БАРИЛГА, ХОТ БАРИЛГЫН
БАЙГУУЛАЛТЫН ЯАМ ХӨГЖЛИЙН ТӨВ ТӨҮГ
2022 он XII сар №11 (417) Эмхэтгэл - 59 дахь жилдээ
МОНГОЛ УЛСЫН ХҮН АМЫН
НУТАГШИЛТ, СУУРЬШЛЫН ХӨГЖЛИЙН
ЕРӨНХИЙ ТӨСӨЛ
МЭДЭЭ МЭДЭЭЛЭЛ • БҮТЭЭН БАЙГУУЛАЛТ • НИЙТЛЭЛ • ЗӨВЛӨМЖ
www.barilga.gov.mn
Эмхэтгэл КОР
НА ВИРУС1 тАХомАгнтЛымСоДЭхлаВРазлүАГүтИРхыАЙг АЛСЭХУРЗЬАДАЧВИАРЛАН
ББААРЙИГУЛУГЛАА, ХЛОТЫТ Н ЯАМ
2 Гуагарааха,таоргитумтогалхсавандаж
2021 он X сар №10 (406) www.barilg
жилдээ3 1ХгӨэам.үв5дндч-у2исхудөормнохяертатвоонранхдхдзиагаоүхбйлйадбгшаоаудлрудиадха М.ИБРАЙ:“ТАТЙӨСШТЛЕИИХРАЙН-ЖАНИЛИКАТЛИЖАЛЙЙИАНЛЛУКАСДОАУХМУАИСНСЧГС,АМЖ” ХБӨАРГЖИЛЛГИЫЙНН ТӨВ ТӨҮГ
4 2БШ0АИ2РЛ1ИДЛЭГГА- ХӨГЖБЛАИРЙИНЛГТЫӨВН ТӨҮГ
НШИИЙ1АНС1МЭЛ8ИЭОТЛНЭРӨмИЫОСхэЙНӨтОгНЛэСРлХУОХ-УЭ5НЭ8ЦМРдСНаЭЖУБхЫГьУАЭЖжЦ2ЙЭиИНл4ННдЖ0ЫэАДэ,
www.barilga.gov.mn
МЭДЭЭ МТЕЭХДНОЭЛЭОЛГЭИЛ•w•БwҮНТwОЭР.ЭbМНar,БilДАgЙҮaГР.gУЭoУМvЛ.,АmЛЖnТУ•РАНМИЙ•ТЛЯЭРЛИ•ЛЦЗӨЛВАЛГӨАМЖ
ДЭВШИЛТЭТ
БАРИЛГЫН
МЭДЭЭЛЭЛ
www.barilga.gov.mn
МЭДЭЭЛЛИЙН ЭМХЭТГЭЛ Ярилцлага
ББААРЙИГУЛУГЛАА, ХЛОТЫТ Н ЯАМ БАРИЛГЫН
МЭДЭЭЛЭЛ
ЯБЖХХННОҮ2УЭИ0ТГАР2РЭЙАХ0ЗЭЭТМАоИГнГЯИДЛХIЖГVЙЭКДЭсХСНОАРаҮрЛЭЭНБЕВАҮ№ДРГААНОНЖЖӨ0Р:РС4ТБНИСМУ(АОИ3ЭХМУ8ХЙНМНИР9ТУОИЭ)ЙБОБРЭЙЛОТОИСРМЛНОЧХАЖБАГГСОНАТТИБАНИРОЙАЛИЛВТНЙЛЫБЦӨНГАОНАСЫРОЛНТҮҮД ХБӨАРГЖИЛЛГИЫЙНН ТӨВ ТӨҮГ
БАРИЛГЫН ХӨГЖЛИЙН ТӨВ
ЧХБАҮАНРДИИАЛЙВГМХННЫОИӨУДНТНЭЭӨГАмДОЦСГхЛБэДАИтҮУгАТЛэЙЛХлЦСБНЬ-ИЫ5АИЙ7ННРНдНЖаЫСИхЕУьЙННДжТЕАББиРОААлЛЙРИРдГИГэЙОУАЛэУГННАЛАА, ХЛОТЫТ Н ЯАМ МОНГОЛ УЛСЫН БАРИЛГЫН
САЛБАРЫН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨӨ
ЕБНРАОӨРРНИМХМНИТОЙБРТИМ2ОЧ0АГ1ГТ9ТИИОоЙнЛВНXЫЦIIОНсОар №12 (385)
ga.gov.mn "Барилгын мэдээлэл" эмхэтгэлийн редакцийн
зөвлөлийн дарга Ц.Амарсанаа
ХБӨАРГЖИЛЛГИЫЙНН ТӨВ ТӨҮГ /Барилгын хөгжлийн төвийн захирал/
Эмхэтгэл - 56 дахь жилдээ Зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга Х.Цэнд-Аюуш
/Хэвлэл мэдээлэл, сурталчилгаа хариуцсан
мэргэжилтэн/
www.barilga.gov.mnДЭВШМИЭЛДТЭЭТЭТМЕХЭНДОЭЛЭОЛГИЭЛ•wБ•ҮwНТwЭОЭР.bНМaБr,iАlДgЙҮaГРУ.gУЭoЛМvА.,mЛЖТnУ•РНАИМЙТ•ЛЭЯЛРИ•ЛЗЦӨЛВЛАГӨАМЖ Зөвлөлийн гишүүд
Б.Энхболд /Ерөнхий инженер/
Я.Мөнх-Эрдэнэ /Хяналт шинжилгээ, хуулийн
албаны дарга/
С.Содном /Сургалт, судалгаа мэдээллийн
хэлтсийн ахлах мэргэжилтэн/
П.Энхтуул /Барилгын материалын сорил
шинжилгээний лабораторийн
ахлах шинжээч/
