KelasVlj Pasinaon 1 Kebudayaan
Piwulang 1: (Pertemuan ke-1 ) Wacanen teks deskriptif ing ngisor iki!
Apersepsi Syawalan ing Kaliwungu
Kebudayan Warga ing Kaliwungu, Kendal
isih ngakoni tradisi Islam Jawa kang
Kabudayan Jawa diarani Syawalan. Tradisi syawalan
yaiku mengeti sedane (haul) para
kuwi cacahe akeh banget yen ülama Islam kang Wis seda nalika
dipetung.Amarga akehe, bisa zaman semana. Tradisi iku dianakne
awake dhewe durung ngerti saben bubartanggal 8 Syawal utawa
cacah lan ana uga sing durung seminggu sakwise riyaya Idul Fitri.
kasumurupan. Nanging, sing Sya%valanuga dianakae kanggo
cetha kabudayan Jawa kuwi mujudakeeasyukur masyarakat kang Wis ngrampungake ibadah pasa
akeh banget lan sejatine perlu Romadhon. Rasa syukur mau diwujudakekanthi kagiyatan kang ana
dimangertenisapa bae. Awit
kabudayan kita kuwi sejatine migunani banget tumrape urip bebrayan. i gandheng cenenge karo kagiyatan kaagamaan kgggq_mengeti para tokoh
agama.
Lumantar kabudayan kuwi,dhewe bisa nyumurupi maneka warna Nalika Syawalan diwiwiti,kagiyatan bakune yaiku ziarah ing makam
Sunan Katong lan diterusakeziarah ing makamKyai Guru (Kyai Asy'ari).
kaendahan,keprigelan,kaluwihaningbangsa, lan isih akeh manehvl Nanging, saiki ziarah uga dilakoni ing makam Pangeran Mandurorejo,
sing bisa disumurupiM. ulabecik bangetyen para siswa minangka Pangeran Pakuwojo,Kyai Mustofa,Kyai Ru'yat, lan Kyai Musyafa'
generasine bangsa nyinau babagan budaya. Sunan Katong yaiku sawijiningtokoh panutan sing nyebarake agama
ş Islam ing Kendal lan sakiwatengene.Ora among Sunan Katong, isih ana
MacaTeks Deskripsi Peristiwa Budaya
tokoh liyane kang nyebarake,Islam ing Kendal, İçayata Wali Joko, Wali
Arahan kagem guru: Hadi, lan Wali Gembyang.Amarga akeh labuh labete tumprap masyarakat
Kendal, mulasawise Sunan Katongseda masyarakatisih ngurmatikanthi
Para siswa didhawuhimaca teks deskripsi peristiwa budaya kanthi setiti, Tujuan sing baku, ziarah ing makame.
siswa bisa mangertenisakabehing tembunglan ukara dalan isine wacan.
Panggonanan kand kanggo Syawalan jembar banget. Panggonan iku
Perrıut: diwiwitisaka weta?ving .alun-alun Masjid Agung Kaliwungu nganthi kulon
kmiJkTnaaaedryndkaarastitnyedadgaleaea,waks(rna3ekakr)rstnieaipwnakss,eoaiaumnykmkgaetuuiukkarbkauapaannaprng,aagbnkrmeaadgng,naittrcgu(au2alfkki)ssk,alkpiaantaayungnnalkitig-sshakg.iihanCagyaemiaranmniba-mgcanbgirerlsaaailaunmntmegnmbk,ugasasbaruuaaldaprkekmaaeasnyiknsagdartihmohwpibeosugjwienbaykegama,rkkiab(kaa4nlunan)g:tngmhgo(i1mbrrla)ijaanetncNcekai,lg.ampgkkaiaaagnymkugaengbacdoakienrraiana-kkcneeie,rgniuuoOttnaabtwwjoeanakjğ!i ing lapangan Brimob.Saka lor dalapgedhe nganti tekan papan panggonan
makam Sunan Katong lan Kyai Guru. İng kabeh panggonana mau, ana
maneka warna hiburanlan wong-wongkang padha dodolankaya pasar
malem. Mula kuwi, yepg-wong ora amung ziarah, nanging uga bisa mlaku-
mlaku ing sakiwa tengene papan panggoanan Syawalan.
2 3
I;ÂNJ"
iGRëmen Basa Jawi 'Sb/Ml Kélàs V Pasinaon 1 Kèbudayaan
Negesi TembungKang Angel Piwulang 2: (Pertemuan ke-2)
Mangsu!i Ian Gawe Pitakon
RteakrsoAdtyeeotseksmraipibksuiinbmgeaabnuap!rKaedanninggaagnno,nuentggagewasaimtnepgmaonkbgoua,nkkegakraamnngagg/kokanorm-maunagningegeggpeilseai,,ngfoberalmnadnniangigisnkoegr
iki biso ko-gunakake! Pemut:
Mangsuli pitakonan bab isining teks deskripsi iku dikarepake minangka sarana kanggo
Tembung Krama Padinan/ Basa mengerteni isine teks deskripsi. Dene pilihan basa kang diarahake ing basa ngoko utawa
No. Angel ing Teks. Ngoko Krama Inggil Dhialek Indonesia karma iku kanthi tujuan nglatih katrampilanmumigunakake basa sing cocog karo cak-cakakene
utawa panganggone. Migunakakebasa ngoko iku menawa sing takon iku kanca sapadha-
pddha. Dene basa krama digunakake menawasing takon luwihtuwa.
Deskripsi
1. Mangsuli Pitakonan
2. Ayo, saiki padha diwangsuli pitakonanbab isining teks deskrisi ing
3. ngarep. Aja lali, anggonmu mangsuli ing basa krama! Gatekno conto/
4. tuladhane!
5.
Gawe"kara Conto/tuladha:
Ayo tembung-tembungsing Wis ko-tegesi gawenen conto/tuladha Pitakonan : Apa tradisi Islam Jawa sing isih urip ing Kaliwungu
tekan saiki?
ukarane ing ragam basa ngoko Ian karma supaya luwih ngerti cak-cakane!
