชีวิตทุกชนิด มีความต้องการหาอาหารเพ่ือให้ตนเองสามารถดารงชีพอยู่บนโลกได้ ดังน้ัน เรา
สามารถจะจาแนกสิง่ มชี ีวติ ตามการจัดหาอาหารออกเป็น 2 พวกใหญ่ ๆ คอื

1. Autotroph คือพวกท่ีสามารถสร้างอาหารเองได้จากสารอนินทรีย์ ได้แก่ การสังเคราะห์ด้วยแสง
(Photosynthesis) เช่นพวกพืชสีเขียวต่าง ๆ ได้พลังงานในการสังเคราะห์ด้วยแสงโดยใช้พลังงานจาก
แสงอาทิตย์ และการสังเคราะห์ด้วยปฏิกิริยาเคมี (Chemosynthesis) เช่น ในแบคทีเรียบางชนิด อาศัย
พลังงานจากปฏกิ ิริยาเคมี

2. Heterotroph เป็นพวกท่ีสร้างอาหารเองไม่ได้ ได้แก่ พวกสัตว์ได้อาหารจากสิ่งท่ีสร้างมาแล้ว
เราสามารถแบ่งชนิดของสัตวต์ ามเกณฑ์ตา่ งๆ ได้ดงั น้ี

แบ่งตามชนิดของอาหารที่กนิ เข้าไป
- Herbivore สตั ว์กนิ พชื เช่น กระต่าย กอริลลา วัว หอยทาก เป็นต้น
- Carnivore สตั วท์ ก่ี นิ เน้ือ เช่น เสือ แมว ฉลาม
- Omnivore สตั ว์ท่กี ินทง้ั พืชและสตั ว์ เช่น แมลงสาบ นกกา และคน
- Scavenger/Detritivore พวกท่กี นิ ซากอนิ ทรียเ์ ปน็ อาหาร เชน่ นกแรง้ , ปลวก, กิ้งกอื
แบง่ ตามการวิธีการกินอาหารของสัตว์
- Suspension feeders หรือ Filter feeders การให้อาหารชิ้นเล็ก ๆ ลอดเข้าสู่ทางเดินอาหาร

เช่น ปลาวาฬ Balleen ใช้แถบ Ballen กรองอาหารจากน้าทะเล พวกหอยนางรมใช้เหงือกจับ
อาหาร แลว้ ใช้ขนเลก็ ๆ ปดั เข้าปาก
- Substrate feeders หรือ Deposit feeders พวกที่กินท่ีอยู่อาศยั ของตัวเอง เช่น ตัวอ่อนแมลงที่
กนิ ใบไมท้ ี่ตนเองเกาะอยู่ ปลวกกนิ ไม้
- Fluid feeders พวกทีด่ ูดกินของเหลวจากสัตว์อ่นื เชน่ ยงุ ดูดเลอื ดคน เพลี้ยดูดสารอาหารจากลา
ต้นพืช
- Bulb feeders พวกท่กี นิ อาหารช้นิ โต ๆ
แบ่งตามขนาดของอาหารที่กิน
- Microphagus feeders พวกทีก่ ินอาหารชนิ้ เลก็ ๆ จากสงิ่ แวดล้อม
- Macrophagus feeders พวกที่กนิ อาหารช้ินใหญ่ แล้วมาบดหรอื ยอ่ ย

ประเภทของการย่อยอาหาร แบง่ ออกเป็น 2 ประเภทใหญๆ่ คือ
1. การย่อยภายในเซลล์ (Intracellular digestion) คือ การท่ีเซลล์นาอาหารเข้าไปภายในจนทาให้
เกดิ ถุงอาหาร (Food vacuole) แลว้ ใชน้ า้ ยอ่ ยย่อยอาหารในเซลลน์ ้ัน
2. การย่อยภายนอกเซลล์ (Extracellular digestion) คือ การที่เซลล์ขับน้าย่อยออกมาย่อยอาหาร
นอกเซลลจ์ นกลายเป็นโมเลกลุ เล็ก ๆ แลว้ ดูดซมึ ไปใชป้ ระโยชนต์ อ่ ไป

โรงเรยี นสาธติ มหาวทิ ยาลัยรามคาแหง (ฝ่ายมัธยม) วชิ าชีววิทยา
เอกสารประกอบการสอนวิชาชีววทิ ยา เรียบเรียงโดย อ.ธวรรณรัตน์ นาคเครอื เรอ่ื ง การยอ่ ยอาหาร