ДЭВШМИЭЛДТЭЭТЭТМЕХЭНДОЭЛЭОЛГИЭЛ•wБ•ҮwНТwЭОЭР.bНМaБr,iАlДgЙҮaГРУ.gУЭoЛМvА.,mЛЖТnУ•РНАИМЙТ•ЛЭЯЛРИ•ЛЗЦӨЛВЛАГӨАМЖ Ц.Хэрлэн /Барилга, байгууламжийн
захиалагчийн хяналтын хэлтсийн
ахлах мэргэжилтэн/
М.Батчимэг /Барилга, барилгын материалын
үйлдвэрлэлийн хэлтсийн ахлах
мэргэжилтэн/
С.Болормаа /Норм, нормативын хэлтсийн
мэргэжилтэн/
Б.Батбилэг /Санхүү, төсөл хөтөлбөрийн
хэлтсийн мэргэжилтэн/
Д.Отгонбат /ХБүсн наумтыагн, нхоутасгушуирлитн,ыбүс нутгийн
стөудлөавллгөалатитөйлнөхвэллөтслитйинйнмэхрэглэтжсилйтнэн /
мэргэжилтэн/
Дугаар эрхэлсэн: 3
ДХ.уЦгэанадр-Аэрюхуэшлс/эСнэ:тгүүлч/
ХД.иЦзэанйдн-еАрю: уТш.Ан/хСбэатгяүрүлч/
Дизайнер: Т.Анхбаяр
Хаяг:
ХУлааяга:нбаатар хот, Баруун дөрвөн зам
УИлхатаонйбрауаут-а1р, Бхаорт,иБлгаырунухнөдгжөрлвиөйнн зтаөмв
ИУтхасто: й70р1у2у2-21,4Б4арилгын хөгжлийн төв
УФтааксс::191-7362-7141-43223744
ФВеабк:сw: 9w7.6b-1a1r-i3lg2a3.7g4o4v.mn
ВFaеcбe:bwoowk.:bБaаrрilgиaл.гgыoнv.хmөnгжлийн төв
Facebook: Барилгын хөгжлийн төв
УЛААНБААТАР ХОТ
У20Л2А2АОННБААТАР ХОТ
2022 ОН www.barilga.gov.mn
Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл ГАРЧИГ
НЭГ. ТӨСЛИЙН ТОВЧ ТАНИЛЦУУЛГА 5
ХОЁР. ХҮН АМЫН НУТАГШИЛТ, СУУРЬШЛЫН ТОГТОЛЦООНЫ 8
ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ, ЗОРИЛТ 8
11
2.1. Хүн амын нутагшилт суурьшлын тогтолцоо 17
2.2. Хүн амзүйн бүтэц, суурьшил, шилжилт хөдөлгөөн
2.3. Хүн амын өсөлтийн хэтийн тооцоо
ГУРАВ. БАЙГАЛИЙН НӨХЦӨЛ НӨӨЦ, ХҮРЭЭЛЭН БУЙ ОРЧИН 20
3.1. Ерөнхий тойм 20
3.2. Нутаг дэвсгэрийн талбайн баланс 21
3.3. Газрын доройтол, цөлжилт 22
3.4. Усны нөөц ашиглалт, хэтийн төлөв 24
ДӨРӨВ. ХОТ БАЙГУУЛАЛТЫН ҮНЭЛГЭЭ 27
4.1. Нутаг дэвсгэрийн даац 28
4.2. Нутаг дэвсгэрийн түвшний хот байгуулалтын иж бүрэн үнэлгээ 29
4.3. Хот тосгоны газрын хот байгуулалтын иж бүрэн үнэлгээ 30
ТАВ. НУТАГ ДЭВСГЭРИЙН БҮТЭЦ, ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТ 31
5.1. Бүлэг суурины тогтолцоо 32
5.2. Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарийн өөрчлөлтийн санал 34
34
5.2.1. Үндэслэл, аргазүй 37
5.2.2. Аймгийн төвтэй нэгтгэх бололцоотой сумууд 39
5.2.3. Хооронд нь нэгтгэх боломжтой сумууд
5.2.4. Сумын төвийн засаг захиргааны статусыг тосгонд шилжүүлэх 42
43
боломжтой сумууд 44
5.2.5. Шинээр байгуулах боломжтой сумдын санал
5.3. Хотуудын зэрэглэл, статусыг шинэчлэн тогтоох
4 www.barilga.gov.mn
НЭГ.
