Ayo, Latihan Maca lan Nulis Aksara Jawa! Untuk Kalangan Sendiri
ii PURWAKA Puji syukur dhumateng Ngarsanipun Gusti Allah SWT, amargi saking berkah kaliyan rahmatipun kula saged nyekapaken anggenipun damel buku “Ayo, Latihan Maca lan Nulis Aksara Jawa!” punika kangge dasar anggenipun lare-lare sinau latihan maca kaliyan nulis aksara Jawa. Isi buku punika wonten ringkesan saha gladhen maca lan caranipun nulis aksara Jawa awit aksara Jawa legena, sandhangan swara, sandhangan panyigeg wanda, sandhangan wyanjana, lan pasangan aksara Jawa, ingkang tujuanipun sageda ambiyantu utawi migunani dhumateng para siswa saha guru ingkang ngayahi pawiyatan supados gampil anggenipun maca kaliyan nulis aksara Jawa. Ing wasana, kula ngaturaken agunging panuwun dhumateng sadaya ingkang kersa paring pamrayoga lan panyaruwe kangge kasampurnaning buku punika. Mugi-mugi saged migunani kangge sadaya ingkang sami hangginakaken. Pangripta
iii DAFTAR ISI HALAMAN JUDUL ............................................................................................... i PAMBUKA ........................................................................................................... ii DAFTAR ISI ......................................................................................................... iii AKSARA JAWA LEGENA .................................................................................... 1 A. Ngenal Aksara Jawa ............................................................................... 1 B. Urutane Nulis Aksara Jawa ..................................................................... 1 C. Maca Aksara Jawa Legena ..................................................................... 5 D. Nulis Aksara Jawa Legena ..................................................................... 6 E. Tatacara Panulisan Ukara ...................................................................... 7 SANDHANGAN AKSARA JAWA ......................................................................... 9 A. Sandhangan Swara ................................................................................ 9 B. Sandhangan Panyigeg Wanda ............................................................... 13 C. Sandhangan Wyanjana ........................................................................... 16 PASANGAN AKSARA JAWA .............................................................................. 20 DAFTAR PUSTAKA ............................................................................................ 25
1 AKSARA JAWA LEGENA A. Ngenal Aksara Jawa Aksara Jawa yaiku aksara sing ngrembaka ing tanah Jawa sing jaman biyen digunakake kanggo nulis pawarta. Aksara Jawa legena yaiku aksara Jawa sing durung kawuwuhan sandhangan lan pasangan. Aksara Jawa iku cacahe ana 20, wujude kaya ing ngisor iki. ha na ca ra ka da ta sa wa la pa dha ja ya nya ma ga ba tha nga B. Urutane Nulis Aksara Jawa Aksara Jawa iku ditulis ana ing ngisor garis. Nulis aksara Jawa iku biasane diwiwiti saka ngisor banjur mlungker mendhuwur trus menengen. Saiki ayo padha digatekake urut-urutane carane nulis aksara Jawa, banjur tulisen aksara Jawa kui ing sandhinge nganti ping 3! 1. = ………… = ………… = ………… 2. = ………… = ………… = …………
2 3. = ………… = ………… = ………… 4. = ………… = ………… = ………… 5. = ………… = ………… = ………… 6. = ………… = ………… = ………… 7. = ………… = ………… = ………… 8. = ………… = ………… = ………… 9. = ………… = ………… = ………… 10. = ………… = ………… = …………
3 11. = ………… = ………… = ………… 12. = ………… = ………… = ………… 13. = ………… = ………… = ………… 14. = ………… = ………… = ………… 15. = ………… = ………… = ………… 16. = ………… = ………… = ………… 17. = ………… = ………… = ………… 18. = ………… = ………… = …………
4 19. = ………… = ………… = ………… 20. = ………… = ………… = ………… Gladhen 1. Gatekake aksara Jawa ing ngisor iki banjur tulisen aksara latine ing sisih tengene! a. = ………….. b. = ………….. c. = ………….. d. = ………….. e. = ………….. f. = ………….. g. = ………….. h. = ………….. i. = ………….. j. = ………….. 2. Tulisen aksara latin ing ngisor iki nganggo aksara Jawa! a. ka = ………….. b. da = ………….. c. ya = ………….. d. nga = ………….. e. ra = ………….. f. pa = ………….. g. sa = ………….. h. dha = ………….. i. ta = ………….. j. na = …………..
