2013_4

2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 3

ø²Ô²ø²Î²ÜàôÂÚàôÜÀ ºô вڲ¶ÆîàôÂÚàôÜÀ

Ազգը, որպես հասարակական ամբողջա- գույն կեղծարարությունը: Խոսքը վերաբե- թական անգամ եւ վարկաբեկեց արիակա-
կան օրգանիզմ, չունի հին ու նոր պատ- րում է հայոց ծագուﬓաբանությանը, արիա- նությունը:
մության շրջաններ: Պատմությունն ազգից կանության էությանն ու էթնո-հոգեւոր
անբաժանելի ամբողջություն է եւ աﬔնա- ակունքներին: Սովետական Միության հարցում խաղա-
հնագույն շրջանի պատմությունն իսկ ներկա թղթերը խառնեց Ստալինն իր վարած
է ու գործում է այսօրվա իրականության ﬔջ Ողջ ﬕջնադարի ընթացքում քրիստո- քաղաքականությամբ, ինչը հետաձգեց
ինչպես ներազգային կյանքում, այնպես էլ նեական աշխարհը ընդունում էր Հին Կտա- կոմունիզﬕ վարկաբեկումը եւ ՍՍՀՄ-ի
արտաքին բազմաբնույթ փոխհարաբերու- կարանում արտացոլված այն փաստը, որ փլուզումը:
թյուններում: Այս փաստը գիտակցվել է դեռ Դրախտը (մարդկության ծագման օրրանը)
հնագույն ժամանակներում եւ պատմու- եւ Փրկության երկիրը Տիգրիսի ու Եփրատի Սովետական գիտնականները ջրածնային
թյունը ﬕշտ եղել է ռազմա-քաղաքական գի- ակունքներն ընդգրկող պատմական Հա- ռումբի եւ ռազմա-քաղաքական այլ գործոն-
տություն: Հնուց ի վեր, ելնելով քաղաքական յաստանն է: Ըստ Հին Կտակարանի, նա- ներին զուգահեռ «գտան», որ հնդեւրոպական
շահերից, շարադրվել ու վերաշարադրվել խաջրհեղեղյան նահապետները եւ ջրհե- նախալեզվի կրողները ապրել են հարավ
են կեղծված պատմություններ, նպատակ ղեղից փրկված Նոյը Հայաստանում են -արեւելյան Եվրոպայում Դնեպր եւ Դոն գե-
ունենալով գրավել այլոց հարուստ ու բար- հաղորդակցվում Աստծո հետ: Հրեաների տերի ստորին հոսանքների շրջանում: Նո-
գավաճ կենսատարածքները, յուրացնել հո- նախահայր Աբրամը եւս Աստծո հետ առա- րից դարավոր «ճշմարտությունն» է. հաղթել
գեւոր-մշակութային արժեքները, թաքցնել ջին անգամ հաղորդակցվում է Հայաստա- ես, ուրեﬓ քո գրած պատմությունն է ճիշտ:
գործված հանցանքները եւ այլն: նում Հայոց Միջագետքի Խառան քաղաքում:
Բրեժնեվյան ճահճացման շրջանում
Պատմությունը գիտի շատ դեպքեր, XIX դ. ձեւավորվում է հնդեվրոպական իրանական ծագում ունեցող (օսեթիններ,
երբ պատահական դիպվածների օգնու- լեզուներ տերﬕնը եւ այդ լեզուների ծա- տաջիկներ եւ այլն) գիտականներն ար-
թյամբ ասպատակող ուժ են դառնում գուﬓաբանական կապերն ուսուﬓասիրող տասահմանյան որոշ գիտնականների
քաղաքակրթական հիմքեր եւ մշտական պատմա-հաﬔմատական լեզվաբանությու- աջակցությամբ փորձում էին հիﬓավորել
կենսատարածք չունեցող քոչվոր ցեղերը: նը: Հանգելով այն մտքին, թե այդ լեզուները նախահայրենիքի նախկինում քննարկված
Իրենց քանդող էության ու բիրտ ուժի ﬕջո- ծագում են ﬕ նախալեզվից, գիտնականները ﬕջինասիական տարբերակը: Այդ նույն
ցով գրավելով որեւէ քաղաքակրթական օջա- ձեւակեպեցին այդ նախալեզուն կրողների ժամանակ Թ. Գամկրելիձեի եւ Վ. Իվանովի
խի տարածք, յուրացնում են նրա հոգեւոր- նախնական բնակության տարածքի տեղայ- ջանքերով վերակենդանացվեց այն նախնա-
մշակութային ու նյութական արժեքները, նացման խնդիրը: կան տեսակետը, թե հնդեւրոպական ցեղերի
հորինում դրանց ստեղծման պատմության նախահայրենիքը պատմական Հայաստանն
իրեց տարբերակը եւ աշխարհին ներկա- XIX դ. երկրորդ կեսին, որպես հնդեվրոպա- է:
յանում այդ կեղծ պատմությամբ: Դրա հնա- կան ցեղերի նախահայրենիքի, որոշ
գույն օրինակը Արաբական թերակղզու եվրոպական գիտնականներ նշում էին Իրենց մոտ 1000 էջանոց երկհատորյա
քոչվոր սեմական ցեղերի կողﬕց Շուﬔրի պատմական Հայաստանի տարածքը: Սա- ﬔնագրության ﬔջ չհիշատակելով Հայաս-
գրավման, շուﬔրական քաղաքակրթության կայն այս գիտության հետագա «զարգա- տան անվանումը, նրանք նախկին փաս-
յուրացման եւ այդ քաղաքակրթության ցումը» գնաց այլ ճանապարհով: տերին ավելացնելով իրենցը, փորձում են
ստեղծուﬓ իրենց աստվածներին ու նախնի- հիﬓավորել, որ Հայաստանն է եղել հնդ-
ներին վերագրելու փաստն է: XIX դ. վերջին եւ XX դ. սկզբին աշխարհում եւրոպական ցեղերի նախահայրենիքը:
գերիշխանության հասնելու ռազմավա- Անշուշտ, նրանց առաջնային խնդիրն էր
(Հովսեպոս Փլավիոս (հատնի է նաև րական ծրագրերի շուրջ ձեւավորվեցին ապացուցել, որ քարթվելական ցեղերը եղել
որպես Հովսեփ Բեն Մաթաֆիա, իսկ խոշոր ֆինանսա-քաղաքական ուժեր, են արիների հարեւաններն ու ժամանա-
հռոﬔական քաղաքացի դառնալուց հե- որոնք դարասկզբին կարողացան եվրոպա- կակիցները:
տո` Տիտոս Փլավիոս Հովսեպոս, մ. թ. 37 կան հզոր պետություններին ռազմական
– մոտ 100), անտիկ շրջանի հրեա պատ- առճակատման մղել: Ծրագրած խոշորա- Այնուաﬔնայնիվ կոմունիստական գա-
ﬕչ և մատենագիր: Գրել է «Հրեական ծավալ աշխարհա-քաղաքական փոփոխու- ղափարախոսության վերջնական վար-
պատերազﬕ մասին», «Հրեական թյունների իրականացման նախապատրաս- կաբեկումը եւ Սովետական Միության
հնախոսություն», «Ընդդեմ Ապիոնի», տական փուլում նրանք ստեղծում էին իրենց ծրագրավորված փլուզումը ուշացած, բայց
«Կյանքը» աշխատությունները: Բացառիկ ապագա գործունեության պատմական նույնպես կայացվեց: ՍՍՀՄ փլուզման արդ-
տեղեկություններ է հաղորդում Հայոց ար- հիﬓավորումը եւ գաղափարախոսությու- յունքում հայերս, որպես «նվեր», ստացանք
քաներ Տիգրան Բ Մեծի, Արտավազդ Բ-ի և նը: Իրենց համար վտանգավոր գաղափա- անկախություն, դրսի թելադրանքը հլու-
Տրդատ Ա Արշակունու վերաբերյալ:) րախոսությունները ներդրվում էին այն- հնազանդ կատարող, շահամոլ ու ապազ-
պիսի ﬕջավայրերում, որտեղ դրանք գային ղեկավարներ, ... ու արիների նախա-
Մ. թ. I դ. հրեա պատﬕչ Հովսեպոս անպայմանորեն պիտի դառնային քանդող հայրենիք կոչվելու իրավունքը տվող
Փլավիոսը գրում է, թե ինքը ստիպված ուժ, վարկաբեկվեին, դուրս մղվեին ու կիսատ-պռատ ﬕ տեսություն: Որպեսզի
հրեաների պատմությունը շարադրում է զրկվեին ապագայում հզոր քաղաքական հասկանանք, թե դրսում ﬔր հետագա
ըստ Հին Կտակարանի, քանի որ հույները կառույցներ ստեղծելու հնարավորություն- ճակատագրի համար ինչ ծրագրեր են
կեղծել են իրենց պատմությունը: Նոր ժա- ներից: նախապատրաստվում այդ «նվերների»
մանակներում նույն ձեւով թուրքական հիմքի վրա, պետք է անդրադառնալ դրանց
քոչվոր ցեղերը գրավեցին Արեւմտյան Կոմունիստական գաղափարախոսությու- նախապատմությանը:
Հայաստանն ու Փոքր Ասիան, հիﬓա- նը ներդրվեց Ռուսաստանում, իսկ արիա-
վորվեցին այնտեղ, իրագործեցին բնիկ կանությունը Գերմանիայում: Պատերազ- Հայերի ցեղասպանությունը կազմակեր-
հայերի ցեղասպանությունը, բռնի ուժով մում պարտված եւ ռեւանշի ձգտող պող եւ իրականացնող ուժերը հասկացան,
իրենց ﬔջ լուծեցին հայերի, հույների եւ այլ Գերմանիայում ոգեւորությամբ ընդունվեցին որ անհնար է իրականացնել հայ ազգի
բնիկների, տիրացան հայկական եւ փոք- արիականության անվան տակ քողարկված ֆիզիկական բնաջնջման ծրագիրը: Ցեղա-
րասիական հին քաղաքակրթական արժեք- ֆաշիստական լոզունգները: Գերմանացի սպանության արդյունքում առաջացավ
ներին եւ պատմության կեղծարարության պատմա-լեզվաբաններն «ապացուցեցին», իր ազգային ինքնությունը պահպանող
ճանապարհով փորձում են ծածկել իրենց թե արիների նախահայրենիքը Հյուսիսային Սփյուռք, որի գոյությունը վերջնականապես
հանցանքները եւ այդ տարածքների քա- Եվրոպան էր` գերմանական ցեղերի անհնարին դարձրեց նույնիսկ նման
ղաքակրթական արժեքների ստեղծումը վե- բնակության վայրերը: Ապա ստեղծվեց խնդիր դնելը: Սակայն դրված էր լուծում
րագրել իրենց չեղած նախնիներին: «ընտրյալ, ազնվացեղ» ազգի առասպելը եւ պահանջող ռազմավարական գլոբալ
ֆաշիստական գաղափարախոսությունը: խնդիրը` Հայաստանը դատարկել հայե-
Մոտ հարյուր տարի է, ինչ համաշխար- րից: Իրենց ֆինանսա-տնտեսական ու
հային պատմագիտությունն իր քաղաքա- Անշուշտ, այն ոչ ﬕ ընդհանուր բան չուներ ռազմա-քաղաքական հզորության վրա
կան պատվիրատուների շահերին համա- բարձրագույն բարոյա-հոգեւոր չափանիշ- վստահ, իրենց իրական շահերն ու ագրե-
պատասխան փորձում է իրականացնել ների վրա հիﬓված արիականության հետ: սիվ նպատակները կեղծ մարդասիրական
համաշխարհային պատմության խոշորա- Ի վերջո, ինչպես ծրագրավորած էր, սան- ու կոսմոպոլիտական գաղափարախո-
ձազերծվեց երկրորդ համաշխարհային
պատերազմը, Գերմանիան պարտվեց հեր- Â4

4 ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë

3Â օտարի կազմակերպած դավերի իրակա- բարձր չափանիշներով կրթություն տալու
համար: Պատահական չէ, որ նման նպա-
սություններով դիմակավորած ու աշխար- նացման գործիք են դառնում: Հայագետ պրո- տակներով առ այսօր շարունակում ենք
հը դեզինֆորմացիայով հեղեղած հիշյալ օգտվել ﬕայն Խորենացու «Պատմությունից»:
ուժերը խնդրի լուծումը տեղափոխեցին ֆեսորների ու ակադեﬕկոսների քանակը Այսօր որակապես նոր սերունդ է մտնում
այլ ոլորտ. հայերի ﬔջ թուլացնել ազգա- հայագիտության ասպարեզ, սակայն չի
յին ինքնության գիտակցումը, կտրել շատ ավելի շատ էր, քան գիտության որեւէ այլ երեւում, թե նրանք կկարողանան ազատ-
հոգեւոր-պատմական արմատներից եւ վել նախկին «գիտական» օտարի թելա-
ֆինանսա-տնտեսական ու քաղաքական ասպարեզում: Նույնքան շատ, սակայն վախ- դրանքով կառուցված կաղապարներից ու
ﬔթոդներով Հայաստանում ստեղծել այն- մտածելակերպից, որովհետեւ նրանց կրթել
պիսի սոցիալական իրավիճակ, որը բերի վորած (հանկարծ չշեղվեն «գիտության» ու շարունակում են կրթել հները, ովքեր
Հայաստանի հայաթափմանը: այսօր էլ ﬓում են օտարի ձեռքի գործիքն
կողﬕց ընդունված տեսակետներից) եւ ընդեմ սեփական ազգի եւ գործում են «ըն-
Այդ խնդրի լուծման համար նախ պետք տանիք եմ պահում» ադարացումով:
էր կեղծել պատմությունը, հայերին զըր- զուտ ակադեﬕական աշխատանքներում
կել Հայկական լեռնաշխարհի նախաքրիս- Նման գործելակերպի դրսեւորուﬓերից է
տոնեական քաղաքակրթական արժեքների խուսափելով գլոբալ հայագիտական պրոբ- այն փաստը, որ ԵՊՀ-ի իրանագիտության
ստեղծողը կոչվելու իրավունքից, ներարկել ամբիոնն իր ուսանողների համար «Արիա-
քոչվոր ու եկվոր լինելու գաղափարը եւ լեﬓեր դնելուց, նրանք ﬕկրոսկոպիկ կան պրոբլեմը, հնագույն արիների պատ-
դրանք զուգակցելով ժամանակակից մությունն ու մշակույթը» թեմայով դասա-
այլեւայլ գայթակղությունների հետ թուլաց- ճշգրտության էին հասնում երկրորդական, խոսություններ կարդալու էր հրավիրել
նել հայերի կապը իրենց բնական կենսա- Ս-Պետերբուրգի համալսարանի արեւելա-
տարածքի՝ պատմական Հայաստանի հետ: մասնավոր հարցերում, «ճշգրտում» էին գիտության ֆակուլտետի դեկան, ՌԴ ԳԱԱ
Այսինքն, ծրագրված էր հայոց ազգային թղթակից-անդամ, պրոֆեսոր Ի. Մ. Ստեբ-
հիշողությունից մաքրել իր բնիկ կենսա- մատենագիրների հաղորդած պատմու- լին-Կաﬔնսկուն:
տարածքի հետ կապող եւ հնագույն ժամա-
նակներից ﬕնչեւ մ.թ.ա. VI դ. ընկած թյունները: Այս ճանապարհով նրանք, Վերջինս իր երկրորդ դասախոսությունը
իրական իֆորմացիան եւ ներարկել նորը սկսեց ի ﬕջ այլոց արված հայտարարու-
կեղծվածը (մ.թ.ա. VI դ. ընտրությունը պայ- օրինակ, «պարզեցին», որ արիական դի- թյամբ, թե «գիտության կողﬕց ապացուցված
մանավորված էր այն հանգամանքով, որ այդ է, որ հայերը եւ հայերենը ոչ ﬕ առնչություն
շրջանի գրավոր աղբյուրներում հայ = արﬔն, ցա-աշխարհընկալումային սյուժեներով չունեն արիականության հետ», ապա մոտ
Հայասատան=Արﬔնիա անվանուﬓերն 30-40 րոպե խոսելով արիական եւ ուրալյան
այնպիսի դրսեւորուﬓեր ունեն, որ անհնար հնդկական «Ռիգվեդա»-ից ավելի հա- լեզուների փոխհարաբերությունների մա-
էր դառնում կեղծ ﬔկնաբանություններ հո- սին, խնդրեց հարցեր տալ: Հարցերի ըն-
րինել կամ թաքցնել): րուստ «Սասնա Ծռեր»-ը կապված է Ասո- թացքում պարզվեց, որ նա Ի. Դյակոնովի
աշակերտն է, ծանոթ չէ (!) ոչ հայերենին, ոչ
Խնդրի իրականացման համար նախ րեստանից Հայաստան փախած հայրա- հայ մշակույթին: Պրոֆեսորին ուղղված որոշ
հավաքագրվեց տարբեր ազգությունների հարցերի պատասխաններ ուսանողների
պատկանող եւ ճանաչված գիտնականների սպան եղբայրների անվան հետ կամ կողﬕց ընդունվեցին ծափերով եւ ﬕայն
խումբ, որը պետք է ստեղծեր ու հիﬓավորեր ունկնդիրների ﬕ փոքր խումբ, ովքեր
կեղծ պատմությունը եւ այն ներկայացներ լավագույն դեպքում ﬕջնադարում արաբ իրենց արիական ծագումը ճանաչում ու
որպես գիտական անբեկելի ճշմարտություն: ընդունում են ոչ թե «գիտական հեղինա-
նվաճողների դեմ հայերի մղած պայքարի կությունների» գրքերով, այլ գենետիկ
Զուգահեռաբար վերահսկողության տակ հիշողությամբ, արտահայտեցին իրենց
վերցվեցին հայկական հայագիտական արտացոլուﬓ է, որ ս. Մեսրոպ Մաշտոցից արդարացի վրդովմունքը: Պարզ է ու ցա-
կենտրոնները: XIX դ. վերջում եւ XX դ. վալի, որ ապագայում այդ ուսանողները
առաջին քառորդում հայոց էթնո-հոգեւոր առաջ երբեք չենք ունեցել գիր ու գրչություն, կրկներգելու են դյակոնոﬖերի, թոմ-
պատմության ասպարեզում հիﬓարար աշ- սոնների, ռասսելների, սյունիների
խատանքներ էին կատարում Մխիթարյան որ հայոց նախաքրիստոնեական դիցարանը ասածները: Նույն ամբիոնում հաջորդ
ﬕաբանության անդաﬓերը (Ղ. Ալիշան, Հ. հրավիրված դասախոսողը տխրահռչակ
Ավգեր, Հ. Տաշյան, Ա. Մատիկյան եւ այլոք): իրանականից է փոխառնված, որ հայերը Ռասսելն էր, որն իր ելույթի առաջին իսկ
Նախ մարեց ﬗիթարյանների հզոր ձայնը, նախադասության ﬔջ հայտարարեց, թե
ապա, հիﬓականում ետպատերազմյան մ.թ.ա. I հազ. Եվրոպայից գաղթելով եկել հայկական մշակույթն ամբողջովին իրա-
շրջանում, եվրոպական ու աﬔրիկյան նականացված է:
առաջատար համալսարաններում բաց- հաստատվել են Հայաստանում եւ ոչ ﬕ կապ
վեցին հայագիտական հորջորջվող կենտ- Եթե մարդ անհատը կեղծում է իր անձ-
րոններ, որոնց կեղծարար գործունեության չունեն տեղի հնագույն քաղաքակրթությունը նական կենսագրությունը, այն որակվում
մասին շատ է խոսվել ու գրվել: Սրանք է հանցանք եւ հետապնդվում օրենքով:
ուշ շրջանի (վաղ ﬕջնադարից ﬕնչեւ ﬔր ստեղծողների հետ... Ազգի պատմության կեղծարարությունը
ժամանակները) հայոց պատմության բա- եւ հանցանք է, եւ հանցանքների հան-
ցահայտ կեղծարարությամբ պետք է իրենց Անշուշտ եղան որոշ բացառություններ ցանք սրբապղծություն: Ուր է ազգային
վրա սեւեռեին բոլոր հարվածները, որպեսզի անվտանգության դիրքերում կանգնած
գլոբալ պատմության կեղծ տարբերակն (Գ. Ղափանցյանը փորձեց ընդիմանալ սահմանադրական այն Օրենքը, որում
ստեղծող առաջատար գիտնականները ներկայացված լինի ﬕ պարզ ճշմար-
ﬓային կասկածից դուրս: հնդեւրոպական տեսություններին, Գ. Ջա- տություն. ազգի պատմությունը ներսից
լուսաշող Տաճար է, որը ﬕշտ ավարտուն է
Տոտալիտար իշխանության եւ գաղա- հուկյանը կարողացավ հայերենի, որպես ու ամբողջական եւ ﬕաժամանակ անվերջ
փարախոսության պարտադրած պայման- կառուցվող, իսկ դրսից գոյապայքարի դա-
ներում գտնվող սովետահայ հայագետներին անկախ լեզվի, վաղնջական ժամանակը ժան կռիվ, որում ոչ ﬕ պահի դադար չկա:
վերահսկելու խնդիրն ավելի դյուրին եղավ: Այդ Տաճարը ճիշտ կառուցելու համար
Հայագիտության առումով Սովետական հասցնել մ.թ.ա. III հազ. եւ այլն), սակայն այդ ազգի աﬔն ﬕ սերունդը պետք է ճշգրիտ
Հայաստանը դարձավ քաղաքական թելա- իմանա երկու բան. նախնյաց կառուցածի
դրանքին համապատասխանող «գիտա- ողջ ժամանակահատվածում հայազգի հա- տրամաբանությունը եւ նախնյաց տարած
կան» թեզերի արտադրամաս: Միշտ կարելի հաղթանակների գաղտնիքը:
է գտնել եւ գտնվեցին կենդանության օրոք յագետներն իրենց հայացքները հառել էին
սին փառքի, կոչուﬓերի, տիտղոսների ու Մեր սերնդի համար դա համատարած
պաշտոնների ձգտող, սրբություն չունե- տխրահռչակ Ի. Դյակոնովին եւ սպասում
ցող մարդիք, որոնք սեփական ազգի դեմ Â5
էին նրա ծրագրային ցուցուﬓերին: Ինչու

Վ. Համբարձումյանը, Ա. Ալիխանյանը եւ

հայ ժողովրդի մյուս հանճարեղ զավակները

կարողանում էին իրենց ինքնուրույն

խոսքն ասել իրենց ուղղությունները բացել

գիտության, տեխնիկայի ու արվեստի

տարբեր բնագավառներում, գիտակցելով,

որ ազգը ծնել է իրենց, որպեսզի իրենք

վերածնեն ազգին: Իսկ հայ հայագետը

այդպես էլ չկարողացավ ասել այն պարզ

ճշմարտությունը, որ հայը պատմական

Հայաստանի բնիկն է, արիական հոգեւոր-

աշխարհընկալումային համակարգի

ստեղծողը, առաջինը ցորեն մշակողն ու

ﬔտաղ ձուլողը..., երբ նրա ձեռքի տակ էին

հայերենի, «Սասնա Ծռեր»-ի, Մ. Խորե-

նացու, Ա. Շիրակացու, պատմական

Հայաստանի սրբազան տեղանունների

աշխարհագրության, Հայաստանում պեղ-

ված հնագիտական նյութի, հայկական

ժայռապատկերների ընձեռնած եւ այլ բազ-

մաթիվ փաստեր:

Աշխարհում թերեւս ոչ ﬕ ազգ չունի այն

երկարատեւ ու բազմաբնույթ պատմա-

կան փորձը, որ ունենք ﬔնք: Սակայն

չունեցանք այդ փորձից դասեր քաղելու

հնարավորությունը, քանզի հայագի-

տության կողﬕց չի կատարվել այդ

փորձի պատմաքաղաքական օբյեկտիվ

քննությունը, ինչի արդյունքներն այսօր

շատ անհրաժեշտ են հայությանն ու նրա

պետությանը: Չունեցանք հայ ժողովրդի

պատմության այնպիսի գրքեր, որոնք նա-

խատեսված լինեին նոր սերունդներին հայ-

րենասիրական ու հոգեւոր-բարոյական

2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 5

4Â գիտությանն անընդհատ իր թիկունքում լության մասին որոշում կայացնելու հա-
պետք է զգա պետության հզոր աջակցու- մար երբեք ժամանակ չեն ունենալու: Երբ է
ճգնաժաﬕց ու խղճուկ վիճակից վեր թյունը: Ազգային Ժողովում հայագիտության հար-
հառնելու, ազգային պետություն կառու- ցը դառնալու օրակարգային:
ցելու բանալիներից ﬔկն է, իսկ դրանց Սակայն երեւում է, որ իշխանական
բացահայտումը հայագիտության առաջ- աթոռակռիﬖերում եռանդուն, ճշգրիտ гÙÉ»ï زðîÆðàêÚ²Ü,
նային խնդիրը: Մյուս կողﬕց, այդ առաքե- հաշվարկներով ու ճարպկությամբ գոր- ýǽÇÏáë, ѳ۳·»ï
լության իրականացման ժամանակ հայա- ծող «պետական այրերը» հավանաբար
հայագիտության ազգապահպան առաքե-

ºðºì²ÜàôØ ´²òìºò Üñ³Ýó ѳٳñ, áíù»ñ ã·Çï»Ý
ÀܺðòàÔÆ ²ðÒ²ÜÀ γñ³µ³É³ÛÇ å³ïÙáõÃÛáõÝÁ...

Երևանը գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք հռչակելու ամ- Լեգենդար ծաղկավաճառ Կարաբալան ծնվել է XX դարի սկզբին հարուստ
փոփոիչ ﬕջոցառուﬓերի շրջանակում տեղի ունեցավ նկարիչ- ընտանիքում Երևանի թաղամասերից ﬔկում` Քանաքեռում: Նրա իսկական
քանդակագործ Նուռի՝ Արման Դավթյանի հեղինակած Ընթերցողի անունն է Ստեփան Հարությունյան:
արձանի բացման հանդիսավոր արարողությունը:
Խորհրդային կարգերի հաստատուﬕց հետո Ստեփանի ընտանիքը
Բրոնզաձույլ քանդակը տեղադրվել է խորհրդանշական վայրում՝ կորցրեց իր ունեցվածքը: 1934-1936 թթ. Ստեփանը դատապարտվեց «իշ-
Խնկո Ապոր անվան մանկական գրադարանի հարևանությամբ: խանության հրապարակային վարկաբեկման» համար և հայտնվեց ﬕ
Ավելի քան 2 ﬔտր բարձրություն ունեցող կոմպոզիցիան կազմված բանտախցում հայ ﬔծ բանաստեղծ Եղիշե Չարենցի հետ, որը Ստեփանին
է գրքերից և լուսամփոփից: գովերգում է իր բանաստեղծություններից ﬔկում:

Ինտերակտիվ քանդակը ﬔկ այլ առանձնահատկություն էլ ունի. Աշխենը` Ստեփանի կինը, չսպասեց նրան և ամուսնացավ ﬔկ այլ մարդու
այն հնարավորություն է ընձեռում քանդակի հարակից տարածքից հետ: Երբ Ստեփանը դուրս եկավ բանտից, նա չուներ ո՛չ տուն, ո՛չ կին, ո՛չ
անվճար համացանցային կապով մուտք գործելու www.karda.am որդի, որին նրան այլևս արգելեցին տեսակցել:
կայքէջ և ներբեռնել ﬕլիոնավոր գրքեր: Ի դեպ, Ընթերցողի քանդակն
իր տեսակի ﬔջ ﬕակն է աշխարհում: Ստեփանը սկսեց Աստաֆյան փողոցում (այժմ` Աբովյան) ծաղիկներ բա-
ժանել անցորդ աղջիկներին: Զամբյուղը ձեռքին էլ նա հիշվեց բազմաթիվ
երևանցիների համար:

Կարաբալան մահացավ 70-ական թվականների սկզբին, համաձայն լեգեն-
դի` սառեց փողոցում: Նրա գերեզմանի վայրը ﬕնչ օրս անհայտ է:

1991-ին Աբովյան փողոցում կանգնեցվեց Լևոն Թոքմաջյանի հեղինակած
Կարաբալայի հուշարձանը:

èáÙ³Ý ²µñ³ÙáíÇãÇ µÇ½Ý»ë ϳÝáÝÝ»ñÁ

«Forbes» ամսագիրը հրապարակել է ﬕլիոնատեր, պատգամավոր, 1. Ես գերադասում եմ «ﬔնքով» խոսել այն մարդկանց մասին, ում
«Chelsea» ֆուտբոլային ակումբի սեփականատեր Ռոման Աբրամո- հետ աշխատում եմ: Գրեթե երբեք «ես» չեմ ասում:
վիչի բիզնես կանոնները.
2. Կարծում եմ, որ փողերը կարող չեն երջանկություն բերել:
Անկախություն՝ այո, այն էլ՝ որոշ չափով: Ես երբեք չեմ ձգտել օգ-
տագործել իմ բիզնեսը՝ պետության վրա ազդելու համար:

3. Իմ կանոնն է՝ հանգիստ նստի՛ր տեղդ և ﬔջ ﬕ՛ ընկիր:
4. Կարծում եմ, որ աﬔն ինչի հասնում են շփուﬓերի ﬕջոցով:
5. Ես ﬔծ ջանքեր եմ գործադրել բիզնեսում հաջողությունների
հասնելու համար և ուրախ եմ, որ այսօր կարող եմ զբաղվել բարե-
գործական ծրագրերով:
6. Բարեգործությունը բավական բարդ բան է: Այդ իսկ պատճառով
կարևոր է գտնել ոլորտ, որտեղ դու կարող ես իսկապես օգնել ինչ-որ
ﬔկին ու արդյունք ստանալ: Դա ﬕ գործընթաց է, որը պրոֆեսիոնալ
ﬔնեջﬔնթ է պահանջում:
7. Փողերը, իհարկե, ֆուտբոլում կարևոր դեր են խաղում, բայց
որոշիչ չեն:
8. Հենց ես էի Ռուսաստանում առաջին ձեռնարկատերերից ﬔկը:
9. Իմ ձեռքբերումը հիﬓված է ﬕայն հաջողության վրա:

6 ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë
гñó³½ñáõÛó ³é³Ýó å³ñ³ñï³ÝÛáõûñÇ ¢ ÃáõݳùÇÙÇϳïÝ»ñÇ®

«ØºÜø ²äðàôØ ºÜø к¶Ü²ÜøÆ ¸²ðàôØ»