ТӨСЛИЙН ТОВЧ ТАНИЛЦУУЛГА
Зорилго
Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын зохистой тогтолцоог бүрдүүлж,
нийслэлийг чиглэсэн хүн амын хэт төвлөрлийг сааруулж, иргэдийг ажилтай, эрүүл,
аюулгүй орчинд тогтвор суурьшилтай амьдрах нөхцөлийг хангасан нутаг дэвсгэрийн
хөгжлийн орон зайн оновчтой төлөвлөлтийг боловсруулж, хэрэгжүүлэх юм.
Хамрах хүрээ
Газар нутаг: Монгол улсын нийт нутаг дэвсгэр 1,564,116м2, Нийслэл Улаанбаатар
хот, 21 аймаг, 330 сум, Монгол Улсын нийт хүн ам 3,4 сая (2021 он)
Хугацаа
Боловсруулах хугацаа: 2018-2022
Хэрэгжүүлэх хугацаа: богино 2023-2025, дунд 2026-2030, урт 2031-2040
Эрхзүйн үндэслэл
• Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл
боловсруулах 2018/199 гэрээ;
• Барилга, хот байгуулалтын Сайдын баталсан 2019.07.01-ний өдрийн 2019/26
дугаартай Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий
төсөл боловсруулах зургийн даалгавар;
• Монгол Улсын үндсэн хууль
• Хот байгуулалтын тухай хууль
• Хөгжлийн бодлого төлөвлөлт, түүний удирдлагын тухай хууль
• Хот, тосгоны эрхзүйн байдлын тухай хууль
• Монгол Улсын Засаг захиргаа, Нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын
тухай хууль
• Бусад холбогдох хууль
Тулгуур зарчим
• Үндэсний аюулгүй байдлыг хангах
• Орон зайн хувьд оновчтой төлөвлөлттэй байх
• Эдийн засгийн хувьд үр ашигтай
• Нийгмийн хувьд оновчтой
• Хүрээлэн буй орчны хувьд тогтвортой
• Түүх соёлын хувьд иргэд хүлээж авахуйц
www.barilga.gov.mn 5
Зураг 1. ХАНСХЕТ боловсруулах ажлын явц
Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл ТөсөлбоТлоөвссөрлуублоалх оүевсшраутулах үе шат
ҮНЭЛГЭЭ ХЭТИЙН ТӨЛӨВ
•Судлаг•д сбСааунйддлаалгдсан Үн•э лБгаэйгэалийн •Төлө• вхТлэөөдллөхтвэилдйөэннлтхиэйдн Хэтийн • зБоохдилцзо•уогуБыхлионацдлултуолгаылнт
байдал ххэувдиэлнбаруудаас • Нутаг дтэөвлсгөэврийн •Арга
нөхцөл нөөц
хувилхбааррьуцудулааанс бүтэц з•оНхуитоанг • охАурргогаанцхххазуээаоамгмйграаж,жоцаэнэарээанзнгаүаүүйүда,др
дү•Мн Оэшдхбидиэанойэжйлхо•и дэглОлшМаиДгдлиэйэОднОэнГжэИэиЙллНэгБлэАдэЙДдАүЛн•бБанайнө•йгХөухгуцаөо•• лөлцтзНХалиаолийстйтнагбгэамй-гэудуилйанлт харьцуүунлэалнж үнэлж байгдууэлваслгэтрийн ХЭРЭХГаХЖэЭрҮМргҮЖЛаэЭЭгхХЭжэАүмРүГжАлэээх
• Салббүатрэуцудзыохнион
Төслоөнвголхөлтийн оронбзааййгнуулалт
хТуӨвЛиӨВлЛбӨЛаТрИЙН тхөөлг•жСөлвоаирлйобннахрзэуатуийдйнын н
хөгжлийн хэтийн
ХУВИЛБАР
төлөв
•Нийгэм-
эдийн засаг
Хүн амын нутагшилт, суурьшлын зохистой бодлогыг дэвшүүлж, нутаг
дэвсгэрийн оновчтой зохион байгуулалтыг хэрэгжүүлэх зорилтуудыг агуулж,
өнөөгийн байдлын судалгаа болон хот байгуулалтын тохиромжтой байдлын үнэлгээ