Gatekna conto/tuladhane! Wangsulan: Tradisi kaliyan budaya Islam Jawa ingkang tesih wonten
ing Kaliwungu ngantos sakniki injih meniko Syawalan.
Conto/Tuladha: Gawenen kaya conto/tuladhane!
1) Kapan tradisi Syawalan dianake?
1. Becik
Wangsulan
Ngoko becik
2) Sapa Sunan KatongikuQ
Conto ukarane : Polah kang becik gawe kanca-kancane seneng.
Wangsulan
Krama sae 3) Ana ngendi papan panggonansing kanggo Syawalan?
Conto ukarane : Tuti pandamelipunsae. Wangsulan
Krama Inggil
Conto ukarane Sae sanget menawisami kyai remendedonga.
4) Apa kang padha dilakonimasyarakat nalika ziarah?
Ayo tembung-tembung liyane gawenen kaya conto/tuladhane.Garepen Wangsulan
bebarengan kanca-kancamu Ian tulisen ing buku tugasmu!
5
Remen Bása Jawi Sb/ft'll Kéjàs VI Pasinaon 1 Kébudayaan
2d.huwAGyauowr.pBeaePdnhitoaarksaionknaaaunnggaewlaenp,gitaawkoennaennbpaibtaiksionninagntmekusindgebskarsiapsinignogkwo abcaaen!
Gatekna conto/tuladhane!
Conto/Tuladha:
Wangsulan : Syawalan ing Kaliwungu ndhuwurmau?
Pitakonan : Apa irah-irahanwacan ing
Gawenen kaya conto/tuladhane! Piwulang 3: (Pertemuan ke-3)
1) Saben bubartanggal8 Syawal. Maca Teks Oheskripsi
Pitakonan Pemut:
2) Wali Joko, Wali Hadi, lan Wali Gembyang. Gunane maca teks deskripsiing piwulangbasa Jawa yaiku: (1) mangerteniisine teks kanthi
gamblang, (2) mangerteniurutan-urutanisine teks kanthi urut, lan (3) latihan mikir kritis lan
Pitakonan kreatif dimen bisa nuwuhake kaprigelan nulis lan maca.
3) Syawalan mujudakerasa syukur masyarakat kang Wis ngrampungake
Gatekna wacan ing ngisor iki, salah siji kancamu macakke, kanca liyane
ibadah pasa Romadhon. padha nggatekke!
Pitakonan
4) Pangeran Mandurorejo,Pangeran Pakuwojo, Kyai Mustofa, Kyai Ru'yat,
lan Kyai Musyafa'.
Pitakonan
Grebeg Sekaten
Nulis Pokok-PokokIsine-Tàks Peristiwa Kaya adate amarengi dina wiyosane Kanjeng Nabi Rasul Muhammad
Budaya SAW, tanggal 12 sasi Mauludiki ing Ngayogyakarta dianakake prayaan
Grebeg Sekatenan. Adat kaya mangkeneiki Wis dianani suwe banget ing
Sala apa dene ing NgayogyakartaA. nanging wiwitedhisik dheweana
Arahan kagem guru: ngendi lan kapan durung kinawruhankanti cetha. Ana kang ngira Grebeg
Kathi kelompok, Para siswa didhawuhidiskusi ngrembug lan nulisperangan karangan kanggo
nyusun teks teks deskripsi kang ana ing teks deskripsi "Syawalan ing,6aliwungu" ingbasa Sekatenan iku diwiwitiana ing Krajan Demak Bintara, abad XVI biyen.
krama, Sakwise diskusi kelompok,saben kelompokmacakake asilingZiskusi kelompok ing
ngarep kelas, Ananging, malah ana kang ngira yen Wis ana ing jaman krajan Majapahit
akhir. Kepriyea bae adat iki pancen banget anggone narik kawigaten.
Tembung 'grebeg' utawa iku tembung Jawa asli. Tegese 'diirid
Ayo rembugen lan tulisen bareng kanca klompokmu bab pokok- ing bala akeh' utawa 'dibyukiing wong akeh'.
pokok isine teks deskripsi "Syawalan ing Kaliwungu" ing basa karma!
Grebegan iku Wis kalumrah sadurunge jaman Islam ing Indonesia.Ana—
ngendi-endi, para nata yen tindak mesti ginarebeg ing sakehing bala.Apa
67
Remen Basa J Pasinaon 1 Kebudayaan
magapg(pDisdbkitaianarnhuuiaannynaaurtbdegrearwDuetpnhehnabneieebmaittyeyranpeaeeamagbtgeanCkraeiraetnmasiirltnunnunrgikinegnyadmgapSinegdahuwtuaeybkaaegdrkbauankama.haneArjgkmuarrgWigandyeadatemghodntmildnsagsuia1rhy'aoawgmasb2anurnjryaiianjauweetdaarngmbambhtiaignnneti,eignajnnggp8@aaudp)gaa.wjbn0aaainrokagn0kaimrgut.ndgambktkamIekhaelnapniaunanyagwrssta.egsnaejaudIaiiuyntddb,,limitAaanbghnum.aaundkeaswnbaaankaaGpeakanuanSrerkehg.aeestsreiSsbauknhclaaneaaaogknktgygntlaaugageanuwtrMnnbngpen'iauIrbaNssdatjasuyeaaabhgeralgnnuuauappkagndaw.yienss,oaTriamptt'lkkgeunuiranakauyaddnaaabdrphnkaangkuhaieknkgairkdame-megaru-httsuaeesdaaptndsagrshtaajiehonteikidtrhkningsauak,i'i. O) Saripathàñ2
ppeennggSeeattwaaninswediiyswoasitwaantiatdi.laPelanenmgggkauahlun, gsajaegnnuggngNprakabrbiauRtoaansnu,dlKh. yaawiaShuarkaegdahmawa,uhlasnupKayyaai
Patoknagara, banjur amiwiti maos riwayat dalem kangjeng Nabi Rasul. Sawise maca teks Grebeg Sekaten, saiki pada nulis saripathine
Sabubare iku, Kyai Pangulu maos donga nyuwun kaslametane sang nata, wacan yaiku ukara-ukara baku kang ana ing saben paragraf. Kanggo
nggampangake anggonmu nulis, gunakna form ngisor iki!
para gawa, putra,lan santana apa dene para agung lan para kawula kabeh.