«ºñµ Ñ»éáõëï³ï»ë³ÛÇÝ Ãáù ßááõÝ»ñÇ քեզ պետք կգա (եթե, իհարկե, դու նպատա- Հանրային կառուցների ցանկացած օղակ՝
ϳ٠áñ»õ¿ ³ÛÉ Ñ³Õáñ¹Ù³Ý Ù»ç կաուղղված որոշել ես որեւէ գործ անել սկսած աﬔնափոքրից (ասենք՝ շենքի լիա-
ÇÝùݳѻ·Ý³ÝùÇ ã³÷³µ³ÅÇÝÁ ու պիտանի ինֆորմացի ես որոնում): Սա զորից) վերջացրած նախավերջին օղակով,
ÙÇ ùÇã ³í»É³ÝáõÙ ¿, »Ã»ñáõÙ աﬔնօրյա, սովորական կրթական պրոցես է: իրենց իրավունք են վերապահել ասելու.
«Մեզանից ոչինչ կախված չէ, քանի որ ﬔնք
Ùdzݷ³ÙÇó ÏÛ³Ýù ¿ ѳÛïÝíáõÙ» Հակառակ դեպքում ստացվում է, որ հա- ընդաﬔնը կատարողներ ենք, որոնցից պա-
մակարգչային սարքերի վրա ընդաﬔնը ﬕ հանջում են վերադասները»: Լավ, ասենք՝
ºñ»õ³ÝÇ îÇÏÝÇϳÛÇÝ Ã³ïñáÝÇ Õ»Ï³- քանի կոճակ ես սեղմում, ու ինֆորմացիան համաձայնեցինք, բայց հարց է առաջանում՝
í³ñ, µ»Ù³¹ñÇã èáõµ»Ý ´³µ³Û³ÝÁ ݳ˳- հեղեղի նման գալիս լցվում է քո անպաշտ- իսկ աﬔնվերջին օղակը ո՞ւմ կարող է դա
·³Ñ³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó Ñ»ïá պան ուղեղի ﬔջ: ասել:
ͳí³Éí³Í ѳë³ñ³Ï³Ï³Ý Áݹí½Ù³Ý
³ÉÇùÁ µ³ñ»µ»ñ ¿ ѳٳñáõÙ áõ ÝßáõÙ, áñ Միշտ ասում եմ, որ ﬔր առաջնային խնդի- – ´³ñÓñÛ³ÉÇÝ »ñ»õÇ...
ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý ÷á÷áËáõÃÛáõÝ ¿ ï»ÕÇ րը թերի կրթական համակակարգն է, հատ- – Բարձրյալը հաստատ չի պահանջի անել
áõÝ»ÝáõÙ: կապես՝ դպրոցական: Նկատած կլինեք, այն, ինչ արվում է: Աﬔնավերեւի օղակը
երեւի, թե դպրոցի ուսուցիչներն ինչպիսի արդարացում չունի եւ ուզած չուզած պետք
Àëï Ýñ³` ³Ù»Ý³Ã³ÝÏÝ ³ÛÝ ¿, áñ »ñÇ- ատելություն ունեն ինտերնետի հանդեպ: է որոշակի քայլերի դիﬕ: Իսկ այդ կարեւոր
ï³ë³ñ¹Ý»ñÝ »Ý ÁÝï»É³ÝáõÙ ß÷Ù³Ý Ýáñ Շատերը գոռում են, թե ինտերնետը սպանեց քայլերը հնարավոր չէ անել, եթե հասարա-
Ùß³ÏáõÛÃÇÝ áõ íϳ ¹³éÝáõÙ ³ÛÝ Çñ³Ï³- գրականությունը, եւ ﬕ պահ անգամ չեն կությունը կիսագրագետ է:
ÝáõÃÛ³ÝÁ, áñï»Õ ϳñ»ÉÇ ¿ áã û ëå³éÝ³É մտածում, որ կրթությունը նաեւ տարբեր Երբ հասարակությունը երկար ժամանակ
·ÉáõË åáÏ»É áõ íǽ ç³ñ¹»É, ³ÛÉ ÅåÇïáí գործիքներից օգտվելու հմտություններ սո- խավարի ﬔջ է պահվում, գալիս է ﬕ շրջան,
µ³ñ»õ»É ÙÇÙÛ³Ýó: ºí ¹ñ³ÝÇó Ñ»ïá ³í»ÉÇ վորեցնել է նշանակում: երբ դա սկսում է խանգարել հենց խավարը
³ñ¹Ûáõݳí»ï ³ÝÓ ½·³É Çñ»Ý: ապահովողներին, որոնք օրերից ﬕ օր զար-
Հաճախ ենք ասում, որ հեռուստատեսային մանքով նկատում են, որ այլեւս ոչինչ անել
èáõµ»Ý ´³µ³Û³ÝÁ íëï³Ñ ¿, áñ Ù»ñ ինֆորմացիան ուղղորդվում է իշխանու- չեն կարող:
ËݹÇñÝ»ñÇ ÑÇÙùáõ٠ûñÇ ÏñÃáõÃÛáõÝÝ ¿, թյունների կողﬕց: Իհարկե, դա այդպես է, – г۳ëï³ÝáõÙ ã³÷³½³Ýó ³ÏïÇí ѳñóÏ
³Û¹ ÃíáõÙª ݳ»õ Ù»¹Ç³ Ù³ÝÇåáõÉÛ³ódz- բայց վստահ եմ, որ նորմալ կրթություն ստա- ¿ ü»ÛëµáõùÁ, ³ÛÝ, ûñ»õë, ³Ù»Ý³Ù»Í ë÷éáõÙ
Ý»ñÇó å³ßïå³Ýí³ÍáõÃÛ³Ý å³Ï³ëÁ: ցած ու ինքնուրույն մտածող մարդը շատ áõÝ»óáÕ Éñ³ïí³ÙÇçáóÝ ¿ ¹³ñÓ»É: ܳ»õ ½áõ-
21-ñ¹ ¹³ñÁ ѳٳñ»Éáí Ñ»·Ý³ÝùÇ ¹³ñª լավ կարող է այդ ուղղորդվող իրավիճակից
ݳ ½ñáõóáõÙ ¿ Ù»ñ ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ù»ç դուրս գալ ու, ﬕեւնույն է, ճիշտ ընկալել «´áÉáñ ¹³ñ»ñáõÙ ¿É ÑáõÙáñÇó
ÝßÙ³ñíáÕ µ³ñ¹áõÛÃÝ»ñÇ, ã³÷³½³Ýó իրեն հասնող ինֆորմացիան: Առնվազն ë³ñë³÷»ÉÇ í³Ë»ó»É »Ý
ͳÝñ³ÏßÇé Ï»óí³ÍùÇ áõ ÑáõÙáñÇó í³Ë»- հասկանալ, որտեղ են իրեն փորձում են օգ-
ݳÉáõ Ù³ëÇÝ: տագործել, ուղղորդու՞մ են, թե՞ ոչ: ï·»ïÝ»ñÁ, µ³ñ¹áõÛóíáñí³Í
Ù³ñ¹ÇÏ áõ »ñ»õáõÛÃÝ»ñÁ»:
– ÐÇÙ³ µáÉáñë ϳñÍ»ë ³ß˳ïáõÙ »Ýù áñ- – ¸³ ¿É ¿ ÏñÃáõÃÛá±õÝ:
ù³Ý ϳñ»ÉÇ ß³ï µ³Ý Éë»É, ï»ëÝ»É, ï»Õ»Ï³- – Իհարկե, կրթություն է: Ես հիմա կարծես ·³Ñ»é ѳë³ñ³ÏáõÃÛáõÝ ¿ Ó»õ³íáñ»É...
ݳÉ: ²ñ¹Ûáù ÏɳÝíáÕ ÇÝýáñÙ³ódzÛÇ ù³Ý³ÏÁ դասական ֆրանսիական լուսավորչական – Միամտություն է, երբ թվում է, որ վիրտու-
ѳٻٳï³Ï³±Ý ¿ Ý»ñùÇÝ µ³í³ñ³ñí³Íáõ- ուղղության ներկայացուցչի նման բոլոր
ÃÛ³ÝÁ: ալ տարածքը քեզ շրջապատող ամբողջ
հարցերի լուծումը տեսնում են կրթության աշխարն է, որը դու ինքդ ես ընտրում,
– Դա կրթության հարց է, որը կարծում ﬔջ: Մենք հաճախ ենք ասում, որ հիմա ձեւավորում ու խմբագրում: Ֆեյսբուքը հեշ-
եմ՝ շատ պարզ լուծում ունի: Պետք է կարո- կգա ինչ-որ ﬔկը (ասենք՝ ընտրությունների տությամբ ծնում է պատրանք, որ դու սի-
ղանալ գխավորը զատել, անջատել երկրոր- արդյունքում) ու ﬕանգաﬕց կփոխի ﬔր րելի ու արժեքավոր ես (ﬔկ օրում, ասենք,
դականից: Եվ այդ սկզբունքն աշխատում է կյանքի որակը: Վստահ եմ, ոչ ﬕ փոփոխու- հարյուրավոր «լայքեր» ես ստանում):
թյուն չի կատարվի, եթե հենց ﬔր հա-
«ü»ÛëµáõùÁ Ñ»ßïáõÃÛ³Ùµ ÍÝáõÙ սարակությունից չբխի փոփոխության Բայց շատ կարեւոր է հիշել, որ ամբողջ աշ-
¿ å³ïñ³Ýù, áñ ¹áõ ëÇñ»ÉÇ պահանջը: Իսկ հասարակությունը այդ պա- խարհը նաեւ այն հատվածն է (եւ բավական
áõ ³ñÅ»ù³íáñ »ë (Ù»Ï ûñáõÙ հանջը կարող է ներկայացնել այն ժամանակ, ﬔծ հատվածը), որը քեզ հետ չի շփվում, քեզ
երբ համապատասխան կրթական ցենզ հետ համաձայն չէ, իսկ որոշ դեպքերում
³ë»Ýù, ѳñÛáõñ³íáñ «É³Ûù»ñ» ունենա: նաեւ դեմ է քեզ:
»ë ëï³ÝáõÙ)»:
– ´³Ûó ÏñÃí³Í, µ³ÝÇÙ³ó Ù³ñ¹Á µ³í³- Ընդհանրապես ուրիշներին հասկանալու
աﬔն տեղ, ոչ ﬕայն ﬔդիա արտադրանքի Ï³Ý íï³Ý·³íáñ ¿, ûÏáõ½ ÙdzÛÝ Ýñ³Ýáí, áñ (մանավանդ, երբ նրանք լրիվ հակառակ
սպառման ընթացքում: Պետք է, օրինակ, ոչ ϳñáÕ ¿ ³ÝѳñÙ³ñ ѳñó»ñ ï³É Çß˳Ýáõ- հայացքներ են արտահայտում) ու նրանց
թե գիրք կարդալ, այլ կարողանալ օգտվել ÃÛáõÝÝ»ñÇÝ: ØÇ·áõó» íï³Ý·ÇÝ ¹ÇÙ³¹ñ»Éá±õ հետ ընդհանուր լեզու գտնելու կարողու-
գրականությունից: Հավատացնում եմ ձեզ՝ ѳٳñ ¿É ÇÝùݳÑáëÇ áõ ÷ïÙ³Ý ¿ ¹³ï³- թյունը շատ թանկ է: Կարծում եմ` հստակ
դա շատ կարեւոր է: Կարեւոր է իմանալ, թե å³ñïíáõ٠ѳïϳå»ë ¹åñáóÁ: է՝ եթե փորձում ենք իրար հասկանալ,
որտեղից, ինչպես եւ ինչ չափաբաժնով կա- առաջընթաց է տեղի ունենում, իսկ հենց
րող ես ստանալ այն ինֆորմացիան, որը – Կրթված մարդն, իհարկե, վախեցնում է դադարում ենք իրար հասկանալ, դեպի
շատերին: Բայց այստեղ ﬕ ﬔծ պարադոքս պատերազմ ենք գլորվում: Ընդ որում՝ պա-
կա. կիսագրագետ հասարակության ﬔջ տերազﬓերում կրակոցները պարտադիր
ոչինչ անել չես կարող, այն անհեռանկար է: չեն, կարող ենք հարեւաններով, ընկեր-
ներով, բարեկաﬓերով, քույրերով ու եղ-
բայրներով պատերազﬕ ﬔջ հայտնվել:
Անարդյունավետ ﬕ պատերազﬕ...

Իսկ ինչպես գիտենք, պատերազﬓերի ժա-
մանակ երեխաներ չեն ծնվում: Երեխաները
ծնվում են սիրո արդյունքում:

– ¸áõù ջϳí³ñáõÙ »ù ѳ۳ëï³ÝÛ³Ý ³Ù»-
ݳϻÝëáõÝ³Ï Ã³ïñáÝÝ»ñÇó Ù»ÏÁ, áñÁ áã
ÙdzÛÝ Ù³ÝáõÏÝ»ñÇ, ³ÛÉ»õ ٻͳѳë³ÏÝ»ñÇ

Â7

2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 7

6Â շատ լավ է: Բոլոր նրանք, ովքեր չափից ավել տարածման դեմ պայքարող խմբերը):
լուրջ են վերաբերվում սեփական անձին, Նկատել եմ նաեւ, որ հենց որ հեռուստա-
«Ø»ñ ³é³çݳÛÇÝ ËݹÇñÁ սեփական ազգի գաղափարախոսությանը,
ûñÇ ÏñÃ³Ï³Ý Ñ³Ù³Ï³ այսպես ասած` վերեւից հրահանգված տեսային թոք շոուների կամ որեւէ այլ
ϳñ·Ý ¿, ѳïϳå»ëª ¹åñá- ճիշտ ուղուն, ծիծաղ են առաջացնում եւ ﬔծ հաղորդման ﬔջ ինքնահեգնանքի չափա-
ó³Ï³Ý: Üϳï³Í ÏÉÇÝ»ù իմաստով առաջխաղացում չեն ունենում: բաժինը ﬕ քիչ ավելանում է, եթերում ﬕան-
»ñ»õÇ, û ¹åñáóÇ áõëáõóÇãÝ»ñÁ Եվ հակառակը` եթե այդ աﬔնին իրոնիայով գաﬕց կյանք է հայտնվում:
ÇÝãåÇëÇ ³ï»ÉáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý են նայում, շատ ավելի արդյունավետ են
որպես անձնավորություններ: Հումորը Բայց ﬔնք ընդհանրապես ծանր ենք, եւ
ÇÝï»ñÝ»ïÇ Ñ³Ý¹»å»: բուժիչ հատկություն է, եւ բոլոր դարերում դրա պատճառը բազմաթիվ բարդույթներն
էլ հումորից սարսափելի վախեցել են են: Մեկը ասում է` ﬔնք 5 հազար տարվա
Ñ»ï ½ñáõó»Éáõ ûٳݻñ ¿ ·ïÝáõÙ: տգետները, բարդույթավորված մարդիկ ու պատմություն ունենք, մյուսը հակադարձում
лï³ùñùÇñ ¿ª ÇÝãá±õ ¿ Ù»ñ óïñáÝÁ ϳñ- երեւույթները: է` ոչ, ﬔնք 10 հազար տարվա պատմություն
ունենք: Եվ բոլորն այդ հազարամյակների
Í»ë ÙÇßï áõß³ÝáõÙª ã÷áñÓ»Éáí Ùï³Ñá·Çã ³Ï- Հումորը արտակարգ հատկություն է, բեռը իրենց վրա են կրում ու ծանր-ծանր
ïáõ³É ûٳݻñÁ µ»Ù³Ï³Ý ÝÛáõà ¹³ñÓÝ»É, հատկապես՝ երբ այն ուղղված է դեպի ներս: քայլում են աշխարհով: Բայց եթե հանկարծ
³ë»Ýù, ûÏáõ½ ù³Õ³ù³Ï³Ý ¹áÏáõÙ»Ýï³É որեւէ ﬔկը փորձի ոչ թե այդ հսկայական
ųÝñÇ ÙÇçáóáí: Æ í»ñçá, µ»ÙÁ áã ÙdzÛÝ ³Ù»- Նկատելի է, որ շատերը Հայաստանում բեռը, այլ ինքն իրեն տանել, ﬕանգաﬕց
ݳÑÇÝ, ³ÛÉ»õ ųٳݳϳÏÇó É»½íáí ³ë³Íª դժվար են դիմանում հումորի փորձությանը, կհամոզվի՝ որքան թեթեւ ու հեշտ է քայլում:
online é»ÅÇÙáí ³ß˳ï»Éáõ Ý»ñáõÅ áõÝ»óáÕ Ù»- մանավանդ այն մարդիկ, ովքեր, ըստ իրենց,
¹Ç³Ñ³ñÃ³Ï ¿: որոշակի դիրքի են հասել: Նրանք ոչ ﬕայն Ընդհանրապես պետք չէ այս հողը, այս եր-
հումորը, այլեւ թեթեւ կյանքը տանել չեն կիրը ծանրացնել սեփական գոյությամբ, քեզ
– Թատրոնը պետք է լինի տարբեր: կարող: Թեթեւ ասելով՝ նկատի ունեմ թե- շրջապատող մարդկանց վզին փաթաթել սե-
Իհարկե, ﬔնք ունենում ենք հաջողված թեւությունը սեփական հագուստի, վարվե- փական ներկայությունն ու անել այնպես, որ
ներկայացուﬓեր, բայց դրանք մթնոլորտ լաձեւի, անձի հանդեպ: Նրանց թվում է, որ շրջապատը երազի ﬔզանից ազատվելու ու
ստեղծող չեն: Համաձայն եմ, որ հասարա- որքան ծանր ներկայանան, այնքան ﬔծ առանց ﬔզ հանգիստ շնչելու մասին:
կության ներսում կատարվող պրոցեսները արժեք կունենան: Եթե նրանցից հանենք
անտարբեր չպիտի թողնեն թատրոնը: կոստյուﬓերը, փողկապը, նաեւ տակը «´áÉáñ Ýñ³Ýù, áñáÝù ã³÷Çó
Կարծում եմ՝ խնդիրն այն է, որ թատրոնը դրված աթոռն ու թողնենք ﬔրկ, շատ արագ Éáõñç »Ý í»ñ³µ»ñíáõÙ ë»÷³-
հուզող թեմաներին արձագանքելու գեղար- կհամոզվենք, որ նրանք գրոշի արժեք չունեն: Ï³Ý ³ÝÓÇÝ, ë»÷³Ï³Ý ³½·Ç
վեստական ձեւը չի կարողանում գտնել: Այդ պատճառով էլ բոլորը պինդ բռնվում են
Թատրոնը արագ արձագանքման խումբ իրենց «ծանրությունից» ու ծանր-ծանր բա- ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛ³ÝÁ,
կամ մասﬔդիա չէ, նրա լսարանը շատ ռեր են ասում: ³Ûëå»ë ³ë³Í` í»ñ»õÇó Ññ³-
ավելի փոքր է, քան ցանկացած օրաթերթի ѳ·í³Í ×Çßï áõÕáõ ѳݹ»å,
ընթերցողների քանակը: Կարծում եմ` հումորը աստվածային հատ- ÍÇÍ³Õ »Ý ³é³ç³óÝáõÙ »õ Ù»Í
կություն է: Երբ ասում ենք, որ Աստված իր ÇÙ³ëïáí ³é³ç˳ճóáõÙ
Եվ հետո էլ, եթե թատրոնը սկսի արձա- նմանությամբ է ստեղծել մարդուն, հիշենք
գանքել իրականությանն այնպես, ինչպես, նաեւ, որ հումորի զգացումը ﬕայն մարդուն ã»Ý áõÝ»ÝáõÙ»:
ասենք, օրաթերթը, այն մրցակցությանը չի է տրված: Մարդուց բացի որեւէ այլ կենդանի
դիմանա: Թերթը, հեռուստատեսությունը էակ այդ զգացումը չունի: Կենդանիները Թվում է՝ հասարակ բաների մասին ենք
կամ ինտերնետային լրահոսը նույն գործը կարող են մտածել, երեւակայել, անգամ խոսում, բայց իրականում քչերս ենք պատ-
կանեն ավելի լավ եւ արագ: Թատրոնը փոքր- խոսել, բայց ունակ չեն իրենց շրջապատող կերացնում, թե ինչպիսի տպավորություն
ինչ ավելի խորը հայացք նետելու կարիք աշխարհին ու իրենք իրենց հումորով վե- ենք թողնում նորմալ մարդկանց վրա: Եվ,
ունի: Չէ՞ որ թատրոն գալով՝ հանդիսատեսն րաբերվել: Դա ﬕայն մարդուն է տրված, հե- առավելեւս, այն ժամանակ, երբ ﬔդիայի
ուզում է նաեւ էսթետիկական հաճույք ստա- տեւաբար դա աստվածային շնորհ է: ուշադրությանն ենք արժանանումեւայսպես
նալ, երկխոսության ﬔջ մտնել: ասած` խոշորացույցի տակ ենք հայտնվում:
– Ø»ñ ÏÛ³ÝùáõÙ ¹»é ß³ñáõݳÏáõÙ ¿ Ù»Í ¹»ñ Ի վերջո, կարող ենք նաեւ ժպտալ, ինքներս
Ի վերջո, չմոռանանք, որ թատրոնի ֆուն- Ë³Õ³É Ñ»éáõëï³ï»ëáõÃÛáõÝÁ: â»±ù ϳñ- ﬔզ հեգնել (նաեւ ձեռ առնել), պակաս նշա-
կցիաներից ﬔկն էլ դիտողի ստեղծա- ÍáõÙ, áñ ³ÛÝ, Ñ»Ýó Ó»ñ Ýß³Í Í³Ýñ³ÏßÇé áõ նակություն տալ սեփական կեցվածքին:
գործական ջիղը արթանացնելն է: ѳëï³Ï³ßÇ Ï»ñå³ñÝ»ñÁ ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý
Աﬔնամաքուր արվեստն, օրինակ, երաժշ- Ù»ç ¹Ý»Éáí, Ñ³×³Ë ÇÝùÝ ¿ ͳÕñÇ ³é³ñϳ – ܳ»õ µ³ñ»õ»±É å³ï³Ñ³Ï³Ý ³Ýóáñ¹Ý»ñÇÝ:
տություն է, քանի որ եթե այն լաﬖ է, լսողին ¹³éÝáõÙ: ²ÛÝ ÑÇÝ ã¿±: – Գիտեք՝ ես շատ ուրախ եմ, որ այս քաղա-
անպայման մղում է ստեղծագործելու: Ընդ քական նորամուծությունը մտավ ﬔր կյանք
որում` երաժշտության հեղինակի հետ հա- – Մեր հեռուստատեսությունը ﬕանշանակ որպես վարվելաձեւ, որպես շփման կիրթ
մահավասար ստեղծագործելու: շատ հին է, այդ դաշտում ոչ ﬕայն հումորը, մոդել: Բոլոր ընտրությունների ժամանակ
այլեւ շատ-շատ այլ կարեւոր բաներ են ﬔնք լսել ենք, որ թեկնածուները ﬕմյանց
Աﬔն դեպքում կարծում եմ, որ պլակա- պակասում: Հեռուստատեսությունն աշ- սպառնացել են, վիրավորել, իսկ հիմա
տային թատրոնը այնքան էլ թատրոն չէ: խատում է այնպես, կարծես ինտերնետ գո- բոլորովին այլ մշակույթ ներմուծվեց: Եվ
Սովետական ժամանակ ասում էին` առա- յություն չունի: Իհարկե, հետաքրքիր հա- պարզվեց, որ դա շատ էլ արդյունավետ է, քա-
վոտյան թերթում, երեկոյան կուպլետում ղորդուﬓեր, այսպես ասած` կղզյակներ, նի որ իրար հանգիստ նայող մարդիկ շատ
(այսինքն՝ բեﬕց կատարվող երգերում): հանդիպում են այնպես, ինչպես ﬔր ավելի արդյունավետ կարող են լուծել ծագող
Նման թատրոն յուրահատուկ թատրոն, հասարակության ﬔջ են հանդիպում խնդիրները, քան եթե իրար սպառնան գլուխ
իհարկե, կարող է գոյություն ունենալ, բայց փոքրիկ առողջ կղզյակներ (օրինակ՝ բնա- պոկել ու վարկաբեկել:
իսկական թատրոնը ավելի խորը զրույցի պահպանական, ճարտարապետական Վստահ եմ` ինքն իրեն հեգնելու պատ-
հարթակ է: ձեւախեղուﬓերի, օտարալեզու դպրոցների րաստ մարդը ոչ կկառչի իր աթոռից, ոչ էլ
արագորեն դրանից վայր կընկնի:
– äɳϳï³ÛÇÝ Ã³ïñáÝÇ ¹»ñÁ ÑÇÙ³ µ³- Էլի եմ ասում` Աստված թեթեւ է, հումորով:
í³Ï³Ý ѳçáÕ Ï³ï³ñáõÙ »Ý ÑáõÙáñ³ÛÇÝ – ÐáõÙáñáí ¿É ³ñ³ñ»±É ¿ ³ß˳ñÑÁ...
·ñ³éáõÙÝ»ñÁ, ¹»ÙáïÇí³ïáñÝ»ñÁ, ٻٻñÁ, – Առանց հումորի բա այսպիսի աշխարհ
ͳÕñ³Ï³Ý ýáïáÏáɳÅÝ»ñÁ, áñáÝù ѳÛïÝíáõÙ կստեղծե՞ր...
»Ý ÑÇÙݳϳÝáõÙ Ù»¹Ç³ÛáõÙ áõ ëáóó³Ýó»ñáõÙ Դերասանուհի Ֆաինա Ռանեւսկայան ﬕ
áõ Ñ»ïá ³ÏïÇíáñ»Ý ßñç³Ý³éíáõÙ ³éûñÛ³ÛáõÙ: հաճարեղ խոսք ունի, ասել է` ես այնքան
îå³íáñáõÃÛáõÝ ¿, áñ ëï»Õͳ·áñÍ»Éáõ çÇÕÁ խելացի էի, որ կարողացա կյանքս թեթեւ
ÑáõÙáñáí ¿ ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ: ապրել:

– Հումորն ընդհանրապես հիանալի բան է: гñó³½ñáõÛóÁª ÜáõÝ» вÊìºð¸Ú²ÜÆ
Իսկ ձեր նշած բոլոր օրինակները կարծում եմ՝ Èáõë³ÝϳñÁª гÏáµ ÐàìвÜÜÆêÚ²ÜÆ
ժամանակի պահանջ են: Ընդհանրապես 21-
րդ դարը հեգնանքի, իրոնիայի դար է: Եվ դա

8 ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë

àíù»ñ »Ý ï»Õ³Ï³Ý ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý

³é³Ýóù³ÛÇÝ ¹»Ùù»ñÁ

г۳ëï³ÝÇ ³Ýϳ˳óáõÙÇó Ç í»ñ ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛáõÝ 2. سùëÇ٠гÏáµÛ³Ý – Այն, որ Հայաստանը հարուստ է հանքե-
ϳñ, áñå»ë½Ç ï»Õ³Ï³Ý ³ñï³¹ñáõÃÛáõÝ ÑÇÙÝí»ñ, ÉÇÝ»ÇÝ րով, դա փաստ է: Ակնհայտ է նաև, որ պետք է լիներ մարդ, ով
Ù³ñ¹ÇÏ, áíù»ñ ½³ñÏ Ïï³ÛÇÝ ï»Õ³Ï³Ý ³ñï³¹ñáõÃÛ³ÝÁ կարող էր ոտքի հանել այդ ճյուղը: Այդ պատասխանատու գործն
¢ Çñ»Ýó áõë»ñÇÝ Ïí»ñóÝ»ÇÝ ³Û¹ ͳÝñ áõ µ³í³Ï³ÝÇÝ å³- իր վրա վերցրեց Մաքսիմ Հակոբյանը, ում որդիները ևս գնացին
ï³ë˳ݳïáõ ·áñÍÁ£ հոր ճանապարհով՝ զարկ տալով տեղական արտադրությանը։
Մաքսիմ Հակոբյանն իր երկու որդիների’ Վահե և Արման Հա-
²ÛëåÇëáí Ò»½ »Ýù Ý»ñϳ۳óÝáõÙ ³ÛÝ ·áñͳñ³ñÝ»ñÇÝ, կոբյանների գլխավորությամբ հսկայական դեր կատարեց հանքա-
áíù»ñ ÑÇÙù ¹ñ»óÇÝ ï»Õ³Ï³Ý ³ñï³¹ñ³ÝùÇÝ ¢ ϳñáÕ³- արդյունաբերության բնագավառում: Անկախությունից հետո
ó³Ý ³ÛÝ Ý³¢ ³ñï³Ñ³Ý»É ³ñï»ñÏÇñ: կաթվածահար եղած հանքարդյունաբերությունն այս ընտանիքի
շնորհիվ է, որ կարողացավ ոտքի կանգնել և այսօր «Զանգեզուրի»
1. Ðñ³Ýï ì³ñ¹³ÝÛ³ÝÝ իր երկու որդիների՝ Միքայելի և Կարե- պղնձամոլիբդենային կոմբինատը, այս ընտանիքի գլխավորությամբ,
նի հետ ﬕասին Հայաստանում ձևավորեցին ևս խոշոր բիզնես ﬕ Հայաստանի աﬔնախոշորագույն հարկատուներից ﬔկն է և կարո-
ընտանիք՝ իրենց վրա վերցնելով որոշակի բիզնես ճյուղեր՝ ծխախո- ղանում է հսկայական սոցիալական խնդիրներ լուծել հանրապե-
տագործություն, հրուշակեղենի զարգացում և այլն: Սովետական տության ներսում’ պետական գանձարան վճարելով խոշոր չափի
ﬕությունից հետո փլուզված այս երկու ոլորտները հենց այս ընտա- հարկեր: Բացի այս Հակոբյանների ընտանիքը Սյունյաց աշխարհում
նիքի շնորհիվ է, որ այսօր վերածնունդ են ապրում: Այսօր Միքայել ներդրեցին և ստեղծեցին նոր աշխատատեղեր. մասնավորապես’
Վարդանյանի շնորհիվ «Գրանդ Տոբակո» և «Մասիս Տոբակո» ըն- կաթի վերամշակման, երշիկի արտադրության, ինչպես նաև քարի
կերությունների արտադրանքը ﬔծ ծավալով արտահանվում է վերամշակման գործարաններ, հանքային ջրերի գործարաններ:
արտերկիր, իսկ Կարեն Վարդանյանի շնորհիվ Հայաստանում և
Հայաստանից դուրս բավականին ﬔծ հեղինակություն է վայելում 3. سñ³ï æ³Ýí»ÉÛ³Ý – Փլուզված գյուղատնտեսական ավերակ-
հայկական հրուշակեղենը՝ «Գրանդ Քենդի» անվանվամբ: ների վրա պետք է վեր խոյանար նաև անասնապահության ոլորտը,
որը բավականին բարդ աշխատանք էր։ Այդ ոլորտը փրկեց Մարատ
Այս ընտանիքը կարողացավ տեղական արտադրությունը փրկել Ջանվելյանը։ Նրա գործունեության շնորհիվ էր, որ հայ սպառողը
կործանուﬕց ու նոր մակարադակի վրա դրեց այդ արտադրությունը: կարողացավ օգտվել տեղական արտադրության թարմ ու անարատ
սննդամթերքից։ Ինչպես վերոնշյալ դեպքերում, Ջանվելյանի դեպ-
քում ևս որդին շարունակում է հոր գործունեությունը և զարկ է տա-
լիս ﬕայն տեղական արտադրությանը։

Ð.¶. –Հետաքրքրականէ,որայս3ընտանիքներըտեղականարտա-
դրության պահապաններն են, ու դա անցնում է ժառանգաբար՝ հայ-
րերից որդիներին։ Այս 3 ընտանիքներն էլ այն մարդիկ են, ովքեր
լիարժեքորեն ծաղկացրին տեղական արտադրության ոլորտը։ Եվ
կարծում ենք, որ շատ շուտով պետությունը կարևորելով նրանց
գործունեությունը, իր պատասխան շնորհակալությունը կհայտնի և
բարձր կոչուﬓերով կպարգևատրի այս մարդկաց, քանզի նրանք տե-
ղական արտադրության հիﬓադիրներն են։

Slaq.am

²ß˳ñÑÇ ³Ù»Ý³Ñ³ñáõëï Ù³ñ¹áõ 10 µÇ½Ý»ë ϳÝáÝÝ»ñÁ

²ß˳ñÑÇ ³Ù»Ý³Ñ³ñáõëï Ù³ñ¹Áª γñÉáë êÉÇÙ ¾ÉáõÝ, µ³- 1. Բիզնեսﬔնը բարոյական իրավունք չունի զբաղվելու ﬕայն
ó³Ñ³Ûï»É ¿ Çñ ѳçáÕáõÃÛ³Ý ·³ÕïÝÇùÝ»ñÁ: ÆÝãå»ë ·ñáõÙ ¿ բիզնեսով: Դուք պետք է շատ հետաքրքրություններ ունենաք, չէ՞
luxlux.net ϳÛùÁ, ݳ ³é³ÝÓݳóñ»É ¿ 10 ϳñ¢áñ Ï»ï: որ դա տալիս է իմանալու, սովորելու, զգալու բազմաթիվ հնարա-
վորություններ:

2. Ես կարծում եմ՝ բիզնեսﬔնները ռեսուրսների կառավարման
առավել շատ փորձ ունեն, այդ իսկ պատճառով նրանց համար
ավելի հեշտ է լուծել խնդիրները, քան քաղաքական գործիչների
համար:

3. Եթե դուք մշտապես կախված եք ուրիշների կարծիքից, դուք
ﬔռած եք: Ես չեմ ուզում ապրել՝ ամբողջ օրը մտածելով՝ ինչպես
կհիշեն ինձ:

4. Գործե՛ք փոքր և ոչ ﬔծ սխալներ:
5. Ես չեմ հավատում, որ որևէ բիզնեսով զբաղվելով՝ դուք պար-
տադիր պետք է աﬔն օր 15-16 ժամ աշխատեք: Այդ դեպքում դուք
ինքներդ ձեզ համար ժամանակ չեք ունենա:
6. Բիզնեսﬔնը հարստություն ստեղծող է, որին նա ﬕայն որոշ
ժամանակով է տիրապետում:
7. Իմ ﬕտքը հստակ է՝ կրկին ներդնել:
8. Հաջող անձնական կյանքը ձեզ ավելի ուժեղ է դարձնում:
9. Ես կարծում եմ, որ աշխատանքը ոչ ﬕայն սոցիալական պա-
տասխանատվություն է, այլ էմոցիոնալ պահանջ:
10. Լավատեսությունը ﬕշտ տալիս է իր արդյունքը:

2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 9

Սամվել Կարապետյան եւ Քըրք Քրքորյան

Այս երկու գործարարներն էլ իրենց ունեցվածքը ձեռք են բերել հայ- Ուսուﬓասիրելով Սամվել Կարապետյանի գործունեությունը ՌԴ-
րենիքից հեռու՝ ﬔկը Միացյալ Նահանգներում, մյուսը՝ Ռուսաստա- ում՝ պարզ է դառնում, որ նա բիզնես ծավալելու ճանապարհին առա-
նում: Նրանք երկուսն էլ Հայաստանին ﬔծ թվով նվիրատվություն ջին հերթին կարևորություն է տալիս հայկական գործոնին:
են անում և կանգնած են իրենց երկրի կողքին: Մասնավորապես՝
Քըրք Քրքորյանը «Լինսի» հիﬓադրաﬕ ﬕջոցով հսկայածավալ գու- Սամվել Կարապետյանի ընկերությունները հնարավարության
մարներ է ներդրել, որի արդյուքնում էլ ստացել է Ազգային հերոսի դեպքում նախևառաջ փորձում են համագործակցել հայկական
կոչում: Իսկ Սամվել Կարապետյանը հսկայական ներդրուﬓեր է ընկերությունների հետ. այսինքն՝ հնարավորություն են տալիս,
անում ՀՀ-ում, Արցախում, ինչպես նաև բարեգործական օգնություն որպեսզի հայկական ընկերությունները «Տաշիր Գրուպ»-ի աշխա-
է հատկացնում և վստահ ենք, որ նա էլ ﬔկ օր կարժանանա Ազգային տանքները իրականացնելով՝ ևս հսկայական գումարներ աշխատեն:
հերոսի կոչման: Խնդիրը նրանում է, որ երկու խոշոր գործարարներն Ուսուﬓասիրելով «Տաշիր Գրուպ» ընկերությունը, որը իրենից
ու բարերարներն ունեն ﬔկ տարբերություն. այն կայանում է նրա- ներկայացնում է հսկայական աշխատանք՝ կարելի է տեսնել, որ
նում, որ Քըրք Քրքորյանն ապրելով և ﬔծանալով ԱՄՆ-ում՝ դարձել այնտեղ ﬔծ մասը ազգությամբ հայեր են: Ի տարբերություն Քըրք
է ԱՄՆ-ի իրական քաղաքացի ինչպես անձնագրով, այնպես էլ Քրքորյանի, Սամվել Կարապետյանը ստեղծել է ոչ ﬕայն սեփական,
հոգեբանությամբ: Նա իր ամբողջ գործունեությունը կառուցում է այլ նաև հայկական բիզնես-համակարգը. այսինքն՝ նրա ընկերու-
Միացյալ Նահանգների տրամաբանությամբ. այսինքն՝ նրա համար թյունների զարգացուﬓ ու նրա ընկերությունների ապագան
հայկական գործոնը սեփական բիզնեսի զարգացման պրոցեսում անﬕջապես բխում է ոչ ﬕայն Կարապետյանների ընտանիքի,
կարևոր չէ, ինչը չի կարելի ասել Սամվել Կարապետյանի մասին: այլ նաև հայ մարդու շահերից: Բոլոր ՀՀ քաղաքացիները, ովքեր
ապրում են Ռուսաստանում և ունենում են աշխատանքի խնդիր,
հնարավորության դեպքում Սամվել Կարապետյանն աջակցում է
նրանց: «Տաշիր Գրուպ»-ը, որը բավականին հսկա ընկերություն է
Ռուսաստանում, դարձել է յուրատեսակ ﬕ ընտանիք, որը Սամվել
Կարապետյանի գլխավորությամբ համախմբում և տեր է կանգնում
այն հայերին, ովքեր հեռանում են հայրենիքից՝ Ռուսաստանում սե-
փական ընտանիքի բարեկեցեցությունն ապահովելու համար: Շատ
կարևոր է նաև այն, որ այս ընկերությունը ոչ ﬕայն Հայաստանում
գումարներ է նվիրաբերում, այլ նաև գումարներ ներդրում Հայաս-
տանի տնտեսությունում:

Ð.¶. Այս հաﬔմատությունը բնավ նպատակ չունի ﬔծարել Սամ-
վել Կարապետյանին կամ քննադատել Քըրք Քրքորյանին: Մենք
փորձեցինք ներկայացնել, թե ինչպես կարելի է բիզնես կազմակերել
հայրենիքից դուրս, բայց դրա հիմքում դնել ոչ ﬕայն փող աշխատելու
կամ գերշահույթներ ունենալու, այլ նաև սեփական հայրենիքին ու
ժողովրդին ծառայելու նպատակը:

Slaq.am

ÆÝãå»±ë ¹³éÝ³É ÙÇÉÇáݳï»ñ. èÇã³ñ¹ ´ñ»ÝëáÝÇ ËáñÑáõñ¹Ý»ñÁ

«Virgin» ընկերության հիﬓադիր, ﬕլիոնա- տալիս գնահատելու փաստերը, այն պար- 9. Ես ﬕշտ փորձել եմ հեռու ﬓալ գրա-
տեր Ռիչարդ Բրենսոնը «Forbes» ամսագրին զապես սպանում է քեզ: սենյակներից. իմ սիրելի աշխատավայրը
պատﬔլ է իր հաջողության գաղտնիքի մա- տունն է կամ էլ նավակը: Հիշե՛ք՝ որևէ ﬔկը
սին և խորհուրդներ տվել ﬕլիոնատեր դառ- 7. Ես հավատացած եմ՝ թույլ չպիտի տալ, չի զղջացել գրասենյակում քիչ ժամանակ
նալ ցանկացողներին: որ «չի կարելի» բառը կանգնեցնի ձեզ: անցկացնելու համար:

1. Ով իրեն նախաձեռնող է համարում, 8. Ինձ համար ավելի վատ բան չկա, քան 10. Յուրաքանչյուր ընկերությունում ցան-
բայց սխալներ թույլ չի տալիս, ձեռնարկող աշխատատուի փոխարեն աշխատողների կացած տիպի ղեկավար պետք է ժամանակ
չէ: ներողությունը: առ ժամանակ հանի իր կոստյուﬓ ու «կեղ-
տոտի ձեռքերը»:
2. Կյանքում անխուսափելի երկու բան կա՝
մահ և հարկեր: Հիշե՛ք, որ բիզնեսի ոլորտում 11. Եթե նոր բիզնես եք սկսում և ինձնից
ﬕայն ﬕ բանում կարելի է համոզված լինել. խորհուրդ եք հարցնում, ես ասում եմ.
ﬕ օր աﬔն ինչ ծրագրվածին չի համապա- «Ազնվություն ցուցաբերե՛ք ցանկացած գոր-
տասխանի: ծարքի կնքման ժամանակ: Խարդախու-
թյուն ﬕ՛ արեք, ﬕ՛ ձգտեք հաղթանակի»:
3. Ես բիզնեսին մշտապես վերաբերել եմ
ինչպես հաճելի զբաղմունքի: Երբեﬓ ես մո- 12. Ցանկացած պարագայում ես ցանկա-
ռանում եմ՝ որտեղ է ավարտվում աշխա- նում եմ հասնել հետևյալին՝ տեր լինել
տանքը և որտեղ է սկսվում հանգիստը: տվածս ցանկացած խոստմանը:

4. Ես ուրախանում եմ, երբ ինձ վատ են 13. Բիզնեսը կոչված է մարդկանց կյանքը
սպասարկում: Մի՛ կարծեք՝ ես մազոխիստ լավացնելուն և նրանց հարստացնելուն:
եմ: Պարզապես իմ լավագույն բիզնես- Հակառակ դեպքում չարժե դրանով զբաղվել:
մտահղացուﬓերը ծնվում են հենց այն ժա-
մանակ, երբ ինձ վատ են սպասարկում: 14. Առաջնորդի հատկանիշները դրսևոր-
վում են այն ժամանակ, երբ կարողանում
5. Ես մշտապես պատրաստ եմ լսել ուրիշ- ես հանգիստ ու պարզ բացատրել՝ ինչու է
ների կարծիքները և առաջարկներ ընդու- ընդունվել այս կամ այն որոշումը:
նել, որոնք ավելի լաﬖ են, քան իմը: Այդ
հատկանիշը ինձ մշտապես օգնել է 40 տարի 15. Փողը հաջողության վատ ցուցիչ է:
բիզնես ծավալելիս: Ավելի վատ ﬕայն ճանաչվածությունն է:

6. Բիզնեսումպահպանողականմտածելա- Ð.¶. ØÇ° ½µ³Õí»ù ·áñÍáí, áñÁ Ó»½ ¹áõñ
կերպն առհասարակ տեղ չունի, այն ձեզ
ավելի է թուլացնում և հնարավորություն չի ãÇ ·³ÉÇë:

10 ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë

Ø»ñ »ñÇï³ë³ñ¹ ³ñí»ëï³·»ïÝ»ñÁ

èáõµ»Ý êáõí³ñÇ

êï»ÕÍáõÙ »Ù ÇÙ Ñ»ùdzÃÁ, ÇÙ Ýϳñ³·ñáõÃÛ³Ùµ

²ñí»ëïÇ É³í ·áñÍÁ ÙÝáõÙ ¿ É³íª ³ÝϳË
Çñ ï»ë³ÏÇó, ųÝñÇó, ã³÷Çó áõ
ϳï³ñÙ³Ý ï»ËÝÇϳÛÇó:

سñïÇñáë ê³ñÛ³Ý

èáõµ»Ý êáõí³ñÇ (Ռուբեն Միհրանի Սու- աﬔն ﬕ արվեստագետի ինքնությունը իր áñáÝ»ÉÇë», ÙÇ ³ÙµáÕç »ñÏñ³ÛÇÝ áõ »ñÏ-
վարյան), յուրովի աշխարհընկալմամբ շնոր- անհատականությունն է, իր դեմքը: ݳÛÇÝ »ñ¢áõÛÃÝ»ñÇ Ùßï³Ùݳ Ï³å ¿ ÑÛáõë-
հալի ստեղծագործող, որի գեղանկարչական í³Í Øßá »ñ·»ñáí ¢ ÙÇݳëÛ³Ý ËÕ×áí:
խոսքի ուժը ծնունդ է առնում իբրև ներքին - Ø»ÏݳñϳÛÇÝ ÍÇñáõÙ ·ïÝíáÕ ÝϳñÇã
մղում, արվեստասերին ներկայանում èáõµ»Ý êáõí³ñÇÝ, áí ÇÝùݳѳëï³ïíáõÙ Æí³Ý ²ÝïáÝÛ³Ý
ոճային բազմազանությամբ, նոր արտա- ¿ áã ÙdzÛÝ ëï»Õͳ·áñÍ³Ï³Ý áÉáñïÝ»- «Ø³ßïáó» ѳݹ»ëÇ ·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý ËÙµ³·Çñ
հայտչական ﬕջոցներով հաղորդակից ñáõÙ, ³ÛÉ¢ ³ñ¹»Ý áõñáõÛÝ á× áõ ³ë»ÉÇù
դարձնում իր խոհերին: Նրա գեղարվես- áõÝ»óáÕ ³ñí»ëï³·»ïÇ ³Ûó»ïáÙë ¿ Ý»ñ- Արվեստի ճշմարիտ երկի հիմքում պետք է
տական խառնվածքին բնորոշ է նորը ϳ۳óñ»É: ընկած լինի բոլորովին նոր ﬕտք, նոր զգա-
հայտնաբերելու ծարավը, որը վկայում է ցում: Սրանք գերմանացի ﬔծ երգահան
տաղանդաշատ նկարչի ստեղծագործական سñ¹áõ ¢ ѳí³ïùÇ Ï³åÁ, ³ñ³ñã³Ï³- Ռիխարդ Վագների խոսքերն են, ասված
պոտենցիալի մասին: ÝÇ ¢ Ó»é³Ï»ñïÇ, Ñá·¢áñÇ áõ ÝÛáõóϳÝÇ դեռ ﬔկուկես դար առաջ: Բայց երբ նայում
ѳٳ¹ñáõÙÝ»ñÁ ëÛáõÅ»ï³ÛÇÝ Ñ»Ýù ÉÇÝ»- ես դիմանկարիս հերոսի աշխատանքներին
– Àݹ³Ù»ÝÁ ÙÇ ë¢ ·áõÛÝáí ÷áñÓáõÙ ¿ Éáí, »ñ¢³ÏíáõÙ »Ý ÏáÙåá½ÇóÇáÝ Ùá¹»éÝ («Սիրո ծնունդ», «Արեգակն արդար»,
Ý»ñϳ۳óÝ»É Çñ ³ë»ÉÇùÁ, ÇÝãÁ ß³ï µ³ñ¹ ÑݳñùÝ»ñáí ¢ ³ÙµáÕçáõÃÛ³Ý Ù»ç ѳéÝáõÙ «Սեր սիրո սրտանց», «Հավատքի ծնունդ»,
¿... áñå»ë ·»Õ³·Çï³Ï³Ý Ý»ñϳ۳óáõÙ: «Ժամանակից դուրս», «Դեպի ուր», այս և
նմանատիպ երկու այլ գրաֆիկական աշ-
Üñ³ ³ß˳ï³ÝùÝ»ñáõÙ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÁ ê³Ùí»É ʳɳÃÛ³Ý խատանքները «Միգրացիան ﬔր աչքե-
ϳñáÕ³ÝáõÙ ¿ ·ïÝ»É Çñ µ³ÅÇÝ ³ß˳ñÑÁ: ÐÐ Øß³ÏáõÛÃÇ í³ëï³Ï³íáñ ·áñÍÇã, ³ñí»ëï³µ³Ý րով» նկարների ցուցահանդես-մրցույթում,
èáõµ»Ý êáõí³ñáõ ·ñ³ýÇϳÛÇ É»½áõÝ Ñ³ë- որ կազմակերպվել էր «People in need»
Ï³Ý³É ¿ å»ïù. ³ÛÝ É³ÏáÝÇÏ ¿, ½áõëå, Գեղանկարչի գործերը ինքնատիպ են, ոչ հայկական մասնաճյուղը՝ ՄԱԿ-ի հայ-
½áõñÏ ³í»Éáñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇó: ﬕայն ստեղծագործական առումով, այլև կական ասոցիացիայի հետ համատեղ,
արտահայտչաձևերով, մտածողությամբ: արժանացել են առաջին մրցանակի), էլ
γéÉ»Ý øáãÇÝÛ³Ý Իրենց տեսակով նորովի են, խորհրդավոր, ավելի ես համոզվում այդ խոսքերի իրավա-
¶»Õ³ÝϳñÇã, ÐÐ ÝϳñÇãÝ»ñÇ ÙÇáõÃÛ³Ý ³Ý¹³Ù քնաթարգմանը իր իսկ ստեղծած կտաﬖերի ցիությանը:
ակտիվ լեզուն է:
Սուվարի-նկարիչը, որ ազատ է իր արվես- Մտահորիզոնը բազմաշառավիղ է, այսպի-
տում, ինքն է իր համար սահմանում ստեղ- Ռուբենի համար ինչ է նշանակում նկարել: սի կարծիք ուներ նրա մասին նաև լոռեցի
ծագործելու իր «օրենքները» և ենթարկվում - Արարել: ﬔծ նկարիչ Խաչիկ Ղարաբեկյանը, ում ար-
դրանց: Իր տասնյակ կտաﬖերի կողքին Իսկ այդ արարման բերկրանքը նրա հա- վեստանոցում թրծվել, առնականացել է՝
ﬕ ուրույն աշխարհ է հոգևոր թեմաներով մար իսկապես խենթացնող զգացում է: նվիրելով իրեն արվետին:
ստեղծված նկարների շարքը («Հավատքի - Նկարել, ասել է թե՝ ապրել, զգալ, տենչալ,
կաթիլ», «Վայ քեզ երկիր, որ թագավորը ձուլվել քո «եսին»: Նկարել, նշանակում է Երիտասարդ արվեստագետի աշխա-
մանուկ է», «Հայոց խիղճը», «Հոգևոր զգալ կյանքը և վերջապես ... տրվել կյանքին: տանքներում ﬔրթընդﬔրթ գիծը դառնում
սնունդ»), որի խորհուրդն ու մաքրությունը – ܳÛáõÙ »ë Ïï³íÝ»ñÇÝ ¢ ³Ï³Ù³ÛÇó է պատկեր՝ արտահայտելով հայի կենցաղը,
պղտորված չէ աշխարհիկ կյանքով: Եվ ÙïáíÇ ï»Õ³÷áËíáõÙ Ù»Ï µÝáõÃÛ³Ý
դրանք արվեստասերիս համար հոգևոր Ù»ç, Ù»Ï ¿É ù»½ ½·áõÙ »ë ³ÛÝï»Õ, áñï»Õ
մաքրության դռներ են: µ³óíáõÙ ¢ ÁݹѳÝñ³ÝáõÙ ¿ ³ñí»ëïÇ ·»Õ-
·»ÕáõÝ ÑáñǽáÝÁª ó³ÝϳݳÉáí ÁݹÙÇßï
– Փորձում եմ զուգահեռներ անցկացնել ÙÝ³É ³ñí»ëï³é³ï ëáõí³ñÇ³Ï³Ý ³ß-
մարդու և եկեղեցու, հավատքի ﬕջև: ˳ñÑáõÙ:
ÐÇñ³íÇ, ³ÛÝ ·áñÍ»ñáõÙ, áñ ÝϳñÇãÁ Çñ
Սուվարին ձգտելով ստեղծել իրենը, իր հե- ѳٻëïáõÃÛ³Ùµ Ëáñ³·ñ»É ¿ «²ëïÍáõ
քիաթը, ﬔկ անգամ ևս ﬔզ համոզում է, որ

Â11

2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 11
Â10

մշակույթը, եկեղեցին: Նկարչի գրչերգերը ﬔվի անդրադարձ են
հայոց բազմադարյա պատմությանը: Հաճախ տառեր է նկարում
իր պատկերներում, ﬕևնույն ժամանակ կենտրոնում գաﬔլով
Քրիստոնեության խորհրդանիշը՝ ԽԱՉԸ: Կտաﬖերից բխում է հայ
ժողովրդի լինելիությունը ու ավելի է հասկացվում, որ ﬔնք՝ հայերս,
ավելի խորարմատ ենք, քան պատկերացնում ենք:

Հավելեմ, որ Սուվարին բազմաթիվ ցուցահանդեսներով ներ-
կայացել է արվեստասեր հասարակությանը և Լոռիում, և Երևա-
նում, և Գյումրիում: Նկարչի աշխատանքներին բավականին
տպավորիչ վերլուծականներով անդրադարձել են և տեղական, և
հանրապետական մամուլում:

Գեղանկարիչն այսօր էլ ապրում է ստեղծագործական բեղուն
շրջան: Լավատես է ստեղծագործական իրեն յուրահատուկ տարեր-
քի լույսով՝ բոլորիս հավաստիացնելով.

– Ես ստեղծում եմ իմ աշխարհը, իմ գույներով, իմ նկարա-
գրությամբ...

Համոզված ենք, որ չնայած երիտասարդ տարիքին, Սուվարին ար-
դեն ունի կայուն ստեղծագործական հիմք և, անշուշտ, տեսանելի են
նաև ստեղծագործական լուրջ հեռանկարները:

Ցանկանք և հավատանք, որ տաղանդաշատ գեղանկարչի երթի
շարունակությունը լինելու է էլ ավելի շռայլ ու արգասավոր:

È¢áÝ Ê²â²îðÚ²Ü

12 ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë

سÛáñ ÔáõÉÛ³Ý. «Ø»ñ ï³Ý ÉáõÛëÇÝ ß³ï ݳÛáÕ Ï³»

Վեց տարեկան էի, երբ հայրս զոհվեց։ տանի բարձրագույն զինվորա-կան հաս- մասնագիտական կրթություն, բայց եղել
Ինձ՝ երեխայիս համար, սովորական օր էր, տատություններից ﬔկում և որոշել է է բարձրակարգ փականագործ։ Ինչևիցե։
բայց ﬔր տան ելումուտից, տղամարդկանց զինվորական բժիշկ դառնալ։ Կրտսեր Ծառայությանս յոթերորդ տարում նշանակ-
դեմքի այլայլված արտահայտությունից, կա- եղբայրս՝ Բեկորը, որ ծնվել է հորս զոհվե- վեցի վաշտի հրամանատար։ Սա առաջին
նանց լացակումած աչքերից հասկանալի էր, լուց հետո, այսօր ծառայում է ազգային ծառայողական առաջխաղացուﬓ էր,
որ արտակարգ բան է պատահել։ Նաև ﬔ- բանակում։ Պարտադիր զինվորական և ես ինձ անչափ ուրախ ու երջանիկ էի
րոնց՝ տատիս, մայրիկիս, հորաքույրերիս ծառայությունից հետո գուցե նա էլ ﬓա և զգում։ Ուրախ էի առաջխաղացման հա-
զուսպ ողբից հասկանում էի, որ ﬔծ ծառայությունն արդեն այլ կարգավիճակով մար, երջանիկ, որ նշանակվել եմ այն
դժբախտություն է պատուհասել ﬔր գեր- շարունակի զինված ուժերում։ Այս պահին վաշտի հրամանատար, որի առաջին հրա-
դաստանին։ երեք եղբայրներով էլ զինվորական գործի մանատարը քսանﬔկ տարի առաջ հայրս է
ﬔջ ենք։ Երեքս էլ սովորել ենք ﬔր հայրիկի եղել՝ լեգենդար մարդ, զորական, Արցախի
Մեր գյուղի՝ Խնձորեստանի հայրական պա- անունը կրող դպրոցում։ Ես գեներալ-լեյ- հերոս Աշոտ Ղուլյանը։
պիս տանը զինվորական հանդերձանքով տենանտ Քրիստափոր Իվանյանի անվան
մարդիկ հաճախ էին հյուրընկալվում։ Հայրս ռազմամարզական վարժարանի առաջին Երբ առաջին անգամ ծանոթներիցս
ընկերների հետ դիրքերից իջնելիս հաճախ շրջանավարտներից եմ։ ﬔկը ինձ հարցրեց, թե ինչո՞ւ ընտրեցի
կարճատև դադար էին առնում Հմայակ պա- զինվորականի մասնագիտությունը, պա-
պիս հարկի տակ, համտեսում Արֆենյա տա- 2003 թ. ավարտեցի Վ. Սարգսյանի անվան տասխանեցի՝ իսկ դուք իմ փոխարեն, ում
տիս եփած ճաշերն ու թխած անուշաբույր ռազմական ինստիտուտը և նշանակվեցի հայրը կռվել ու զոհվել է հանուն Արցախի
թոնրահացը և նորից գնում իրենց գործին։ դասակի հրամանատար։ Որոշ ժամանակ անկախության, և ում գործը, իմ խորին
Աչքերս բացել եմ, թե չէ՝ զինվորականներ անց ընտելացա ծառայությանս և, ինչպես համոզմամբ, կիսատ է ﬓացել (նկատի ունեմ
եմ տեսել, քաջ ու առնական։ Իմ մանկական ասում են, մտա հունի ﬔջ։ Զինվորականի վերջնական խաղաղության հաստատուﬓ
աշխարհը այդ ﬕջավայրում է ձևավորվել։ մասնագիտությունս ընտրել եմ ինքնուրույն։ ու Արցախի ինքնորոշման ճանաչումը
Ես որպես մարդ ձևավորվել եմ այդ ﬕջա- Ոչ ﬔկն ինձ խորհուրդ չի տվել։ Դեռևս ﬕջազգային հանրության կողﬕց), և ում
վայրում՝ հայրենիքի, հայրենի հողի, ծննդա- դպրոցական տարիներից էի որոշել գնալ ծննդավայրի գլխին դամոկլյան սրի նման
վայրի, պատերազﬕ, զենքի, պատվի, հայրիկիս ճանապարհով։ Գիտեք՝ եթե իրա- շարունակվում է կախված ﬓալ պատերազ-
արժանապատվության մասին խոսակցու- դարձություններն այլ կերպ զարգանա- ﬕ վտանգը, Հայրենիքին ավելի պիտանի,
թյուններում ու զրույցներում։ Ես այդ ժա- յին, հայրս հաստատ զինվորական գործի օգտակար լինելու համար ավելի լավ ի՞նչ
մանակ վեց տարեկան էի, բայց այդ խոսակ- ﬔջ չէր լինի։ Նա չի ունեցել բարձրագույն մասնագիտություն ու ճանապարհ կընտ-
ցությունները շատ լավ եմ հիշում։ րեիք։ Ծանոթս հասկացավ խոսքերիս իմաս-
տը, հասկացավ, որ դիպել էր սրտիս աﬔնից
Երբ կռիﬖերը թեժացան, ռազմական զգայուն ու ցավոտ տեղին։
գործողությունները սաստկացան, հայրիկս
որոշեց, որ ﬔր ընտանիքը պետք է տեղա- Մասնագիտությամբ մոտոհրաձիգ եմ։
փոխվի Խնձորեստան՝ պապիկիս մոտ։ Եվ Ծառայում եմ սիրով, անﬓացորդ նվիրու-
երբ մայրիկս հարցրել է՝ ինչո՞ւ, նա պատաս- մով։ Եվ ծառայության ընթացքում ինձ
խանել է՝ ﬔր տան լույսին շատ նայող կա։ մշտապես ուղեկցում է հայրիկիս թևավոր
Քսան տարի է անցել այդ օրվանից. շատ դարձած՝ «Մեր տան լույսին շատ նայող կա»
դժվարություններ պիտի տեսնեի, որբություն նախադասությունը։
քաշեի, շատ բաների ﬕջով անցնեի, որ հաս-
կանայի ՀՈՐՍ ասածի իմաստը։ Այս պահին մասնակցում եմ հրամանա-
տարական որակավորման դասընթացնե-
Տան ﬔծը ես եմ և կրում եմ վաղաﬔռիկ րին իմ մասնագիտությամբ Վազգեն Սարգս-
հորեղբորս անունը՝ Արթուր, ﬕջնեկ եղ- յանի անվան ռազմական ինստիտուտում։
բայրս՝ Հմայակը, կրում է հայրական
պապիս անունը։ Նա նույնպես զինվո- ²ñÃáõñ ÔàôÈÚ²Ü, Ù³Ûáñ
րական գործի ﬔջ է՝ սովորում է Հունաս- Hayzinvor.am

ØÇ ³Ý·³Ù ¸³É³Û ȳٳÛÇÝ Ñ³ñóÝáõÙ »Ý, û ÇÝãÝ ¿ ³Ù»Ý³ß³ïÁ ä»ïÁ

Ýñ³Ý ½³ñÙ³óÝáõÙ: ܳ å³ï³ë˳ÝáõÙ ¿' Ù³ñ¹Á: Üáñ»ÉáõÏ å»ïÁ ·»ñ áõ ÷³é³Ñ»Õ,
Üëï³Í µ³½ÙáóÇÝ Ï»óí³Íùáí ³Ñ»Õ,
Սկզբում նա զոհաբերում է իր առողջությունը, ¶áíáõÙ ¿ñ Çñ»Ý, å³ñë³íáõÙ ÑÝÇݪ
որպեսզի փող աշխատի: ¶³Ù»Éáí Ýñ³Ý Éáõï³ÝùÇ ëÛáõÝÇÝ.
– » »ë ãÉÇÝ»Ù, ³ñ¨ë íϳ,
Հետո փող է ծախսում, որ վերականգնի առող- Ò»ñ ·ÉËÇÝ, ³Ýßáõßï, ÙÇ ÷áñÓ³Ýù Ï·³.
ջությունը: ²é³Ýó ÇÝÓ ÇëÏáõÛÝ ÁÝÏÝáõÙ »ù Ý»ÕÁ,
ºë »Ù ³ß˳ïáõÙ µáÉáñǹ ï»ÕÁ:
Այդ ժամանակ նա այնքան է անհանգստացած » ¹áõù ³ß˳ï»ù áÝó ÑÝÇ ûñáíª
իր ապագայով, որ երբեք չի վայելում ներկան: Ò»½ ¿É ã»Ù å³ÑǪ Ëݹñ»ù ¿É ½áéáí:
– Ò»ñ¹ Ù»ÍáõÃÛáõÝ, – ѳݹ·Ý»ó Ù»ÏÁ,–
Արդյունքում նա ապրում է ո՛չ ներկայով, ո՛չ ºñÏáõ ûñ ãϳª Ó»ñ Ó»éùÝ ¿ Õ»ÏÁ,
ապագայով: ƽáõñ »ù ¹áõù Ù»½ ³Ý³ñ·³Ýù ï³ÉÇë,
Ò»ñ ËáëùÇ á×Á Ù»½ ¹áõñ ãÇ ·³ÉÇë...
Նա ապրում է այնպես, կարծես երբեք չի – Ò³Ûݹ, ³å»ñ³Ëï, – ë³ëï»ó ùÍÝáÕÁ,
մահանա, իսկ մահանալուց ափսոսում է, որ (àõ½»ó åݹ³óÝ»É áïùÇ ï³Ï ÑáÕÁ),–
չապրեց: ¶Çï»±ë û ù³ÝÇ ÑÇÙݳñÏ ¿ ÷áË»É,
Ø»ÏÇÝ µ³ñÓñ³óñ»É, Ù»ÏÇÝ µ³Ýï ÏáË»É...
ÀÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÙÇ³Ï Ùñó³í³½ùÝ »Ý, áñï»Õ ѳÕÃáõÙ ¿ Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÇ Ù»Í³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÁ: ²ÛëåÇëÇ É³í å»ï, ׳ñåÇÏ, ËáÑáõÝÇ,
È. äÆîºð ¸»é áã ÙÇ ÑÇÙݳñÏ ÙÇÝã ³Ûëûñ ãáõÝÇ:
ºí ѳçáñ¹ ûñÁ ³Ý¹áÕ, ³Ýí³ñ³Ý
ì³×³é»É ³ÛÝ, ÇÝã ãáõÝ»ëª Ýñ³Ý, áí ¹ñ³ ϳñÇùÁ ãáõÝÇ. Ñ»Ýó ¹³ ¿ µÇ½Ý»ëÁ: ä³ïÇÝ ÷áÕ÷áÕ³ó »ñÏáõ Ññ³Ù³Ý:
ê. Îð²Øºð
ê³ÙëáÝ ´ºÎâÚ²Ü
ºñµ»ù Ù³ñ¹ÇÏ ³ÛÝù³Ý ã»Ý ëïáõÙ, áñù³Ý å³ï»ñ³½ÙÇ Å³Ù³Ý³Ï, áñëÇó Ñ»ïá »õ
ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ³é³ç:

´ÆêزðÎ

2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 13

²½· ÇÙ, áñù³Ý ÝÏáõÝ Ùݳë, ëÇñïë ù»½ÝÇó ãÇ ½³ïíÇ
æÇí³ÝÇ

Ø»ñûñÛ³ µ³Ý³Ñ³í³ùÇ ÝáûñÇó

Հույսով եմ ասում և ազգիս կերտած պատ- *** ***
մությամբ հաստատում՝ հայն արարող ժողո- Առանց առողջացման Հայաստանը ինչպես
վուրդ է, հայն Աստծո ընտրած ժողովուրդ է, Հայերս ազգությամբ մարդ ենք, դավանան- կարող է «հզոր» երկիր դառնալ: Հայ ժողո-
հայը շենացնող ժողովուրդ է: քով՝ բարեկամ: վուրդը կռնա բուժվել, Արարատի փեշերում
անկարելի է, որ չգտնվեն բուժման ﬕջոցներ:
*** *** Ես կհավատամ, որ հայը թեև ըսի քիչ, բայց
ունի հզոր բուժման ﬕջոց, և այդ դեղը ﬕշտ
Հայի բարոյական արժեքը իր ինքնության Մեր հայրենիքը արյան նման է, ﬔկ հոսել, ալ ես կոչում եմ вÚðºÜ²êÆðàôÂÚàôÜ:
իսկական արմատների ﬔջ է: տարածվել է՝ զբաղեցնելով անսահմանու- Հայ ժողովուրդ, բուժիր դուն քեզ, օտարը
թյուն, ﬔկ հավաքվել, գնդվել, բռնցքվել՝ քեզ չի բուժելու...
*** սրտի նման:
Թումանյանի ափսոսանքը, որն է՝ երկիր
Հայի բարոյական օրենքները օրորոցից են *** ունենք՝ չենք ճանաչում, ժողովուրդ ունենք՝
կյանք մտնում, հայի ոգին այն ոգին է, որ սեր- չենք ճանաչում, գրականություն ունենք՝
մանվել է աստվածաշնչյան նյութով: Խաչքարերը, որ տեղ են գտել աﬔնուր, ﬔր չենք ճանաչում, պատմություն ունենք՝ չենք
փոքր ժողովրդի հոգու հարուստ արտա- ճանաչում... Իբր ﬔր ինչն ենք ճանաչում, ու
*** ցոլանքներն են աշխարհի քարտեզին: չճանաչելով ուր պիտի հասնենք:

Հայը մարդկության աղն է: *** êÇñ»ÉÇ Ï³ñ¹³óáÕ, ãݻճݳë, áñ µ³ÝÝ
Պետք է այդ ճշմարտությունը հասցնել աշ- ¿ëù³Ý »ñϳñ³óñÇ: ¾Ý¹áõñ ѳٳñ »Ù
խարհին: Օտար երկինքների տակ ապրող հայը հող ÑÇßáõÙ, áñ Çٳݳë, û ³½·Ç ë»ñÁ ÇÝã ɳ-
է փնտրում, հող է հայցում իր ոտքերի վրա ½³Ã áõÝÇ, ÇÝã ½áñáõÃÛáõÝ:
*** ամուր կանգնելու համար: Եվ այդ հողը նա
կգտնի Հայաստանում: ʳã³ïáõñ ²µáíÛ³Ý
Ինչ անես. հայը սիրում է ﬔծ ճամփաները ու
թերևս ամբողջ աշխարհի հետ հարազատա- *** ¸»ëÇó-¹»ÝÇó ù³Õ»ó È¢áÝ Ê²â²îðÚ²ÜÀ
նալու փափագ ունի:
Անցյալի ﬔջ փնտրելու-գտնելու աﬔնա-
*** կարևոր-հանգուցային այն խնդիրը, արգել-
քը, սխալ-հիվանդությունը վերջապես հաղ-
Հայը դարձավ գաղթական՝ ներառելով հաղ- թահարելու գնով ﬕայն հայ մարդը, հայ
թելով ապրելու ազգային հոգեբանություն: ժողովուրդը կգտնի իր ճշմարիտ ուղին, հու-
սալի ապագան:
***

Հայ ժողովրդի գոյության առանցքը իր
լեզուն է, իրեն պահպանող լեզվական մտա-
ծողությունն ու զգացողությունը:

&&&&& &&&&& &&&&&
– ä³ñáÝ »Ýóëå³, ÏÇݹ ù»½ Ùáï ¿ »Ï»É: – ²¹³Ù, ÇÝãá±õ áõß í»ñ³¹³ñÓ³ñ: à±õÙ Ñ»ï ¿Çñ ܳí³å»ïÇÝ ¿ Ùáï»ÝáõÙ ÙÇ ïÕ³Ù³ñ¹.
– àã û ù»½ Ùáï, ³ÛÉ Ò»½ Ùáï: Å³Ù³Ý³Ï ³ÝóϳóÝáõÙ: – â¿Ç áõ½áõÙ Ó»½ ³Ýѳݷëï³óÝ»É, ù³ÝÇ ¹»é
– â¿°, Ù»½ Ùáï ÇÝùÁ »ñ»Ï ¿ñ »Ï»É: – ÆÝ㻯ñ »ë ÑáñÇÝáõÙ, ºí³: ⿱ áñ ¹ñ³Ëïáõ٠ûñà ¿Çù ϳñ¹áõÙ... ÎÇÝë Ù»Ï Å³Ù ³é³ç ÍáíÝ
»ñÏáõëáí »Ýù: ÁÝϳí:
&&&&& ´³Ûó »ñµ ²¹³ÙÁ ùÝ»ó, ºí³Ý, ѳٻݳÛݹ»åë,
– ä³ñáÝ ëå³, ÏáÏáñ¹ÇÉáëÝ»ñÁ Ãéãá±õÙ »Ý: ѳßí»ó ²¹³ÙÇ ÏáÕáëÏñ»ñÁ: &&&&&
– ÎáÏáñ¹ÇÉáëÝ»±ñÁ: à±í ¿ ù»½ ³Û¹ ÑÇÙ³ñáõÃÛáõÝÝ ÎÇÝÁª ³ÙáõëÝáõÝ.
³ë»É: &&&&& – úñÇÝ³Ï í»ñóñáõ ѳñ¨³ÝÇó: ܳ Çñ ÏÝáçÁ
– ä³ñáÝ ·»Ý»ñ³ÉÁ: ´ÅÇßÏÝ»ñÇ í»ñ³å³ïñ³ëïÙ³Ý Ï»ÝïñáÝáõÙ ³åñÇÉÇ 7-Ç ³éÃÇí ·»Õ»óÇÏ ½·»ëï ¿ ÝíÇñ»É:
– ä³ñáÝ ·»Ý»ñ³±ÉÁ: ÐÁ¯Ù... ÀÝѳÝñ³å»ë »ñÏáõ µÅÇßÏ ½ñáõóáõÙ »Ý. – ¼³ñÙ³óñ»óª ½·»ëï: ºë Ýñ³Ý áëÏ» Ù³ï³ÝÇ
ÃéãáõÙ »Ý, µ³Ûó ß³¯ï ó³Íñ: – ÐÁ, DZÝã ϳñÍÇùÇ »ë Ù»ñ Ýáñ µ³ÅÝÇ í³ñÇãÇ »Ù ÝíÇñ»É:
Ù³ëÇÝ:
&&&&& – ¾ßÇ Ù»ÏÝ ¿: &&&&&
¸³ï³íáñÁ ѳñóÝáõÙ ¿. – ÐÉÁ Ñ»ï ݳÛÇ, ѻ塀 Ï³Ý·Ý³Í ¿: – лï³ùñùÇñ ¿, Ó»ñ ³ÕçÇÏÁ ÝÙ³±Ý ¿ ÙáñÁ:
– ¶áÕáõÃÛáõÝÁ ³ÝÓ³±Ùµ »ù ϳï³ñ»É: – ⿯, »ë ¿¹ µ³éÇ É³í ÇÙ³ëïáí ³ë³óÇ: – ƱÝã ÇٳݳÙ, ݳ ¹»é Ëáë»É ã·Çï»:
– ²Ûá°, Ó»ñ¹ ³ñųݳå³ïíáõÃÛáõÝ, – å³ï³ë-
˳ÝáõÙ ¿ ³Ùµ³ëï³ÝÛ³ÉÁ: – ¸»¯, í³ï ųٳݳÏ- &&&&& &&&&&
Ý»ñ »Ý, áã áùÇ íëï³Ñ»É ãÇ Ï³ñ»ÉÇ: гݹÇåáõÙ »Ý »ñÏáõ ÁÝÏ»ñ: – Úáõñ³ù³ÝãÛáõñ ÏÝáç ÏÛ³ÝùáõÙ »ñ»ù ³Ýóáõ-
– ÈëÇñ, ã»±ë ϳñáÕ ³ë»É, Ùáï³íáñ³å»ë ù³ÝDZ Ù³ÛÇÝ ßñç³Ý ¿ ÉÇÝáõÙ:
&&&&& ÓdzáõÅ Ïáõݻݳ ½áù³Ýãë, - ѳñóÝáõÙ ¿ ³é³çÇÝÁ: – àñá±Ýù »Ý:
– γñá±Õ »ë ³ë»Éª §á°ã¦: – ÆÝãDZ¹ ¿ ѳñϳíáñ: – ²é³çÇÝ ßñç³ÝáõÙ Ñáñ ÝÛ³ñ¹»ñÝ ¿ ëÕáóáõÙ,
– à°ã, ã»Ù ϳñáÕ: – ºñ»Ï ϳñ¹³óÇ, áñ 1 ·ñ³Ù ÝÇÏáïÇÝÁ 1 ÓÇ ¿ »ñÏñáñ¹áõÙª ³ÙáõëÝáõ, »ññáñ¹áõÙª ÷»ë³ÛÇ:
ëå³ÝáõÙ: àõ½áõÙ »Ù å³ñ½»É, ù³ÝÇ ·ñ³Ù ¿ ѳñ-
&&&&& ϳíáñ: &&&&&
– ÆÝãá±õ »Ý ïÕ³Ù³ñ¹ÇÏ ß³ñáõÝ³Ï ëáõï ËáëáõÙ: àñ¹ÇÝ Ñ³ñóÝáõÙ ¿ ÑáñÁ.
– àñáíÑ»ï¨ Ï³Ý³Ûù ³Ýí»ñç ѳñó»ñ »Ý ï³ÉÇë: – гÛñÇ°Ï, ÷áÕÝ Ç±Ýã ¿:
гÛñÁ »ñ³½Ïáï å³ï³ë˳ÝáõÙ ¿.
– öáÕÁ, áñ¹Çë, Ù»ù»Ý³ ¿, ÏáÝÛ³Ï, ·»Õ»óÇÏ Ï³-
ݳÛù:
– ÆëÏ »Ã» ÷áÕ ãϳ±:
– ²Û¹ ¹»åùáõÙª ïñáɻ۵áõë, Ã»Û ¨ ùá Ù³ÛñÇÏÁ:
ìÇñ³íáñ³Ï³Ý ¿, 㿱:

&&&&&
гñµ³Í û¹³ãáõÝ ïáõÝ ¿ í»ñ³¹³éÝáõÙ: ¸áõéÁ
Í»ÍáõÙ ¿, ÏÇÝÁ Ý»ñëÇó ѳñóÝáõÙ ¿.
– à±í ¿:
– ÆÉ-62-Á í³Ûñ¿çù ¿ ËݹñáõÙ:
– â»Ù ÃáõÛɳïñáõÙ:
- ä³ñ½ ¿, ·ÝáõÙ »Ù »ñÏñáñ¹ ßñç³ÝÁ ϳï³ñ»Éáõ:

Â14

14 ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë

ܳ»õ ÍÇͳÕáí åÇïÇ Ñ³ÕûÝù

ÐáõÙáñÁ û·ÝáõÙ ¿ ÏÛ³ÝùÁ ÙÇ ÷áùñ ûè³ó- ²ñ³Ù³ÛÇë ê³Ñ³ÏÛ³Ý ***
Ý»Éáõ, ɳñí³ÍáõÃÛáõÝÁ ÃáõɳóÝ»Éáõ, »ñ·ÇͳÝùÝ ÄáÕ¹³ï³íáñ ijÝݳ ÎáÃÇÏÛ³ÝÇÝ ³ë³óÇ.
¿É ³ÝÑñ³Å»ßï ¿ ÙÃÝáÉáñïÇ §Ð³í³ë³ñ³Ïßéáõ- *** – λóó»°ù, áñ ³ñ¹³ñ ¹³ï»óÇù:
ÃÛáõÝÁ¦ å³Ñ»Éáõ ѳٳñ, »ñµ»ÙÝ ëáõñ, »ñµ»ÙÝ – ÊáñÑñ¹³ñ³ÝáõÙ ½á±í ¿, – ѳñóñÇÝ ÁÝïñáÕ- – ƱÝã »Ù ³ñ»É áñ, – ³ë³ó ݳ, – áõÕÕ³ÏÇ ûñ»Ý-
ã³÷³½³Ýóí³Íª ï»ë³Ý»ÉÇ ¹³ñÓÝ»Éáõ ³ÛÝ, Ý»ñë: ùáí »Ù ¹³ï»É:
ÇÝãÁ ˳ݷ³ñáõÙ, Ïáßï ËñíáõÙ ¿ ÏÛ³ÝùÇ – ²Ûá: àñáíÑ»ï¨ µáÉáñ Ëáë³÷áÕÝ»ñÇó ÷ãáõÙ »Ý: – ØDZû ã·Çï»ù, áñ ³Ýûñ»Ý å»ïáõÃÛ³Ý Ù»ç
Ý»ñ¹³ßݳÏáõÃÛ³Ý Ù»ç, óáõÛó ï³ÉÇë ÏÛ³ÝùÇ ûñ»Ýùáí ¹³ï»ÉÁ ëËñ³Ýù ¿, – å³ï³ë˳ݻóÇ »ë:
åñá½³Ý áõ Ýñ³ÝáõÙ ï»Õ ·ï³Í ÏáÙǽÁ: ºí ÇÝã- ***
å»ë ·É˳íáñ §à½ÝÇݦª ëÇñí³Í »ñ·Çͳµ³Ý, – à±ñÝ ¿ Ò»ñ ÏÛ³ÝùÇ ³Ù»Ý³Ù»Í ë˳ÉÁ, – ѳñó- ***
Ññ³å³ñ³Ï³Ëáë ²ñ³Ù³ÛÇë ê³Ñ³ÏÛ³ÝÁ ϳ- ñÇÝ: Ø»Ýù å»ïù ¿ ¹³éݳÝù ³½·, áã û ... µÝ³Ïãáõ-
ë»ñ, áñ ûñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ áõ ³Ý³ñ¹³ñáõÃÛ³Ý – ÆÙ ë˳ÉÝ ³ÛÝ ¿, áñ ×Çßï »Ù ³åñ»É: ÃÛáõÝ:
¹»Ù ÏéíáõÙ ¿ñ á½ÝÇ³Ï³Ý ÷ß»ñáí (Ýñ³ ³ÙµáÕç
ÏÛ³ÝùÝ áõ ëï»Õͳ·áñÍáõÃÛáõÝÁ å³Ûù³ñ ¿ñ *** ***
ѳÝáõÝ ·»Õ»óÇÏÇ, ³½ÝÇíÇ, ×ßÙ³ñïáõÃÛ³Ý áõ – àñ¨¿ µ³Ý³ëï»ÕÍáõÃÛáõÝ ã»±ù ·ñ»É Ò»ñ ½áõÛ· Ø»ñ ÅáÕáíáõñ¹Á ã³ñ ãÇ, µ³Ûó ó³íáù ¹³éÝáõÙ
µ³ñáõ ѳÕóݳÏÇ), - γï³ÏÁ ϳï³Ï µ³Ý ã¿, ÃáéÝÇÏÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ, – ѳóñ»ó ÙÇ Í»ñáõÝÇ: ¿ ... ã³ñãÇ:
- ÎÛ³ÝùÝ áõ »ñ·ÇͳÝùÝ ³Ù»Ý, ³Ù»Ý ûñ ³ÛÝù³Ý – ¶ñ»É »Ùª §ÌÝí»É »ùª ÑÛáõ°ñ »ù »Ï»É,µ³Ûó
ÝáõÛݳÝáõÙ »Ý, ·ÉáõËÁ ùáñ»Éáõ µ³Ý ¿: ·Çï»±ù, áõñ »ù »Ï»É...¦: ***
– ÆëÏÇ Ù»Í»ñë ã·Çï»Ýù, »ñ»Ë³Ý»ñÁ DZÝã ÇÙ³- ²Ûë ÇÝã ûñÝ ÁÝϳÝùª Ñá·ëÇ ÓáñÝ ÁÝϳÝù: ´³Ûó
... ²ß˳ñÑÁ ÷ñÏí»ó, áñáíÑ»ï¨ ÍÇͳջó: ݳÝ..., – ѳé³ã»ó ݳ: ÇÝãå»±ë »ÉÝ»Ýù, ³Ëñ ËáñÝ ÁÝϳÝù:
²åñ»Éáí ÍÇͳÕÇ áõ ÑáõÙáñÇ »ñÏñáõÙ` Ù»Ýù ÇÝãá±õ
ãÍÇͳջÝù... ã¿ áñ ³éáÕç ÍÇͳÕÁ »ñµ»ù ³í»Éáñ¹ *** ***
ãÇ ÉÇÝáõÙ: – ø³Ùáõ ¿Ý»ñ·Ç³Ý å»ïù ¿ û·ï³·áñÍ»É, – ÊáëùÇ Ñ³Ù³×³ñ³Ï ¿, ËáëùÇ »ñÏñ³ß³ñÅ: ºñµ
³ë³ó å³ï·³Ù³íáñ ê»Ûñ³Ý æ³íáõÏóÛ³ÝÁ, – ß³ï »Ý ËáëáõÙ, áã áù ãÇ ÉëáõÙ:
*** г۳ëï³ÝáõÙ ù³ÙÇÝ ß³ï ¿:
– öáñÓ³ÝùÇó Ñ»éáõ ÉÇÝ»ë, – ³ë³óÇ ³ñï³ë³Ñ- – سݳí³Ý¹ª ËáñÑñ¹³ñ³ÝáõÙ ¨ ùá »ÉáõÛÃáõÙ..., ***
Ù³Ý Ù»ÏÝáÕ ÙÇ Ñ³Ûñ»Ý³ÏóÇ: – ³ë³óÇ »ë: ²Ûá, ϳñ¨áñÁ ·áñÍÝ ¿, áã û ËáëùÁ: ¸»ÕÝ áõ
– ¸ñ³ ѳٳñ ¿É Ñ»é³ÝáõÙ »Ù..., – ³ë³ó ݳ: ׳ñÁ, áã û ׳éÁ:

*** ***
– ¸áõ ·Çï»±ë, áñ »ñÏñÇ ³é³çÝáñ¹Ý»ñÇó Ù»ÏÁ ÆÝãá±õ »Ý ³ëáõÙª ջϳí³ñ Ù³ñÙÇÝ: àñáíÑ»ï¨
ÇÙåáï»Ýï ¿ »Õ»É, – ³ë³ó å³ï·³Ù³íáñ ì³ã³- ÙdzÛÝ Ù³ñÙÇÝ ¿, Ñá·Ç ãϳ:
·³Ý гñáÛ³ÝÁ:
– ÆÙåáï»Ýï ¿ »Õ»É, µ³Ûó µéݳµ³ñ»É ¿ µáÉáñÇë, ***
– å³ï³ë˳ݻó: êÇñáõÙ »Ù ÁݹáõÝ³Ï Ù³ñ¹Ï³Ýó, µ³Ûó ³ïáõÙ »Ù
³Ù»Ý ÇÝãÇ ÁݹáõݳÏÝ»ñÇÝ:
***
– ´³½Ù³Ïáõë³ÏóáõÃÛ³ÝÁ Ïá±ÕÙ »ë, – ѳñóñÇÝ ***
ÇÝÓ: ²Õ»ïÛ³ÉÇÝ ãû·Ý»ÉÁ ³½·³ÛÇÝ ³Õ»ï ¿, ³Õ»ï-
– à°ã, ¹»Ù ã»Ù, – ¹Çïٳٵ å³ï³ë˳ݻóÇ »ë: Û³ÉÇó û·ïí»ÉÁª ÏñÏݳÏÇ ³Õ»ï:
– ÆÝãá±õ: ê³ ÑÇß»ó»°ù ѳí»ï:
– àñáíÑ»ï¨ ³é³ç ÙÇ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝ ¿ñ »ñÏÇñÁ
ù³Ý¹áõÙ, ÑÇÙ³ µáÉáñÁ ÙdzëÇÝ åÇïÇ ù³Ý¹»Ý: ***
Þ³ï ˳µí»Éáõó Ù³ñ¹ÇÏ Ïáñóñ»É »Ý ³ñ¹³ñáõ-
*** ÃÛ³Ý Ñ³í³ïÁ: ¶áõó» ³Ûëï»Õ ¿ ã³ñÇ ³ñÙ³ïÁ:
ÊáñÑñ¹³ñ³ÝÇ Ùáï ѳí³ùí³Í Ù³ñ¹Ï³Ýó
ѳñóñÇ. ¾çÁ ϳ½Ù»ó È»õáÝ Ê²â²îðÚ²ÜÀ
– ø³Õó³Í ã»±ù:
– àã, ß³ï Ïáõßï »Ýù... ´áÉáñÇó¹, - å³ï³ë˳-
Ý»óÇÝ Ýñ³Ýù:

13 ÎÇÝÁ ÷áÕ»ñÝ ³ñ³· ѳßíáõÙ ¿ áõ. ³Ûó»ÉáõÇÝ.
– ¾ë ·Ý³ÉáõÝÁ, µ³ Ñ»ï ·³Éá±õÝÁ: – гÝí»°ù:
àñáß Å³Ù³Ý³Ï ³Ýó ³ÙáõëÇÝÁ ÝáñÇó ¿ ¹áõéÁ – ÆëÏ ¹á±õù, - ϳٳó ѳñóÝáõÙ ¿ ³Ûó»ÉáõÝ:
Í»ÍáõÙ áõ ³ëáõÙ. &&&&& &&&&&
²Ûëûñí³ ÏÛ³ÝùáõÙ áí 㵳߳ñǪ
– ÆÉ-62-Á ÏñÏÇÝ í³Ûñ¿çù ¿ ËݹñáõÙ... Üáñ ³Ùáõëݳó³Í ÏÇÝÁª ³ÙáõëÝáõÝ. ܳ ÙÇßï ÏÙݳ ³é³Ýó å³ß³ñÇ:
– â»Ù ÃáõÛɳïñáõÙ: – ¶Çï»±ë, »ë ϳñáÕ »Ù ѳñÙ³ñí»É µáÉáñ &&&&&
– ¶ÝáõÙ »Ù å³Ñ»ëï³ÛÇÝ û¹³Ý³í³Ï³Û³Ý: ï³ñûñÇݳÏáõÃÛáõÝÝ»ñǹ: ²ÙµáÕç ûñÁ ͳÙáÝ ¶áõó» ½³ñٳݳ Ñ»éáõ Ù³ñë»óÇݪ
²é³íáïÛ³Ý í»ñ³¹³éÝáõÙ ¿ áõ ÝáñÇó ¹áõéÁ Í»- » г۳ëï³ÝáõÙ í³ñÏÁ ÇÝãå»ë Ù³ñë»óÇÝ:
ÍáõÙ. »ë ͳÙáõÙ, áï»ñ¹ ë»Õ³ÝÇÝ ¹ñ³Í ·³ñ»çáõñ »ë &&&&&
– ÆÉ-62-Á í³Ûñ¿çù ¿ ËݹñáõÙ: – ƱÝã ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ µ³Ýï³ñÏÛ³ÉÇ ¨
ÎÇÝÁ å³ï³ë˳ÝáõÙ ¿. ËÙáõÙ: ØÇ µ³Ý »Ù ÙdzÛÝ ËݹñáõÙ. ѳÝÇ°ñ µ»-
– êïÇåí³Í »ù ëå³ë»É: îáõ-144-Á ¹»é ãÇ Ãé»É: å³ï·³Ù³íáñÇ ÙÇç¨:
ñ³ÝÇó¹ ³Û¹ ³ÝÇÍÛ³É Í˳ËáïÁ, »ñµ ѳٵáõñáõÙ – ²é³çÇÝÝ Çñ ųÙÏ»ïÁ Éñ³Ý³ÉáõÝ
&&&&&
²ÙáõëÇÝÝ»ñÁ íÇ×áõÙ »Ý, áõ ÏÇÝÝ ³ñóáõÝùÝ »ë ÇÝÓ: ³Ýѳٵ»ñáõÃÛ³Ùµ ¿ ëå³ëáõÙ, »ñÏñáñ¹Áª
³ãù»ñÇÝ ³ëáõÙ ¿. ë³ñë³÷áí:
– ì»°ñç, »ë ·ÝáõÙ »Ù Ñáñ³Ýóë ïáõÝ: ¾É Ñ»ï ã»Ù &&&&&
·³: – ´ÅÇßÏ, ¹áõù µáõÅá±õÙ »ù ëÏÉ»ñá½ ÑÇí³Ý- Â15
– ¶ÝáõÙ »ë, ·Ý³°... ²°é, ¿ë ¿É ù»½ ׳Ù÷Ç ÷áÕ: ¹áõÃÛáõÝÁ:
– Æѳ°ñÏ»:
– ²Û¹ ¹»åùáõÙ µáõÅ»ù ³ÙáõëÝáõë: ì»ñç»ñë ݳ
ëÏë»É ¿ Ùáé³Ý³É, áñ ÇÝùÁ ïÕ³Ù³ñ¹ ¿:

&&&&&

´ÅßÏáõÑÇÝ Ùñë³Í Ó³ÛÝáí ßßÝçáõÙ ¿ Ý»ñë Ùï³Í

2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 15

ºñ·ÇͳÝù

àñ ¹ÅáËùÁ ¹ñ³ËïÇ í»ñ³ÍÇ

(Ýáí»É)

ÐÐ Ñå³ñï ù³Õ³ù³óÇ ºñçá öÝçáÛÇ úñ»ñ¹ áõñ³Ë ϳÝóÝ»Ý: ÆÝù¹ Ùß³ÏáõÛÃÇ Í³Ëë»ñ ³Ý»Éáõó, ÃáÕ ³Û¹ ·áí³½¹Ý ¿É
ØÝçáÛ³ÝÁ ѳçáÕ ·áñͳñùÇó Ñ»ïá Çñ Ù³ñ¹ »ë, ˳ճïÝ»ñ, é»ëïáñ³ÝÝ»ñ, ³Ý÷áÕ ÉÇÝÇ: ¾Ýå»ë áñª ³ÝÑá· Ý»ñù¨
ûýÇëáõÙ í³ëï³Ï³Í ¹ñ³ÙÝ»ñÝ ¿ñ ѳß- ë³áõݳݻñ ϳÛó»É»Ýù, ÏÑÇ³Ý³ë ¹ñ³Ýó ÇçÇñ: гñ·³ÝùÝ»ñáíª ùá ØÝçá۳ݦ:
íáõÙ, »ñµ Ù³Ûñ³ÙáõïÇ Ýáõñµ ßáÕ»ñÇ ×³ñï³ñ³å»ï³Ï³Ý ï»ëùáí: ²é³çÇϳ
Ñ»ï »ñÏÝùÇó ³ÝÝÏ³ï ³ß˳ï³ë»ÝÛ³Ï ³ÙëáõÙ »ñ»ù ï»Õ ˳ßÇ, »ñ»ù ѳñë³ÝÇùÇ Ü³Ù³ÏÁ »ñÏÇÝù ³é³ù»Éáõó Ñ»ïá
ëáõñ³ó ÝáñÁÝïÇñ ÙÇ Ññ»ßï³Ï ¨ Ýñ³Ý ¨ ãáñë óÕÙ³Ý Í»ëÇ »Ù Ññ³íÇñí³Í: öÝçáÛÇãÁ ûýÇë Ññ³íÇñ»ó ³ñí»ëïÇ ÙÇ
Ù»ÏÝ»ó Ðñ»ßï³Ï³å»ï³ó ÄáÕáíÇ áñá- γåñ»ë ¹ÕÛ³ÏÝ»ñÇóë Ù»ÏáõÙ, áñù³Ý ËáõÙµ ·áñÍÇãÝ»ñÇ ¨ ѳÝÓݳñ³ñ»ó ÙÇç-
ßáõÙÁ: öÝçáÛÇãÁ ϳñ¹³ó, ³ãù»ñÇ ³éç¨ ëÇñï¹ Ïáõ½Ç: ÎͳÝáóݳë ÁÝï³ÝÇùÇë Ýáñ¹³·Çñ ÑÕ»É »ñÏÇÝù: Üñ³Ýù ÝáõÛÝ ûñÁ
í»ñ ѳéÝ»óÇÝ ¹ÅáËùÇ å³ñáõݳÏÝ»ñÁ, ³Ý¹³ÙÝ»ñÇÝ: Ø»Í ïÕ³ë ²ØÜ-áõÙ ¿, ¿Ýï»Õ »ñÏÝ»óÇÝ. §Ø»Ýùª ѳÛïÝÇ ³ñí»ëï³-
Ù³ñÙÇÝÁ ë³éÁ ùñïÇÝù å³ï»ó: Ðñ³Ù³Û- ¿ áñáß»É Ñ³Ûñ»ÝÇùÇÝ Í³é³Û»É: ØÇçÝ»Ïë ·»ïÝ»ñë, ËݹñáõÙ »Ýù í»ñ³Ý³Û»É º. ö.
í³Í ¿ñ »ñÏÇÝù ѳٵ³ñÓí»É: ¿Ýù³Ý Ù³ñ¹³ë»ñ ¿, áñ Ô³ñ³µ³ÕÇ ØÝçáÛ³ÝÇÝ »ñÏÇÝù ѳٵ³ñÓí»Éáõ ³ÝÙÇï
Õ³ÉÙ³Õ³ÉÇÝ ãÙ³ëݳÏó»ó, ÙÇ ÃáõñùÇ áñáßáõÙÁ: Ø»½ ÙÇ ½ñÏ»ù Ù»ñ ³é³ï³Ó»éÝ
Öã³óª ÇÝãáõ±, á±ñ Ù»ÕùÇ Ñ³Ù³ñ: ãíݳë»ó: ²ëáõÙ ¿ª ÃáõñùÝ ¿É Ù³ñ¹ ¿, Ýñ³Ý ٻϻݳëÇó: ܳ û·ÝáõÃÛ³Ý Ó»éù ¿ Ù»Ï-
- ÖÇßï Ïé³Ñ»óÇù, Ò»ñ ³ÝóÛ³ÉÁ ¹ÅáË- ¿É Ù³Ûñ ¿ µ»ñ»É: ´³Ûó ëϽµáõÝù³ÛÇÝ ïÕ³ ÝáõÙ µáÉáñ ϳñÇù³íáñÝ»ñÇÝ: ²ÛÅÙ ¿É
ùáõÙ í»ñçݳѳݷñí³Ý»Éáõ ݳ˳å³ï- ¿, Ù³ñ¹áõ í³ï ³ñ³ñùÁ ãÇ Ý»ñÇ: úñ»ñë ϳ½ÙáõÙ ¿ óáõó³ÏÝ»ñª å³ï·³Ù³íáñ
ñ³ëïáõÃÛáõÝ ¿ »Õ»É, - ϳñ× Ï³å»ó Ññ»ß- ÙÇ ç³Ñ»É ׳ݳå³ñÑÁ ã½Çç»ó, ½»ÝùÁ ÁÝïñí»Éáõ ¹»åùáõÙ û·ÝáõÃÛáõÝÝ»ñ µ³ß-
ï³ÏÁ: ѳݻó áõ ·ÛáõÉÉ»ó: âϳñÍ»ù Ë»Õ×ÇÝ Ë»Éáõ Ýå³ï³Ïáí: Ø»ñ öÝçáÛÇãÁ ³Ý·³Ù
öÝçáÛÇãÁ ÷áñÓ»ó ß³ñÅ»É ç³Ñ»É Ññ»ß- ³Ýï»ñ-³ÝïÇñ³Ï³Ý ÃáÕ»óÇÝù, óÕÙ³Ý ·³½³ÝÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ ¿ Ùï³Ñá·í³Í: ¶Çï»±ù
ï³ÏÇ ·áõÃÁ, ëÇñ³ß³Ñ»ó, ϳ߳éù ³é³- ͳËë»ñÁ Ù»Ýù Ñá·³óÇÝù: öáùñÇë Ù³ëÇÝ ù³ÝÇ ³éÛáõÍ ¿ ÷ñÏ»É ³Ý³å³ïÝ»ñÇó áõ
ç³ñÏ»ó, ÑÇß»óñ»ó Çñ ٻͳ·áñÍáõÃÛáõÝ- ϳñÍÇù Ïϳ½Ù»ë, »ñµ Ýñ³ Ù»ù»Ý³Ý çáõÝ·ÉÇÝ»ñÇóª Ýñ³Ýó ѳٳñ ëï»ÕÍ»Éáí
Ý»ñÁ: ²Ý¹ñ¹í»ÉÇ ¿ñ Ññ»ßï³ÏÁ, ë³éÝ áõ Ýëï»ë áõ §·áÝÏ»ùÁ¦ ï»ëÝ»ë: à¯Ýó ¿ ³åñ»Éáõ ÏáõÉïáõñ-Ï»Ýó³Õ³ÛÇÝ ÉdzñÅ»ù
ѳïáõ Ý»ï»ó. §²í»ÉÇ ×Çßï ÏÉÇÝÇ áã û í³ñáõÙ ¿ëï»ë³Ï ù³Õ³ùáõÙ: Üñ³ ï³- å³ÛÙ³ÝÝ»ñ, ÇÝãÇó ½áõñÏ »Ý Ù»ñ ѳٳù³-
ٻͳ·áñÍáõÃÛáõÝÝ»ñ, ³ÛÉ Ù»Õë³·áñÍáõ- ñÇùÇ »ñ»Ë³Ý»ñÇ Ñ³Ù³ñ ÍÝáÕÝ»ñÁ ¹»é Õ³ù³óÇÝ»ñÁ: г, ÷áÕ³ë»ñ ¿: ´³Ûó ¹³
ÃÛáõÝÝ»ñ¦: ïÇÏÝÇÏ »Ý ·ÝáõÙ: γÛó»É»Ýù ÏÝáçë å³Ï³ëáõÃÛáõÝ ã¿, Ù»Í ½áÑáÕáõÃÛáõÝ ¿. Ù»½
²Ý³ñ¹³ñáõÃÛáõÝÇó å³ñáÝ ØÝçáÛ³ÝÇ ·»ñ»½Ù³Ý, ͳÕÇÏ Ï¹Ý»Ýù, ù³é³ëáõÝùÇó ¿ ÃáÕ»É ë»ñ, ͳÕÇÏ, µÝáõÃÛáõÝ »ñ·»Éáõ,
¹»ÙùÁ ͳٳÍéí»ó ÷áõß Ï»ñ³Í Ùá½áõ Ñ»ïá ¿Ýï»Õ ã»Ù »Õ»É: ¼ñå³ñïáõÙ »Ý, Ýϳñ»Éáõ ٻݳßÝáñÑÁ, ÇÝùÝ ÁÝïñ»É ¿
å»ë, ëÇñïÁ í»ñáõí³ñ ³ñ»ó, áÝó áñ ˳- û Ýñ³Ý »ë »Ù Ãáõݳíáñ»É: ²½Ýíáñ»Ý Ï»Õïáï ÷áÕÁ: ÊÇÕ× ãáõÝÇ: â»ù ë˳É-
÷³Ý í»ñ»É³Ï, ÙdzÛÝ ×ã³ó. §â»Ù ·³, ³ë»Ùª ÃáõÛÝÇ µ³Å³ÏÁ ËÙ»ÉÇë »ë ÙáïÁ íáõÙ: ÊÇÕ× áõݻݳñª ÏÙïÝ»ñ áõñÇßÇ ¹ñáõ-
»ñÏÝùáõÙ ³Ý»ÉÇù ãáõݻ٦: ÆÝãÇÝ Ññ»ß- ã»Ù »Õ»É: ºñϳñ »Ù ï³é³å»É, Ýáñ ÏÇÝ ÃÛ³Ý Ù»ç áõ ã¿ñ ϳñáÕ ¹áõñë ·³É: ´³Ûó
ï³ÏÝ ³ñÓ³·³Ýù»óª Ûáà ûñ Å³Ù³Ý³Ï Ï³, ïáõÝ »Ù µ»ñ»É ÙdzÛÝ ù³é³ëáõÝùÇ ûñÁ: Ù»ñ öÝçáÛÇãÇ Ù»ÕùÁ á±ñÝ ¿, »ñµ Ýñ³ Ñá-
³í³ñïÇÝ Ñ³ëóñáõ »ñÏñ³ÛÇÝ ·áñÍ»ñ¹: àõ ¾ë Ù»ÏÇ Ñ»ï ÇëÏ³Ï³Ý ³ÙáõëÇÝÝ»ñ ã»Ýù, ·áõÙ áñ¨¿ Ù»ÏÁ ËÇÕ× ãÇ å³ïí³ëï»É, áñ
³ÝѳÛï³ó³í: ϳåí³Í »Ýù ÉáÏ Ù³ñÙݳå»ë: ػճ- ͳÕÏ»ñ áõ åïáõÕÝ»ñ ï³ñ: öá˳ñ»ÝÁ,
ú·Ý³Ï³ÝÝ»ñÁ Ññ»ßï³ÏÇÝ ç³Ñ»É ¹ñáõÙ »Ýª çñÇ ·Ýáí ·áñͳñ³ÝÝ»ñ »Ù ¹³ëïdzñ³Ïí³Í ¿ øñÇëïáÝ»Çó á·áí:
ϳÃݳϻñ ³Ýí³Ý»óÇÝ, ËáñÑáõñ¹ ïí»- Ó»éù µ»ñ»É: ºÃ» çñÇ ·Ýáí ãï³ÛÇÝ, »ë á±Ýó êÇñáõÙ ¿ Ù»ñÓ³íáñÇݪ ·áõÛùÇ ¨ áõÝ»óí³Í-
óÇÝ Ý»ñÙ³Ý Ëݹñ³·Çñ ÑÕ»É ¶³µñÇ»É Ó»éù ϵ»ñ»Ç: ²Ûá, ¹ñ³Ýù ã»Ý ³ß˳ïáõÙ, ùÇ Ñ³Ù³ñ: ºÝóñÏíáõÙ ¿ ÙÇ ëå³Ý³Ý»ñ
Ññ»ßï³Ï³å»ïÇÝ: гٳï»Õ áõÅ»ñáí áñáíÑ»ï¨ »ë ã»Ù ëÇñáõÙ ×áñï³Ï³Ý å³ïíÇñ³ÝÇÝ. ÇÝùÝ ³ÝÓ³Ùµ ãÇ ëå³-
Ëݹñ³·ÇñÁ ·ñí»ó. ³ß˳ï³ÝùÁ: ܳËÏÇÝ µ³ÝíáñÝ»ñÁ Ñ»- ÝáõÙ, å³ïíÇñáõÙ ¿: γ߳éù, Ýí»ñ ãÇ ÁÝ-
§¶³µñÇ»É Ññ»ßï³Ï³å»ï, ç»ñÙ áÕçáõÛÝ- é³ó»É »Ý »ñÏñÇó ¨ »ñç³ÝÇÏ ÏÛ³Ýù »Ý í³- ¹áõÝáõÙ: ì»ñóÝáõÙ ¿: êϽµáõÝù³ÛÇÝ Ù³ñ¹
Ý»ñë í»ñ»ñÏñ³ÛÇÝ ¿³ÏÝ»ñǹ: Ðá·áí ñáõÙ ³ñï³ë³ÑÙ³ÝÝ»ñáõÙ: سñ¹ÇÏ ÇÝÓ ¿: Üñ³ åñ³ÏïÇϳÛÇó µÝáñáß ÙÇ ûñÇݳÏ.
ѳñ·áõÙ »Ù Ò»½ áõ Ññ»ßï³ÏÝ»ñÇ ¹³ëÁ, ß³ï »Ý ëÇñáõÙ, ï»ëÝ»ëª á¯Ýó »Ý ßáõñçë ë˳Éٳٵ ϳñÍáõÙ ¿ñ, áñ ѳñ¨³Ý
µ³Ûó, Ý»ñáÕ ÏÉÇÝ»ù, »ë ¿¹ï»Õ »ÏáÕÁ 㻯Ù: åïïíáõÙ: ¶Çï»Ù, ÷áÕÇ Ñ³Ù³ñ ¿, µ³Ûó ·áñͳñ³ñÁ ³ãù ¿ ïÝÏ»É Çñ áõÝ»óí³Í-
ƱÝã ·áñÍ áõݻ٠¹ÅáËùáõÙ, »ñµ ³Ûëï»ÕÇ ¹» åïïíáõÙ »Ý: øÇã Ùݳó Ùáé³Ý³Ùª ùÇÝ: ºÏ³Ý, ½»Ïáõó»óÇÝ, áñ Ù³ñ¹Á Ù»Õù
¹ÅáËùÝ ¿É ÇÝÓ ÉÇáõÉÇ µ³í³ñ³ñáõÙ ¿: ¿¹áõó-¿Éûñ å³ï·³Ù³íáñ »Ù ¹³éÝáõÙ, ãáõÝÇ, ɳí ÏÉÇÝÇ Ý»ñÇ: âÝ»ñ»ó: ºÃ» Ù³ñ-
ÆÙ³ó»ùª »ë ³Ûëï»Õ »Ù ¹ÅáËùÁ ¹ñ³ËïÇ Ù³Ý¹³ïÁ ·ñå³ÝáõÙë ¿, ·Çï»±ë ÇÝã Íñ³- ¹Á ëË³É ãáõÝÇ, öÝçáÛÇãÁ DZÝãÁ Ý»ñÇ: Üñ³
í»ñ³ÍáõÙ ÇÝÓ Ñ³Ù³ñ: â»±ù ѳí³ïáõÙ: ·ñ»ñ áõݻ٠ßñç³å³ïÇë ѳٳñ: ²åá ÑáõÕ³ñϳíáñáõÃÛáõÝÝ ¿É ÇÝùÁ ýÇݳÝ-
ÆÝùÝ»ñ¹ Çç»ùª ÏѳÙá½í»ù: ¶³÷á ç³Ý, ç³Ý, ¶³÷á ç³Ý, ùá ·³ÉÁ ·áí³½¹ ÏÉÇÝÇ ë³íáñ»ó: öÝçáÛÇãÁ å³ï·³Ù³íáñ ¿ ÁÝ-
³åá¯, ÇçÇñ, ÙÇ ù³ÝÇ ûñáí ÇçÇñ, ï»ëª ÇÝÓ Ñ³Ù³ñ: Ðá·Ý»É »Ù ³Ù»Ý ³éÇÃáí ïñíáõÙ: ´³í³Ï³Ý ¿ ÇÝãù³Ý áõñÇßÝ»ñÁ
ǯÝã Ù³ñ¹ »Ù, ǯÝã ·áñÍ»ñ »Ù Ó»éݳñÏ»É: í³Û»É»óÇÝ: ÊݹñáõÙ »Ýùª Ù»½ ÙÇ ½ñÏ»ù
Ù»ñ ³ëïÍáõó: гñ·³Ýáùª ³ñí»ëïÇ ·áñ-
14 ÍÇãÝ»ñ¦/ 100 ëïáñ³·ñáõÃÛáõÝ.:

вÚÎ²Î²Ü è²¸ÆàÜ ä²î²êʲÜàôØ ¾ ¶³µñÇ»É Ññ»ßï³Ï³å»ïÇó å³ï³ë˳Ý
ëï³óí»ó. §Ðñ»ßï³Ï³å»ï³ó ÄáÕáíÁ
– ƱÝã ѳñ³µ»ñ³ÏóáõÃÛ³Ý Ù»ç »Ý ¹áɳñÁ, ¹ñ³ÙÁ, ýáõÝïÁ: ·Çï³÷áñÓÝ³Ï³Ý Ýå³ï³Ïáí ¹ÅáËùáõÙ
– Ø»Ï ýáõÝï ¹ñ³ÙÝ ³ñÅ» Ù»Ï ¹áɳñ... ï³ñ³Íù ¿ ³é³ÝÓݳóñ»Éª ¹ñ³ËïÇ í»ñ³-
– ÆÝãå»±ë ٳѳó³í ´ñ»ÅݨÁ: Í»Éáõ Ýå³ï³Ïáí: Ìñ³·ñÇ Ï³ï³ñÙ³Ý
– ²ÝÓ³Ùµ: ջϳí³ñáõÙÁ ¹ñí³Í ¿ ù³Õ³ù³óÇ º. ö.
– ƱÝã ѳëóñ»ó ³Ý»É ÊñáõßãáíÁ ¨ DZÝã ãѳëóñ»ó: ØÝçáÛ³ÝÇ íñ³: ܳ å³ñï³íáñ ¿ »ñÏÇÝù
– гëóñ»ó ½áõ·³ñ³ÝÁ ÙdzóÝ»É Éá·³ñ³ÝÇÝ, ãѳëóñ»ó ѳñÏÁ ÙdzóÝ»É ï³ÝÇùÇÝ: ѳٵ³ñÓí»É ¨ Ó»éݳÙáõË ÉÇÝ»É ¹ÅáËùÁ
– γñ»ÉDZ ¿ ÏáÙáõÝǽ٠ϳéáõó»É Þí»Ûó³ñdzÛáõÙ: ¹ñ³ËïÇ í»ñ³Í»Éáõ ·áñÍÁÝóóÇÝ, ÇÝãÁ
– γñ»ÉÇ ¿, µ³Ûó ßí»Ûó³ñ³óÇÝ»ñÝ »Ý Ù»Õù: Ýñ³Ý ѳçáÕí»É ¿ »ñÏñÇ íñ³: гñ·³Ýù-
Ý»ñáíª ÐÄ Ý³Ë³·³Ñ ¶³µñÇ»É Ññ»ßï³-
ϳå»ï¦:

Úáà ûñ ³Ýóª ÝáõÛÝ Ññ»ßï³ÏÁ ¹³ñÓÛ³É
»ñÏÇñ Çç³í ¨ Çñ Ñ»ï »ñÏÇÝù ï³ñ³í
Ù»ÍÝ ·áñͳñ³ñ º. ö. Ø.-ÇÝ:

¶³·ÇÏ ²ÜîàÜÚ²Ü

16 ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë

àí å³ïÙáõÃÛáõÝ áõÝǪ ãÇ Ï³ñáÕ »ï ãݳۻÉ

àí ³ÝóÛ³É áõÝÇ, ãÇ Ï³ñáÕ ÑÇßáÕáõÃÛáõÝ ãáõݻݳÉ

1967 Ãí³Ï³ÝÇ ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 29-ÇÝ ÌÇÍ»éݳ- ë÷Ûáõéù³Ñ³Û»ñ£ ÐáÕ ¿ÇÝ µ»ñáõÙ ì³ÝÇó«
ϳµ»ñ¹Ç µ³ñÓáõÝùáõÙ µ³óí»ó гÛáó ØáõßÇó áõ ¸»ñ ¼áñÇó£ î³ñ»ó ÙÇ Ù³ñ¹
ó»Õ³ëå³ÝáõÃÛ³Ý ½áÑ»ñÇ ÑÇß³ï³ÏÁ µ»ñ»É ¿ñ ºÕ»éÝÇ ½áÑ ¹³ñÓ³Í ùñáç ÑÛáõëùÁ£
ѳí»ñųóÝáÕ Ñáõß³ñÓ³ÝÁ£ Ðáõß³ñÓ³Ý ´áÉáñ Ù³ëáõÝùÝ»ñÁ ¹ñí³Í »Ý Ñáõß³ñÓ³ÝÇ
ϳéáõó»Éáõ áñáßáõÙÁ ϳ۳óí»É ¿ñ 2 ï³ñÇ ÙáõÛûñÇ Ù»ç« – å³ïÙáõÙ ¿ ìñ»Å ²µñ³Ñ³Ù-
³é³çª 1965-ÇÝ« »ñµ ºñ¨³ÝáõÙ ³é³çÇÝ Û³ÝÁ£
³Ý·³Ù å»ï³Ï³Ýáñ»Ý Ýßí»ó ³Ñ³íáñ á×-
ñ³·áñÍáõÃÛ³Ý 50-ñ¹ ï³ñ»ÉÇóÁ£ ÐÎÎ ÎÎ Ðáõß³ñÓ³ÝÇ µ³óÙ³Ý ³ñ³ñáÕáõÃÛ³Ý Å³-
³é³çÇÝ ù³ñïáõÕ³ñ Ú³Ïáí ¼³ñáµÛ³ÝÇ Ù³Ý³Ï ßÇݳñ³ñáõÃÛáõÝÝ Çñ³Ï³Ý³óÝáÕ
ϳñ·³¹ñáõÃÛ³Ùµ ѳÛï³ñ³ñí»É ¿ñ Ñáõß³ñ- §ºñùÇÙßÇݦ ïñ»ëïÇ ÏáÕÙÇó »ÉáõÛà åÇïÇ
Ó³ÝÇ Ý³Ë³·ÍÇ ÙñóáõÛã ´³½Ù³ÃÇí áõݻݳñ Ñ»Ýó ÇÝùÁª ìñ»Å ²µñ³Ñ³ÙÛ³ÝÁ£
³ß˳ï³ÝùÝ»ñÇó ѳÕÃáÕ ×³Ý³ãí»ó ²ñ-
Ãáõñ ³ñ˳ÝÛ³ÝÇ ¨ ê³ßáõñ ø³É³ßÛ³ÝÇ – ºë áõ ùáõÛñë á·»ßáõÝã ÙÇ »ÉáõÛà ·ñ»óÇÝù
ݳ˳·ÇÍÁ£ àñáßí»ó ݳ¨ Ñáõß³ñÓ³ÝÇ ò»Õ³ëå³ÝáõÃ۳ݫ ÙÇÉÇáݳíáñ ³ÝÙ»Õ
ï»ÕÁ« ¨ 1965-Ç ë»åï»Ùµ»ñÇó ëÏëí»óÇÝ ½áÑ»ñÇ« Ãáõñù»ñÇ ·³½³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³-
ݳ˳å³ïñ³ëï³Ï³Ý ³ß˳ï³ÝùÝ»ñÁ« ëÇÝ£ ø³ÕÏáÙáõÙ ï»ùëïÇÝ Í³Ýáóó³Ý«
áñáÝó ³ÝÓÝ³Ï³Ý Ý³Ë³Ó»éÝáõÃÛ³Ùµ áõ µÝ³Ï³Ý³µ³ñ ÇÝÓ Ï³ñ¹³Éáõ ³ÛÉ ï»ùëï
Ù»Í á·¨áñáõÃÛ³Ùµ Ù³ëݳÏóáõÙ ¿ÇÝ áõë³- ³é³ç³ñÏ»óÇÝ£ ²ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí ïáÕ»ñÇ
ÝáÕÝ»ñÁ« Ùï³íáñ³Ï³ÝÝ»ñÁ« ºñ¨³ÝÇ ù³- ³ñ³ÝùáõÙ ÇÙ ï»ùëïÇó ٻ絻ñáõÙ ³ñ»óÇ©
Õ³ù³óÇÝ»ñÁ« ѳÝñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ùáï³Ï³ §ÐÇÙ³ ¿É ¸»ñ ¼áñáí ³ÝóÝ»ÉÇë Ù³ñ¹áõ
ßñç³ÝÝ»ñÇó »ÏáÕ Ù³ñ¹ÇÏ£ áïùÁ ¹ÇåãáõÙ ¿ ѳ½³ñ³íáñ ³ÝÙ»Õ ½áÑ»ñÇ
áëÏáñÝ»ñÇݦ£ ´³Ûó »ÉáõÛÃÇóë ³í»ÉÇ ïå³-
Ú© ¼³ñáµÛ³ÝÇ ÷á˳ñ»Ý λÝïÏáÙÇ ù³ñ- íáñÇã ¿ñ ³ÛÝ« ÇÝã ϳï³ñí»ó ³ÛÝ å³ÑÇÝ«
»ñµ ѳÛï³ñ³ñ»óÇÝ« áñ ËáëùÁ ïñíáõÙ ¿

ÐàôÞºð ºÔºèÜÆ ¼àкðÆ

ÐàôÞ²ÎàÂàÔÆ ÞÆܲð²ðàôÂÚàôÜÆò

ïáõÕ³ñ Ý߳ݳÏí»ó ²ÝïáÝ øáãÇÝÛ³ÝÁ£ ¿ÇÝ ûñ ³é³ç ³í³ñï»É ³ß˳ï³ÝùÁ£ ìñ»Å ²µñ³Ñ³ÙÛ³ÝÇÝ£ ´áÉáñ Ý»ñϳݻñÁ ÙÇ
Ðáõß³ñÓ³ÝÇ ßÇݳñ³ñáõÃÛáõÝÁ Ùßï³- ²åñÇÉÇ 24-ÇÝ Ýñ³Ýó ݳ˳ӻéÝáõÃÛ³Ùµ Ù³ñ¹áõ ÝÙ³Ý Ó»éùÝ»ñÁ µéáõÝóù ³ñ³Í í»ñ
å»ë Ýñ³ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ï»ÝïñáÝáõÙ ¿ñ£ ë»Õ³Ý ¿ñ µ³óíáõÙ Ç ÑÇß³ï³Ï ³ÝÙ»Õ Ý³- å³ñ½»óÇÝ áõ ëÏë»óÇÝ í³Ýϳñϻɪ íÁ-ñ»Å«
ÌÇÍ»éݳϳµ»ñ¹áõ٠ϳï³ñíáÕ ³ß˳- ѳï³ÏÝ»ñÇ£ гÛñ»Ý³ëÇñ³Ï³Ý »ñ·»ñ ¿ÇÝ íÁ-ñ»Å£
ï³ÝùÇ ÁÝóóùÇÝ å³ßïáݳï³ñ ³ÛÉ »ñ·áõÙ« ÑÇßáõÙ ÍÝáÕÝ»ñÇ« å³å»ñÇ å³ï-
³ÝÓ³Ýó Ñ»ï áõßÇáõßáí Ñ»ï¨áõÙ ¿ñ ݳ¨ Ù³ÍÝ»ñÁ£ ÐÇß»Éáõ ß³ï µ³Ý áõÝÇ ÑÙáõï ßÇݳñ³ñÁ£
γñ»Ý ¸»ÙÇñ×Û³ÝÁ« áñÝ ³Û¹ Å³Ù³Ý³Ï ä³ïÙáõÙ ¿« áñ Ñáõß³ëÛáõÝÁ ݳ˳å»ë
Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý ºñ¨³ÝÇ ù³ÕÏáÙÇ »ññáñ¹ ØáõÛûñÇ ÑëÏ³Û³Ï³Ý ù³ñ»ñÁ µ»ñáõÙ ¿ÇÝ »ñ»ë³å³ïí³Í ¿ »Õ»É ãųݷáïíáÕ åáÕ-
ù³ñïáõÕ³ñÝ ¿ñ£ г۳ëï³ÝÇ ï³ñµ»ñ ѳÝù³í³Ûñ»ñÇóª å³ïáí« áñÇ íñ³ÛÇó ÷ã»É ¿ÇÝ ³í³½Ç áõ
êï»÷³Ý³í³ÝÇó« êÇëdzÝÇó« ì³Ý³ÓáñÇ ³ÍáõËÇ Ë³éÝáõñ¹£ 80-³Ï³ÝÝ»ñÇ ëϽµÝ»-
– ÞÇݳñ³ñáõÃÛ³ÝÁ Ù³ëݳÏóáõÙ ¿ñ ßáõñç ¥ÎÇñáí³Ï³Ý¤ ê³ñ³É ÏáãíáÕ Ñ³Ýù³í³ÛñÇó« ñÇÝ Î³ñ»Ý ¸»ÙÇñ×Û³ÝÁ Ññ³Ñ³Ý·áõÙ ¿ åáÕ-
80 Ù³ñ¹£ ÞÇÝï»Õ³Ù³ëÇ å»ïÝ ¿ñ ²ñïÛáõß³ ºÕ»·Ý³ÓáñÇó£ 10-15 ïáÝݳ ÏßéáÕ ù³- å³ïÁ ÷á˳ñÇÝ»É ë¨ ·ñ³ÝÇïáí£ ²ëáõÙ
úñ¹áõ˳ÝÛ³ÝÁ£ лÝó ݳ ¿É ÇÝÓ ³é³ç³ñÏ»ó ñ³ÏïáñÝ»ñÁ ï»Õ³÷áË»ÉÁ ÝáõÛÝå»ë »Ýª ØáëÏí³Ûáõ٠ѳݹÇå»É ¿ñ ìñ³ëï³ÝÇ
³ß˳ï»É ÌÇÍ»éݳϳµ»ñ¹áõÙ« – å³ï- Ù»Í í³ñå»ïáõÃÛáõÝ ¿ñ å³Ñ³ÝçáõÙ« ÎáÙÏáõëÇ Ï»ÝïÏáÙÇ ù³ñïáõÕ³ñ ¾© Þ¨³ñ¹-
ÙáõÙ ¿ »ñϳñ³ÙÛ³ ßÇݳñ³ñ ìñ»Å ²µñ³- áõëïÇ µáÉáñ í³ñáñ¹Ý»ñÝ ¿É ÷áñÓ³éáõ ݳӻÇÝ ¨ ²¹ñµ»ç³ÝÇ ÎáÙÏáõëÇ Ï»ÝïÏáÙÇ
ѳÙÛ³ÝÁ« áñÝ ³ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï Áݹ³- ¿ÇÝ£ ä³Ñå³Ýí³Í Éáõë³ÝϳñÁ« áñáõÙ ù³ñïáõÕ³ñ Щ ²ÉǨÇÝ« íÇ׳µ³Ý»É ¿ÇÝ
Ù»ÝÁ 24 ï³ñ»Ï³Ý ¿ñ« ë³Ï³ÛÝ ³ñ¹»Ý å³ïÏ»ñí³Í ¿« û ÇÝãå»ë »Ý ï»Õ³¹ñáõÙ ³½·³ÛÇÝ Ñ³ñó»ñÇ ßáõñç« Î³ñ»Ý ¸»ÙÇñ×-
ßÇݳñ³ñáõÃÛáõÝáõÙ ³ß˳ï»Éáõ ÷áñÓ 8 ïáÝݳ ÏßéáÕ ÙáõÛÃÇ í»ñçÇÝ ù³ñÁ« Û³ÝÁ ½³Ûñ³ó³Í í»ñ³¹³ñÓ»É ¿ñ áõ ³Û¹åÇ-
áõÝ»ñ£ ܳ ç»ñÙáõÃÛ³Ùµ ¿ ÑÇßáõÙ µáÉáñ å³ïÏ»ñ³óáõÙ Ïﳫ û ÇÝã ³Ñé»ÉÇ ëÇ áñáßáõ٠ϳ۳óñ»É£ ²Û¹ ųٳݳÏ
·áñÍÁÝÏ»ñÝ»ñÇÝ« ѳïϳå»ë ²ñïÛáõß³ ³ß˳ï³Ýù ¿ ϳï³ñí»É£ ÀݹѳÝñ³å»ë ÷áËí»ó ݳ¨ ë·á ×»ÙáõÕáõ ¨ ï³å³ÝÇ
úñ¹áõ˳ÝÛ³ÝÇÝ£ ÐÙáõï ßÇݳñ³ñ ¿ñ« ݳ¨ª ßÇݳñ³ñ³Ï³Ý ³ß˳ï³ÝùáõÙ Ý»ñ·ñ³í- ë³É³Ñ³ï³ÏÁ£ ìñ»Å ²µñ³Ñ³ÙÛ³ÝÁ å³ï-
Ù»Í Ñ³Ûñ»Ý³ë»ñ£ ØáëÏí³Ûáõ٠ݳ˳·ÇÍÁ í³Í ¿ÇÝ ÑÙáõï áõ µ³ÝÇÙ³ó Ù³ëݳ·»ïÝ»ñ« ÙáõÙ ¿ ݳ¨« áñ Ñáõß³ñÓ³ÝÇ µ³óáõÙÇó Ñ»-
Ý»ñϳ۳óí»É ¿ñ áã û áñå»ë ºÕ»éÝÇ ½á- ¨ µáÉáñÝ ¿É ³ß˳ïáõÙ ¿ÇÝ Ù»Í å³ï³ë- ïá ï³ñÇÝ»ñ ß³ñáõÝ³Ï ßÇݳñ³ñáõÃÛ³Ý
Ñ»ñÇ ÑÇß³ï³ÏÁ ѳí»ñųóÝáÕ ÏáÃáÕ« ˳ݳïíáõÃÛ³Ùµ áõ ÝíÇñáõÙáí£ Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÁ ëáíáñáõÃÛáõÝ »Ý áõÝ»ó»É
³ÛÉ áñå»ë Ñ³Û ÅáÕáíñ¹Ç í»ñ³ÍÝáõÝ¹Ç ÙdzëÇÝ µ³ñÓñ³Ý³Éáõ ÌÇÍ»éݳϳµ»ñ¹£
Ñáõß³ñӳݣ ²Û¹áõѳݹ»ñÓ ÂáõñùdzÛÇó – ²ÙµáÕç ÁÝóóùáõÙ ½·³óíáõÙ ¿ñ ѳÝñ³- ÐÇÙ³ ³ñ¹»Ý ß³ï»ñÁ ãϳݣ Þ³ï»ñÇ Ù³ëÇÝ
å³ñµ»ñ³µ³ñ ëï³óíáÕ µáÕáùÝ»ñÇ å³ï- å»ïáõÃÛ³Ý Õ»Ï³í³ñáõÃÛ³Ý áõß³¹ñáõ- ¿É ÇÝùÁ« ó³íáù« ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝÝ»ñ ãáõÝÇ...
׳éáí ßÇݳñ³ñáõÃÛáõÝÁ »ñÏáõ ³Ý·³Ù ÃÛáõÝÝ áõ ÅáÕáíñ¹Ç ç»ñÙ í»ñ³µ»ñÙáõÝùÁ£
Áݹѳïí»ó£ úñ¹áõ˳ÝÛ³ÝÁ ³ç áõ Ó³Ë ²ß˳ñÑÇ ï³ñµ»ñ ͳÛñ»ñÇó ·³ÉÇë ¿ÇÝ ¶© º©
¿ñ ÁÝÏÝáõÙ« áïùÇ Ñ³ÝáõÙ ÅáÕáíñ¹ÇÝ« áõ
λÝïÏáÙ ¿ÇÝ Ñ³ëÝáõÙ ï³ëÝÛ³Ï Ý³Ù³Ï- ì»ñçÇÝ 70 ï³ñáõÙ Ñ³Û ÅáÕáíáõñ¹Á ÝÙ³Ý Ó»õáí ³Õù³ï ãÇ »Õ»É
Ý»ñ ßÇݳñ³ñáõÃÛáõÝÁ ß³ñáõݳϻÉáõ Ëݹ-
ñ³Ýùáí£ ²ß˳ï³ÝùÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ù³ëÁ «Գրականությունից սկսած՝ ﬕնչեւ պատմությունը կեղծվում է: Վերջին 70 տարում հայ ժողո-
ͳÝñ³ó³Í ¿ñ ù³ñ³·áñÍ µ³ÝíáñÝ»ñÇ վուրդը նման ձեւով աղքատ չի եղել: Հիմա հակաժողովրդական համակարգի խայտառակության
áõë»ñÇÝ£ ²í»ÉÇ ù³Ý 30 ù³ñï³ßª Ïáݹ»óÇ« տարիներ են» այսօր 1 ﬕլիոն 300 հազար աղքատ կա, այսօր ժողովուրդը փախչում է հայրենիքից,
ë³ñÇóÕóÇ« ù»ë³µóÇ »õ Ùáõë³É»éóÇ ÑÙáõï դատարկվում է երկիրը: Միայն սոցիալիստական համակարգը կվերականգնի երկիրը: Հիշենք
í³ñå»ïÝ»ñ« ³ß˳ïáõÙ ¿ÇÝ ûñÝǵáõÝ£ նաև Ալեքսանդր Մյասնիկյանի կազմակերպած ներգաղթը. Հայաստան վերադարձան Սարյանը,
ì³ñå»ï ²íáÝ« ê³ùáÝ« ²ñß³íÇñÁ« ÙÛáõë Սպենդիարյանը, Թամանյանը, որոնք, թողած իրենց բարեկեցիկ կյանքը, եկան հայրենիք
ù³ñï³ßÝ»ñÇó ß³ï»ñÁ ÑÇÙݳϳÝáõÙ կառուցելու և կառուցեցին: Ցավով եմ նկատում, որ այսօր աﬔն ինչ հողին է հավասարվել, և այսօր
³ñ¨Ùï³Ñ³Û»ñÇ ½³í³ÏÝ»ñ ¿ÇÝ£ àõ½áõÙ չկա ﬕ բնագավառ, որ կարելի լինի հաﬔմատել Սովետական Հայաստանի համապատասխան
բնագավառի հետ:

2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 17

òºÔ²êä²ÜàôÂÚàôÜ–100.

вںðÀ âàôÜºÜ úêزܺðºÜÆ Ø²êܲ¶ºîܺð

Հայաստանի ազգային արխիվը ﬕնչեւ է: Արեւելագիտության ինստիտուտի
տնօրեն Ռուբեն Սաֆրաստյանը բարձր է
2015 թվականը կհրապարակի Հայոց ցե- գնահատում ՌԴ Դումայի ընդունած յուր-
օրինակ փաստաթուղթը՝ Արեւմտյան Հա-
ղասպանության վերաբերյալ շուրջ 12000 յաստանում տեղի ունեցած ցեղասպանու-
թյան դատապարտման մասին:
փաստաթուղթ ու 29 000 գրություն, որոնք
Սեւծովյան-կասպյան տարածաշրջանի
նախկինում չեն կիրառվել: Ազգային արխիվի քաղաքական եւ սոցիալական հետազոտու-
թյունների ինստիտուտի տնօրեն Վլադիﬕր
տնօրեն Ամատունի Վիրաբյանի ﬔկնաբա- Զախարովը շեշտում է, որ Թուրքիան
փորձում է խեղաթյուրել պատմությունը,
նությամբ՝ փաստաթղթղերը հիﬓականում հերքում է, որ ցեղասպանություն է եղել,
եւ թուրքական կողﬕ վերաբերմունքն ու
ցեղասպանությունից վերապրածների քայլերն այս հարցի վերաբերյալ ցինիզﬕ
գագաթնակետ են: «Թեպետ թուրքերն
վկայություններ են, աշխարհի տարբեր իրենց այլ կերպ են դրսեւորում, սակայն ինչ
ուզում եսՙ եղիր կամ ինչ անուն ուզում եսՙ
երկրների արխիﬖերից պեղած արխիվային ունեցիր, ﬕեւնույն է, դու թուրք ես, եւ շա-
րունակում ես խաբել աշխարհին, որ Հայոց
նյութեր, տեղեկություններ որբ ﬓացածների ցեղասպանությունը չճանաչվի: Թուրքական
կառավարությունը հասկանում է, թե որքան
եւ նրանց ծնողների մասին: տեսագրություն ունի նրանց վկայություն- փոխհատուցում պետք է տրամադրի Հայոց
ներից, այժմ աշխատանքներ են տարվում ցեղասպանությունից տուժածների ժա-
Փաստաթղթերի ﬔծ մասն արվել է 1916- նորանոր անձանց ընդգրկելու ուղղությամբ ռանգներին, դրա համար էլ չի ճանաչում իրո-
եւ ﬕնչեւ 100-ամյա տարելիցը արխիվը ղությունը», ասում է Զախարովը՝ հավելելով,
ին, դրանք ստույգ տեղեկություններ են: կներկայացնի նաեւ վավերագրական ֆիլմ որ Մեծ եղեռնի 100-րդ տարելիցին պետք է
նրանց մասին: վերջակետ դրվի այս հարցին:
Ցավալին այն է, որ 1960-ականներին,
Ի դեպ, վերջին տարիներին ցեղասպանու- Զախարովը շեշտում է, որ Ռուսաստանում
երբ ցեղասպանության վկայությունների թյան մասին փաստաթղթեր տրամադրելու չկա համապատասխան գրականություն
համար Ազգային արխիվը հյուրընկալել է Հայոց ցեղասպանության ողբերգական
աշխատություններ հրատարակվեցին, երեք թուրք պատմաբանի: Տարվա ընթաց-
քում աﬔնաքիչը 10 այլազգի պատմաբան է իրադարձությունների մասին: Այդ հարցով
պատմական այս փաստաթղթերն անտես- այցելում եւ ծանոթանում արխիվի նյութե- նրանք դիﬔլ են հայ գործընկերներին,
րին: Այս համատեքստում Ամատունի սակայն Հայաստանից ստացել են կարճ
վեցին: Վերոնշյալ փաստաթղթերը կհրա- Վիրաբյանը որեւէ խնդիր չի տեսնում, պատասխան. «Փող չկա»: Զախարովը նաեւ
որպեսզի համագործակցի այլ երկրների առաջարկում է Ռուսաստանում ստեղծել
պարակվեն նաեւ էլեկտրոնային տարբե- արխիﬖերի հետ Հայոց ցեղասպանության Հայոց ցեղասպանության թանգարան:
վերաբերյալ նյութերի ձեռքբերման ուղղու-
րակով, համացանցում կտեղադրվեն նաեւ թյամբ: Վրաստանից, Ուկրաինայից եւ Բուլ- ՌԴ Հանրային պալատի անդամ Դենիս
ղարիայից որեւէ արձագանք չի ստացվել ﬔզ Դվորնիկոﬖ ասաց, որ ՌԴ Հանրային
լուսանկարներ: օգնելու համար: պալատում ներկայում փաստաթուղթ է
քննարկվումՙ Հոլոքոսթի ժխտումը քրեակա-
Ցեղասպանությունից վերապրածների Հարեւան Իրանում էլ հարցը խնդրահա- նացնելու վերաբերյալ: «Աﬔն ինչ պետք է
րույցների շարքից է. ﬕնչ օրս Իրանի արխիվ- արվի, որ այդ փաստաթուղթը վերաբերի
վկայությունների երեք հատոր արդեն հրա- ներում որեւէ աշխատանք չի տարվել, ﬕնչ- նաեւ Հայոց ցեղասպանությանը», որպեսզի
դեռ Իրանը Առաջին աշխարհամարտի այդ կերպ դատապարտվի մարդկության
տարակվել է. առաջիկայում կհրատարակվի տարիներին Ստամբուլում դեսպանատուն հանդեպ հանցագործությունը:
ուներ եւ հյուպատոսություններ Արեւմտյան
եւս երկուսը: Մինչ ցեղասպանության 100- Հայաստանում: Խնդիրն այն է, որ հայկական гëÙÇÏ Ð²ðàôÂÚàôÜÚ²Ü
կողմը պարսկերենի (՞-խմբ.) փորձառու
ամյա տարելիցը այդ գրքերը կթարգմանվեն մանագետներ չունի, ովքեր կկարողանան ÈÇÝáõÙ »Ý ųٳݳÏÝ»ñ, »ñµ ³Ù»Ý³-
աշխատել ձեռագրերի հետ: íï³Ý·³íáñÁ ѳë³ñ³Ï³Ï³Ý ϳñ-
նաեւ անգլերեն եւ թուրքերեն: ÍÇùÝ ¿:
Նույն խնդիրը կա նաեւ օսմաներենի հար-
Ամատունի Վիրաբյանը կարեւորում է այն ցում: «Եթե ﬕ օր բացեն թուրքական որոշ ÈÚ²èàÞüàôÎà
արխիﬖեր, ապա դա կլինի ﬔզ համար
փաստը, որ հրատարակված գրքերում նկա- խնդրահարույց, քանի որ ﬔնք չունենք օս- ´³ñ»Ï³ÙáõÃÛáõÝÁ ëáíáñ³µ³ñ ³Ý-
մանագետներ, ովքեր մասնագիտանում են óáõÙ ¿ ͳÝáÃáõÃÛáõÝÇó ¹»åÇ Ãßݳ-
րագրվում են նաեւ Անդրկովկասում 1918-ին ﬕայն այդ ուղղությամբ եւ ծանոթ են ﬕայն Ù³Ýù:
տպագիր օսմաներենին»:
թուրք-թաթարական հրոսակներից հայերի ÎÈÚàôâºìêÎÆ
Վիրաբյանը դժգոհ է, որ երիտասարդ
կոտորածները: արեւելագետների պատրաստման հարցում
պատշաճ ուշադրություն չի դարձվում, եւ
Կան վկայություններ, թե 1918-ի մայիս- ﬔնք այդ հարցում կաղում ենք:

հոկտեմբեր աﬕսներին թուրքական կանո- гÛáó ó»Õ³ëå³ÝáõÃÛ³Ý

նավոր բանակի եւ ադրբեջանցիների կողﬕց óݷ³ñ³Ý µ³ó»É

ինչպիսի կոտորածների են ենթարկվել հայե- ݳ»õ èáõë³ëï³ÝáõÙ

րը Ելիզավետպոլի նահանգնում, Բաքվում, Հայոց ցեղասպանության հարյուրամյա
տարելիցին ընդառաջ հայ եւ ռուս մաս-
Շամախում եւ այլ քաղաքներում: «Սա Հայոց նագետները Երեւան-Մոսկվա տեսակամրջի
ժամանակ քննարկեցին հետեւանքներն
ցեղասպանության անբաժանելի մասն է, ու այն դասերը, որ քաղել ենք այս ﬔկ
դարի ընթացքում: «Անցել է ﬔկ դար, սա-
որը թուրքերի հետ իրագործել են նաեւ նո- կայն ցեղասպանության հետեւանքները
դեռեւս վերացված չեն»: Դիտարկումը
րաստեղծ Ադրբեջանի ղեկավարները»: Հայոց ցեղասպանություն թանգարան-
ինստիտուտի տնօրեն Հայկ Դեմոյանինն
Նյութերի հիման վրա կպատրաստվի

նաեւ ցեղասպանության զոհերի անունների

էլեկտրոնային շտեմարան: Վիրաբյանի խոս-

քերովՙ այս նախաձեռնությունն ուշացած է,

քանի որ այն սերնդի մարդիկ, ովքեր կարող

էին անհրաժեշտ տեղեկություն տալ, արդեն

չկան, իսկ նրանց ժառանգները շատ բան չեն

հիշում: «Այնուաﬔնայնիվ, ﬔնք կփորձենք

եղած գրականության, թերթերի, հուշերի,

առկա ցուցակների ﬕջոցով ամբողջացնել

տվյալները», ասաց Վիրաբյանը՝ հավելելով,

որ արդեն հավաքագրել են 10000 անուն, սա-

կայն թիվը նախատեսվում է հասցնել 150-

200 000-ի:

Ազգային արխիվը նախատեսում է կա-

տարել ցեղասպանության տարիներին ժո-

ղովրդի կրած նյութական կորուստների

ճշգրտում: Բացի փաստաթղթղերի հրապա-

րակուﬕց, արխիﬖ աշխատանքներ է

կատարում ցեղասպանությունը վերապ-

րածների ժառանգներին տեսագրելու ուղ-

ղությամբ:

Ցեղասպանության վերապրածների ժա-

ռանգները կամ երկրորդ սերունդը 70-80

տարեկան անձինք ենք, ովքեր ցեղասպա-

նության մասին լսել են ծնողներից: Այսօր

Ազգային արխիվը ավելի քան 200 ժամ

18 ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë

«Ü»Ù»ëÇë»` íñ»ÅËݹñáõÃÛ³Ý Ï³½Ù³Ï»ñåí³Í
·áñÍáÕáõÃÛáõÝ Ñ³Û»ñÇ Ïáïáñ³ÍÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ

«Նեﬔսիս» գործողության նպատակն էր պատժել 1915 թ. հայերի • 1921 թ. դեկտեմբերի 5-ին Ա. Շիրակյանը Հռոմում սպանեց երիտ-
ցեղասպանությունը կազմակերպող և իրականացնող երիտթուրք թուրքական կառավարության առաջին կաբինետի ղեկավար Սայիդ
(«Միություն և առաջադիմություն» կուսակցություն) պարա- Հալիﬕն՝ կոտորածի ծրագիրը հաստատողին:
գլուխներին, 1918 թ. Բաքվի հայերի ջարդի կազմակերպիչներին և
թուրքերի հետ համագործակցած հայ դավաճաններին: • 1922 թ. ապրիլի 17-ին Ա. Շիրակյանն ու Ա. Երկանյանը Բեռլինում
գնդակահարեցին Տրապիզոնի նախկին նահանգապետ Ջեմալ Ազ-
Գործողությունը կազմակեպել է Հայ հեղափոխական դաշնակ- ﬕին և «Թեշքիլաթը մահսուսե» կազմակերպության հիﬓադիր
ցությունը: «Նեﬔսիս» կամ «Նեﬔզիս» (հուն. Νέμεσις) է կոչվել հին Բեհաէդդին Շաքիրին. տիկին Թալեաթի աչքի առաջ (սպանվել է
հունական վրեժխնդրության աստվածուհու անունով: նաև Շաքիրի թիկնապահներից ﬔկը):

Գործողության կատարման որոշումը կայացվել է 1919 թ. Երևա- • 1922 թ. հուլիսի 25-ին խոտորջուրցի երիտասարդներ Պետրոս Տեր-
նում Հայ հեղափոխական դաշնակցության IX ընդհանուր ժողովում: Պողոսյանը և Արտաշես Գևորգյանը Թիֆլիսում գնդակահարեցին
Նշվել է ցեղասպանության հանցագործների 650 անուն, որոնցից Ջեմալին:
առանձնացվել են 41 գլխավոր հանցագործները:
• 1922 թ. օգոստոսի 4-ին Միջին Ասիայից Աֆղանստան ճողո-
«Նեﬔսիս» գործողությունն իրականացնելու համար ստեղծվել պրելիս` արցախցի Հակոբ Մելքումովի գլխավորած ջոկատի հետ
են պատասխանատու մարﬕն (ղեկավար` ԱՄՆ-ում Հայաստանի ընդհարման ժամանակ, սպանվեց Էնվեր փաշան:
Հանրապետության ներկայացուցիչ Արﬔն Գարո) և հատուկ հիմ-
նադրամ (ղեկավար` Շահան Սաթճակլյան): «Նեﬔսիսն» ընդհատվեց, երբ ընդունվեց «Պրոﬔթևս» ծրագիրը
(1922 թ. հայ, վրացի և ազերի վտարանդի կառավարությունները
Գործողության օպերատիվ ղեկավարությունն ու նյութական ապա- համագործակցության ﬔջ մտան ընդդեմ բոլշևիզﬕ, և ՀՅԴ ղեկա-
հովուﬓ իրագործելու էին Շահան Նաթալին և Գրիգոր Մերջանովը: վարությունը որոշեց ընդհատել թուրք ոճրագործների ահաբե-
Հանցագործներին հայտնաբերելու գործը ղեկավարելու էր Հրաչ Փա- կումը): Իթթիհատի գլխավոր քարտուղար Նազըմը գաղտնի ան-
փազյանը, որը, որպես թուրք ուսանող, կարողացել էր թափանցել ցավ Թուրքիա, 1926 թ. Քեմալի դեմ կազմակերպված անհաջող
երիտթուրք վտարանդիական բարձր շրջանակներ: մահափորձից հետո ձերբակալվեց և կախաղան հանվեց նույն
թվին, Զմյուռնիայում (Իզﬕր):
«Նեﬔսիս» գործողությունը նախապատրաստվել է մանրամասն:
Գործողության կազմակերպչական կենտրոններն էին Կ.Պոլսի «Ճա- «Ü»Ù»ëÇëÇ» Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÁ
կատամարտ» և Բոստոնի «Դրոշակ» թերթերի խմբագրատները: Վրի- Շահան Նաթալի (1884-1983), Արﬔն Գարո (Գարեգին Պաստեր-
ժառուների խմբերը՝ յուրաքանչյուրում 3-5 մարդ, հետապնդելու էին մաջյան, 1872-1923), Միսաք Թոռլաքյան (1894-1968), Արշավիր
կոնկրետ հանցագործին և հարմար պահին դատավճիռն ի կատար Շիրակյան (1902-1973), Արամ Երկանյան (1895-1930), Արտաշես
էին ածելու: Գևորգյան, Պետրոս Տեր-Պողոսյան, Ստեփան Ծաղիկյան:

«Նեﬔսիսը» կազմակերպվեց հաջողությամբ:
• 1919-22 թթ. սպանվեցին թուրք և ազերի ոճրագործներ Թալեաթը,
Էնվերը, Ջեմալը, Բեհաէդդին Շաքիրը, Ջեմալ Ազﬕն, Սայիդ Հա-
լիմը, Խան Խոյսկին, Սարաֆովը, Ջիվանշիրը: Ընդ որում, հայ վրի-
ժառուներ Սողոմոն Թեհլերյանի, Արամ Երկանյանի, Արշավիր
Շիրակյանի, Արամ Գևորգյանի, Միսակ Թոռլաքյանի գոծողու-
թյուններից ոչ ﬕ կողﬓակի անձ չի տուժել:
• 1919 թ. Թիֆլիսի Երևանյան հրապարակում Ա. Երկանյանը
գնդակահարեց մուսավաթական Ղասիմբեկովին:
• 1920 թ. Թիֆլիսում 20-ամյա Արամը սպանեց Ադրբեջանի մու-
սավաթական կառավարության ղեկավար Խան Խոյսկուն՝ 1918 թ.
սեպտեմբերին Բաքվի 30 և 1920 թ. մարտի 23-ին Շուշիի 35 հազար
հայերի ջարդի գլխավոր կազմակերպչին, մուսավաթական Սա-
ֆարովին, իսկ մյուս դահիճը՝ Խաս Մահﬔդովը, վիրավորվեց:
• 1921 թ. հուլիսի 19-ին Կ. Պոլսում` «Ճակատամարտ» թերթի
խմբագրատան առաջ, 33-ամյա Մ. Թոռլաքյանը գնդակահարեց
Պեհուտ խան Ջիվանշիրին՝ մուսավաթական Ադրբեջանի ներքին
գործոց նախարարին` Բաքվի և Շուշիի հայության գլխավոր ջար-
դարարներից ﬔկին:

²ØÜ-Ý ³ñ¹»Ý ׳ݳã»É ¿

ò»Õ³ëå³ÝáõÃÛáõÝÁ

- سñ¹ÇÏ ëÏë»É »Ý ѳñó ï³É' DZÝã ¿ ï³Éáõ ó»- Մինչդեռ Սփյուռքի համայնքները ժամա-
Õ³ëå³ÝáõÃÛ³Ý ×³Ý³ãáõÙÁ, »õ ³ñ¹Ûáù ¹ñ³ÝÇó նակի եւ ֆինանսների ﬔծ մասը շարու-
µËá±õÙ ¿ ѳïáõóáõÙ: ²ñ¹Ûáù, »Ã» úµ³Ù³Ý ³ñ- նակում են ծախսել ﬕայն ճանաչման
ï³ë³Ý»ó genocide µ³éÁ, ¹ñ³ÝÇó Ï÷áËíDZ գործընթացի վրա: Փոխանակ վարձեն իրա-
³Ù»ñÇÏÛ³Ý ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ: վաբանների, ֆինանսավորում են ﬕայն քա-
ղաքական գործիչների. Ջոն Քերին դրա վառ
Ոչինչ չի փոխվելու, որովհետեւ ԱՄՆ-ն օրինակն է: Նա իր ողջ կյանքում հանդես է
արդեն ճանաչել է Հայոց ցեղասպանու- եկել հայաﬔտ հայտարարություններով,
թյունը. առաջին անգամ 1951-ին, իսկ բայց հենց դարձավ պետքարտուղար' 24
80-ականներին այն երկու անգամ վերա- ժամում տեսակետը փոխեց: Այսինքն'
հաստատել է Ռեյգանը: Կանադայի խորհր- ԱՄՆ-ում ոչ թե պաշտոնյան է որոշում քա-
դարանի երկու պալատները եւս ճանաչել ղաքականությունը, այլ կա որոշված քա-
են, կառավարությունն էլ հանդես է եկել ղաքականություն, որով պաշտոնյաները
հայտարարությամբ, բայց դրանից ոչինչ չի պարտավոր են առաջնորդվել:
փոխվել:
²ñ³ ä²äÚ²Ü

2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 19

л¹íÇ· ´ÛáõÉ. ÍÝÝ¹Û³Ý 125-³ÙÛ³ÏÇ ³éÇÃáí

«ÆÙ ëÇñïÁ Ñ³Û ¿»

Հեդվիգ Բյուլը ծնվել է 1887 թ. Էստոնիայի հեղ աղքատության ու թշվառության ﬔջ: նվիրված ﬕջոցառուﬓերին Հալեպում և
Հաապսալու փոքրիկ քաղաքում: Լինելով Կենցաղային տարրական պայմաններից Բեյրութում: Կյանքի վերջին տարիները Հ.
բարեկեցիկ ընտանիքի զավակ` Հեդվիգը զուրկ հայ գաղթականության շրջանում Բյուլն անցկացրեց գերմանական ծերա-
ստացել է հիանալի կրթություն (Սանկտ խիստ տարածված էին վարակիչ զանա- նոցներից ﬔկում: 90-անց զառամյալ կինը`
Պետերբուրգում բարձրագույն մանկավար- զան հիվանդություններ, որոնք օրական մահվան մահճում պառկած, մոռացել էր
ժական, իսկ Գերմանիայում` ﬕսիոներա- հարյուրավոր մարդկային կյանքեր էին այն վեց լեզուները, որոնց նա ազատորեն
կան կրթություն): Նա տիրապետել է խլում: Անհրաժեշտ էր շտապ կերպով կազ- տիրապետում էր և ծերանոցի աշխատա-
մայրենի էստոներենին, ռուսերենին, ֆրան- մակերպել հիվանդների փրկության գործը: կիցների հետ հաղորդակցվում էր ﬕայն
սերենին, անգլերենին, գերմաներենին, իսկ Հալեպում Հ. Բյուլի նախաձեռնությամբ բաց- իրեն հարազատ դարձած հայերենով: Բյուլ
Կիլիկիայում ﬕսիոներական առաքելու- վում է հիվանդանոց, որտեղ աշխատում Մայրիկը մահացավ 1981 թ. հոկտեմբերի
թյունն իրականացնելու ընթացքում` նաև են Սիրիայի նշանավոր հայ բժիշկները 3-ին` 94 տարեկան հասակում:
թուրքերենին և հայերենին: (Ավետիս Ճեպեճյան, Ֆիլիպ Հոﬖանյան և 2003 թ. նրա գերեզմանից բերված հողը ամ-
1909 թ. երիտասարդ Հեդվիգը եվրոպական այլն): «Հայկական քեմփ»-ում ապրող հայ փոփվեց Հայոց ցեղասպանության զոհերի
մամուլի էջերից տեղեկանում է Ադանայում գաղթականների վիճակը թեթևացնելու հուշահամալիրի Հուշապատի ﬔջ:
հայկական կոտորածների սարսափազդու ուղղությամբ կարևոր քայլերից ﬔկը եղավ
լուրերին և կայացնում իր համար ճակատա- աշխատատեղերի ստեղծումը: Հ. Բյուլն ú·ï³·áñÍí³Í ·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝ.
գրական որոշում. ﬔկնել հեռավոր երկիր` իր մարաշցի ծանոթների օգնությամբ հիմ- ì³ñ¹³Ý ¶ñÇ·áñÛ³Ý, гÛáõÃÛ³ÝÁ ÝíÇñí³Í ÏÛ³Ýù,
կոտորածների հետևանքով որբացած քրիս- նում է ջուլհականոց և ձեռագործի ար- ºñ¢³Ý, 1996 Ã., 87 ¿ç:
տոնյա երեխաների փրկության գործին մաս- հեստանոց: Այստեղ աշխատանք գտան
նակցելու համար: 1911 թ. նա ժամանում մոտ 500 հայ կանայք և աղջիկներ, որոնց Î³Ý ÑÇÙ³ñÝ»ñ, áíù»ñ ·Çï³ÏóáõÙ
է Կիլիկիա և անցնում աշխատանքի ստեղծած կարպետներն ու ձեռագործները »Ý Çñ»Ýó ÑÇÙ³ñáõÃÛáõÝÁ ¨ ׳ñåÏáñ»Ý
Մարաշի ծնողազուրկ հայ երեխաների վաճառվում էին եվրոպական երկրներում, û·ïíáõÙ ¹ñ³ÝÇó:
համար գերմանացի ավետարանական իսկ ստացված հասույթը տրվում էր հայ կա-
քարոզիչների կողﬕց բացված «Բեյթել» նանց` իրբև աշխատավարձ: ȲèàÞüàôÎà
որբանոցում` որպես ուսուցչուհի: Այս- Հեդվիգ Բյուլի նախաձեռությամբ Հալեպի
տեղ չորս տարի պաշտոնավարելուց տարբեր դպրոցներում սովորող ավելի քան ø³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý, ÇÝãå»ë ¨ ëÇñá
հետո` 1915 թ. նա ականատես եղավ 250 հայ երեխաների համար սահմանվում Ù»ç ã»Ý ÉÇÝáõÙ Ë³Õ³Õ å³Ûٳݳ·ñ»ñ,
երիտթուրք իշխանությունների կողﬕց են կրթաթոշակներ: Նա մշակեց նաև երե- ÉÇÝáõÙ »Ý ÙdzÛÝ ½Çݳ¹³¹³ñÝ»ñ:
իրականացվող հայկական կոտորածերին: խաների որդեգրման ﬕ յուրօրինակ ձև, որի
1916-19 թթ. Հեդվիգ Բյուլն աշխատել է համաձայն եվրոպական բարերար ընտա- ¶. ȺìÆê
նույն ﬕսիոներական առաքելությանը նիքները պետք է որդեգրեին Հալեպում
պատկանող Հարունիե գյուղի (Մարաշից հաստատված հայ գաղթական ընտանիքի Ø»Ýù ³ÛÝù³Ý »Ýù ëáíáñ Ï»ÕÍ»É
հարավ) գերմանական որբանոցում: 1918 երեխաներից ﬔկին և ամսեկան ﬔկ ոսկի áõñÇßÝ»ñÇ Ùáï, áñ Ç í»ñçá ëÏëáõÙ
թ. երիտասարդ ﬕսիոներուհին իր գործա- ուղարկեին որդեգրվածի հարազատներին: »Ýù Ï»ÕÍ»É ÇÝùÝ»ñë Ù»½:
դրած գերմարդկային ջանքերի շնորհիվ Իր կատարած բազմաթիվ հայանպաստ
կարողացավ թուրքական աքսորից փրկել աշխատանքների համար Հ. Բյուլն անչափ ȲèàÞüàôÎà
որբանոցի սաներին և նրանց ազատել վե- սիրված էր Հալեպի հայ համայնքի կողﬕց,
րահաս վտանգից: 1919 թ. հաշվի առնելով որի համար արժանացել է «Բյուլ Մայրիկ» سùáõñ ËÇÕ×Á É³í³·áõÛÝ µ³ñÓÝ ¿:
Կիլիկիայում ստեղծված քաղաքական իրա- պատվավոր կոչմանը: Ð. Æ´êºÜ
վիճակը` Հ. Բյուլը հարկադրված էր ﬔկնել 1947 թ. աշխարհասփյուռ հայության համար
Էստոնիա: Սակայն նրա բաժանումը իր սի- Խորհրդային Հայաստան ներգաղթելու ø³Õ³ù³Ï³Ý ·áñÍãÇÝ ³ñѳٳñÑáõÙ
րելի հայ ժողովրդից երկար չտևեց: առիթ է ընձեռնվում: Բազմաթիվ սիրիա- »Ý Ñ»Ýó ³ÛÝ å³ÑÇó, »ñµ Ýñ³ÝÇó áã áù
1922 թ. սկսվում է Հ. Բյուլի հայասիրական հայեր, այդ թվում նաև Հ. Բյուլին հարազատ ãÇ í³Ë»ÝáõÙ:
գոծունեության երկրորդ փուլը: Նա անդա- դարձած մարդիկ, հաստատվում են Մայր
մագրվում է Ստասբուրգ քաղաքում հիﬓա- հայրենիքում: Հայասեր էստոնուհու նվի- êîºü²Ü òìºÚ¶
դրված «Քրիստոնեական առաքելություն րական երազանքն էր իր սիրիահայ բա-
Արևելքի ﬔջ» ավետարանական մարդասի- րեկաﬓերի հետ բնակություն հաստատել
րական կազմակերպությանը և ﬔկնում Հայաստանում, սակայն ներգաղթի կոﬕտեն
Հալեպ: Այդ ժամանակ Սիրիայում կար ﬔրժում է նրա խնդրագիրը:
ավելի քան 160 000 գաղթական, որոնք հիմ- Գրեթե 40 տարի իր կյանքն անﬓացորդ
նականում ապաստան էին գտել Հալեպի նվիրելով հայ ժողովրդին` Հ. Բյուլը 1951 թ.
Սուլեյմանիե և Ռամատանիե արվար- 64 տարեկան հասակում հեռանում է Հալե-
ձաններում կառուցված հյուղակներում պից` այդպես էլ չունենալով սեփական
(«Հայկական քեմփ») և ապրում էին ծայրա- ընտանիքը: Սակայն նա չի կարողանում
վերադառնալ հայրենի Էստոնիա, քանի որ
այն Խորհրդային Միության կազմում էր,
հետևաբար մուտքի թույլտվություն ստա-
նալն` անհնար: Հ. Բյուլը հաստատվում է
Եվրոպայում: Այստեղ նա շարունակում է
նամակագրական կապը իր նախկին սանե-
րի հետ, որոնք ցրվելով աշխարհով ﬔկ`
չէին մոռանում սիրելի Բյուլ Մայրիկին:
Նրանցից ﬔկին ուղղված նամակում Հեդվիգ
Բյուլը գրել էր. «...իմ սիրտը հայ է...»:
1965 թ. 78-ամյա Բյուլը կրկին ժամանեց Սի-
րիա, ապա Լիբանան` մասնակցելու Հայոց
ցեղասպանության 50-ամյա տարելիցին

20 ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë

êï»Õͳ·áñÍáõÙ »Ý Ù»ñ ÁÝûñóáÕÝ»ñÁ ***
Օր, հեռացած օր՝ քսված իմ դեմքին,
ܳÇñ³ êÆØàÜÚ²Ü իմ աչքերում վառած կրակ
ու պատկերներ կային խոհերի պես անգին...
Օր, հեռացած օր՝ քսված իմ շուրթին,
օր քսվածիմ սեռի կենսորոշ շեշտին...
շշունջների հեռանվագ՝ ձայն իմ բախտին,
բառ իմ բախտին, բախտն իմ երկնի
դատաստանին...
... մարﬕնս տոն է խաղում
հաճույքներիս տենդում դարձած դեղին,
մարﬕնս տոն է խաղում,
կավս խառնելով հողին...
Օր, հեռացած օր՝ քսված իմ մարﬓին
այդ մա՞հս դու տարար, թե՞
համբարձելու տարար իմ հոգին...

***

Գարու՛ն,
կհավաքեմ ﬓացած օրերս ու քեզ կգամ՝
կմտնեմ արբունքիդ մթնոլորտն
ու կզգամ եղելությանդ անﬔկնելի կախարդանքը՝
ծառերը ծաղիկներ հագած,
մազաթերթերս կխառնեմ ծաղկաթերթերին՝
իրանս ՝ ցողունին ու ձեռքերս՝ ճյուղերին,
մատներիս կզգամ սիրուդ խուտուտանքը
ﬔղմորեն սահող ճյուղերն ի վեր, ցողունն ի վար՝
ﬕնչ արմատիս գաղտնիքները խուզարկող,
տիեզերք ու հող իրարամփոփ դարձս կտոնեն
ի շրջանս յուր՝
կպտտվի անտարիք ժամանակս կենսակառչ դաշնությամբ...
գարո՜ւն...

*** *** ***
Կենսագրությունս...
այդ ես եմ հորինել, Հանիր իմ ﬕջից հիշողությանս Տե՛ր, կարգավորիր
որ ինձ ծածկագրի, կարﬕր գույները Դեր Զորով անցած՝ քաոսն արյանս,
մոռացությունն Աստծո դուռն մոռացրու, ջնջիր... որ, երբ ապրիլյան
ուղեկցող սանդուղք է` տես ապրիլն ահա մանրաքայլ եկավ ծաղկունքը հագած
որ ջնջի, մաքրագրի, ու գեհենական պատկերների հետ զմրուխտյա փերին
աշխարհն այս մոլորություն է՝ անբասիր ազգիս ուխտավորները դուռս ծեծեցին... ինձ բերի ի հուշ
ձայնի, գույնի ու բույրերի... (Տե՛ր գալիս էին ո՜տքդ գրկելու՝ հասե՞լ են ասես...) նահատակների
ես նման էի Աստծուն ... դե հիմա նայիր հայելուն աչքիս, գանգ ու ստինքներ,
երբ մորս արգանդում մահվան դաշինքից
երազի ու արթնության ուղեվորներին տեսնու՜մ ես, Տե՛ր իմ... մազապուրծ եկած,
Ճշմարտությունն ունեի, քանի՞սն են, ասա, ﬕլիոն ու կե՞ս են, գուցե ավելի՞ն... կյանքս ինձ նվեր
և տեղի կենսոլորտը հասցրե՞լ ես հաշվել... և Արարատի
համընկնում էր դրախտին: արդարադատման լանջերին վառվող
Կենսագրությունս... նժարները Տեր, ե՞րբ ես որոշել լուսե նետերը
այդ ես եմ հորինել, հավասարեցնել... հայացքս պատռեն
որ էլեգիան իմ օրերի ու ծունկս ծալվել
թանձր գույներով որթան կարմրի ²åñÇÉÇ 24 չկարողանա, որ
ձեր դռներով անցած իջնեմ քո դեմ...
գոյությունս հիշեցնի... Ետ վերադարձրեք ﬔր Տե՛ր Դեր Զորում էր
երազները կորցված անհույս, պսակդ առա՝ հիշո՞ւմ ես
*** իմ մորթված ազգի պատարագները ասես, փշե պսակդ
Ոչ գիտելիքը եղավ մարդկային խղճի լեզվով հնչեցրեք, հագած սրտիս հետ,
ի զորու, և ապաշխարեք անտարբերության ինչպե՞ս կվարվես...
ոչ էլ կրոնի մրմունջը մոլորությունը՝ դատավարության օրը
հուսո, գալիս է՝
տետրիս էջերում մոﬔր պատրաստեք
խոստովանվել են ձեր սքեմահագ ﬔղքերի համար...
ﬔղկ ապրուﬓերը
հոգեպահերիս, ܳÇñ³ êÆØàÜÚ²ÜÀ ապրում եւ ստեղծագործում է ՌԴ Սուրգութ
մատնության պահի քաղաքում: Ստեղծագործությունները տպագրվել են Թեհրանի «Գրական
ﬕնչ աքլորականչ կամուրջ», Թբիլիսիի «Գրական կամուրջ» պարբերականներում: «Նաիրի»
ընկած ժամանակն հրատարակչությունը հրատարակել է նրա երկու գիրքը՝ «Ասուպի ցոլք»
է երկարացել և «Ես արքայադուստրը չեմ կյանքի» վերնագրերով: «Ասուպ» հաղոր-
օրերի տեսքով ... դաշարում առաջին գրքի ռադիոհաղորդագրությունը կատարել է Մար-
տին Պետրոսյանը՝ Նանար Աբաջյանի ընթերցանությամբ:

2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 21

Àðìÿíñêèå ñâÿòûíè â Èòàëèè

Воспетый поэтами «сапожок» в Средиземноморье хранит в себе 7000 кв. метров. Монахи привезли землю, отняли у моря немного
немало сокровищ мировой истории. Все дороги ведут в Рим – это суши и развели огород. В настоящее время площадь острова со-
знает каждый. Италия, с первого же дня знакомства, как будто ставляет 30000 кв. метров. В 1724 году началось строительство
молвит: «Я солнечная, щедрая, культурная, чистая, улыбчивая, монастыря с помощью богатых армянских меценатов. В архи-
гостеприимная, изысканная, роскошная!». Частица истории стра- тектуре церкви наблюдается смешение венецианского и класси-
ны связана и с армянским народом. ческого армянского стилей. С 1789 года в монастыре существует
типография. Ему же принадлежат две армянские школы: в
Сколько же эмоций удивления и восторга дарит эта страна! Ереване и Бейруте. А ещё монастырь славится на весь мир
Необыкновенной красоты Венеция гордо и торжественно отра- монументальной библиотекой, созданной Мхитаром в 1740 го-
жается в Адриатическом море! Старинные дворцы, кружевные ду. Она содержит древние манускрипты и рукописи, включая
фасады, многочисленные мостики, гондолы, скользящие вдоль бесценные сведения об истории Армении. Наиболее древняя
узких каналов, – до сих пор являются вдохновением для из- относится к 862 году – рукописное Евангилие Млке, названное
вестных художников, музыкантов и писателей. Иван Айвазовс- именем армянской царицы из династии Багратидов. У монастыря
кий (гениальный российский художник – великий маринист и много заслуг перед армянской литературой и армяноведением.
баталист Ованнес Айвозян) навеки запечатлел Венецию в своих Именно здесь были созданы первые армянские книги «Словарь
произведениях, пока гостил у старшего родного брата, священ- армянского языка», история и география Армении. Всего в биб-
ника-армянина на острове Святого Лазаря. лиотеке хранится 200 тысяч томов изданий, 150 тысяч из которых
на армянском языке. Библиотека также является и музеем: по-
Остров Святого Лазаря называют «Маленькой Арменией», ведь мимо книг в ней выставлены 13 картин Айвазовского.
там находится старинный армянский монастырь Ордена Мхита-
ристов. Про это святое место паломничества армян я и хочу вам Во время вторжения французских войск монастырь выжил, когда
поведать. другие церкви сжигались и разорялись. Благодаря небольшой
хитрости, обитель трансформировалась в академию, которая
Началась история острова с 12 века, когда на нём располагалась была признана Наполеоном. Академия армянских наук приоб-
лечебница. С 16 века он был заброшен. С 1717 года во время рела большую известность в европейских странах. Многие мхи-
правления дожа Венеции Джованни Корнера, потомка последней таристы были избраны членами научных учреждений разных
царицы Армении Катерины, венецианский сенат передал остров государств. Из семинарии Святого Лазаря вышло немало выдаю-
армянскому аббату Мхитару и его ученикам, которые превратили щихся личностей, ставших крупными предпринимателями и ми-
его в центр распространения армянской культуры. нистрами. Большинство из них поддерживают общину и делают
ей ценные подарки.
Братство, основанное аббатом Мхитаром, преследовало цель
служить армянскому народу. Аббат Мхитар (1676 г.р.) хотел Известно, что этот остров полюбил и лорд Джордж Гордон
объединить армянских григорианцев, исповедовавших учение Байрон, который попал туда из любопытства. Потом настолько
Армянской Апостольской церкви, с католиками. Свою идею аббату увлёкся, что провел на острове всю зиму, изучая армянскую куль-
пришлось осуществить вдали от родины, так как там его пресле- туру. Арутюн Авчерян давал ему уроки армянского языка, который
довала оппозиция. Остров, который Мхитар получил в Венеции, Байрон выучил за 6 месяцев. С помощью монахов Байрон издал
находился в состоянии запустения. Площадь его составляла на английском языке армянскую грамматику и англо-армянский
словарь.

Атмосфера спокойствия, что царит на острове, помогает цели-
ком отдаваться делу. Микаэл Чамчян написал здесь трехтомный
труд по истории армянского народа. Здесь были созданы работы
армянских историков Хоренаци, Егише и других.

Аббат Мхитар остался не только на страницах истории. В саду,
возле входа в монастырь, возвышается его скульптура. Монах,
раскинувший руки, принимает всех в этот мир святости и уеди-
нения. Рядом установлен хачкар, напоминающий о далёкой
стране, где так вкусны гранаты и стары традиции. Легкий шум
моря заглушил венецианские звуки, наполнив этот маленький мир
особым благоговением. К причалу пришвартован армянский ко-
рабль, с простым и так много говорящим названием «Армения».
Мы отплываем от острова, а армянский крест монастыря всё вид-
неется и манит вернуться.

Â31

22 ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë

Ðóáåí Ãðèãîðÿí – òèõèé ìåöåíàò...

Имя этого человека в прессе появляется крайне редко. Наш со- холдинг «Руцог-ИНВЕСТ». Компания уже на протяжении долгих
отечественник, проживающий в России более 30 лет, хоть и до- лет осуществляет строительство жилых домов, отелей и других
бился большого успеха в бизнесе, однако весьма скромен в своих значительных объектов по всей Москве. Несвижский переулок,
публичных проявлениях. Он не делает громких заявлений, не вме- Шведский тупик, Никольская улица, Б. Черкасский переулок – вот
шивается в политику, не выпячивает в отличие от многих других неполный перечень адресов, где находятся здания, построенные
благотворителей свои добрые дела... На днях имя Рубена Григо- холдингом. Их объединяет современный дизайн и строгий благо-
ряна промелькнуло в публикации Forbes, в которой перечислялись родный стиль. Плодотворная деятельность компании отмечена на
владельцы наиболее крупных объектов в Москве, тех, что нахо- государственном уровне... Наряду с другими российскими строи-
дятся на расстоянии одного километра от Кремля. тельными организациями силами холдинга, начиная с 2006 года,
производится возведение Кафедрального Храма и Резиденции
В списке был указан, в частности, торгово-офисный центр «Ни- Экзарха Ново-Нахичеванской и Российской Епархии Армянской
кольская плаза» на улице Никольская, площадью в 40 тыс. кв.м и Апостольской Церкви в Москве на Трифоновской улице. Это не-
стоимостью примерно в $250 млн, принадлежащий инвестицион- отъемлемая часть благотворительной деятельности «Руцога» и
но-строительному холдингу «Руцог», основателем и президентом его руководителя».
которого является Рубен Григорян. По скупой информации, най-
денной в сети, Григорян — кандидат экономических наук, один из «...У нашего народа своя собственная, сложная судьба. Долгие
учредителей газеты «Ноев Ковчег». В 2006 году он получил зва- столетия, не имея государственности, нашей опорой была Ар-
ние «Почетного строителя России». Холдингу Рубена Цолакови- мянская Апостольская Церковь, и теперь ее значение в жизни на-
ча принадлежат и другие площади в российской столице. И, судя рода трудно переоценить! Ее значимость особенно ощущается в
по тому, что одно из его строений удостоено премии в номинации диаспоре. Куда в первую очередь идет армянин, оказавшийся на
«Самый стильный и изящный торговый центр в Москве», Григорян чужбине? Конечно, он ищет армянскую церковь, где звучит род-
действительно «делает погоду» в реформировании облика глав- ная речь и где он найдет своих соотечественников», – продолжает
ного города РФ. Опять же из скупой информации в сети известно, меценат. Отвечая на вопрос: «Что для Вас вера?» – он говорит:
что человек, «вхожий» в рейтинг Forbes, связан по происхождению «Вера – это конкретные дела, наши каждодневные поступки. Во-
с деревней Айгешат Октемберянского района Армении... обще, верю в то, что хороших людей больше на нашей планете,
поэтому зло обречено. Я глубоко уверен, что в скором времени
Единственное обнаруженное нами интервью с Р. Григоряном во всем своем совершенстве предстанет перед нами наш новый
было опубликовано в газете российской епархии ААЦ «Армян- духовно-просветительский центр – Армянский храмовый комплекс
ская церковь» в январе 2009 года. В нем отмечается, что Рубен на Олимпийском!» (Кстати, торжественная церемония открытия
Цолакович является одним из спонсоров строительства армянско- кафедрального собора Св. Креста запланирована на июнь с.г.).
го храма на Олимпийском проспекте. И хотя тема беседы впол-
не конкретная, высказывания мецената позволяют составить о Под конец недолгой беседы Рубен Цолакович подарил собесед-
нем определенное впечатление. Приведем несколько цитат из нику календарь с изображением отреставрированной на его сред-
материала. «Наш проект строительства храмового комплекса не ства церкви Сурб Геворг XIX века, что в его родном селе Айгешат.
предусматривает получения финансовых дивидендов. Мы зна- «Здесь в детстве был крещен мой отец», – просто и лаконично,
ем, что отдача от наших вложений будет измерена не деньгами, а без пышных «патриотических» речей пояснил он.
новыми духовными приобретениями. ...Все армяне должны быть
заинтересованы в завершении этого необходимого для нас нацио- НОВОЕ ВРЕМЯ.
нального проекта! Этот центр строится на века, для наших детей, На снимке: Рубен Григорян и ректор Государственного пе-
внуков и правнуков. Я уверен, что он объединит нас. Люди будут дагогического университета имени Хачатура Абовяна Рубен
встречаться, знакомиться, создавать новые семьи, приобщаться к Мирзаханян.
непреходящим духовным и культурным ценностям армянского на-
рода. Здесь будут выставочные залы, библиотека, типография».

Вслед за словами Григоряна журналист отмечает, что «гене-
ральный директор инвестиционно-строительного холдинга «Ру-
цог-ИНВЕСТ» подписывается на армянском языке, и это несмотря
на то, что он уже 30 лет живет в России. Родом Рубен Цолако-
вич из деревни Айгешат Октемберянского района Армении. Ере-
ванский двор, в котором прошло его детство, назывался «Жами
тах» и находился вблизи замечательной церкви «Сурб Саркис».
Ориентиров для описания местоположения своего родного дома
у него много: с оврага вниз посмотришь – ущелье реки Раздан,
на другом берегу легендарный Ереванский коньячный завод, на-
против которого находится не менее известный винный комбинат,
а между ними во всем своем величии возвышается седовласый
Арарат с Покр Масисом. Офис компании, которую возглавляет Р.
Григорян, расположен недалеко от станции метро Проспект Мира.
Окна приемной генерального директора смотрят на знаменитую
Московскую Православную церковь Святителя Филиппа и на
роскошное здание мегацентра Olympic plaza, которое построил

 ðåéòèíã 200 áîãàòåéøèõ áèçíåñìåíîâ Ðîññèè

Журнал Forbes опубликовал рейтинг 200 Он – на 29-й позиции с состоянием в $3,8 млрд. Еще один бизнесмен-армянин, Альберт Ав-
богатейших бизнесменов России, нижняя За год состояние 47-летнего бизнесмена уве- долян, который является директором на-
планка которого – 500 млн. долларов. «Если личилось на $2,2 млрд. Вторым среди армян в блюдательного совета Wooden Fish Agency,
вы не нашли в списке кого-либо из известных списке является гендиректор «Росгосстраха» попал на 43-е место, его состояние – $0,7 млрд.
предпринимателей, значит, Forbes оценивает Данил Хачатуров, который занял 43-ю строчку Завершает список богатейших армян России
его состояние менее чем в 500 миллионов дол- с состоянием в $2,4 млрд. За ним следуют соруководитель Sberbank CIB Рубен Варданян
ларов», – отмечают составители рейтинга. Как и братья Саркисовы. Вице-президент «РЕСО- с состоянием в 500 млн. долларов. А лидерами
в прошлые годы, в рейтинг 200 богатейших биз- Гарантия» Николай Саркисов с $1,35 млрд. рейтинга, как и в прошлом году, стали владелец
несменов России вошли 6 армян. занимает 78-ю строку, а председатель совета «Металлоинвеста» Алишер Усманов с капита-
директоров компании Сергей Саркисов с теми лом 17,6 млрд. долларов и Михаил Фридман,
Первое место среди них занимает президент же деньгами расположился на 79-й позиции. который имеет 16,5 млрд. долларов.
группы компаний «Ташир» Самвел Карапетян.

2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 23

ÁÈËË ÃÅÉÒÑ: 11 ÏÐÀÂÈË ÓÑÏÅÕÀ ÄËß ÌÎËÎÄÛÕ ËÞÄÅÉ

Билл Гейтс, выступая перед старшеклас- 7. До твоего рождения твои родители не беззаботное детство, стирая твою одежду и
сниками, назвал 11 правил, которые под- были такими скучными и неинтересными слушая твою бесконечную болтовню о том,
ростки, по его мнению, никогда не узнали людьми, какими они кажутся тебе сейчас. какой ты классный. Поэтому, перед тем как
бы в стенах школы: Они стали такими, зарабатывая на твое отправляться спасать леса Амазонии от
уничтожения жадным поколением твоих
1. Жизнь несправедлива – свыкнись с родителей, попытайся для начала при-
этим фактом. вести в порядок свою комнату.

2. Миру наплевать на твое самоощущение 8. Твоя школа отменила деление на
и самоуважение. Мир ожидает от тебя победителей и лузеров, жизнь – нет. В неко-
каких-нибудь достижений, перед тем как торых школах прекратили ставить плохие
принять во внимание твое чувство собст- отметки и разрешили сколько угодно раз
венного достоинства. сдавать тест. Это не имеет ни малейшего
отношения к тому, что происходит в реаль-
3. Очень маловероятно, что тебе начнут ной жизни.
платить 40 тысяч в год сразу после
окончания школы. Ты не станешь вице- 9. Жизнь не разделена на семестры, лет-
президентом компании с лимузином и них каникул в ней не существует, и очень
личным шофером, пока ты не заслужишь мало работодателей заинтересованы в
этого. том, чтобы помочь тебе найти твое собст-
венное «я». Тебе придется делать это в
4. Если ты думаешь, что твой учитель твое личное время.
строг и требователен, – подожди знакомст-
ва со своим боссом. В отличие от учителя, 10. Не путай реальную жизнь с тем, что
карьера босса зависит от того, как ты показывают по телевизору. В жизни людям
справляешься со своими заданиями. приходится большую часть времени про-
водить не в кофейне, а на рабочем месте.
5. Обжаривать бургеры в Макдоналдсе –
не ниже твоего достоинства. Твои прадеды 11. Поддерживай хорошие отношения с
назвали бы любую – даже такую – работу «очкариками-ботаниками». Скорее всего,
«хорошим шансом». один из них когда-нибудь станет твоим на-
чальником.
6. Не спеши обвинять в каждой своей
неудаче своих родителей. Не ной и не но-
сись со своими неудачами, учись на них.