дээр тулгуурлан хүн ам, нийгэм, эдийн засгийн салбар тус бүрийн төлөвлөлтийн
шийдлүүдээр сэдэвчилсэн үе шатны тайлангууд боловсруулсан. Үүнд:
• Хүн амын нутагшилт, суурьшил, хөдөлмөрийн зах зээл, нийгмийн дэд
бүтцийн төлөвлөлт
• Эдийн засаг, аж үйлдвэр, аялал жуулчлал, дэд бүтцийн төлөвлөлт
• Хүн амын суурьшил, нутаг дэвсгэрийн бүтэц, зохион байгуулалт
6 www.b•arilgaХ.gэoлv.эmлnцүүлгийн тайлан
Хүн амын нутагшилт, суурьшлын зохистой Олон улсын жишгээр авч үзвэл, манай Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл
бодлогыг дэвшүүлж, нутаг дэвсгэрийн улсын хүн амын амьдрах тохиромжтой орон
оновчтой зохион байгуулалтыг хэрэгжүүлэх зай, тааламжит орчныг өөрийн хөгжиж ирсэн
зорилтуудыг агуулж, өнөөгийн байдлын онцлог, газар нутгийн нөөц, баялаг, байгаль,
судалгаа болон хот байгуулалтын тохиромжтой цаг уурын өвөрмөц нөхцөлтэй уялдуулан,
байдлын үнэлгээ дээр тулгуурлан хүн ам, цаг хугацааны хүчин зүйлийг харгалзан
нийгэм, эдийн засгийн салбар тус бүрийн тодорхойлох, энэ үндсэн дээр нийгэм, эдийн
төлөвлөлтийн шийдлүүдээр сэдэвчилсэн үе засгийн ирээдүйн хөгжил, соёлын түвшнийг
шатны тайлангууд боловсруулсан. Үүнд: илэрхийлэх, нийгмийн дэвшилд идэвхтэй
нөлөөлөх бодит үр дагавар бүхий нутаг
• Хүн амын нутагшилт, суурьшил, дэвсгэрийг зохион байгуулах, хүн амыг
хөдөлмөрийн зах зээл, нийгмийн дэд зохистой байдлаар нутагшуулах төслийг
бүтцийн төлөвлөлт боловсруулж, төрийн бодлогын түвшинд
авч үзэн хэрэгжүүлэх зайлшгүй шаардлага
• Эдийн засаг, аж үйлдвэр, аялал гарсаар байна.
жуулчлал, дэд бүтцийн төлөвлөлт
• Хүн амын суурьшил, нутаг дэвсгэрийн
бүтэц, зохион байгуулалт
• Хэлэлцүүлгийн тайлан
Монгол Улсын Засгийн газрын 2017
оны 05 дугаар тогтоолоор “Монгол Улсын
хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн
ерөнхий төсөл боловсруулах тухай” шийдвэр
гарсан бөгөөд “Барилгын хөгжлийн төв” ТӨҮГ
нь БХБЯ-тай байгуулсан 2018/199 дугаартай
гэрээний дагуу тус төслийг боловсруулах
ажлыг 2018 оны 6-р сараас эхлээд хэрэгжүүлж
байна. Өнгөрсөн хугацаанд Монгол Улсын
нийт 21 аймгийн 235 хот, сум, суурин газарт
орон нутгийн судалгаа хийж, хүн амын
нутагшилт суурьшлын өнөөгийн байдлын
судалгаа болон хот байгуулалтын үнэлгээний
тайлангуудыг боловсруулсан. 2022 онд
ажлын даалгаврын хүрээнд нутаг дэвсгэрийн
бүтэц зохион байгуулалтын төлөвлөлтийн
шийдлийг боловсруулж, 2040 он хүртэлх
хугацаанд Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн
хөгжлийн орон зайн оновчтой төлөвлөлтийн
шийдэл, хүн амын нутагшилт суурьшлын
төлөвлөлтийн саналыг боловсруулан
аймгууд болон яамд, агентлагуудад 26 удаа
танилцуулан хэлэлцүүлж, санал авах ажлыг
зохион байгуулсан.