Banjur padha kendhuren kembul bujana sedhekah dalem. Sang nata uga Paragraf 1
Paragraf 2
keparengdhaharkembulana ing masjidmau karo para priyagung. Jam Paragraf 3
12.00 pengetan rampung, sang nata budhal kondur angadhaton maneh. Paragraf 4
Paragraf 5
Ing dina pungkasaningprayaan Grebeg Sekaten, Sri Sultan kepareng Paragraf 6
amaringake sedhekah kenduriwujudsega tumpeng salawuhe lan panganan
apa dene woh-wohan,diwangunwujudgunungan. Ing jaman krajan biyen Nanggapi Isine Teks Dheskripsi
cacahe gunungan mau nganti 30 iji. Saiki ora nganti semono. Bedhole
gunungan saka kedhaton diuntapake sang prabu ana ing Sitinggil. Arahan kagem guru:
sdMuhepanawdauwohsiisganalganghtaotsseaaktnaumknegangoilskipateunkntshs.iispwearmwaotni.tSeanlianjegnkagngipmuna,jugmurauosdhteakwsu, hsiskwealomsapnoeksipsaunnedsiippuunn
Camelan Sekatenditabuhkapisananana ing Sri Mengantimau tekan
jam 12.00 bengi. Sawise gunungan kairidtekan masjid gedhe pepatih dalem Kanggo nggampangake anggonmu nanggapi kancamu sing Iagi maca
kepareng nerusake timbalandalem marang Kyai Pangulu bab peringe teks, kowe bisa nggunakake tabel ngisor iki!
sedhekah hajat wujud gunungan kabeh. Kyai Pangulu banjur maca donga.
Rampungingdonga gununganpadha dadi rayahan. Jare ya ana berkahe. No Nama Aspek
Malah saiki sing padha ngrayah Wis ora sabar ngenteni rampunge donga• Vokal Intonasi Penghayatan Skor
Bareng gunungan diselehake terus kanggo rebutan.
(Panyebar Semangat kanthi owah-owahan saperlune)
89
Remen Basa Jawi SD/M Pasinaon 1 Kebudayaan
@ Portofolioku dadi dolanan awujudjaran. Dolanan kang awujudjaran mau ditumpaki
dening sawijiningwong kang dadi paraga. Paraga mau banjur njoged
Tindakna prentah-prentahngisor iki kanthi temen! pentas dibarengi unine gamelan kang rancak. Rancake gamelan nambahijogede
para paraga dadi tambah luwes tur marak ati.
1. Kowe mesthineWistau nontonsawijining tontonan utawa
Jaran kepang dianaake ing lapangan bal-balan.Akeh wong kang
2. , TsTkAeouasnnnliliisttgtoehaannir?raiwannpugaakjpnueamdsbIbuaaanaeetlu.asTriknnuugalnisbWeeatniposanitnkat/gouibnbkuauongktiuoukruntuutmosganaigp?suemnrulau!kadkipeabriansgai krama padha kumpuling lapangan kanggo nontonjaran kepang. Bocah-bocah
3. biji! cilik sing nontonkaton seneng banget. Nanging, ana uga kang keweden
amarga ana paraga jaran kepang sing kesurupan. Bocahe ndelik ing
4. mburine kanca-kancane karo nutupimripat.Nanging, sadhela-sadhela uga
mbukak mripat, kepengin ngerti polahe jaran kepang.
Nama Catetan 1. Ana ngendi tontonjaran kepang dianakake?
Nomer Absen a. Lapangan badminton.
b. Lapangan bal-balan.
Orang Tua c. Lapangan bola voli.
Guru d. Lapangan tenis.
Piwulang 4: (Pertemuan ke-4) 2. Tontonanjarang kepang dianakake amarga
a. bubar panen
Uji Kompetensi b. bubar tandur
c. mengetidina riyaya
l. Wenehanatandhaping (X) ana aksara a, b, c, utawa d ing ngarep d. mengetidina kamardikan
wangsulan kang trep!
3. Para paraga jaran kepangjogede katon tambah luwes amarga
Wacan ngisor iki kanggo njawabpitakonannomer 1—4! a. dikeplokising padha nonton
b. swarane sing nontonpadha bengak-bengok
Jaran Kepang c. swarane para paraga kang keprungu banter
d. swarane gamelan kang katon rancak
Kaya adat saben taun, kanggo mengeti dina kamardikan ing desa
jSaeranntokneopTaanwg.aJnagrsaanri,kKeepcaanmg datigaanwKeersjaok, aKapbruinpgakteanngKadriairnagtauntaywara ndaibnegngtaUPk 4. Apa sebabe bocah cilik padha keweden nontonjaran kepang?
a. Ana jaran kepang kang padha mlayu.
b. Ana jaran kepang kang kesurupan.
c. Ana jaran kepang kang ngoyak sing nonton.
d. Ana jaran kepada kang ngumpet.
10 11
RemenBasa Jâwi Pasinaon 1 Kebudayaan
5. Menawa sing takon iku wong sing luwih tuwa, basa sing digunakake
'senana nganggo tembungkang trep!
yaiku basa
1. paragraf sing isine nggambarake samubarang objek, papan panggonan,
a. ngöko utawa kadadean tinemtudiarani
b. krama
2. Bapak : Arep lunga ngendi,Mas?
c. krama alus Kula Kula bade tindak menyang syawalan, Pak.