Ê þáèëåþ Àëåêñàíäðà Òàìàíÿíà

6 марта в зале заседаний Союза армян России, писатель и художник Нина Ми- Затем подробно остановилась на истории
России состоялся вечер, посвященный хайловна Габриэлян подчеркнула, что ар- создания и стилистических особенностях
135-летию со дня рождения Народного хитектурное наследие Таманяна имеет ранних архитектурных проектов зодчего.
архитектора Армянской ССР Александра значение как для Армении, так и для Рос- Это особняк В. П. Кочубея в Царском
Ивановича (Оганесовича) Таманяна (1878 – сии. Ведь гениальный зодчий родился в селе (совместно с Н. Е. Лансере и В. И.
1936 гг.). Это уже третье мероприятие, про- Екатеринодаре, окончил Кубанское Алек- Яковлевым) и дом князя Щербатова на
шедшее в рамках недавно стартовавшей сандровское реальное училище, а затем – Новинском бульваре в Москве. Особый
программы САР «По страницам армянской архитектурное отделение Санкт-Петербург- интерес собравшихся вызвал рассказ ис-
культуры». Первое было посвящено пре- ской Академии художеств. В 1914 году он следовательницы об участии Александра
зентации книги известного украинского был удостоен звания академика, а в 1917 г. Таманяна (совместно с другими архитекто-
ученого, философа и арменоведа Ирины был избран председателем Совета Акаде- рами) в проекте создания Города-сада для
Яковлевны Гаюк «Иллюстрированная энци- мии художеств на правах вице-президента служащих железной дороги.
клопедия армянской культуры в Украине». и председателем Совета по делам искусств.
Второе – архитектуре города Ани. С докла- В 1923 году Таманян переехал в Ереван,
дом об архитектурных памятниках этого Российскому периоду творчества где возглавил начавшееся в республике
древнейшего города выступил доктор Александра Таманяна был посвящен строительство. Он разработал генераль-
искусствоведения, заведующий отделом доклад Софии Сергеевны Веселовой, ные планы ряда армянских городов и
Научно-исследовательского института тео- кандидата искусствоведения, преподава- поселков. Ему принадлежит разработка
рии градостроительства и архитектуры Ар- теля и научного сотрудника МГУ им. М. первого генерального плана современного
мен Юрьевич Казарян. В. Ломоносова. Исследовательница рас- Еревана.
сказала собравшимся о деятельности
Открывая вечер, посвященный юбилею Таманяна по реконструкции двух усадеб Председатель Московского отделения
Александра Таманяна, председатель сек- графов Мусиных-Пушкиных в Ярославской Союза архитекторов Армении, профессор
ции поэзии при литературной комиссии губернии и здания Армянской церкви на Международной академии архитектуры
Московского отделения Союза армян Невском проспекте в Санкт-Петербурге.
Â34

24 ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë

Ýòèìîëîãèÿ ñëîâ àðèåö è àðìÿíèí.

Ïðàðîäèíà èíäîåâðîïåéöåâ

ОБ АВТОРЕ: Геворг Назарян – историк, специалист по – «от Наапета» или «потомок Наапета» и т.д.).
древней и средневековой истории Армении. Родился Название армянин – armenian также всего лишь вариант слова
в 1976 г. в Ереване. Сейчас живет и работает в Лос-
Анджелесе. Закончил бакалавриат (Исторические нау- ариец – aryan и во многом означает то же самое. Оно также со-
ки) и магистратуру (Арменоведение) в Калифорнийском держит священный корень «Ар-» с добавлением корня «мен» (что
университете Лос-Анджелеса. Назарян – автор многих в протоиндоевропейском означает просто человек или люди) и
статей, которые были опубликованы в арменовед- окончание «-ян» – «-ian», что, как мы уже знаем, обозначает «из/
ческих журналах («Базмавеп» и др.) и автор переводов от». Таким образом, если мы рассмотрим происхождение слова
книг об армянской истории. Также он читает публичные «армянин» (armenian) – мы, конечно, получим: человек/люди (men)
лекции и участвует в многочисленных телевизионных от (-ian) Ар (Ar). То есть названия ариец (aryan) и армянин (ar-
программах на исторические темы. Многие из его ста- menian) были синонимами с небольшой разницей, добавлением
тей об армянской истории и культуре можно прочитать корня men (люди/народ), что не меняло смысл слова. У нас есть
на его сайте – http://www.armenianhighland.com/index_ еще армянское архаичное слово «ман (ук)» [младенец], которое
light.html несет первоначальный смысл человек (множественное число ко-
торого – люди).
***
Существует несколько древних вариаций, где Армению назы-
Этимология слова ариец (Aryan) имеет армянское происхожде- вают также Армани или Арманум (в аккадских надписях Нарам-
ние и включает в себя корень «ар» и окончание «ян». По мнению Сина 23-го века до нашей эры), а также (вновь небольшое фоне-
ряда ученых, «ар» было сокращенным вариантом «Ара» или тическое изменение) Армина (в Ахеменидской надписи Дария I
«Арар» (ич) – Творец. Поклонение богу Ар было широко рас- 6-го века до н.э.). Названия Армения, Армания, Армина (и ряд
пространено среди древних армян, которые, поклоняясь этому других) являются лишь вариациями.
божеству, просто называли его Творцом (Ара или Арарич).
Многие географические названия, такие, как: Эребан-Эреван Индоевропейское слово Man – Человек по-прежнему исполь-
(Ереван) – Ариван содержат священный корень Ар-, который зуется в английском языке для обозначения людей, народов.
также является корнем многих других слов, таких, например, как: Например, туркмен – Turkmen используется для обозначения
«ари» (мужественный). тюркских племен Центральной Азии, современных жителей Турк-
менистана. Есть много и других примеров, где корень ман/мен
В разговорном армянском имя «Ара» стало нарицательным си- (человек) используется в английском для обозначения различных
нонимом слова «Мужчина», «Человек» и армяне (мужчины) до сих народов, таких, как Frenchman – француз, Chinaman – китаец,
пор в неформальной беседе обращаются друг к другу, используя Englishman – англичанин и т. д.
это самоназвание – «ара», по имени Бога-творца «Ара».
Вплоть до 19 века в Армении существовала община Аревордик
Окончание «ян» в слове Aryan означает «потомство» или просто или Арордик (сыновья или дети бога Ар). Средневековые армянс-
«из/от». Это окончание «ян» (которое в английском передается кие источники упоминают, что такие общины существовали в от-
двояко – как -yan или -ian) сохранилось во многих индоевропейских даленных уголках Армении. Даже сегодня по-прежнему сущест-
языках и может быть обнаружено в терминах, описывающих вует сообщество армянских язычников, которые следуют путем
нации и даже понятия с той же смысловой нагрузкой «из». Напри- Бога Солнца Ар и называют себя Арордик, что означает сыны
мер, мы видим это в окончаниях названий различных народов, Творца, или Дети Солнца. Армяне, в том числе и христиане, до
таких как, норвежцы – norweg (-ianS), румыны – roman (-ianS), сих пор клянутся «солнцем отца» (hors arev), «солнцем матери»
бельгийцы – Belg (ianS) и т.д. (mors arev), «солнцем ребенка» (erekhus arev).

В английском мы также используем окончание «ян» для ÏÐÀÐÎÄÈÍÀ ÈÍÄÎÅÂÐÎÏÅÉÖÅÂ
обозначения смысла принадлежности, происхождения «из/от».
Например, Jefferson[ian] (of Jefferson) America – Америка Джеф- С распространением индоевропейцев с Армянского нагорья,
ферсона, или Clinton[ian] (of Clinton) fraction – фракция Клинтона язык, культура, традиции и даже родословные ветви жителей
и т.д. Армянские фамилии по-прежнему сохраняют архаическое Армении, создавших цивилизацию, проникли во все части древ-
окончание -ян (-yan/-ian), которое означает «из/от» (например, него мира. Куда бы они ни пошли, арийцы (или, альтернативно,
Араян, что означает «от Ара», или «потомок Ара», или Наапетян
Â25

2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 25

24Â ÊÀÐÀÁÀÕ - ÇÅÌËß,
армяне) несли свое название с собой и оставляли так далеко, как, ÐÎÆÄÀÞÙÀß ÒÀËÀÍÒÛ
например, в Индии, Ирландии и т.д.
«Княжество Хачен (Карабах) – олицетворение непокорных
В 1990 году известный научно-популярный журнал Scientific остатков древнейшего царства Армении, с которым армяне
American опубликовал исследование двух всемирно известных связывают свою мечту о восстановлении собственной государ-
индоевропеистов Вячеслава Иванова и Тамаза Гамкрелидзе, ственности всей страны», – сформулировал Мхитар Гош еще в
которые в своей работе указали на то, что термин «арийский/ XIII веке.
ариец» является частью более широкой армяно-арийской ветви и
может быть использован только в этом контексте. Исследования В 1919 г. известный русский поэт Сергей Городецкий (1884 –
привели ученых к выводу, что прародиной индоевропейцев было 1967 гг.) в статье «Карабах» писал: «Для армянского народа Ка-
Армянское нагорье и что армянский язык является наиболее арха- рабах был и остается оплотом национальной жизни, остовом
ичным из всех существующих ныне индоевропейских языков, надежд, залогом возрождения. Карабах – это цитадель Арме-
который оставался в своей родной индоевропейской колыбели, нии, ее восточный фланг, таким он был и будет всегда, ибо
порождая новые языки, которые также разветвлялись в течение сердце Армении, долину Арарата, нельзя защищать, не владея
последующих тысячелетий. Карабахом». А вот что пишет С. Городецкий о самих карабахцах:
«Рассеянные по всему миру карабахцы всюду легко могут быть
Их выводы согласовывались с мнением других ученых-новато- узнаны по их симпатичным чертам, таким, как широкий размах,
ров, таких, как: Колин Ренфрю, Квентин Аткинсон и Рассел Грей, беззаветная храбрость, склонность к риску, прямолинейная
которые проводили свои работы, используя междисциплинарные настойчивость, патриархальность в семейном быту и, конечно
исследования, и показали, что Армянское нагорье и примыкающая же, редкое, своеобразное упрямство», – пишет русский поэт. И
к ней Анатолия действительно являются колыбелью всех индо- дальше: «Национальная память Армении должна запомнить
европейцев (или, используя более архаичный и, возможно, немало громких имен карабахцев. Нет области, в которой они
более точный термин, ариев), и что индоевропейские языки ни проявили бы своей предприимчивости и таланта».
являются гораздо более архаичными, чем считалось ранее, и
они напрямую связаны с неолитической революцией (началом Известный армянский ученый Степан Лисициан (1865 – 1947
цивилизации), которая также произошла на Армянском нагорье гг.) в своем историко-этнографическом исследовании «Армяне
около 12-ти тысяч лет назад с появлением земледелия и первыми Нагорного Карабаха» подробно и всесторонне осветил аспекты
оседлыми общинами. Первое ответвление, или разделение материальной и духовной культуры, описал основные занятия
индоевропейского праязыка на Армянском нагорье и Анатолии его жителей, их семейно-бытовую и обрядовую сферы. Отме-
произошло около 9 – 10 тысяч лет назад, и армянский в настоящее чая местную специфику, автор одновременно показывает исто-
время является древнейшим сохранившимся индоевропейским рико-культурную общность с армянским этносом в целом. В
языком, возраст которого оценивается примерно в восемь тысяч главе «Верования» С. Лисициан пишет: «Конечно, было вовсе
лет, если не больше. не случайностью, что древний Арцах примкнул к христианству.
На протяжении многих веков население Карабаха, его трудовые
Итак, подытоживая, можем сказать, что этимологически слово массы выступали в защиту христианства». Автор отмечает, что
ариец/арийский – аryan является производным от Ар [арич] = в Нагорном Карабахе были построены 104 церкви, среди них
Творец и окончания -ян = от/из, что означает «Потомок Творца», одна (село Хрхан) посвящена Григорию – просветителю Арме-
или, метафорически, «Дети или Народ Творца». нии, другая (Карасни) – Рипсиме, еще две (Кахарци и Арав) –
первым переводчикам-ученикам Месропа, наконец, одна цер-
Геворг НАЗАРЯН, http://www.armenianhighland.com/index_light.html ковь (Нор драхтик) посвящена Григору Нарекаци.
Перевод на русский — «Hrusan» (http://hrusan.livejournal.com/)
Русский военный деятель генерал Павел Цицианов (1754 –
1806 гг.) из древнего армянского карабахского княжеского рода в
своем «Всеподданнейшем рапорте» от 22 мая 1805 г. указывает
на выгоду, которую получила Российская империя в результате
присоединения Карабаха к России. Цицианов отмечает, что «ка-
рабахский народ славится храбростью, особливо конницей, что
он создал яркую, самобытную культуру благодаря националь-
ному гению».

Чтобы иметь правильное представление о народе, нужно
знать его историю, его ярких представителей, его достойных сы-
новей и дочерей. Коротко напомним имена знаменитых кара-
бахцев в области военного искусства. Это маршалы Ованес
Баграмян, Амазасп Бабаджанян, А. А. Ханферянц, С. Х. Аганов
(послевоенный маршал), адмирал флота Ованес Исаков и дру-
гие крупные военачальники. Армяне имеют более сотни Героев
Советского Союза, но только двое из них дважды герои – это
карабахцы Ованес Баграмян и легендарный летчик Нельсон
Степанян.

Напомним, что во время боевых действий в Средней Азии
палача Энвер-пашу застрелил арцахец из села Хрхан Акоп
Мелкумов (1885 – 1962 гг.) по прозвищу «азиатский Мюрат». В
историю освободительной борьбы армянского народа золоты-
ми буквами вписаны имена отважных, талантливых военачаль-
ников карабахцев-полковников Даниель-Бека и Погос-Бека Пи-
румовых и генерала Мовсеса Силикова, чье геройское участие
в судьбоносном Сардарапатском сражении сыграло решающую
роль в победе над турками (И. Х. Баграмян. Мои воспоминания.
Ереван, 1979).

А каковы карабахцы в общественной жизни, трудовой сфере,
каковы их заслуги в политике, науке, культуре, искусстве? Ска-

Â26

26 ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë

25Â ÊÀÐÀÁÀÕ - ÇÅÌËß, ÐÎÆÄÀÞÙÀß ÒÀËÀÍÒÛ

жем сразу – заслуги огромные, составляющие национальную гор- энергетика, начальника строительства ДзораГЭСа, первого в За-
дость всех армян. Упоминаемые ниже личности – абсолютно все кавказье кавалера ордена Ленина. Мариэтта Шагинян посвятила
карабахского происхождения (уроженцы Карабаха, родились в ему свой роман «Гидроцентраль». Тигран Хачатуров – академик
карабахской семье или имеют карабахские корни). Назовем всего АН СССР, главный редактор журнала «Вопросы экономики»,
несколько имен из недалекого советского прошлого. Анастас академик-секретарь Отделения экономики АН СССР. Андраник
Микоян, чьи предки переехали из Карабаха в Лори (с. Санаин) в Петросянц – председатель Госкомитета СССР по использованию
конце XVIII века; Ованес (Иван) Тевосян – зампредсовмина СССР, атомной энергии. Герой Соцтруда, генерал-майор.
министр черной металлургии СССР, посол СССР в Японии; Ле-
вон Мирзоян руководил Азербайджанской ССР (1925 – 1929 гг.), Особо нужно отметить Ованеса Адамяна (1879 – 1932 гг.), инже-
поднимал Казахстан, будучи его главой (1933 – 1938 гг.). По реше- нера, создателя цветного телевидения, автора многих важных
нию президента Нурсултана Назарбаева за большие заслуги изобретений. Примечательно, что в ленинградской квартире Ада-
перед казахским народом в г. Актюбинске установлен памятник мяна жил молодой студент Виктор Амбарцумян.
Мирзояну на одно-именной площади и улице. Амазасп Арутюнян
– посол СССР в Канаде (1957 – 1963 гг.), доктор экономических А какова картина в сфере гуманитарных наук? И здесь отлично!
наук, участвовал в работе конференций стран антигитлеровской Крупнейший армянский историк шушинец Лео (Аракел Бабаханян)
коалиции в Тегеране (1943 г.), в Крыму (1945 г.), в Потсдаме (1945 (1860 – 1932 гг.), писатель, литературовед, публицист. Особое место
г.). среди его многих ценных трудов занимает 3-хтомник «История Ар-
мении». Арсен Тертерян (1882 – 1953 гг.) – армянский советский
И имя еще одного политического деятеля, но какое! Нубар-Па- литературовед, критик, заслуженный деятель науки, академик АН
ша (Нубарян Нубар), (1825 – 1899 гг.). Из карабахской династии Арм. ССР. Ашот Ованнисян (1887 – 1972 гг.), шушинец, видный
Нубарянов. Министр иностранных дел Египта (1881 – 1888 гг.), историк, общественный деятель: первый нарком просвещения
премьер-министр Египта (1884 – 1889 гг.) и (1894 – 1896 гг.). Армении (1920 – 1927 гг.). Труды: «Исраел Ори и армянская освобо-
дительная мысль», «Историческое значение письмен Маштоца»,
Потрясающее обилие знаменитых арцахцев в сфере науки. «Налбандян и его время» и др. Репрессирован, сослан, но вер-
Это Абрам Алиханов, один из создателей советской атомной нулся. Степан Бархударов (1894–1977 гг.), шушинец, языковед,
бомбы, академик АН СССР, его брат – знаменитый физик Артем член корр. АН СССР, лауреат Ленинской премии. Труды: учебник
Алиханян, член-корр. АН СССР, основатель физической школы для средних школ, по которому несколько десятилетий вся страна
в Армении. Недавно посетил свое родное село Агорти в Арцахе Советов изучала русский язык. Раффи (Акоп Мелик-Акопян) (1835
один из крупнейших физиков России, академик РАН, бывший – 1888 гг.) – писатель, публицист, общественный деятель. Родился
президент Академии наук СССР Юрий Осипьян. Он и его дочь в семье карабахцев, переселившихся в Персию. Автор романов:
Ольга были потрясены встречей с жителями села, с гордостью го- «Давид Бек», «Самвел», «Хент», «Искра».
ворили о своих армянских корнях, о своем народе. А директором
Института физики АН Арм. ССР являлся видный ученый Андрей Мурацан (Григор Тер-Ованнисян) (1854 – 1908 гг.) – шушинец. Ав-
Цолакович Аматуни. тор романа и других популярных в XIX в. произведений, например,
«Геворг Марзпетуни».
А какое удивительное созвездие талантов-химиков. Это Алек-
сандр Топчиев, вице-президент АН СССР, лауреат Ленинской и Александр Ширванзаде (Александр Мовсисян) (1858 – 1935 гг.)
ряда госпремий. Это Иван Кнунянц, академик АН СССР, автор – армянский писатель-драматург, народный писатель Армении и
многих открытий (он впервые получил капрон), Герой Соцтруда, Азербайджана (1930 г.).
лауреат Ленинской и ряда государственных премий. Это Ни-
колай Ениколопов, академик АН СССР, ученый с мировым Газарос Агаян (1840 – 1911 гг.), армянский писатель, педагог,
именем, лауреат Госпремий. Леонид Костандов, заместитель публицист. В 1773 г. семья Агаянов переселилась из Нагорного Ка-
председателя Совета министров СССР, министр химической про- рабаха в Грузию (Болнис Хачен).
мышленности СССР, лауреат Ленинской премии (за создание
технологии производства тяжелой воды). Самвел Григорян – Выдающийся историк академик Степан Малхасян в своей книге
академик РАН и академик НАН Армении является крупнейшим «Вокруг тайны Мовсеса Хоренаци» (1940 г.) пишет о возможном
специалистом в области механики сплошных сред, природных карабахском происхождении Мовсеса Хоренаци.
ресурсов, нефтегазодобычи, биомеханики. Ему принадлежит бо-
лее 300 научных работ, 70 патентов и изобретений. Заслуги С. С. В составе академиков НАН всегда были арцахцы. Назовем не-
Григоряна отмечены премиями им. С. А. Чаплыгина, Совета Ми- сколько фамилий: Радик Мартиросян, Ленсер Агаловян, Нагуш
нистров СССР, госпремией Украины и др. Недавно был избран Арутюнян (внук Лео), Микаел Тер-Микаелян, Арташес Аракелян,
57-м иностранным членом Академии наук Китая. Цатур Агаян, Гагик Саркисян, Сергей Абрамян, Леврон Оганесян,
Ваче Исагулян, Арташес Каринян.
Артем Микоян – талантливейший авиаконструктор, создатель
МИГов. Дважды Герой Соцтруда, лауреат Ленинской и госпремий, В архитектуре у арцахцев также славные имена. Александр
академик АН СССР, генерал-полковник инженерно-технической Таманян (1878 – 1936 гг.) – великий зодчий, автор плана строи-
службы. Андраник Иосифьян – великий ученый-электротехник, тельства Еревана. Народный архитектор Арм. ССР. Рафаель
вошедший в плеяду основоположников ракетной и космической Исраелян (Рафо), (1908 – 1973 гг.) – талантливейший армянский
техники. Лауреат Ленинской и госпремий. Герой Соцтруда, акаде- архитектор, народный архитектор СССР. Каро Алабян (1897 –
мик Академии космонавтики, лауреат премии НАСА (США), 1959 гг.) – выдающийся советский архитектор, главный архитектор
академик АН Арм. ССР. Елизавета Шахатуни – единственная Москвы, лауреат Сталинской и Ленинской премий.
женщина-авиаконструктор в СССР, доктор техн. наук, лауреат Ле-
нинской премии, жена авиаконструктора О. К. Антонова. Георгий Скульпторы, художники: Ерванд Кочар (1899 – 1979 гг.) – великий
Нахратян – доктор техн. наук, лауреат Ленинской и госпремий художник-скульптор, народный художник СССР, автор многих про-
СССР, заместитель главного конструктора ОКБ им. Ильюшина. изведений-шедевров (Давид Сасунский, Вардан Мамиконян).
Евгений Шахиджанов – доктор техн. наук, лауреат Ленинской пре- Акоп Гюрджян (1881 – 1948 гг.) – талантливый скульптор, учился
мии, генеральный директор ГНПП «Регин», академик Академии в Париже у Родена. Заслужил мировую известность. Автор около
ракетных и артиллерийских наук. 500 скульптур, многие из которых – признанные шедевры. Геворг
Башинджагян (1857 – 1925 гг.) – выдающийся художник, писатель,
Назовем еще несколько крупных ученых-арцахцев. Армен Тах- общественный деятель.
таджян и Микаел Чайлахян – советские физиологи растений, ака-
демики АН СССР и Арм. ССР, почетные члены многих иностранных Блестящи карабахцы и в музыкальном искусстве. Александр
академий. Алексей Туманов – материаловед, доктор техн. наук, Мелик-Пашаев (1905 – 1964 гг.), выдающийся советский дирижер,
академик АН СССР, сотрудник А. Н. Туполева. Рачия Амирханов – народный артист СССР, главный дирижер Большого театра СССР.
физик, доктор физ. мат. наук, лауреат Сталинской премии. Можно Авет Тертерян (Альфред) – советский композитор, классик-но-
вспомнить и Овсепа Тер-Аствацатуряна, выдающегося гидро- ватор, народный артист Арм. ССР. Алексей Экимян, генерал-
майор милиции, автор популярных в стране песен, Андрей
Бабаев, армянский советский композитор, автор популярных
песен «Любимые глаза», «Я встретил девушку» и др. Большой

Â27

2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 27

ÐÈ×ÀÐÄ III ÀÐÌÅÍÀ ÄÆÈÃÀÐÕÀÍßÍÀ

Когда к человеку приходит мировая слава, сцены. Образ, выношенный и прогретый школы, было оглушительным.
мало кто задумывается, какими путями шла кровью сопричастности. Дабы не быть голословным, скажу, что
она к нему. А надо бы. На моей памяти год
1962-ой. Армену, моему школьному другу, Оглядываясь на то время, трудно пред- на сцене Ричард-Джигарханян не просто
позволили, наконец, воплотить на сцене ставить или вообразить, что Армен мог появился, он словно вплыл на подмостки:
образ кровожаднейшего из английских ко- знать о том, что ему даст этот выход на вкрадчивая манера подачи образа требо-
ролей – Ричарда. сцену. А его более чем убедительное пере- вала минимума выразительных средств.
воплощение в короля Ричарда взорвало И эта сжатая пружина действа словно впе-
Первые серьёзные переводы шекспиров- мир заскорузлых представлений местных чатала зрителя в кресла...
ских пьес на армянский принадлежат перу чиновников от культуры о возможностях
Хан Масеяна. После над ними весьма этого несомненного дарования артиста. Оглушённый увиденным, вышел из театра
плодотворно трудился Хачик Даштенц. и я. Не до поздравлений было. Меня даже
Так что армянский читатель имеет уже В настороженной тишине зала дыхание не потянуло за кулисы – поздравить друга:
полное собрание произведений великого пьесы колыхало воздух ожиданием чу- настолько впечатляющим был спектакль.
драматурга на родном языке. А ведь столь да. Каким только ни выставляли тирана
блестящими достижениями в шекспирове- режиссёры и исполнители этой роли: Мне, насмотревшемуся в Москве за годы
дении не могут похвастать даже многие кто-то лепил из него зловредного шута, учёбы в Литературном институте сотни
значимые культуры мира. кто-то, излишне драматизируя и без того блестящих постановок с непревзойден-
насыщенный текст шекспировской траге- ными мастерами, игра Джигарханяна не
Мне привелось держать в руках и неболь- дии, утяжелял образ до высшей степени просто пришлась по душе. Она разволно-
шое, но вполне серьёзное исследование невосприимчивости оного. вала меня настолько, что, придя домой, я
Рубена Заряна «Шекспир и армяне». Из- набросал экспромт, лишь недавно обнару-
дано оно было Армянским обществом Армен Джигарханян явил на сцене плас- женный мной в моём архиве.
дружбы и культурной связи с зарубежными тику, дотоле не знаемую в стенах русского
странами. Счастлив, что, как старший драматического. Противоборствуя с судьбой,
референт отдела печати АОКСа, имел Ты воплощал на сцене зло.
честь приложить к этому руку. Небольшого И тут надо отдать должное главному ре- Корона жгла тебе чело
формата книжка увидела свет, увы, мизер- жиссёру, позволившему расправлявшему И в поступи гноилась боль.
ным тиражом – 100 экземпляров. крылья артисту раскрыть свой потенциал. И пало небо тишины,
Думаю, не ошибусь, допустив мысль, что И разом белый свет померк...
Стоит ли говорить, как трепетно относятся именно этот спектакль стал стартовой ра- Топор немыслимой вины
армяне к Шекспиру. Ни в одном другом на- кетой, поднявшей Армена Борисовича на Упал за занавесом век.
роде, исключая, разумеется, англичан, не высоту, досягаемую разве что им самим. Не странно ли, но спустя годы, когда
встретишь столько Гамлетов, Эдуардов, Армен сыграл уже и Сократа, потаённый
Офелий и даже... Ричардов. Впечатление, произведённое на публи- смысл последних строк экспромта раскрыл
ку, избалованную далеко не общими истинное лицо манеры игры Джигарханя-
В пору, когда я работал над переводом представлениями об опыте освоения на. Дух именно такой трактовки образа
двухтомника мемуаров величайшего из шекспировского наследия выдающимися царит и в театре, в Москве им созданном.
трагиков Ваграма Папазяна – «Оборачива- представителями армянской театральной С того памятного спектакля прошло пол-
ясь в жизнь», увидевшего свет в Ереване по века, а мне помнится, как, возвращаясь из
воле недалёкого товарища из Театрального нашей любимой мужской школы № 30 им.
общества под названием «Взгляд в прош- В. П. Чкалова, мы с ним баловались, стуча
лое», я не раз вспоминал, как Армен по дороге домой молоточками, вделанны-
провёл меня через артистический ход ми в ворота старых ереванских домов по
русского драматического театра им. К. С. улице Свердлова.
Станиславского в зал и усадил на стул, Баловство осталось в голодном военном
тотчас им же раздобытый. и послевоенном детстве. Но именно тогда
каждый из нас мечтал стать тем, кем позже
Признаюсь, волновался я в тот вечер не и стал. Гражданином, полезным отечеству.
меньше Джигарханяна: надо же, сбылось!
Можно показать своего Шекспира, выле- Ашот САГРАТЯН.
пить образ, не раз воплощаемый на под- 15 сентября 2012 г.
мостках мирового театра корифеями

26Â ÊÀÐÀÁÀÕ - ÇÅÌËß, ÐÎÆÄÀÞÙÀß ÒÀËÀÍÒÛ спортсмены планетарного масштаба. Неоднократные чемпионы
популярностью в народе пользовались народные артисты СССР Олимпийских игр. На протяжении многих лет любители спорта во
Вагарш Вагаршян и Давид Малян, народная артистка Арм.ССР всем мире изумлялись, восторгались выступлениями этих великих
Арев Багдасарян. Особо нужно сказать о Тамаре Ханум (Тамара арцахцев.
Артемовна Петросян) – звезда первой величины советского искус-
ства. Поражала своей индивидуальностью, неповторимостью. Вспомним триумфальные успехи армянского футбола в те годы,
Чарли Чаплин так отозвался ее искусстве: «Если говорить о самом когда в составе «Арарата» играли Эдуард Маркаров, Аркадий
интересном народном жанре – это Тамара Ханум». Андреасян, Николай Казарян.

Владимир Немирович-Данченко – народный артист СССР, круп- Пожилые ереванцы до сих пор помнят человека, пользовавшегося
нейший реформатор русского театра. Сын карабахской армянки всеобщей любовью, шушинца Ашота Моисеевича Тер-Мкртчяна,
Арпи Ягубян. (Кстати, мать генералиссимуса А. В. Суворова Ав- профессора, заслуженного деятеля науки Арм.ССР, много сде-
дотья Манукова – также карабахская армянка.) лавшего для развития школы механиков в Армении. Его уважали,
любили и коллеги, и студенты за его честность, порядочность,
Отметим, что ректором Московской консерватории им. П. И. человечность, готовность прийти на помощь. Я лично был знаком
Чайковского в настоящее время является Тигран Алиханов, сын с его сыновьями Константином и Артемом, прекрасными людьми.
великого физика-ядерщика. А генеральный директор Мосфильма
– Карен Шахназарян, сын помощника М. С. Горбачева. Карабах – это гордость Армении, ее неотделимая часть. Его ак-
тивный, действенный народ не избалован судьбой и потому мно-
Карабахцы и в спорте приносят славу Армении. Это Генрих го талантов приходится на единицу карабахской земли. Эта земля
Каспарян, первый в истории шахмат получивший звание меж- – символ мужества и героизма, она воспета в стихах и песнях. Лю-
дународного гроссмейстера по шахматной композиции, десяти- ди этой земли достойны большого уважения. Естественно, не без
кратный чемпион Армении. Грант Шагинян и Альберт Азарян – редких исключений.

Эмиль НЕРСИСЯН.

28 ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë

Ìèõð èëè Ìèòðà – ãëàâíîå áîæåñòâî

Ïàíòåîíà áîãîâ äðåâíåé Àðìåíèè

В армянском языческом пантеоне Михр (Митра или
Митрас на латыни) считался верховным божеством.
Михр был олицетворением Освещающих Лучей Солнца.
Главный храм Михра/Митры был расположен в городе
Багаран области Дерджан Верхней Армении – одной из
провинций Великой Армении. Самое раннее упоминание
о поклонении Митре относится к периоду армянского цар-
ства Хурри-Митанни. Оно было найдено в клинописных
табличках хеттской столицы Хаттусы при археологических
раскопках 1907 года.

Молодой бог Митра, символизирующий великолепие лучей солнца. Историческая реконструкция Пантеона армянских богов
Фото из Пантеона армянских богов (иногда называемый восьмым чудом на горе Немрут (Западная Армения, ныне оккупирована Турцией)
света), возведенного царем Антиохом Теосом (86 – 38 гг. до н.э.) царства
Тем не менее, то, что эти ученые упустили из виду, является
Коммагене. Расположено на горе Немрут в Западной Армении (ныне фактом того, что в Гатах – самых ранних священных зороас-
оккупирована Турцией) трийских текстах, приписываемых самому Зороастру, Митра не
упоминается. Более того, Митра также не упоминается в Ясна
В хеттских клинописях упоминаются некоторые из известных Гаптангаити – семистрофной части литургии Ясна, лингвис-
армянских богов и богинь, принадлежавших армянскому Пантеону тический возраст которой такой же, как у Гат. Многие ученые от-
богов государства Митанни. Хеттский царь Суппилулиума мечают, что отсутствие каких-либо упоминаний (т.е. молчание Зо-
(царствовал между 1344 и 1322 гг. до н.э.) приказал создать за- роастра) о Митре в этих текстах означает, что Зороастр на самом
пись о заключении мирного договора между ним и армянским деле отвергал Митру. Это подтверждается также тем фактом, что
царем Шаттивазом (правил ок. 1350 – 1320 гг. до н.э.), которые в ранних Авестийских писаниях как Бог Михр-Митра, так и главная
представляли Хеттское и Армянское царства соответственно. армянская богиня Анаит называются «дэвами», или «ложными
Суппилулиума взывает к великим божествам Армении и, в богами», или «демонами», которым не следует поклоняться.
частности, обращается к Митре, чтобы они благословили и за-
щитили договор о дружбе и мире между царствами Хаттов и Только в четвертом веке до н.э. мы впервые находим упоминание
Митанни. Как было отмечено, этот договор был заключен в 14-м о Митре в иранских текстах как о «положительном» божестве
веке до нашей эры, и это самая ранняя запись, где упоминается Солнечного Сияния в надписи Ахеменидского царя Ксеркса II
Митра, как один из верховных богов Армении. Это примерно на Мнемона. Религия Митры, или митраизм, как он стал известен
одну тысячу лет опережает упоминания бога Митры в иранских на Западе, вскоре должна была распространиться за пределы
надписях и индийских Ведах. Некоторые индийские и иранские Армении, и не только на восток, в сторону Ирана и Индии, но и
ученые ошибочно относят Митру к своим божествам, однако, на Запад. Митраистские храмы, известные как Митреумы, рас-
как мы видим, самой древней записью, упоминающей Митру пространились по всей Римской империи. Этому, в основном,
как бога, является отмеченная выше и датируемая 14-м веком способствовали армянские аристократы, которые к тому времени
до н.э., в которой о Митре говорится, как об исконно армянском уже были видными генералами римской армии.
божестве, занимавшем совершенно особое место в Армянском
национальном Пантеоне богов. Хорошим примером тому является Армянский царь Тиридат
III, который до своей коронации был выдающимся генералом
...В День Победы часто звучит крылатое выражение: римской армии. Его близким другом был император Диоклетиан,
«Никто не забыт, ничто не забыто». С годами Великая который попросил армянского царя, преданного последователя
Отечественная война становится все больше дос- Митры, лично принять боевой вызов начальника Готтов. Трдат
тоянием истории. Когда-нибудь уйдут и ее последние ге- принял вызов и стал победителем турнира. Ко второму веку до
рои. Но память о них будет жить. Должна. В России есть н.э. митраизм практически уже был государственной религией
сайт Подвиг народа.ru. Там много ценной информации Римской империи, и практически все римские императоры в
для историков и просто интересующихся историей. И это время и вплоть до принятия христианства в четвертом веке
название точно отражает сущность успеха в любой вой- н.э. были адептами митраистических мистерий. Большинство
не. Потому что воюют генералы, а побеждает народ. обрядов Митры, вместе с ритуалами, были попросту переняты
формирующейся Римской католической церковью.