5 C. Maca Aksara Jawa Legena Yen wis paham lan ngerti bentuke aksara Jawa saka ha tekan nga, mesthine wis bisa maca tembung-tembung lan ukara-ukara sing ditulis nganggo aksara Jawa iku. Tuladha: 1. = wara 2. = maca 3. = basa 4. = jawa Gladhen Wacanen tembung-tembung aksara Jawa ing ngisor iki, banjur tulisen latine! 1. = …………………… 2. = …………………… 3. = …………………… 4. = …………………… 5. = …………………… 6. = …………………… 7. = …………………… 8. = …………………… 9. = …………………… 10. = ……………………
6 D. Nulis Aksara Jawa Legena Nulis aksara Jawa legena kuwi gampang banget amarga nalika nulis durung nganggo pasangan utawa sandhangan. Supaya bisa nulis kanthi lancar, mula kudu ngerti urut-urutane nulis aksara Jawa kanthi becik. Tuladha: 1. bathara = 2. nagara = 3. padha mara = Gladhen Tulisen tembung-tembung ing ngisor iki nganggo aksara Jawa! 1. nyapa = ……………………… 2. kara = ……………………… 3. pala = ……………………… 4. ngaca = ……………………… 5. raga = ……………………… 6. batara = ……………………… 7. tamara = ……………………… 8. kangapa = ……………………… 9. sagara = ……………………… 10. ramayana= ………………………
7 E. Tatacara Panulisan Ukara Panulisan ukara ing aksara Jawa ana tatacarane. Panulisan ukara ing aksara Jawa diwiwiti nganggo adeg-adeg lan dipungkasi nganggo pada. Pada jeroning nulis ukara ana loro, yaiku pada lingsa lan pada lungsi. Wujude adeg-adeg, pada lingsa, lan pada lungsi yaiku: Adeg-adeg (kanggo miwiti ukara) Pada lingsa (koma) Pada lungsi (titik) Gladhen Wacanen aksara Jawa ing ngisor iki, banjur tulisen latine! 1. = …………………………………………………………… 2. = …………………………………………………………… 3. = …………………………………………………………… 4. = …………………………………………………………… 5. = …………………………………………………………… 6. = …………………………………………………………… 7. = …………………………………………………………… 8. = ……………………………………………………………
8 9. = …………………………………………………………… 10. = …………………………………………………………… Tulisen ukara-ukara ing ngisor iki nganggo aksara Jawa! 1. baya jaga wana = …………………………………………………………… 2. mata rada lara = …………………………………………………………… 3. padha ana sala = …………………………………………………………… 4. sapa kaya raja = …………………………………………………………… 5. bawa ana kana = …………………………………………………………… 6. pasa kala kala = …………………………………………………………… 7. nyata ana rawa = …………………………………………………………… 8. wasana basa jawa = …………………………………………………………… 9. tata bala sasa = …………………………………………………………… 10. saya padha jaya = ……………………………………………………………
9 SANDHANGAN AKSARA JAWA Sandhangan yaiku perangane aksara Jawa kanggo mbedakake unine wanda ing basa Jawa. Sandhangan ing aksara Jawa ana telu, yaiku sandhangan swara, sandhangan panyigeg wanda, lan sandhangan wyanjana. A. Sandhangan Swara Sandhangan swara yaiku aksara sing kanggo ngowahi swara /a/ ana ing aksara legena dadi swara saliyane /a/, contone dadi swara /i/, /u/, /ê/, /é/, lan /o/. Sandhangan Swara Wujude Gunane Panulisane Tuladha wulu … swara /i/ wulu ditulis ing sadhuwure aksara mili = biji = suku … swara /u/ suku ditulis ing sangisore aksara wulu = turu = pepet … swara /ê/ pepet ditulis ing sadhuwure aksara sêga = têka = taling … swara /é/ taling ditulis ing sisih kiwa aksara saré = lélé = taling tarung … swara /o/ taling tarung ditulis ing sisih kiwa lan tengen loro = soto =