d. krama inggil Ukara kang trep kanggo ngganti tembung kang kacitak miring yaiku
6. Tcabd.e.., ksooowdbbbeejjjemeeskkkka,,,r,irpppepaassappiepaaipsanninnpppeapaanannngngggaggggngaooaomnnnn,ab,,unauut,rttauaaawktwwaeaawasrkaaekaamskdedauapadbddapaeedaraaeannnnagntgtarrnaatarttaenetmmemttuutu 3. Budaya Sekaten dianakakeing
4. Ana ngendi-endi para nata yen tindak mesti ginarebeg ing sakehing
7. İng nnggigsaomr ibkai,ratikteikasanmetuebkasradnegskkriapnstih, ikgaajambbalang
a. nggambarakekadadeyan kang migunakake bala. Nata tegese
b. panca indra 5. Bedhole gunungan saka kedhaton diuntapake sang prabu ana ing
mratelakake ciri-ciri obyek kanthi srampangan Sitinggil. Kedhaton tegese
d. mratelakake ciri-ciri obyek kanthi rinci
III. Tugas Portofolio
8. Miturutteks deskrisi "Syawalan ing Kaliwungu", kagiyatan utamane Goleka wacan babagan tradisi utawa adat kabudayan ing kiwa
syawalanyaiku ziarah ing makame
a. Kyai Guru diteruske makame Sunan Katong tengenmu. Yen nemokewacan kanthiBasa Indonesia banjur tulisen kanthi
b. Sunan Katong diterusken makame Pakuwojo
c. Sunan Katong diteruske makame Kyai Guru Basa Jawa!
d. Kyai Guru diteruske makame Pakuwojo Aku Bisa
Wenehana tandha centhang (I) sing kowe rumangsa Wis bisa utawa
tandha ping (X) sing kowe rumangsa durung bisa!
9. ing ngisor iki tujuwanmaca teks deskripsi kajaba Sawise aku nyinaupasinaon1, saiki aku Wis bisa
a. mangerteniisine teks kanthi gamblang
b. mangerteniurutan-urutanisine teks kanthi urut No. Piwulang
c. mangertenikesalahane isineteks 1 Negesi tembung kang ana ing teks dheskripsi peristiwa
d. latihan mikir kritis lan kreatif
budaya "Syawalan ing Kaliwungu"
10. İng dina pungkasaningprayaan Grebeg Sekaten, Sri Sultan kepareng 2 Gawe ukara adhedhasar tembung-tembung kang dicawisake
amaringake 3 Mangsuli pitakon ngenani isine teks dheskripsi peristiwa
a. gamelan sekaten budaya
b. sedekah kenduri
c. pusaka kraton 4 Nulis pokok-pokokisine teks dheskripsi peristiwabudaya
d. gunungan 5 Nanggapi isine teks dheskripsi peristiwa budaya migunakake
basa krama
6 Maca teks dheskripsi peristiwa budaya kanthiswara cetha
12 13
pasinaon Pasinaon 2%Kesenian
Semest Piwulang 1: (Pertemuanke-l)
Apersepsi
Kesenian Wayang
Skema Pasinaon 2 Wayang mono minangka
kabudayan bangsa Indonesia kang
PIWULANG 2 adi luhung. Jinising wayang akeh
(Pertemuan ke-2)
banget, ana wayang wong, wayang
Berdiskusi tentangcara menceritakan kembali isi cerita kulit, Ian sak panunggalane. Sapa
"GathutkacaGugur". sing wis tau nontonwayang?
luhur yang
Berdiskusi tentang cara menanggapi nilai-nilai Padatan, wayang ditanggap kanggo mengeti dina kamardikan, bersih
terdapatdalam isi cerita •Gathutkaca Gugur". desa, panen, sedhekah bumi, wong duwe gawe mantenan, Ian liya-liyane.
Akeh pitutur kang bisa dituladhani saka crita wayang. Pitutur mau bisa
PtWULANG1 Tema PIWULANG 3 kanggo sangune urip. Kowe dadi ngerti gunané kulung-tinulung,rukun karo
(Pertemuan keel) KESENIAN (Pertemuan ke-3) kancamq, Ian bareng-bareng nyambut gawe.
• Mernbacapemahaman PWULANG 4 Menceritakan kembali Kabeh mau yen ing wayang, bisa dicritakake sarana lesan karo dhalang.
teks cerita wayang (Pertemuanke4) isi cerita "Gathutkaca Dhalang kudu bisa nyritakakelakon kanthi cetha, apa maneh dhalang kudu
Gugur". bisa nyuwara beda-beda. Kabeh paraga ing wayang sing nyuwara amung
Mengattikan kata-kata Uji Kompetensi dhalang. Dimen katon regeng Ian rame, pakeliran wayang mesthi dikanteni
sulit datam teks Menanggapinilai-nilai iringan gamelan. Mulaora ana rugine,yen kowe kabeh padha nyinau babagan
Iuhuryang terdapat wayang. Sapa ngerti kowe mbesok ana sing dadi dhalang.
Menyusun kalimat dalam isi cerita
berdasarkan kata-kata . "Gathutkaca Gugur".
sulit yang terdapatdalam
teks cerita wayang
dalam ragam ngoko.
krama, krama inggil dan
padinan/dialek
Menjawab dan
mengajukan pertanyaan
tentang isi cerita wayang
dalam ragam ngokodan
Tujuan Pembelajaran Maca Teks Cerita Wayang
1. Melalui pengamatan, peserta didik dapat membaca teks cerita "Gathutkaca Gugu€'. Wananen kanti setiti!
2 Melalui kegiatan bertanya jawab. peserta didik dapat:
Gathutkaca Gugur
a. bertanya jawab tentang kata-kata sulit dalam teks cerita "Gathutkaca Gugur"; Raden Gathutkaca satriya ing Pringgodani tiniban sampur dadi
b. bertanya jawab tentang isi teks cerita "Gathutkaca Gugur%•d,an
c. bertanya jawab tentang nilai-nilailuhur dalam teks cerita "Gathutkaca Gugur". senopatining perang saka trah Pandhawa. Sak durunge manjing ing palagan,
3. Melalui kegiatan mengumpulkan informasi, peserta didik dapat: Raden Gathutkaca tumuli ngadhep marang ibune kang aran Dewi Arimbi.
4. Mab..elalbubeiekrrddeiigssikkauutassnii tteemnnettnaagnnaggsccoaasrriaaasmmi, eepnneacsenergrittgaaakdpaiidnnikikleadmi-anbpiaalaltii:liusihcuerrditaala"mGactehruittaka"cGaaGthuugtukfa"c, adaGmugur".
a. bertatihmenceritakan kembali isi cerita "Gathutkaca Gugur", dan
b. bertatihmenanggapi nilai-nilai luhurdalam cerita "Gatotkaca Gugur".