ประเภททางเดินอาหาร แบง่ ออกเป็น 2 ประเภทใหญ่ๆ คอื
1. ทางเดินอาหารแบบสมบูรณ์ (Complete digestive tract) ประกอบด้วยช่องเปิด 2 ชอ่ งทาหนา้ ท่ีเป็น

ปากและทวารหนกั
2. ทางเดินอาหารแบบไมส่ มบรู ณ์ (Incomplete digestive tract) ประกอบด้วยช่องเปิดเพียง 1 ช่อง

คอื อาหารเขา้ ทางปาก และกากอาหารออกทางเดียวกนั ภาพแสดงการย่อยอาหาร

โรงเรยี นสาธติ มหาวิทยาลัยรามคาแหง (ฝา่ ยมัธยม) วชิ าชีววิทยา
เอกสารประกอบการสอนวชิ าชีววทิ ยา เรยี บเรยี งโดย อ.ธวรรณรัตน์ นาคเครอื เรื่อง การย่อยอาหาร

หนา้ ทข่ี องทางเดนิ อาหาร 4 ประการ คอื
1. การกิน (Ingestion) เปน็ การนาอาหารเขา้ รา่ งกาย
2. การยอ่ ยอาหาร (Digestion) เป็นการทาใหไ้ ดส้ ารอาหารเพอื่ นาไปใชไ้ ด้
3. การดูดซึม (Absoption) เป็นการนาสารอาหารโมเลกุลเล็กเหล่านั้นเข้าสู่เซลล์เพื่อเข้าสู่ระบบ
ไหลเวียนต่อไป
4. การขบั ออก (Elimination หรือ Egestion) โดยจะขับถ่ายสารท่ยี ่อยไมไ่ ดอ้ อกเปน็ กากอาหาร

า

หนา้ ที่เหล่านีจ้ ะสาเรจ็ ไดต้ อ้ งมี 3 กระบวนการนี้
1. การเคลอ่ื นไหว (Motility) เปน็ การคลกุ เคลา้ อาหารและผลกั อาหารใหเ้ คลื่อนไปตามทางเดนิ อาหาร
2. การหลง่ั (Secretion) เป็นการหลั่งนา้ ยอ่ ยจากต่อมมที ่อตามทางเดนิ อาหาร
3. การขนสง่ (Membrane transport) เป็นกลไกการดดู ซึมสารอาหาร รวมถงึ การขนสง่ ไปยงั เสน้
เลอื ดหรอื ท่อน้าเหลือง

ขัน้ ตอนของการยอ่ ยอาหารยอาหาร
1. การย่อยเชิงกล (Mechanical digestion) เป็นการย่อยอาหารโดยการบดหรือเคี้ยวเพ่ือให้

อาหารมขี นาดเลก็ ลง เชน่ ใช้ฟนั บดเคี้ยว ใช้กึน๋ (Gizzard) บด
2. การย่อยเชิงเคมี (Chemical digestion) เป็นการย่อยอาหารโดยใช้น้าย่อยหรือเอนไซม์

(Enzyme) เขา้ ช่วยเพ่ือให้อาหารมีโมเลกลุ เล็กท่ีสดุ แล้วจงึ ทาการดูดซมึ เข้าสู่เซลลไ์ ด้

การยอ่ ยอาหารของจุลินทรยี ์
จุลินทรีย์พวกโพรโตซัวเป็นส่ิงมีชีวิตเซลล์เดียว ไม่มีอวัยวะท่ีทาหน้าที่ย่อยอาหาร อาหารที่มีโมเลกุล

เล็ก ๆ สามารถแพร่เข้าและออกจากเซลล์ไปสู่ส่ิงแวดล้อมรอบ ๆ ตัว โดยอาศัยการแพร่ผ่าน เยื่อหุ้มเซลล์
ส่วนอาหารที่มีโมเลกุลใหญ่ไม่สามารถเข้าสู่เซลล์โดยวิธีการแพร่ได้ จุลินทรีย์พวกโพรโตซัวก็จะมีวิธีนาอาหาร
เข้าสู่เซลล์ต่าง ๆ กัน อาหารที่ถูกนาเข้าสู่ภายในจะเก็บสะสมไว้ในฟูดแวคิวโอล (Food vacuole) หรือถุง
อาหาร ซึ่งจะถูกย่อยโดยอาศัยเอนไซม์จากไลโซโซมให้เป็นสารอาหารท่ีมีโมเลกุลเล็กลง แล้วลาเลียงผ่านเย่ือ
ฟูดแวควิ โอลเข้าไปในไซโพพลาสซมึ เพือ่ นาไปใช้ต่อไป สว่ นกากอาหารทเ่ี หลือกจ็ ะถกู สง่ ออกไปภายนอกเซลล์