10 Pepet ora bisa digunakake kanggo nulis wanda (suku kata) ra dipepet (rê) lan la dipepet (lê), nanging wanda rê ditulis nggunakake pa cêrêk ( ) lan wanda lê ditulis nganggo nga lêlêt ( ). Tuladha: 1. rêga = 2. rêsi = 3. lênga = 4. lêgi = Gladhen Wacanen tembung-tembung ing ngisor iki, banjur tulisen latine! 1. = ……………… 2. = ……………… 3. = ……………… 4. = ……………… 5. = ……………… 6. = ……………… 7. = ……………… 8. = ……………… 9. = ……………… 10. = ……………… 11. = ……………… 12. = ……………… 13. = ……………… 14. = ……………… 15. = ……………… 16. = ………………
11 17. = ……………… 18. = ……………… 19. = ……………… 20. = ……………… Tulisen tembung-tembung ing ngisor iki nganggo aksara Jawa! 1. kêmangi = ……………………… 2. bulé = ……………………… 3. rêdi = ……………………… 4. budhé = ……………………… 5. wêngi = ……………………… 6. bonéka = ……………………… 7. jago = ……………………… 8. tholé = ……………………… 9. gori = ……………………… 10. kêtêmu = ……………………… Pambiji Padinan Wacanen ukara-ukara ing ngisor iki, banjur tulisen latine! 1. = …………………………………… 2. = …………………………………… 3. = …………………………………… 4. = …………………………………… 5. = ……………………………………
12 Tulisen ukara-ukara ing ngisor iki nganggo aksara Jawa! 1. Bani tuku tahu loro = …………………………………………………… 2. Sadéwa adhiné Bimaséna = …………………………………………………… 3. Riko gawé tapé téla = …………………………………………………… 4. Sênêngé sêga pêra = …………………………………………………… 5. Ana coro gêdhé = ……………………………………………………
13 B. Sandhangan Panyigeg Wanda Sandhangan panyigeg wanda iku gunane kanggo nulis tembung-tembung sing dipungkasi kanthi aksara mati. Sandhangan panyigeg wanda ana 4 (papat), yaiku: Sandhangan Panyigeg Wanda Wujude Gunane Panulisane Tuladha layar … nyigeg aksara ra dadi /r/ layar ditulis ing sadhuwure aksara pagar = sênar = cecak … nyigeg aksara nga dadi /ng/ cecak ditulis ing sadhuwure aksara pêtêng = kucing = wignyan … nyigeg aksara ha dadi /h/ wignyan ditulis ing sisih tengen aksara wayah = upah = pangkon … nyigeg aksara ing ngarepe paling mburi dhewe pangkon ditulis ing sisih tengen aksara tutup = pitik = Gladhen Wacanen tembung-tembung ing ngisor iki, banjur tulisen latine! 1. = …………... 2. = …………... 3. = …………... 4. = …………... 5. = …………... 6. = …………...
14 7. = …………... 8. = …………... 9. = …………... 10. = …………... 11. = …………... 12. = …………... 13. = …………... 14. = …………... 15. = …………... 16. = …………... 17. = …………... 18. = …………... 19. = …………... 20. = …………... Tulisen tembung-tembung ing ngisor iki nganggo aksara Jawa! 1. cêrdik = ……………………….. 2. jêrnih = ……………………….. 3. bongkah = ……………………….. 4. sungkan= ……………………….. 5. pinggir = ……………………….. 6. karcis = ……………………….. 7. longsor = ……………………….. 8. lungguh = ……………………….. 9. kêrtas = ……………………….. 10. canggih = ………………………..
15 Pambiji Padinan Wacanen ukara-ukara ing ngisor iki, banjur tulisen latine! 1. = ………………………………………. 2. = ………………………………………. 3. = ………………………………………. 4. = ………………………………………. 5. = ………………………………………. Tulisen ukara-ukara ing ngisor iki nganggo aksara Jawa! 1. Galuh gawé bubur = ………………………………………………………. 2. Wahyono nabuh bonang = ………………………………………………………. 3. Sarmini ajar nyuling = ………………………………………………………. 4. Darmadi natah wayang = ………………………………………………………. 5. Rasané sêgêr bangêt = ……………………………………………………….