5. Melalui kegiatan mengomunikasikan, peserta didik dapat:
a menceritakan kernbali liusihcuerrditaala"mGactehruittaka"GcaaGthuugtukra"cdaeGnuggaunr"radgeanmgaknrarmagaa,mdaknrama.
b. menanggapi nilai-nilai
15
Remen BasaJawi SD/M Pasinaon 2 Kesenian
DaPbinkbmeaaaauwnnllaiinksjdriuaeg"ihArnNaiadnrggniwpigmgmjruaepuablterabu.rinpaekRprrndusaaupaeatdnmarmndgeaniaaarnkugnnduibengitGsaagGstsrnaaueaasstnatnahshmmohgeuupnbalttgaakikerakntaaaniawcnnccgalaaeegar., o akeh kang padha nemahi pralaya.Tegal Kurusetraprasasat banjir ludira.
Adipati Karna kang dadi senopatine Kurawa, age-age menthang langkap
sIkApkDbianurjuiasgamdespumeaam"enttsIbinagab-aaagnatantdgsttnigiaaaphyyghnnar,ouia,mbsntyeuemNmaid.dtngNuynihgleaiagate,mmuemsrms.mbututPaaoaN.uyaphnkgaanmaad,adgkkare-yeniNmpsnangtgagnduuiglnGhunsgeglaneuarirw.ispnatuagmi.hp-Ku.rpKauagenwnapgdgiaahaknreahabbnspeigissrehaaanikknkiuonagdsskgaiual.,n"gksguoerpkki-nutlidtarmkraaoa,nndein,rraaaNnsggagugkinneeagnr,. jemparinge. Mangewu-ewu panah mlesat banter tumuju ing prajurit
ldPTdaakGyirmedaiekaarghwnagpbtaehKnaaaapnlauhnttbagK,hnttekntubkaetkuuahraarnsmlsuaiclawiuptsa,udp.eaneaujaKrkrugtdagtoaaraTysinadbwenaan..ekgesbDBgkhaaaseaaienlist,ppglnagaKmeaaaekuwmndmkbarahRuuuaenskalssabligaeoatdulnntuhatertyr,amekatmnayname"weangehGnkbpiag,jauaianauk,tgkR.thaedaaaTalyaua,nkduantrutske,hthudsaanbuiunaciBbsgmtGasaaresaaamnaubmttj.marahkaNlirwueeybegttjaungiahkakrewgsaigakneacemaltngkapmhaget,antaianu,rpncBlmadmaa.amrh,apaNusuenijujgnaawu-dtarlgdhaiuragnraammeribgnjgminagaeups.ggtnuaatautaRulnemnna,amsa,gtmbdoinlauneaatdnajgnnohuak,t pandhawa. Sak nalika prajuritPandawa padha salang-tunjang.Mangerteni
suryajanta, yen diwatek netranya lir baskara kembaf. para prajuritPandhawa padha salang-tunjang,Raden Gathutkaca banjur
ngamuk, ngobrak-abrik wadyabala Kurawa.
Akeh wadyabala Kurawa sing Wis mapagake para prajurit Pandhaw a
ing Tegal Kurusetra. Prajuritkang cacahe mangewu-ewu mau, ana sing Raden Gathutkaca darahing Pandhawa banjur mateg aji Narantaka
nunggangjaran lan ana uga kang padha mlaku. Kabeh prajurit padha ditamakakeAdipati Karna. Saka daya kekuwataneaji Narantaka,jaran Ian
nggawa obor, ndadekake Tegal Kurusetra kaya karang abang. Kahan an kretane Adipati Karna ajur mumur.Nanging, Adipati Karna bisa luput saka
aji Narantaka amarga bisa mlumpatsaka kreta sak durunge kataman aji
dadi padang njingglang, nanging hawa dadi panas saengga nuwuhake rasa Narantaka.
pangrasanepara prajuritdadi siyaga ing gati, saweka ing dhiri. Adipati Karna banjur ganti kreta waja. Saka njero kreta waja mau,
Adipati Karna mlesatake panah marang Gathutkaca kang mabur ing
Para prajuritPandhawa miwitinyerang barisan wadyabala Kurawa• gegana. Nanging, mangewu-ewupanah mau ora bisa ngenani anggane
Raden Gathutkaca.
Swara pedang, panah, candrasa, lan swarane prajuritkang padha tiwas
Adipati Karna kang katon lantip ing panggraita banjur ngeningake
ndadekake Tegal Kurusetrapinda babadan pacing. Wadya bala KuraWa cipta kanthi meneng sawetara. Eling-eling nalika samana, apese Raden
Gathutkaca bakal tumekaningpati yen kataman sanjata Kunta. Adipati
Karna banjur nantang marang Gathutkaca.
"Gathutkaca, kowe aja ngisin-ngisiniwong tuwa. Yen wani nyedhaka
mrene.Aku ora bakal wedi marangkowe, Gathutkaca. Waspadakna apa
käng tak gawa!"
Raden Gathutkaca kaget lan eling yen sanjata Kunta katamakake,
dhewekake bakal nemahi pralaya. Mula daya-daya dheweke mumbul ing
akasa, saya dhuwur-sayadhuwurdimenadoh saka sanjata Kunta.
Lamunta Wis mabur mendhuwuradoh saka sanjata Kunta, Raden
Gathutkaca ketemu marang Ditya Kalabendana sing ora Iiya pakdhene
dhewe. Eling-eling nalika samana, patine Ditya Kalabendana amarga Raden
Gathutkaca.MulaWisteka titi-wancine,Ditya Kalabendana bakal nglunasi
janji.
"Kulup Gathutkaca,aku Wis suwe nunggu tekamu. Saiki, Wisteka titi
wancine, aku arep ngajak kulup Gathutkaca munggah ing swarga loka!"