www.barilga.gov.mn 7
ХОЁР.
ХҮН АМЫН НУТАГШИЛТ,
СУУРЬШЛЫН ТОГТОЛЦООНЫ
ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ, ЗОРИЛТ
2.1. ХҮН АМЫН НУТАГШИЛТ СУУРЬШЛЫН
ТОГТОЛЦОО
Монгол улсын хүн амын жилийн дундаж нь эсрэгээрээ нийт хүн амын хамгийн их хувь
өсөлтийн хувьд үндсэндээ хөдөөгийн хүн ам нь 1 хотод суурьшдаг үзүүлэлтээр дэлхийд
бүхий боловсрол, эрүүл мэндийн үйлчилгээ тэргүүлж байна. Нийслэл Улаанбаатар хот
дутагдалтай байснаас 1921-1956 онд жилд 2021 оны жилийн эцсийн байдлаар 1639 мянган
0.1-1.0 хувийн өсөлттэй байв. Хотжилт хүнтэй болсон нь улсын нийт хүн амын 48.0
эрчимтэй нэмэгдэж, аж үйлдвэр, зам тээвэр, хувийг эзэлж, том хотын нягтаршил, тэлэлтийг
уул уурхайн хурдацтай өсөлт явагдан, даган бий болсон хүн амын хэт төвлөрөл нь
нийслэл, Дархан, Эрдэнэт болон аймгийн агаар, хөрс, усны бохирдолд хүргэж, халдварт
төвүүд зэрэг шинэ хотууд байгуулагдан өвчний хурдацтай тархалт, газар хөдлөлт,
хүн амд үзүүлэх эрүүл мэнд, боловсролын үер зэрэг байгалийн гамшгийн эрсдэлийг
үйлчилгээний чанар, хүртээмж дээшилснээр нэмэгдүүлэхээс гадна боловсрол, эрүүл мэнд
дундаж наслалт нэмэгдэж, 1960-1980 онд зэрэг нийгмийн үйлчилгээний даац хэтрэх,
хүн амын жилийн дундаж өсөлт 2,5-3,3 хувьд авто тээврийн хэрэгслийн замын түгжрэл,
хүрч хамгийн өндөр өсөлтөд хүрсэн түүхтэй. хөдөлмөрийн бүтээмж буурах зэргээр нийгэм,
Энэ хугацаанд Монгол Улсын хотжилтын эдийн засагт ч сөргөөр нөлөөлж байна.