16 C. Sandhangan Wyanjana Sandhangan wyanjana yaiku tetenger unine swara minangka sesulihe aksara kang kagandheng karo aksara liyane, saengga dadi swara sing rangkep. Sandhangan wyanjana cacahe ana lima, yaiku: Sandhangan Wyanjana Wujude Gunane Panulisane Tuladha cakra … sesulih aksara /ra/ cakra ditulis ing sangisore aksara putri = praja = cakra keret … sesulih aksara /rê/ cakra keret ditulis ing sangisore aksara srêngéngé = krêtêg = pengkal … sesulih aksara /ya/ pengkal ditulis ing sisih tengen aksara kyai = kêpyur = panjing wa … sesulih aksara /wa/ panjing wa ditulis ing sangisore aksara kwali = dwija = panjing la … sesulih aksara /la/ panjing la ditulis ing sangisore aksara klêpon = slipi =
17 Gladhen Wacanen tembung-tembung ing ngisor iki, banjur tulisen latine! 1. = …………………………………………………………… 2. = …………………………………………………………… 3. = …………………………………………………………… 4. = …………………………………………………………… 5. = …………………………………………………………… 6. = …………………………………………………………… 7. = …………………………………………………………… 8. = …………………………………………………………… 9. = …………………………………………………………… 10. = …………………………………………………………… 11. = …………………………………………………………… 12. = …………………………………………………………… 13. = …………………………………………………………… 14. = …………………………………………………………… 15. = ……………………………………………………………
18 16. = …………………………………………………………… 17. = …………………………………………………………… 18. = …………………………………………………………… 19. = …………………………………………………………… 20. = …………………………………………………………… Tulisen tembung-tembung ing ngisor iki nganggo aksara Jawa! 1. griya = ……………………… 2. gêplak = ……………………… 3. kêpyur = ……………………… 4. trênyuh = ……………………… 5. swasana = ……………………… 6. plakat = ……………………… 7. tradisi = ……………………… 8. sênadyan = ……………………… 9. kwartir = ……………………… 10. krêsêk = ………………………
19 Pambiji Padinan Wacanen ukara-ukara ing ngisor iki, banjur tulisen latine! 1. Jawab: ………………………………………………………………………………... 2. Jawab: ………………………………………………………………………………... 3. Jawab: ………………………………………………………………………………... 4. Jawab: ………………………………………………………………………………... 5. Jawab: ………………………………………………………………………………... Tulisen ukara-ukara ing ngisor iki nganggo aksara Jawa! 1. Susatya goréng lawuh = ………………………………………………………… 2. Pratiwi tuku srabi solo = ………………………………………………………… 3. Ratih gawé sêblak = ………………………………………………………… 4. Sirahé pating crêkut =………………………………………………………… 5. Adhiku sênêng mlayu = …………………………………………………………
20 PASANGAN AKSARA JAWA Aksara pasangan yaiku aksara sing gunane kanggo ngilangi aksara swara (huruf vokal) dadi aksara mati (huruf konsonan). Tuladha: ka dadi k, sa dadi s, ta dadi t, lan sapanunggalane. Wujude pasangan aksara Jawa kaya ing ngisor iki. ha na ca ra ka da ta sa wa la pa dha ja ya nya ma ga ba tha nga Tuladha: Tulisen nganggo aksara Jawa! 1. nêmbang = 2. kinanthi =
21 3. ngêlus dhadha = 4. tumbas jakét = Tulisen nganggo aksara latin! 1. = sampun 2. = sêntir 3. = pitik jago 4. = nulis jawa Gladhen Wacanen tembung-tembung ing ngisor iki, banjur tulisen latine! 1. = ……………………………………………………………… 2. = ……………………………………………………………… 3. = ……………………………………………………………… 4. = ……………………………………………………………… 5. = ……………………………………………………………… 6. = ……………………………………………………………… 7. = ………………………………………………………………
22 8. = ……………………………………………………………… 9. = ……………………………………………………………… 10. = ……………………………………………………………… 11. = ……………………………………………………………… 12. = ……………………………………………………………… 13. = ……………………………………………………………… 14. = ……………………………………………………………… 15. = ……………………………………………………………… 16. = ……………………………………………………………… 17. = ……………………………………………………………… 18. = ……………………………………………………………… 19. = ……………………………………………………………… 20. = ………………………………………………………………
23 Tulisen tembung-tembung ing ngisor iki nganggo aksara Jawa! 1. kêndêl = ……………………… 2. pintêr = ……………………… 3. témbok = ……………………… 4. bantul = ……………………… 5. sêmpol = ……………………… 6. abdi = ……………………… 7. tandhing = ……………………… 8. gathotkaca = ……………………… 9. rujakpala = ……………………… 10. puspayuda = ……………………… Pambiji Padinan Wacanen ukara-ukara ing ngisor iki, banjur tulisen latine! 1. Jawab: ………………………………………………………………………………... 2. Jawab: ………………………………………………………………………………... 3. Jawab: ………………………………………………………………………………... 4. Jawab: ………………………………………………………………………………... 5. Jawab: ………………………………………………………………………………...
24 Tulisen ukara-ukara ing ngisor iki nganggo aksara Jawa! 1. Maryam ngidak cacing = ………………………………………………………. 2. Pak Raharja panén jagung = ………………………………………………………. 3. Tyas mangan apêm = ………………………………………………………. 4. Subandi nandur nanas = ………………………………………………………. 5. Midak kodok bangkong = ……………………………………………………….