Kalabendana mangerteniyen sanjata Kunta kang kalepasake AdipatiKarna
ora bisa munggah tekan ing akasa. Sak nalika, gamane AdipatiKarna
kang awujudsanjata Kunta kasamber dening Kalabendana, banjurnekani
Raden Gathutkaca.
17
16
Mulup Gathljtkaca, aku wis nyekel sanjata Kunta. Wis dadi kodrate Gusti 8 wekasan Wekas an Pasinaon 2 Yesenian
Kang MurbengDumadi, sanjata Kunta kang wis pisah saka warangkane 9 nemahi nemahi wekasanipun
bakhi bati mtebuing warangka kang manggon ing pusermu, 10 palastra mati
Parnan Katabendana, kula ikhlas lila lit legawa pejah saking astanipun titi wanci
Paman,wekasan kula saged minggah ing swargolokasinarengan Paman 12 manjing
Kalabendana.Awitsaking menika Paman, sumangga enggal katamakna 13 warangkane
sanjata Kunta wonten ing puser 14 raga
15 puser
Sanjata Kunta banjut katamakake Kalabendana, banjur mlebu ing 16
.pugereRaden Gathutkaca.ACuriga manjing warangka". Getih kang metu 17
saka anggane Raden Gathutkaca ndadekake mendhung ing akasa dadi
abang branang.Ragane Raden Gathutkaca tumiba ing Tegal Kurusetra. 18
AdipatiKarna kang keprunguswara kaya bledheg kang ngampar-ampar,
metu saka kreta nyawangkahanan kang wis kelakon. Raden Gathutkaca 19
nemahi palastra ing madyaning Tegal Kurusetra dadi satriya utama. 20
Negesi Tembung
ikmnagbngagiAnledya,honninagsgaisiainokkgriebiwkkeiaabbrcoaisaratnee!nktoeKgm-aagnnbungungenaoggaeaknnseig.ptgeaadtmeinmpaanbn,ugnuagtkaaewnakaannnggggogkknoom,-auknrgangmeegape/ksarianImgaeanl Gawe Ukara ayo tembung-
Tembunging tembSuanwgisiekukog-atwegeensei,nsuupkaaryaankeo!wGeatluewknihantguelartdihane!
Wacan
Ngoko Krama Krama Padinan/ Conto/Tuladha:
Inggil 1. Darah Pandhawa.
Dialek
1 darah darah tedhak turun Tedhak darah Ngoko darah Pandhawa
Conto ukarane :
2 senapatine turunipun senapati tGeadthhaukttkuarcuanikPuankdahieabwuadarah Pandhawa.
trah Conto ukarane;
3 trah senapatine senapatine sena- jeneng Gathutkaca menika kalebet tedhak turun
trah patinipun
4 aran aran trah trah Krama Inggil Pandhawa.
gaman nami naminipun Conto ukarane
5 gaman Cepengan cepengan tedhakturunipunPandhawa
6 sekti swiwi digdaya digdaya Gathutkacamenika tedhakturunipunPandhawa.
7 eiar swiwi
swiwi Ayo tembung tembung liyane gawenen kaya tuladhane, garapen karo
kanca-kancamu, tulisen ing buku tugasmu!
18
19
Pasinaon 2 Kesenian
@ Mangsuii lan Gawe Pitakon Gawenen kaya tuladha!
'h,bMaasanngesumli pigiutankaoankebbaabsaisinngeowkoalcaannkdraikmaarekpaanktheiipsiannegawjaapcagnladbhisiakecterathmapillaann terwaca. Dene I) Gathutkaca bisa mabur tanpa elar.
basa.
Pitakon
1. MAlaylaio,n,agsnsaugikgliioppniatmdakhuoamndaiwnagnsuglsiukliapnitthaikboansbaakbraisminain!gGawtaeckanna ing ngarep.
Aja tuladhane! 2) Rangkane Senjata Kunta bisa nugel pusere Gathutkaca.
Pitakon
3) Perang antarane darah Pandhawa lan darah Kurawa arane Perang
Baratayuda
Pitakon
4) Warangkane Senjata kunta manggon ana ragane Gathutkaca.
Pitakon
Tuladha: Sapa sing dadi senapatine trah Pandhawa? inggih 5) Pamane Gathutkacaaran Kalabendana.
•Ingkang dados senapatinipun trah Pandhawa
Pitakon Pitakon
Wangsulan: punika Gathutkaca.
Piwulang 2: (Pertemuan ke-2)
Gawenen kaya tuladhane! Ngrembug Isine V?'acan o
1) Sapa kang bisa mateniGathutkaca?
Wangsulan : Arahan kagem guru:
2) Sapa kang dadi senopatinetrah Pandhawa?
SnPaagrkaawreispsise. wraemdidbhuagwanuhaisrielemrbeumgabnugnagnredmitbuuligs,claarna dniywraitcaaaksealiasihninsieji wacan "Gathutkaca Gugur".
Wangsulan : siswa saka kelompokeana
3) Apa aran panaheAdipatiKarna? Coba gatekna!
Wangsulan .
4) Sapa kang nyurungpanaheAdipatiKarna nganti ngenani Gathutkaca Golekana isine wacan "Gathutkaca Gugur". Yen Wis ketemu banjur critakna
isine wacan kuwi kanthi runtut!
nganti palastra?
Wangsulan . Kepriye carane Ya kudu dibolan-baleni Ora mung diwaca
5) Ana ing ngendianggone paprangan antarane Gathutkaca karo Adipati anggone maca wacan wae, nanging kudu
nyritaake maneh Gathutkaca Gugur! ngerti para tokoh-
Karna? wacan Gathokaca
Wangsulan . tokohe!
Gugur?
2. Gawe pitakon
Ayo, saiki padha sinau gawe pitakonan bab isining wacan ing nga reP• o
Ben ora kangelan, pitakonanmubasa ngoko bae! Gatekna tuladhane!
Tuladha:
Wangsulan Sing dadi senapatitrah Pandhawa iku Gathutkaca.
PitaKon Sapa sing dadi senapatinetrah Pandhawa?