อะมีบา (Amoeba) จะมวี ิธีการนาอาหารเข้าสู่เซลล์ โดยกระบวนการฟาโกไซโทซสิ (Phagocytosis)
โดยการยื่นส่วนไซโทพลาซึมที่เรียกว่า ซโู ดโพเดียม (Pseudopodium) โอบล้อมอาหารเข้าสเู่ ซลล์ เกิดเป็น
ฟดู แวคิวโอลแลว้ ไปรวมกับไลโซโซม(Lysosome) ซ่ึงมเี อนไซมไ์ ลโซไซม์ (Lysozyme) อยู่มากมายจึงเกดิ การ

โรงเรียนสาธิตมหาวิทยาลยั รามคาแหง (ฝ่ายมธั ยม) วชิ าชีววทิ ยา
เอกสารประกอบการสอนวชิ าชวี วทิ ยา เรียบเรียงโดย อ.ธวรรณรตั น์ นาคเครือ เร่อื ง การย่อยอาหาร

ย่อยแบบภายในเซลลข์ ้นึ สารทีย่ อ่ ยได้จะถกู ดูดซึมเขา้ สู่ไซโทพลาซมึ ในบรเิ วณใกล้เคยี ง สว่ นกากอาหารหรือ
สารที่ย่อยไมไ่ ดจ้ ะถูกขับออกจากเย่ือหุ้มเซลล์ โดยแตกทะลุออกทางเยื่อหุ้มเซลล์ (Egestion) ภาพแสดง
ขนั้ ตอนการกินอาหารของอะมีบา

พารามีเซยี ม (Paramecium จะใช้ซเี ลีย (Cilia) ท่ีอย่บู รเิ วณร่องปาก (Oral groove) โบกพัดพา
อาหารเขา้ ทางร่องปากที่มชี อ่ งเปิด เรยี กว่า ไซโตสโตม (Cytostome)
อาหารจะเข้าไปในไซโทพลาซึมจนอยูใ่ นสภาพทีเ่ ปน็ ฟูดแวคิวโอล แลว้
อาหารจะถูกย่อยโดยเอนไซม์ในไลโซโซม เชน่ เดยี วกบั อะมีบา ในทส่ี ดุ
เหลอื เพยี งกากอาหาร ฟูดแวคิวโอลนี้เคล่ือนมาที่บริเวณ ใต้ร่องปาก
เพ่อื กาจดั กากอาหารออกทางช่องเปิด (Anal pore) ซ่ึงมตี าแหน่งที่
แน่นอน

ภาพแสดงการกนิ อาหารของพารามเี ซียม

พวกแบคทีเรยี เหด็ ราและจุลินทรียบ์ างชนดิ จะมกี ารดารงชวี ติ เปน็ ผยู้ อ่ ยสลายสารอินทรยี ใ์ นระบบนเิ วศ
ส่ิงมีชีวิตเหลา่ นส้ี ว่ นใหญ่จะมีการยอ่ ยอาหารโดยปลอ่ ยเอนไซม์ออกมานอกเซลล์ เพอื่ ย่อยสารอนิ ทรยี จ์ นเปน็
สารอาหารโมเลกลุ เล็ก (Extracellular digestion) แลว้ จึง ดูดซมึ เขา้ สเู่ ซลล์