25 DAFTAR PUSTAKA Belajar Menulis Aksara Jawa (Dasar) – Tulisan Tangan Hanacaraka. Diakses 13 April 2022. https://youtu.be/Eve2QWkzFqY Mengenal dan Menulis 20 Aksara Jawa Carakan Hanacaraka dan Pasangannya. Diakses 13 April 2022. https://youtu.be/ye_GgwmN4DQ n.n. 2022. Sandhangan Aksara Jawa (Sandhangan Swara, Sandhangan Panyigeg Wanda, lan Sandhangan Wyanjana). Diakses 13 April 2022. https://benengerti.blogspot.com/2022/02/sandhangan-aksara-jawasandhangan-swara.html?m=1 Pasangan Aksara Jawa Dasar (Nglegena), Contoh Cara Menggunakannya. Diakses 13 April 2022. https://youtu.be/N2u-wvekDg0 Piwulang Basa Jawa Kelas 3 SD : Maca lan Nulis Aksara Jawa Legena ha-la. Diakses 13 April 2022. https://youtu.be/P6NlJvBeAig Piwulang Basa Jawa Kelas 4 Sekolah Dasar : Aksara Sandhangan Swara. Diakses 13 April 2022. https://youtu.be/U129nP7CLfM Piwulang Basa Jawa Kelas 5 Maca lan Nulis Aksara Jawa (Aksara Pasangan ha-la). Diakses 13 April 2022. https://youtu.be/9FdhDy7ut74 Piwulang Basa Jawa Kelas 5 Maca lan Nulis Aksara Jawa (Aksara Pasangan pa-nga). Diakses 13 April 2022. https://youtu.be/xKEYrSLdPqk Sandhangan Panyigeging Wanda (Sandhangan Penanda Konsonan Penutup Suku Kata. Diakses 13 April 2022. https://youtu.be/hdSDkHMNC4g Sandhangan Suku (Cara Menulis Sandhangan Vokal U pada Pasangan Aksara Jawa. Diakses 13 April 2022. https://youtu.be/PawT17AcnuE Sandhangan Swara Aksara Jawa (Menulis Sandhangan Bunyi Vokal). Diakses 13 April 2022. https://youtu.be/Zht56ttJfqQ Sandhangan Wyanjana dan Panjingan Aksara Jawa. Diakses 13 April 2022. https://youtu.be/oEvf3GJ7STE Sumarlam, Wijiyanti, dan Ersyani Siti Suryani. 2015. Widya Utama Basa Jawa Kanggo Kelas III SD/SDLB/MI. Solo: Tiga Serangkai Pustaka Mandiri. Sumarlam, Wijiyanti, dan Ersyani Siti Suryani. 2015. Widya Utama Basa Jawa Kanggo Kelas IV SD/SDLB/MI. Solo: Tiga Serangkai Pustaka Mandiri.
26 Tim Penyusun. t.t. Belajar Praktis Bahasa Jawa Muatan Lokal Kelas IV Semester 2 Untuk SD/MI. Klaten: Viva Pakarindo. Trik Cepat Hafal Aksara Jawa. Diakses 13 April 2022. https://youtu.be/ZM8rJcjhyZs Wasana, dan Sri Rochaningsih. 2011. Wursita Basa Kanggo SD/MI Kelas III. Klaten: Sahabat. Wasana, dan Sri Rochaningsih. 2011. Wursita Basa Kanggo SD/MI Kelas IV. Klaten: Sahabat. Wasana, dan Sri Rochaningsih. 2011. Wursita Basa Kanggo SD/MI Kelas V. Klaten: Sahabat. Yang Susah Hapal Ini, Mari Merapat! Aksara Jawa. Diakses 13 April 2022. https://youtu.be/x64UafDJzxQ Yatmana, Sudi, dan Darmi Suprihatin. 2016. Aku Bisa Basa Jawa Kelas V SD/MI. Jakarta: Yudhistira. Yuli. t.t. Bahasa Jawa Untuk SD/MI Kelas 4 Semester Gasal. Solo: Persada Ilmu. Yuli. t.t. Bahasa Jawa Untuk SD/MI Kelas 4 Semester Genap. Solo: Persada Ilmu. Yuli. t.t. Bahasa Jawa Untuk SD/MI Kelas 5 Semester Gasal. Solo: Persada Ilmu. Yuli. t.t. Bahasa Jawa Untuk SD/MI Kelas 5 Semester Genap. Solo: Persada Ilmu.
27