โขน

สื่อการสอน เรื่อง

นาฏศิลป์ไทย โขน

โขน โขนเป็นนาฏศิลป์ชั้นสูง ที่เก่าแก่ของไทย

มีมาตั้งแต่ สมัยกรุงศรีอยุธยา ตามหลัก

ฐานจากจดหมายเหตุของ ลาลูแบร์

ราชทูตฝรั่งเศสสมัยสมเด็จพระนารายณ์

มหาราช ได้กล่าวถึงการเล่นโขนว่า

เป็นการเต้นออกท่าทางเข้ากับ เสียงซอ

และเครื่องดนตรีอื่น ๆ ผู้เต้นสวมหน้ากาก

และ ถืออาวุธ

โขน โขน พัฒนามาจากศิลปะการแสดงหลายแขนงด้วยกัน

คือ นำวิธีเล่นและวิธีแต่งตัวบางอย่างมาจากการเล่น

ชักนาค ดึกดำบรรพ์ นำท่าต่อสู้โลดโผน ท่ารำท่าเต้นมา

จาก กระบี่กระบอง และนำศิลปะการพากย์ การเจรจา

เพลงและ เครื่องดนตรีที่ใช้ประกอบกิริยาอาการของผู้

แสดงที่เรียกว่า เพลงหน้าพาทย์มาจากการแสดงหนัง

ใหญ่ ลักษณะสำคัญ ของโขนอยู่ที่ผู้แสดงต้องสวม

หัวโขนหมดทุกตัว ยกเว้น ตัวพระ ตัวนาง และตัว

เทวดา มีต้นเสียงและลูกคู่ร้องบทให้มีคนพากย์และ

เจรจา แสดงเรื่องรามเกียรติ์แต่เพียง เรื่องเดียว

การแสดงโขนมีพัฒนาการมาเป็นลำดับ

จำแนกประเภท ได้ดังนี้

๑. โขนกลางแปลง

เป็นการแสดงโขนบนพื้นกลางสนาม ไม่ต้องสร้างโรง

ใช้ภูมิประเทศ ธรรมชาติเป็นฉากในการแสดง ผู้แสดง

เป็นชายล้วน ตัวละครทุกตัวต้องสวมหัวโขน นิยม

แสดงตอนยกทัพรบกันเป็นพื้น จึงแบ่งผู้แสดงออก

เป็น ๒ ฝ่ายผลัดกันออกมาแสดงดำเนินเรื่องดังนั้นจึง

ต้องใช้วงปี่ พาทย์ประกอบการแสดงพร้อมกัน ๒ วง
ไม่มีบทร้อง มีแต่บทพากย์และเจรจาบ้าง

๒. โขนโรงนอก หรือโขนนั่งราว

เป็นการแสดงโขนบนโรง ไม่มีเตียงสำหรับตัว

นายโรงนั่ง มีราวพาดตามส่วนยาวของโรง ตรง

หน้าฉากออกมามีช่องทางให้ผู้แสดงเดินได้รอบ

ราว ตัวโรงมักมีหลังคา เมื่อตัวโขนแสดงบทของ

ตนแล้วก็จะไปนั่งบนราว สมมติเป็นเตียงหรือที่นั่ง

ประจำตำแหน่ง ส่วนผู้แสดงเป็นเสนาหรือวานร

ยังคงนั่งพื้นแสดงปกติ การแสดงโขนประเภทนี้

ไม่มีการขับร้อง มีแต่การพากย์ และเจรจา ดนตรี


มีวงปี่ พาทย์ ๒ วง บรรเลงเพลงหน้าพาทย์

๓. โขนหน้าจอ

เป็นโขนที่แสดงตรงหน้าจอหนังใหญ่โดยเจาะ

ผ้าดิบทั้ง ๒ ข้างของจอ ทำเป็นช่องประตูเข้า

ออก แล้วทำเป็นซุ้มประตู ด้านหนึ่งเป็นปราสาท

ราชวัง สมมติ เป็นกรุงลงกา อีกด้านหนึ่งเป็น

ค่ายพลับพลาพระราม แล้วโขนก็ขึ้นไปแสดงบน

โรง มีการพากย์และเจรจา มีดนตรี ปี่ พาทย์

ประกอบการแสดงเพียงวงเดียว

๔. โขนโรงใน

เป็นศิลปะการผสมผสานระหว่าง โขนหน้าจอกับละครใน

คือเริ่มมีผู้แสดงหญิงเข้ามาปะปน มีการ ออกท่ารำ เต้น

ผู้แสดงเป็นตัวพระเริ่มไม่ต้องสวมหัวโขน มีการพากย์

และเจรจาตามแบบโขน นำเพลงขับร้องและ เพลงดนตรี

แบบละครในและระบำรำฟ้อนเข้าผสมด้วย โขนที่ กรม

ศิลปากรนำออกแสดงในปัจจุบันนี้ ใช้ศิลปะการแสดง

แบบโขนโรงใน ไม่ว่าจะแสดงกลางแจ้งหรือแสดงหน้าจอ

ก็ตาม

๕. โขนฉาก

หรือโขนโรง สันนิษฐานว่าเกิดขึ้นราว รัชกาลที่ ๕

โดยมีผู้คิดสร้างฉากมาประกอบการแสดง โขนบน


เวทีในโรง (วิก) คล้ายกับการแสดงละคร

ดึกดำบรรพ์ การแสดงแบ่งเป็นฉากเป็นตอนและ
มีการประดิษฐ์ฉากขึ้น ประกอบตามท้องเรื่อง วิธี

แสดงดำเนินเช่นเดียวกับโขนโรงใน มีการขับร้อง


รำ เต้น และมีเพลงหน้าพาทย์

โอกาสที่แสดงโขน

การแสดงโขนสามารถใช้แสดง ได้หลายวาระ ได้แก่ แสดงเป็น

มหกรรมบูชา เช่น ในงาน ถวายพระเพลิงพระบรมศพ หรืออัฐิเจ้า

นาย ตลอดจนศพ ขุนนาง หรือผู้ใหญ่ที่เป็นที่เคารพนับถือทั่วไป


แสดงเป็น มหรสพสมโภช เช่น ในงานฉลองปูชนียสถาน พระ

อาราม หรือสมโภชเจ้านายทรงบรรพชา สมโภชในงานเฉลิม

พระชนมพรรษา สมโภชวันประสูติเจ้านายที่สูงศักดิ์ เป็นต้น และ


แสดงเป็นมหรสพเพื่อความบันเทิงในโอกาสทั่วๆ ไป