20 21
isineA.yYoendiwacakemteamneuh, bcarnitjaur"GcraittahkuntkaancgaaGnugggour"baksaantkhriasmetai!ti! Golekana .... Pasinaon 2 Kesenian
Piwulang 3: (Pertemuan ke-3)
O Ngrembug Pitutur Luhur Arahan kagem guru:
para siswa didhawuhimaca kang prematiwacan -Gathutkaca Gugur-. Sakwise iku, para siswa
SPaakrawsisisewraemdidbhuagwanuahsinilgerreemmbbuuggcaanraditnualnisg,gIaanpidpiwituatcuarlsuahlauhr ing wacan "Gathutkaca Guguf. didhawuhi kanthi gilir nyritaake ana ngarep kelas tanpa cathetan.
siji siswa saka kelompoke ana
Ayo saiki balenana maca wacan "Gathutkaca Gugur" kanthi premati.
Sabanjure critakna marang kanca-kancamu ana ngarep kelas kanthi basa
krama!
Supaya gampang Ian lancar anggonmu crita, tulisen luwih dhisik sing
arep kokandhakake!
Coba gatekna! Ya digoleki tokoh O Sing pantes
kang duwe watak
Priye carane goleki jujur,Ian satriya! o diconto, kena
pituturluhur ing kanggo tepa
ctita iku? o
t'uladha!
00 O) MenehiTanggapan
O
o
o
Ayo saiki nggoleki pituturluhur sing ana ing crita "Gathutkaca Gugu€'! Ayo padha setiteknawacan "GathutkacaGugur" kang ana ndhuwur.
Garapen kanthidhiskusi karo kanca-kancamu! Tulisen sing apik! Gathutkaca satriya saka darah Pandhawa iku digdaya sekti mandraguna,
tumeka ing pati mbelani nagara.
Tuladha tanggapan: Gathutkaca satriya kang kena kanggo conto amarga
lila ing pati bela negara.
Saiki golekana maneh bab-bab kang bisa kowenehitanggapan!
23
22
'Remen'Basa Pasinaon 2 Kesenian
Portofolioku Perange rame banget,jalaran pancen padha sekti. Adipati Karna duwe
gaman ampuh kang awujudpanahkang aran Senjata Kunta. Gathutkaca
T1235i..n.. dWTaRAukiasnlnicislgaeakngnepaesnrrsaeeapnnpmaattanaenmhkbesa-uhpeGrateaeptutknaursrtnatakagGhaanabnctgaeuaip!tsGkaoakurc/gaiibukuriGigkukuagurunudrtahskdaiaiptneestarmhlpiueapnrdra!eipgmraaraiftn.i!gi biji! ngendelake anggone bisa mabur tanpa elar. Saben arep diwales, Gathutkaca
banjur mabur luwih dhuwur.Suwe-suwe Adipati Karna panas banget atine.
Nama Biji Mula banjur njupuk panahe kang aran Senjata Kunta, banjurdipanahake
NomerAbsen munggah. Abure Gathutkacadhuwur.Nanging rehne Senjata Kunta pancen
Catetan ampuh banget nganti ana langit sap pitu, panah mau bisa nggoleki dhewe,
amarga panahmauuga kasurungdeningrohe-Kalabendanaya pamane
Gathutkaca, kang duksamana matidening Gathutkaca sing ora disengaja.
Wekasan Senjata Kunta bisa ngenaniGathutkacangantinemahipalastra.
Wis dadi titi wancine, Senjata Kunta manjing marang warangkane.
Rangkane Senjata Kunta iku manggon ana ragane Gathutkaca. Awit,
rikala semana kang bisa nugel pusere Gathutkaca nalika lahir ya rangkane
Sanjata Kunta kuwi. Mbarengipedhote puser, rangka Senjata Kunta ilang
lan manjing ana ragane Gathutkaca.
Orang Tua 1. Apa irah-irahanwacan ing dhuwur?
Guru a. Perang Tandhing.
Piwulang 4: (Pertemuan ke-4) b. Tandhing Perang.
c. Perang Tanding.
d. Tanding Perang.
Uji Kompetensi 2. Perang Baratayudaiku perange
a. Pandhawa lawan Punakawan
l. Wenehanatandhaping (X) ana aksara a, b, c, utawa d ing ngarep b. Punakawan lawan Kurawa
jawaban kang trep!
c. Kurawa lawan Pandhawa
Wacanen wacan ing ngisor iki! d. Gathutkaca lawan Adipati Karna
3. Pusakane Gathutkaca yaiku
Perang Tandhing a. aran kotangantakusuma
b. panah kang aran Senjata Kunta
Perang Baratayuda, perang gedhe antarane darah Pandhawa lan darah c. gada kang aran Gada Rujak Polo
Kurawa ana ing Tegal Kurusetra Wiskelakon pirang-pirang dina. Gathutkaca d. panah kang arah Panah Pasopati
tinuding dadi senapatining perang saka trah Pandhawa. Mungsuhe senapati
Kurawa kang aran Adipati Karna.
25
24
GathutkacaGugur tegese Pasinaon 2 'Kesenian
c. mati
4. Tembung'palastra'ana wacan 10. Gathutkaca ngendelake anggone bisa maburtanpa elar.
Tembung elar tegese
a. urip d. lara
b. sekti kang ngenani Gathutkaca a. Sikil c. tangan
Sing nyurungpanaheAdipati Karna
5. b. swiwi d. driji
a. jasade Kalabendana Isenana ceceg-ceceg ing ngisor iki kanthijawaban kang trep!
b. rohe Kalabendana I. Raden Gathutkacabisa mabur nganggo pusaka
c. aji-ajine Kalabendana 2. Raden Gathutkaca putrane karo
d. senjatane Kalabendana 3. Raden Gathutkaca banjur njaluk pangestu marang ibune.