Восемь лучей (пирамидок), венчающих традиционную корону
армянских царей, обозначают лучи Солнца, символизирующего
Митру, равно как и восьмиконечная звезда в окружении двух орлов,
смотрящих на нее, что также из символики Митры. Царь-Солнце
символизировал физическое воплощение Бога Солнца в мире,
а армянская тиара – объединение духовного и материального
миров, представленных короной и шелково-кожаной частью
диадемы соответственно (соединенных священным ободком –
лентой славы).

2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 29

средних веков, о чем свидетельствует сохранившийся до наших
дней всемирно известный храм Гегард.

Историческая реконструкция бюста армянского Царя царей Из Армянских национальных митраистских храмов, посвященных Богу
Тиграна II Великого (правил в 95 – 55 гг. до н.э.) Солнца Митре, сохранился только храм Гарни, возведенный по приказу царя

выполнена талантливым художником Робертом Азарапетяном Тиридата I Аршакида (правил в 52 – 75 гг. н.э.). в первом веке нашей эры

Мистерии Бога Митры, зародившись в Армении во втором Всего известно 8 сакральных центров языческих армянских бо-
тысячелетии до нашей эры, через Римскую империю были гов и богинь по всей Великой Армении с множеством красивых
наследованы и стали основой западного общества и цивилиза- храмов в каждом из них.
ции в целом. Многие обычаи и нормы общества переняты непо-
средственно из митраизма (яркий пример того – рукопожатие, ко- Геворг НАЗАРЯН, историк
торым обменивались последователи Митры, и что сегодня стало http://www.armeniansworld.com
обычным жестом приветствия по всему миру).
Выдержки взяты из книги «Дохристианские Боги Армении»
(Глендейл, 2007), Овик Нерсисян (1921 – 2009 гг.). Нерсисян явля-
ется автором многих книг и статей. Он был известным ученым,
который в 1991 году за заслуги в иранистике, а в первую очередь,
за изучение старейшей сохранившейся копии Авесты, стал полно-
правным членом Академии наук Нью-Йорка.

Фрагмент барельефа с Пантеона армянских богов на горе Немрут ÍÎÂÎÑÒÈ
(Западная Армения, ныне оккупирована Турцией)
Ïóòèí ïîäàðèë áðèòàíñêîìó
Многие праздники, которые мы отмечаем (в том числе Рождест-
во Христово 25 декабря), также восходят к митраизму. Эти празд- ïðåìüåð-ìèíèñòðó àðìÿíñêèé êîíúÿê
ники праздновали римские императоры, а позднее и римско-като-
лическая церковь. То же относится и к христианским мессам, Находившийся с визитом в России британский премьер-министр
которые проводятся по воскресеньям. Традиция строительства Дэвид Кэмерон провел переговоры и пообедал с президентом Рос-
храмов прямо в пещерах (где проводились мистерии Митры) бы- сии Владимиром Путиным в сочинской резиденции «Бочаров ручей».
ла продолжена Армянской Апостольской Церковью вплоть до
По данным английской газеты The Telegraph, руководители двух
стран также обменялись подарками. Так, британский премьер
подарил Путину фотографию, на которой они совместно наблюдают
за соревнованиями борцов-дзюдоистов на Олимпиаде-2012 в
Лондоне. Путин также преподнес Кэмерону сувенир: армянский
коньяк 42-летней выдержки. При этом российский президент отме-
тил, что аналогичный коньяк Иосиф Сталин подарил Уинстону
Черчиллю в 1945 году на ялтинской конференции руководителей
держав-союзниц.

ИА REGNUM.

«ÊÓÕÀÐÊÀ ÃÈÌÌËÅÐÀ» – ÍÎÂÛÉ

ÐÎÌÀÍ Î ÃÅÍÎÖÈÄÅ ÀÐÌßÍ

Французский писатель, обозреватель, биограф и телеведущий
Франц-Оливье Жисбер написал новый роман «Кухарка Гиммлера».
Героиня романа – пожилая армянка Роза, пережившая Геноцид
армян.

В своей рецензии на книгу журналист Франсуа Форестье написал в
«Le Nouvel Observateur»: «Роза является одним из тех персонажей,
которые не забываются. Она родилась в 1907 г., ей сто лет и явля-
ется хозяйкой ресторана. Она видела Геноцид своего народа,
осуществленный властями Турции, стала свидетелем подъема
нацизма, готовила обеды для «убийцы века» Генриха Гиммлера,
пережила «воздушные ямы» истории, чтобы остаться у плиты в
своем заведении «La Petite Provence» в Марселе».

30 ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë

Ìàäîííà ñ «êàëàøíèêîâûì»

Летнее 1992 года наступление азербайджанских войск в водимых фондом Сороса. В 2004 году музей фотографии в
Карабахе осуществлялось силами российского 28-го де- Нидерландах выбрал ее главным фото на выставке в связи с
сантного полка под командованием Владимира Шаманова выпуском моей книги «Наследие империи» – плакат огромного
и частями нерегулярных азербайджанских отрядов, под- размера вывесили у здания музея, а куратор в шутку назвал эту
чинявшихся лишь своим полевым командирам: Сурету Гу- фотографию «Мадонной с «калашниковым».
сейнову, Искандеру Гамидову и Якубу Мамедову. Министр
обороны РФ Павел Грачев заявил, что дислоцированная в Международная организация «Женщины против войны» напе-
Азербайджане 4-я российская армия, включая десантный чатала большие постеры и расклеила их по всему Амстердаму.
полк Шаманова, соблюдает строгий нейтралитет, а пле- Им почему-то казалось, что женщина с автоматом непременно
ненные армянами солдаты и офицеры – не российские должна быть матерью солдата и обязательно быть против войны.
военнослужащие, а наемники, с которыми армяне могут Я не против женщин, но даже я не знал, кто эта женщина с «ка-
поступать по своему усмотрению. Совет Обороны Кара- лашниковым».
баха принял решение: расстреливать наемников без суда
и следствия. Так, или примерно так у военного фотографа складывается впе-
чатление, что «он спасает мир от войны», и это единственная
В ходе этого наступления я был в Степанакерте – с армянской причина, которая заставляет его вновь и вновь возвращаться на
стороны – и наблюдал, как тысячи беженцев шли пешком из Ша- линию фронта. В действительности же каждый фотограф пони-
умянского, Мардакертского районов по единственной дороге мает, что это всего лишь иллюзия, и давно прошли времена, когда
в Степанакерт. Кто мог оставался в Степанакерте. Другие шли войну могла остановить фотография или телевидение, но другой
дальше – по Лачинскому коридору в Ереван. Кто мог оставался в разумной причины у военного фотографа нет.
Ереване. Дальше – ехали в Россию. Кто мог оставался в России,
кто не мог – ехали еще дальше. Говорят, что все войны похожи Когда мы встретились во второй раз через 20 лет, она собирала
одна на другую. Это верно только до тех пор, пока сам не стано- рыжую облепиху на берегу озера Севан. Она не узнала меня, но
вишься участником войны. я узнал ее. Около двух недель я искал ее в Карабахе и Армении,
показывая фотографию прохожим на рынках и улицах... Никто не
Эту фотографию женщины с «калашниковым» я сделал в июне знал ее. Одни говорили: «Надо искать в России – все шаум-
1992 года в Степанакерте. Все, что я знал на тот момент, что она янские с оккупированных территорий теперь живут в
пришла пешком из Шаумянского района. Я не знал, как ее зовут и Москве», другие утверждали: «Нет, в России ее сейчас точно
почему у нее в руках автомат. «Это простая история», – казалось нет: ваш Путин запретил давать армянам прописку, что-
мне. Вокруг были сотни беженцев, но я выбрал ее потому, что у бы они все не сбежали из Карабаха…». В Мардакерте, на гра-
нее в руках был автомат. Фотографы всегда ищут образ, форму нице с Азербайджаном, где до сих пор каждую ночь стреляют,
или клише – символы событий. Так поступил и я. Присел на ко- надо мной посмеялись: «Дорогой, зачем ты ее ищешь? – она
лено, снял чуть больше 15 кадров подряд, наблюдая за тем, как твой жена что ли? Мы здесь найдем тебе новая жена!».
меняются события на фоне «главного героя», «почувствовал удов-
летворение» и пошел себе дальше. У меня простая профессия – Смешно сказать, но за 20 лет эта фотография действительно
идти и смотреть. Второй раз я увидел эту женщину спустя 20 лет. стала для меня чем-то вроде «жены». Я до сих пор не знаю,
почему хочу найти некоторых героев своих фотографий – не
Однако прежде эта фотография была опубликована на пер- всех. Может быть тех, кому что-то не сказал или у кого что-то не
вой полосе голландской газеты в 1992 году. В 2000 – 2001 годах спросил? Одно знаю точно, мои фотографии не спасли ни одну
несколько лет была «обложкой» моих персональных выста-вок человеческую жизнь, и ни один солдат не бросил своего оружия,
«Просто война» в Москве и нескольких городах России, про- посмотрев их. Скорее наоборот. Но для чего-то я их снимал?..

Â31

2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 31

30Â па, резус положительный», – автоматически добавила она к
Когда мы двигались по северу Карабаха вдоль горного хребта, своему рассказу, и мне как-то не по себе стало от этих слов.
в одном из селений беженцев почти случайный мужчина вдруг
сказал мне: «Я знаю эту женщину! Она продает рыбу недалеко от «Дом, в котором она сейчас живет – это бывший мед-
озера Севан!». Дальше было проще. Я нашел ее. Ее зовут Элла пункт пионерского лагеря. Ее комната – больничная па-
Арутюнян. На фотографии ей 42 года. Она до сих пор живет в лата, а кухня – там врач на приеме сидел», – рассказал Ар-
лагере для беженцев. В небольшом домике с одной комнатой, в мен – рыбак и местный житель. «Я помню, как она приехала.
центре которой стоит ржавая, такого же цвета, как спелая обле- Красивая и гордая. Это было в конце июня 1992 года. Тогда
пиха, «печка-буржуйка». Рано утром она собирает у местных ры- еще снег выпал в середине лета, и у нас пастух замерз
баков рыбу и продает ее на рынке ближайшего города. Это ее от холода. Беженцев из Карабаха поселили в бывшем пио-
единственный заработок. нерском лагере «Лачап». Вот с тех пор Элла и живет в
Слева вверху на фотографии – ее муж Лаврент. Он погиб. «По- «медпункте» этого «лагеря».
гиб от горя», – сказала Элла. В тот момент, когда я делал этот
снимок, она ждала своего сына Андраника, который должен был В 2005 году Элле Арутюнян поставили диагноз «онкология с ме-
приехать из Еревана. Он приехал на следующий день, и Элла от- тастазами»: жить оставалось не более 6 месяцев. Реанимация,
дала ему свой «калашников». С этим оружием он уехал на фронт, восемь операций и химиотерапия. Это было как раз тогда, когда
и она больше никогда его не видела. Андраник пропал без вести эта фотография занималась пропагандой «Женщин против вой-
во время боев в Мардакертском районе вместе с автоматом ны». Десятки тысяч людей видели этот портрет на улицах, и
своей матери. Элла до сих пор надеется, что Андраник может на- никто из них, включая меня, не знал, что она сама в это время
ходиться где-то в плену, и верит, что он вернется. боролась за жизнь. Может быть, взгляды незнакомых людей на
За несколько дней до того, как я, «присев на колено», сделал фотографию тоже каким-то образом помогали ей выжить? Я хо-
этот портрет, ее отца Григора зарезали ножом в церкви Гюлистан тел бы в это верить, иначе зачем я ее снимал?
Шаумянского района. Ему было 70 лет. Но за день до его смерти
в село приехал танк. «Это были русские. Русский офицер нам Удивительно, но Элла выздоровела, а «Женщины против войны»
сказал, чтобы мы уходили в лес, потому что ночью бу- сообщили мне, что оригинального негатива этой фотографии
дут бомбить. Днем опять вернетесь, – обещал он. – Мы больше нет – они потеряли его. Он просто исчез. Я впервые в
поверили и ушли. Но многие старики остались. Мой отец своей фотографической практике бесконтрольно доверил нега-
Григор сказал, что никуда не пойдет. Он не мог идти, у него тив посторонним людям только потому, что тоже хотел быть
болели ноги. Мы думали, что утром вернемся, – и ничего «против войны». Вскоре мой агент в Амстердаме подал в суд на
не взяли с собой. Ничего. Ночью Шаумян стали сильно международную организацию «по нарушению авторских прав» и
бомбить. Стреляли из градов и пушек. Мы прятались в спустя несколько лет успешно его выиграл.
лесу и видели только вспышки, пожар и слышали сильные
взрывы. Утром следом за русскими в Шаумян пришли И только сейчас я думаю о том, что, может быть, суд был не прав?
турки (так армяне называют азербайджанцев – О. К.), стали Может быть, так оно и должно было быть, а все случившееся
грабить и убивать всех подряд – тех, кто не успел или не с реальным человеком и ее образом на фотографии – только
смог уйти в лес. Там в церкви погиб мой отец. Ему ножом обратный «эффект бабочки»? Я знаю на практике, что люди уми-
перерезали горло. Я не могла утром вернуться домой. До рают быстрее, чем «фотографии-символы», которые еще долго
сих пор не могу…». цепляются за реальную жизнь своих умерших героев. Все это
Рассказывая «свою историю моей фотографии», Элла не плака- можно назвать мистикой или просто глупостью. Но что еще я мог
ла, но иногда ее широко открытые глаза полностью заполнялись сказать женщине с моей фотографии о ней самой? Фотограф
бесцветными слезами, и когда, казалось бы, они должны были ведь только тем и занимается, что бесконечно превращает чело-
вот-вот побежать по щекам, то удивительным образом слезы веческую жизнь в фотографическое клише.
опять исчезали внутри глаз.
«После этого и мой младший сын (Саша, ему было 16 Я подарил Элле Арутюнян большой отпечаток «Мадонны с
лет) сбежал на войну». Два с половиной года он служил в Кара- «калашниковым». Она повесила ее на стену вместе с другими
бахской армии. Скрывался от матери. Не хотел возвращаться фотографиями погибших родственников и рано утром ушла на
домой. Хотел воевать. Тогда Элла сама вернулась в Карабах, рынок продавать свежую рыбу. Я было цинично подумал снять
пришла к командиру и потребовала: «Верните мне сына!». Его c Эллой уже христианский «символ с рыбой», но решил никогда
вернули. Теперь он живет недалеко от нее на озере Севан, в той этого не делать. Круг замкнулся, человек и его образ встретились
же деревне Карчахпюр, что по-русски значит «близко к воде». У и теперь будут жить вместе. Я буду вспоминать их как одно целое.
Саши трое детей, старшего зовут Андраник. «В честь брата»,
– объяснил он. «Но почему у тебя русское имя?» – спросил Олег КЛИМОВ.
я. «Потому что я родился в России, и мать назвала меня На фото 1 в 1992 году: в центре – Элла Арутюнян (1950 г.р.);
русским именем». слева вверху – Лаврент Арутюнян (1947 г.р.).
Элла Арутюнян так никогда и не воспользовалась «русским авто- На фото 2 в 2012 году: в центре – Элла Арутюнян; слева
матом», но в больнице Шаумянского района она каждую неделю направо: внучка Эллы (дочь Саши); невестка Эллы (жена
сдавала 200 граммов крови. Это была ее работа: «Первая груп- Саши); внук Эллы (младший сын Саши); сын Эллы Саша;
внук Эллы Андраник (сын Саши)

P.S. Спасибо Олегу Никишину (в 1992 г.), Маше Новиковой,

Павлу Филиппову и Анатолию Тюрикову, а также Герману
Авагяну (в 2012 г.) – за самую разную помощь и поддержку в
Нагорном Карабахе и в Армении.

21Â Àðìÿíñêèå ñâÿòûíè â Èòàëèè находятся виллы 17 века, некоторые из которых принадлежали
знатным армянским семьям.
Ну а теперь подскажу, как добраться. Очень и очень просто. Не
упускайте возможности прикоснуться к армянской святыне в Ве- Дух Венеции пропитан весельем и праздностью. Весной и летом
неции. На площади Святого Марка встаньте лицом к набережной. здесь проводятся карнавалы, наряд для которых можно взять на-
Слева от себя, метрах в ста, увидите жёлтые остановки, откуда прокат в местных салонах. На площади Святого Марка не умол-
ходит вапоретто – водный трамвайчик. Найдёте маршрут номер кает игра живого оркестра. В этом городе всё изящно, начиная с
20. Паром отправляется каждый час, начиная с 8 утра. Или же с бутиков, где продаётся муранское стекло и венецианские маски,
любой точки водной поверхности возьмите катер-такси. Покажите и заканчивая чёрными с золотом гондолами.
название «San Lazzaro degli Armeni», и за 20 минут и 60 Евро ка-
тер домчит вас до цели, подождёт и вернёт обратно. Отплываем на пароме на большую Землю. Следующая останов-
ка – Флоренция!
Добавлю, что в Венеции находится университет Ка Фоскари, в
котором преподаются курсы армянского языка и культуры. Там По мощёным флорентийским улочкам когда-то разъезжали ка-
восстанавливают свой язык армяне из Европы. За Венецией реты. В домах до сих пор врезаны железные кольца, к которым

Â33

32 ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë

Âî âðåìÿ ðåçíè àðìÿíå

äàâàëè òóðêàì îòïîð

В связи с близящейся 100-летней непонятные слова. Порой на расшифровку только материалы из нашего собственного
годовщиной Геноцида армян Нацио- одного слова, улавливание смысла уходил архива.
нальный архив Армении предпринял целый день. Тем не менее мы перевели
публикацию уникальных архивных все документы на восточно-армянский и – Каково значение этих книг? Добавят
материалов – свидетельств людей, напечатали в современном правописании. ли они что-то новое и неизвестное к
чудом спасшихся от Великой резни. В результате получился достаточно исследованиям и трудам о Геноциде
В октябре-ноябре 2012 года на суд серьезный труд. Документы составили армян?
читателя было представлено три три тома: в них вошли свидетельства
тома научного труда «Геноцид армян примерно 700 человек. Первый том по- – Как я уже говорил, в этих документах
в Османской империи. Свидетельства священ спасшимся из Ванского вилайета, перед нами предстает человек – со все-
выживших. Архивные материалы». во второй вошли воспоминания жителей ми его переживаниями, страданиями и
В ближайшем будущем к этим трем Битлисского вилайета (в него входят невероятным спасением. Чтобы не стать
томам добавятся еще два. Таким об- Маназкерт, Муш, Сасун, Битлис). Третий жертвой ятагана только за то, что он
разом, хранящиеся в Национальном том вобрал свидетельства других облас- армянин и христианин, этому человеку
архиве Армении документы станут тей Западной Армении – Харберда, пришлось пройти воистину через Голгофу.
доступны армянскому читателю Тигранакерта, Трапизона. Недавно во То есть в этих воспоминаниях описываются
и не только: по словам директора Франции состоялась презентация наше- насилия в отношении конкретного челове-
архива Аматуни ВИРАБЯНА, они го трехтомника, который удостоился вы- ка, попрание его прав. Очень важно и то,
будут переведены на английский, сокой оценки. Наше издание назвали что по воспоминаниям очевидцев ста-
русский и турецкий языки, а значит, уникальным – в том смысле, что до сих новится ясно, что преступление это и ме-
с ними сможет познакомиться и за- пор геноцид представлялся только как ханизмы его осуществления были спла-
рубежная, в особенности турецкая об- преступление против нации, но не как нированы заранее. Они были одними и
щественность. преступление против личности. А чело- теми же при уничтожении армян в самых
век, попрание его права на жизнь и соб- разных городах и селах. А это означает,
– Г-н Вирабян, как родилась идея та- ственность не рассматривались. Наш трех- что все было задумано и подготовлено за-
кой публикации? Ведь эти документы томник восполняет этот пробел. ранее и что это вовсе не было спонтанно
десятки лет пылились на полках архива, принятым во время войны решением
а теперь вот вдруг стали доступны чи- – Сегодня вы готовите к печати также и вынужденной акцией, как уверяет ту-
тателям... четвертый и пятый тома. Воспоминания рецкое правительство, пытающееся
армян каких районов включают эти кни- скрыть чудовищное преступление своих
– Да, действительно, они давно уже хра- ги? предшественников, задумавших очистить
нятся в нашем архиве. Эти документы были Западную Армению от армян, изгнать их
созданы в 1916 – 1919 гг. по инициативе – Четвертый том расскажет о Киликии и с исконных земель и лишить всего иму-
Армянской патриархии Константинополя. тамошних армянах, а пятый – о других, щества.
Программа патриархии называлась расположенных вне границ Западной
«Вштапатум» («Горестный сказ»). Спас- Армении областях Османской империи, – Имеются ли в этих свидетельствах
шиеся от резни люди записывали свои где проживало большое число армян, какие-то новые, доселе неизвестные
одиссеи и сдавали их на хранение в пат- которых постигла та же участь. Четвертый факты о Геноциде?
риархию. Затем они были переданы в том выйдет, наверное, к концу года, а пя-
архивы, а в Армению эти материалы тый – в будущем году. – Множество! Если мы до сих пор знали
были доставлены, наверное, в 1924 – лишь о четырех-пяти очагах сопротив-
1925 годах. Первоначально их держали – Вы использовали материалы только ления – Ван, Шатах, Муса-Даг, Шапин-
в закрытых партийных хранилищах, а в из армянских архивов? Карахисар, Сасун, то благодаря этим сви-
1944 – 1945 годах они были переданы в детельствам мы узнали, что таких очагов
Государственный архив. Для меня самого – Довольно много воспоминаний пере- было множество. Были села и поселения,
удивительно, почему они еще раньше живших геноцид армян сохранилось в где армяне организовывали самооборону,
не привлекли внимания историков и не Иерусалимской патриархии, но нам не вступали в бои с турками, однако никто из
были изучены. Может быть, потому, что удалось воспользоваться этими материа- этих сел не уцелел – все эти люди погибли.
они представляют истории отдельных лами. В позапрошлом году я побывал в И лишь единственный чудом спасшийся из
личностей, их печальные свидетельства, Иерусалиме и ознакомился с этими свиде- соседнего села рассказал об этом. Если же
и поэтому не могли служить основой для тельствами, но, к сожалению, патриарх такие сведения приводили сами участники
представления общей истории народа в то время был болен, так что нам не самообороны, то все они непременно под-
и обобщенной информации о геноциде. удалось договориться о включении этих черкивали, что им просто чудом удалось
Мы и сами не сразу обнаружили эти сви- материалов в наше издание. Однако мы прорваться через кольцо турок и остаться
детельства. В 2003 году мы готовились попытаемся встретиться с новым патри- в живых. Такие бои шли в Муше, Карине,
отмечать 90-летие геноцида, решили архом и, если достигнем соглашения, то, Харберде. Имеются новые свидетельства
извлечь из архива материалы по этой вполне вероятно, на основе этих доку- о жестокостях турок в отношении армянс-
теме, исследовать их и обнародовать ментов издадим новые тома. Ну а для ких солдат турецкой армии. Так, все мы
наиболее интересные. Именно во время нынешнего издания мы использовали знали, что мобилизованных в турецкую
этих поисков мы и нашли свидетельства армию армян безжалостно уничтожили
очевидцев. И сразу же задумали издать и никто из них не уцелел. Однако записи
их. Сначала включили в одну книгу 150 очевидцев свидетельствуют о том, что
документальных свидетельств, но потом многим все же удалось бежать и спас-
поняли, что публиковать надо все, иначе тись. Эти люди подробно описывают наси-
предпринятое нами дело окажется поло- лия, издевательства и пытки, которым
винчатым и цель не будет достигнута. Ра- подвергали солдат-армян, методы их унич-
бота была довольно сложной и трудоемкой: тожения. А самым важным открытием яв-
расшифровка рукописей требует много ляется то, что и армяне жестоко мстили
времени, поскольку большая часть их была за своих и убивали турок. Так, например,
трудночитаемой, часто встречались просто в одном из документов описывается, как
потерявший всю свою семью юноша-

Â33

2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 33
сы собственной страны выше интересов
32Â маленькой нации. Но у нынешнего на- распределялись отряды убийц, кто их воз-
армянин (турки всех убили на его глазах) шего издания есть еще одна важная главлял. Он описал даже, как губернатор
примкнул к отряду ополченцев и однажды, миссия: турецкие власти заявляют, что в вызвал к себе одного из офицеров и ве-
увидев неподалеку турецких детей, взял армянских архивах нет документов о Ге- лел ему возглавить один из отрядов, но
у одного из ополченцев саблю и порубил ноциде. Теперь мы публикуем их, чтобы офицер отказался, заявив, что может
их всех. Такого рода свидетельства мы показать – они заблуждаются. При этом поднять оружие только на вооруженного
тоже опубликовали – дабы показать, достоверность опубликованных нами мате- врага, но не на мирных жителей. Описал
что помимо самообороны армяне также риалов подтверждается имеющимися в также, как грабили армян и делили между
мстили туркам, стремясь разрушить тот них многочисленными названиями насе- собой их деньги – сообщив даже, кому
стереотип, будто армяне покорно подстав- ленных пунктов, именами конкретных сколько золота досталось. Этот грек об-
ляли шеи под турецкие сабли. Нет, мы со- людей и детальными описаниями. В этих щался также с некоторыми немецкими
противлялись, мы тоже поднимали меч на свидетельствах подробно описываются офицерами, которые также принимали
турок, но совсем по другой причине: чтобы те места, где жили армяне, дороги, по участие в убийстве армян, и даже назвал
защитить свои земли, своих родных и которым гнали депортированных – и во их имена.
отомстить за их смерть! А совершаемые всех этих местах до сих пор сохранились
турками убийства были спланированным печальные свидетельства той трагедии. – Все тома вашего издания будут пере-
на государственном уровне преступлением Только живший в этих местах и своими ведены и на турецкий тоже. То есть вы
против целого народа. Имеются и свиде- глазами видевший их человек мог столь хотите, чтобы они дошли и до турецкого
тельства о том, что сасунцы по ночам точно описать их. В свидетельствах встре- читателя?
нападали на турецкие села и мстили убий- чается множество имен турок, курдских
цам. За кровь платили кровью. Такого ро- племенных вождей, полицейских, губер- – Наша первейшая задача – представить
да истории еще более расширяют наши наторов, сельских старост, которые, вы- эти материалы всему миру, в том числе и
знания о Геноциде армян. полняя приказ турецкого правительства, туркам. Примечательно, что книги еще не
целенаправленно уничтожали армян. переведены, но в Турции уже закупили
– Как вы думаете, какую роль могут армянский экземпляр, причем купили не
сыграть эти тома в деле признания Ге- – Эти тома включают свидетельства армяне, а турки! Ну а после перевода мы
ноцида армян? одних лишь армян? выложим книги в Интернете, чтобы они
были доступны всем желающим. Уже пе-
– Я реалистично отношусь к фактам и – Мы опубликовали также свидетельства реведенные тома поступят в продажу в
событиям. Вопрос признания Геноцида других очевидцев – ассирийцев, греков, странах Европы, где проживает множество
может решиться только в политическом турок, арабов, которые в той или иной турок.
поле. И даже если мы сегодня найдем ка- степени столкнулись с фактом геноцида
кой-либо документ турецкого правитель- и описали то, что видели. Один из греков, – Каков тираж армянского издания?
ства о решении уничтожить армян, то Тур- например, сообщает, что в те времена он – Мы издали его тысячным тиражом, а
ция все равно не признает геноцид, да и был богат и общался в Карине с высоко- на продажу выставили для того, чтобы на
американский президент не произнесет поставленными турецкими кругами. Он эти деньги осуществить перевод на анг-
вслух это слово, поскольку ставит интере- детально описывает, как создавались и лийский и турецкий. Книги продаются во
всех книжных магазинах Армении.
Тагуи АСЛАНЯН, «Собеседник Армении».

31Â Àðìÿíñêèå ñâÿòûíè â Èòàëèè древнеримской эпохи, преклониться
перед величием Пантеона, увидеть по-
всадники привязывали лошадей. Данте этом месте воздвигнули часовню, а в 1018 трясающий фонтан ди Треви.
неспешной походкой мерил узкие улочки, году церковь, которая возвышается над
раздумывая над своей «Божественной площадью Микеланджело. Вот такая нео- Среди исторического великолепия не
Комедией». Королева Медичи вдыхала быкновенная история. оставлю без внимания уютные кафе,
аромат цветов в своем дивном саду во где с утра можно отведать традицион-
дворце Питти, а Микеланджело трудился Я думаю, вы будете приятно удивлены, ное капуччино с пирожным тирамису. В
над своими шедеврами, которые покорили узнав, что в 2012 году во Флоренции от- обед попробовать тартолини с вкусней-
весь мир. Флорентийцы гордятся своей крылся армянский культурный фестиваль, шим лимонным ликёром «Лимончел-
историей и своей древнейшей базиликой на котором присутствовали известные ло», а на ужин нежнейшую телятину с
Сан-Миниато аль Монте, что считается итальянские лица и мэрия города. бокалом сухого «Кьянти». Узкие средне-
одной из самых красивых в городе. Эта вековые улицы пестрят новомодными
церковь является лучшим образцом ро- Заезжаем в город Пизу полюбоваться магазинами, все известные бренды
манской архитектуры в Тоскане, которую падающей башней. От сопровождающего можно найти здесь. Щёгольски одетые
не тронула эпоха Возрождения. Самое нас итальянского гида узнала, что при люди с улыбкой на губах неспешной
интересное, что Миниато был первым строительстве башни и церкви, что ря- походкой прохаживаются вдоль роскош-
флорентийским святым армянского проис- дом с ней, использованы элементы ар- ных витрин. Во многих местах города
хождения. Армянский князь Миниато слу- мянской архитектуры. Италия издавна под- установлены питьевые фонтанчики
жил в римской армии при императоре держивала торговые связи с Арменией. прошлых столетий. Древние римляне
Трояне. Предание гласит, что он был бо- Архитектор позаимствовал у армян их оставили в наследство после себя
гат и расточителен, но потом одумался и национальные ромбические украшения водопровод и прекрасные дороги. В
стал отшельником. Его казнили, отрубив зданий. Италии настолько чисто, что можно в
ему голову. По легенде, он поднял голову любом месте без страха за свою одежду
и ушёл умирать в свою пещеру. В 4 веке на Рим завершает моё путешествие. Я слов- присесть на ступеньки или бордюр.
но зачарована этим городом! Многого Ночью Рим светится миллионами огонь-
стоит посетить Колизей, погулять по ков. И гуляющих в это время ничуть не
древнему Форуму, любуясь остатками меньше, чем днём.

Ватикан в свою музейную сокровищницу
принимает всех желающих. В 2005 году
у внешней стены Кафедрального со-
бора Святого Петра был установлен
памятник основоположнику Армянской
апостольской церкви и крестителю Ар-
мении Святому Григорию Лусаворич.
Мраморная скульптура высотой почти
в 6 метров выполнена французским

Â34

34 ¶àð̲ð²ð 4-6 (168-170) 2013 Ã. ³åñÇÉ-ÑáõÝÇë

33Â Àðìÿíñêèå ñâÿòûíè â Èòàëèè «Горцарар»

Издается с июля 1999г.

скульптором армянского происхождения Армяне, посещающие Италию, с гор- Àâòîð ïðîåêòà è ó÷ðåäèòåëü –
Газанчяном. На постаменте надпись на достью в сердце возвращаются домой.
армянском языке «Святой Григорий. Их здесь знают и чтят. Âàãðàì ÁÅÊ×ßÍ
Просветитель Армении. 301 год нашей
эры». Незадолго до этого события в Моё путешествие подошло к концу. Çàì. ãë. ðåäàêòîðà -
2000г. Иоанн Павел Второй торжественно Лорд Байрон писал: «Быть может, нет Ðîçà ÃÓËßÍ
вручил в Ватикане Гарегину Второму такой нации, летопись которой была бы
мощи армянского Первосветителя. Се- так полна трагическими событиями, как ¶ÉË. ËÙµ³·ñÇ ï»Õ³Ï³Éª
годня они хранятся в Кафедральном со- летопись армянского народа, потому что èá½³ ÔàôÈÚ²Ü
боре Еревана, носящего имя Григория добродетель армян – это любовь их к ми-
Просветителя. В Ватиканском магазине ру. И что бы ни ожидало их в будущем, их ИЗДАТЕЛЬ
можно купить армянский золотой натель- культура останется самой интересной, а Издательский Дом
ный крест, который в одном ряду лежит язык прекрасным и звучным».
рядом с ватиканскими святынями. «ØÀÃÀÍÝ»
Елена МЕЛАНИЧ.
Фото автора. Лицензия серия ИД № 02313

23Â Ê þáèëåþ Àëåêñàíäðà Òàìàíÿíà Журнал зарегистрирован
в Министерстве Российской Федерации

по делам печати, телерадиовещания
и средств массовых коммуникаций

Регистрационный номер
ПИ № 77-5015

Авторские материалы
не рецензируются и не возвращаются.

Переписку с читателями редакция
не ведет. Мнение авторов может
не совпадать с мнением редакции.

Материалы со знаком ¶ публикуются

на правах рекламы.
Редакция не несет ответственности
за содержание рекламных объявлений.

ПЕРИОДИЧНОСТЬ ВЫХОДА - ЕЖЕМЕСЯЧНО
Отпечатано

ОАО «Калужская типография стандартов» г. Калуга, ул. Московская 256.
Формат А3, объём 4,0 п.л.
Тираж 1 500 экз. Зак. № 688.

Территория распространения:
Российская Федерация, страны СНГ,

зарубежные страны.

В номере использованы материалы

«ÍÎÅ ÊÎÂ×Åû, «ÀÇû, «ÀÐÀÂÎÒ»,
«ÃÀ», «ÅÒÅл, «hÀÉÊÀÊÀÍ ÆÀÌÀÍÀÊ»,
«ÈÐÀÂÓÍÊ», «ÂÎÇÍÈ», «ÍÎÂÎÅ ÂÐÅÌß».

Цена свободная.

Адрес издательсва и редакции:

248001, г. Калуга,
ул. Суворова, 160.

Тел.: (4842) 56-59-29, 59-17-73.

E-Mail: [email protected]

факс (4842) 565-929,

www.gortsarar.ru

(МААМ), председатель Российского отде- ная тайна Еревана», посвященный жизни E-Mail: [email protected]
ления союза архитекторов Армении Ка- и творчеству Таманяна. Эта картина по-
рен Владиленович Бальян поделился с лучила золотой диплом ХVII Междуна-
аудиторией своими размышлениями об родного фестиваля в Москве «Зодчество
изучении творческого наследия Александ- – 2009».
ра Таманяна на современном этапе. После
чего участникам вечера был показан доку- И сам фильм, и непростая судьба выда-
ментальный фильм известного армянского ющегося зодчего произвели сильное впе-
кинорежиссера Тиграна Хзмаляна «Глав- чатление на собравшихся.

Амалия ИСАЯН.