1. การย่อยอาหารของรา เน่ืองจากรามีผนังเซลล์ จึงไมส่ ามารถนาสารโมเลกลุ ใหญ่เข้าสู่เซลล์
ได้ การย่อยอาหารจงึ เป็นการย่อยภายนอกเซลล์ (Extracellular digestion) โดยส่งนา้ ย่อย
หรอื เอนไซม์ออกมาย่อยสารโมเลกลุ ใหญ่ใหเ้ ปน็ สารโมเลกุลเล็กก่อน แลว้ จงึ ดดู ซมึ สาร โมเลกลุ
เลก็ เขา้ สู่เซลล์ การย่อยสารโมเลกุลใหญ่โดยราและแบคทีเรีย จะขึ้นอยู่กบั เอนไซม์อย่าง
เฉพาะเจาะจง ตัวอยา่ งเช่น ยสี ต์จะปล่อยเอนไซมอ์ ินเวอร์เทส (invertase) ออกมาเรง่ ปฏกิ ิริยา
การยอ่ ยสลายนา้ ตาลซโู ครส ทาใหไ้ ดน้ า้ ตาลฟรักโทสและน้าตาลกลโู คส ยสี ต์ผลติ อินเวอรเ์ ทสอ
อกมาในปรมิ าณมาก เพ่ือนาน้าตาลโมเลกลุ เดี่ยวที่ได้มาใช้ในการเจรญิ และกิจกรรมตา่ ง ๆ ของ
ยีสตเ์ อง เรานายสี ต์มาใช้ในการผลิตทางอตุ สาหกรรม โดยใชอ้ นิ เวอร์เทสออกผลติ นา้ ตาลผสม
ระหว่างกลโู คสและฟรักโทสหรอื นา้ ตาลอนิ เวอรท์ เพ่ือผสมในขนมเค้ก ลกู กวาดและเครื่องด่มื ชนิด
ตา่ ง ๆ เป็นต้น โดยปกตนิ า้ ตาลอินเวอรท์ เป็นน้าตาลทีไ่ ดจ้ ากหัวผกั กาดหวาน ( sugar beet )
หรือเตรยี มจากอ้อย ( sugar cane ) เป็นสารต้ังต้น ( substrate )

โรงเรียนสาธิตมหาวทิ ยาลยั รามคาแหง (ฝา่ ยมธั ยม) วชิ าชวี วิทยา
เอกสารประกอบการสอนวชิ าชวี วิทยา เรียบเรียงโดย อ.ธวรรณรตั น์ นาคเครือ เรอ่ื ง การย่อยอาหาร

ทมี่ า https://www.foodnetworksolution.com/wiki/word/0555/yeast-%E0%B8%A2%E0%B8%B5%E0%B8%AA%E0%B8%95%E0%B9%8C

2. การยอ่ ยอาหารของแบคทีเรยี แบคทีเรียมีการย่อยอาหารโดยสง่ นา้ ยอ่ ยออกมาย่อยสารโมเลกุล
ใหญใ่ หเ้ ปน็ สารโมเลกุลเล็กก่อนแล้วจึงดูดซึมสารโมเลกุลเล็กเขา้ สู่เซลล์ จดั วา่ เป็นการย่อยภายนอกเซลล์
(Extracellular digestion) แบคทีเรยี บางชนดิ สามารถย่อยสารอินทรีย์ท่ีมีโครงสรา้ งสลบั ซับซ้อนได้ แต่
บางชนิดอาจจะย่อยไดเ้ ฉพาะสารอินทรีย์ทม่ี ีโมเลกลุ ขนาดเลก็

ท่ีมา : http://api.ning.com/files/V-WKbXgs4uXwKGUA1rJlm-Jg8rPJvfBgZHdpdPZHLqJvf1f9F4PNoIH3RYUw5h0pCMSz8tzxSjuvWTG8aC-nwC8CQlNnaLK*/bio1001.image.prokaryote.jpg

เอกสารอ้างอิง

⚫ BIOCONCEPT Department of Zoo logy Faculty of Science Kasetsart University
⚫ ชีววทิ ยา 1 ปรีชา - นงลักษณ์ สุวรรณพินิจ สานกั พิมพ์จุฬาลงกรณม์ หาวิทยาลัย
⚫ หนังสอื แบบเรยี นชวี วิทยา ว041 ของกระทรวงศกึ ษาธกิ าร
⚫ Campbell NA, Reece JB. 2002. Biology 6th ed. Benjamin Cummings, San Francisco.
⚫ Hopson JL, Wessells NK. 1990. Essentials of Biology. McGraw-Hill Publishing Company, New

York.
⚫ Postlethwait JH, Hopson JL. 1995. The Nature of Life 3rd ed. McGraw-Hill Publishing Company,

New York.
⚫ John GB. 2003. The Living World 3rd ed. McGraw-Hill Publishing Company, New York.
⚫ Solomon EP, Berg LR, Martin DW. Biology 6th ed. Thomson Learning, USA
⚫ http//www.emc.maricopa.edu/faculty/farabee/BIOBK/BioBookToc.html