6. Pamane Gathutkacaaran Kalabendana.
abB..asaPPaakmmraaamnniaepuuGnkaatGrhaautkhtukuwatkci aayjceaainkaeusnmgeanKipaulanbeKnadlaabnean.dana. Tembung pangestu tegese
c. Pamane Gathutkaca asmanipun Kalabendana.
d. PamanipunGathutkacajenenge Kalabendana. 4. Curiga manjing warangka tegese
5. Ngagem tesmak suryajanta, yen diwatek netranya lir baskara kembar.
7. Kang nugelpusere Gathutkacanalika lair yaiku
a. rangkaneSanjata Kunta Baskara tegese
b. panaheSanjata Kunta
c. sing gawe Sanjata Kunta 6. Yen panas ora kepanasan,yen udan ora kudanan amarga Raden
Gathutkaca nganggo pusaka
d. sing duwe Sanjata Kunta
7. Dewi Arimbi menehi piwelingmarang Raden Gathutkaca, sanadyan
wus sekti mandraguna, ananging kudu tetep
8. Adipati Karna nata ing .
9. Adipati Karna putrane
8. AdipatiKarna kagungan pusaka panah naminipun Senjata Kunta. 10. Kretane Adipati Karna ajur amarga
Basa ngoko ukara ing ndhuwuryaiku
a. AdipatiKarna duwe pusaka panah naminipun Senjata Kunta. III. Wacanen wacan ngisor iki banjur garapen manut prentahe!
b. AdipatiKarna duwe pusaka panah jenenge Senjata Kunta.
c. AdipatiKarna gadah pusaka panah asmanipun Senjata Kunta Gatekna crita wayang ngisor iki! Wacanensing setiti!
d. AdipatiKarna duwepusaka panah asmanipun Senjata Kunta. Laire Gathutkaca
9. Kang njalariAdipatiKarna panas banget atine yaiku Pandhawa kuwi ana lima cacahe. Pambarepe Puntadewa, dadi ratu
a. aaaammmmaaaarrrrggggaaaassssaaaabbbbeeeennnnaaaarerrreepepppdidddwiiiwwwaleaaasllleee, Gsss,,,aGGGthaaauttthhhtkuuuatttckkkaaaabcccaaaanbbmjauaenrnnjmjuuerarnbgmmuwraubmlauueWpreinhtydehduhWa[Uk ing Ngamarta. Mula banjur karan Prabu Puntadewa ing Ngamarta. Dene
b. adhi-adhine ana papat: Raden Werkudara, Raden Permadi, lan si kembar
c. Raden Nakula lan Sadewa. Pandhawa lima iku padha luhur bebudhine,
d. padha seneng tetulung,seneng mbelaniing kabeneran.
26 27
vet;••:.
Pasinaon 2 Kesenian
kAarrimaRnbaTi,duaenwngugWjuuledPrrkaaumsdeeaknrsaaan,ngjde.unPweunetrgnaeinpeRaanRdgaeudnwenaTseWatueakrnaka.uDdinaegrwaiJsoAindrgihmiplabaiirtii,ksauskinapgaDnucegewani B. Gawea piatkonan bab isine wacan mau!
Tramaerstiaeu-ankkKrseaiain.hdieknau.gAnkargain-jpagarabginaondewahmwialauawhjuua,dogperraaagdsabehmikassaaakn,adtnIioapgnneadnsphteuiodtstehalniukhganagInwatgnaagueopnroiplhraiaawratatinneste.di Mhaipsaaiashr.gmbNaabgeRoa.apnAdogepngnago 1.
kjnpauuglkaasuranaIknpgnagagdnwoiscrwaaeawrnbaaaurinajktigdannkneginaenkgitanWduKgmieynRraabkaiaudBkKdeauanKtrnyhaKataaaiiryrwaanKiauNjo.anraAytaraaraiwpd-daaaiajrsnaianryuheaaW..wdRaauanrhdaueni,nngtgukTmaeJtoibluadaknkhaegipbwamistiaias.ndNojiinrpgaeggdaaahwnnoaaat
wetengeRaden Tetuka. Bathara Narada bali menyang kayangan ngajak 2.
RadenTetuka.Raden WerkudaraIan Permadi uga wis ana ing kayangan. 3.
4.
Nalikasemana ing kayangan Suralaya mbeneri geger. Pracana Raseksa 5.
sekti ngamuk Para dewa kalah. Raden Werkudara Ian Raden Permadi
uga kalah. Reden Tetuka genti maju perang. Senajan isih cilik nanging Aku Disa
bisa menang. Wenehana tandha centhang (V) sing kowe rumangsa wis bisa utawa
tandha ping (X) sing kowe rumangsa durung bisa!
Para dewa padhabungah banget.Raden Tetuka digodhog ana ing
Sawise aku nyinaupasinaon2, saiki aku wis bisa
kawahCandradimuka,banjurmalihdadi satria bagus Ian sekti mandraguna.
Jenenge RadenTetukadigantiRaden Gathutkaca.Kahanan bali ayem Ian No. Piwulang
tentrem.Raden Gathtukaca diparingi pusaka telu cacahe yaiku: Caping 1 Negesi tembung kang ana ing teks crita wayang "Gathutkaca
Basunanda kanggo ngayomiyen udan Ian panas, Kotang Antakusuma
Gugur"
kanggomabur,TlumpahKasut Basukarna,supaya yen mabur ora ana
2 Gawe ukara adhedhasar tembung-tembung kang dicawisake
alangan.
3 Mangsuli Ian gawe pitakonngenani isine teks crita wayang
"Gathutkaca Gugur"
4 Nulis pituturluhur kang ana ing teks crita wayang "Gathutkaca
Gugur"
5 Nyritakake isine teks crita wayang "Gathutkaca Gugur"
migunakake basa krama
A. wWaacnangs"uLalairneapGiatathkuotnkaanca-p"!iWtaaknognsauinlagnmnguisnogranikgiggoeagabyausataknrakmarat! 6 Nulis pokok-pokok isine teks dheskripsi peristiwa budaya
7
1. Kaya apa wujudeGathutkacanalika lair? Nanggapi isine teks dheskripsi peristiwabudaya migunakake
basa krama
2. Sapa jenenge Gathutkacanalika isih cilik?
3. Kepriye ketemuneGathutkacakaro Bathara
4. Ana kedadeyanapa ing kayangan? Narada?
5. Kepriye tandangeGathutkacaana ing kayangan?
28 29