түвшин 21-ээс 52 хувь, хотын хүн амын тоо
183 мянгаас 817 мянга, нийт хүн амын тоо 845 Монгол Улс хүн ам нь нутагшилт,
мянгаас 1600 мянгад хүрч хурдацтай өссөн. суурьшлын тогтолцооны хувьд үндсэндээ
дараах байдлаар 3 хэв шинжид хуваагдаж
1990 онд төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн байна. Үүнд:
засгаас зах зээлийн чөлөөт эдийн засагт
шилжсэнээс хойш нийслэл болон том хотуудыг 1. Агломераци буюу нийслэлийг дагасан
дагасан хүн амын шилжилт хөдөлгөөний хүн амын хэт төвлөрөл
хурдацтай явагдаж, Монгол Улсын хүн амын
нутагшилт суурьшлын зохистой тогтолцоо 2. Аймгийн төв болон бусад томоохон
алдагдсан. Тодруулбал 1 хүнд ногдох газар хотуудаар харьцангуй жигд тархалт
нутгийн хэмжээгээр дэлхийд тэргүүлдэг хэр
3. Хөдөөгийн 305 сум, суурин газарт хэт
сарнил хэлбэрээрх тархалт
8 www.barilga.gov.mn
1. Агломераци буюу нийслэлийг дагасан хүн амын хэт төвлөрөл Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл
2. Аймгийн төв болон бусад томоохон хотуудаар харьцангуй жигд тархалт
3. Хөдөөгийн 305 сум, суурин газарт хэт сарнил хэлбэрээрх тархалт
ЗураЗгу2р.аМго2н.гМолоУнлгсоылнУхлүнсыамныхнүннутаамгышинлнту, тсауугршьишллты,нстууоргтьошллцоыон тогтолцоо
Хил орчмын геостратегийн бүс нутагт хүн амын тогтвор суурьшлыг хангах
Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд нийцүүлэн хүн
амын нутагшилт, суурьшлын бодлогын хүрээнд алслагдсан хил орчмын бүс нутагт
хүнХаИмыЛнОтоРгтЧвоМрЫсуНурьГшЕлОыгСхТанРгАахТшЕаГаИрдЙлНагаБүҮүСсэжНбУаТйАнаГ. ТУчХирҮНнь АэнМэ ЫбүсНнутаг
нхүьнтТөаОвмөГыөТснВаслОусулРраьгшСдисУалУн, ,РндяЬэгдтШшбүиЛтлэЫцбГамгуаХутАахйөНггажГасАсөнХг,ахдүннаамхүынн шилжин явах хөдөлгөөн их,
амын төрөл ойртолт зэрэг
нийгмийн эрсдэлүүд үүсэх нэг нөхцөл болж байна. Иймд алслагдсан хил орчмын
бүсМноунтгаолгтУблсоылнонҮнгдоэвсьндийаажюиулллгүайжббайадйлгыаан төбрүисйннутаалгтб, азансахгазаагхчи,рбгааагшны, нээмгчж,нсауруртьцшаллыинн
үхзөэлснбиайринмэтмлэаглддэл нуирйацмүүшлуэунлахлүнолгаомхы, намьтдөврүаүлдыийнг нтөахтцаөнлбиуйуглгнаьж сөаөйржчрлуөухлгүайх бзаэйрхэ,г
ннуитйаггшэмил, тэ, дисйуунрзьашслгыинйн буордалмошгыунуллхүараэрэнтдогтсвуоуррьсшуулрыьнштиөлвтүаүдйиайгж этрөчриөмхөхдүчн, ьавдтэомжзалмэ,г
аүлзсүлүалгдэсхашн ахаирлдолрачгмаытнайбүбсанйунтаа.гт хүн амын хот байгуулалтын инженерийн дэд бүтцийн
тогтвор суурьшлыг хангах шаардлага үүсэж хангамжаар хангах хэрэгтэй. Нөгөө талаар
байна. Учир нь энэ бүс нутаг нь төвөөс энэ бүс нутагт дэд бүтэц муу хөгжсөн, худаг
алслагдсан, дэд бүтэц муу хөгжсөн, хүн бэлчээрийн усан хангамж, малчин өрхийн
амын шилжин явах хөдөлгөөн их, хүн амын 5суурьшил багатайгаас бэлчээр, өвс тэжээлийн
суурьшил, нягтшил багатайгаас гадна хүн нөөц ихтэй байгааг харгалзан төвийн бүсийн
амын төрөл ойртолт зэрэг нийгмийн эрсдэлүүд бэлчээрийн даац 2-4 дахин хэтэрсэн бүс
үүсэх нэг нөхцөл болж байна. Иймд алслагдсан нутгаас залуу малчдыг шилжин суурьшихад
хил орчмын бүс нутагт болон говьд ажиллаж бодлогоор дэмжих шаардлагатай байна.
байгаа төрийн албан хаагч, багш, эмч нарт Монгол Улсын хувьд геостратегийн бүс
цалин хөлсний нэмэгдэл урамшуулал олгох, нутгийг дараах 2 байдлаар авч үзэж болно.
амьдралын нөхцөлийг нь сайжруулах зэрэг Үүнд:
нийгэм, эдийн засгийн урамшууллаар тогтвор
суурьшилтай аж төрөхөд нь дэмжлэг үзүүлэх - Хөрш 2 улстай шууд хиллэдэг Баян-
шаардлагатай байна. Өлгий, Дорнод аймаг
Хил орчмын бүс нутгийг олон жишгээр - Дээрх 2 аймгаас бусад хил орчмын
геостратегийн бүс нутаг болгон авч үзэж, энэ орчмын сумууд
www.barilga.gov.mn 9
Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл Монгол Улсын хувьд геостратегийн бүс нутгийг дараах 2 байдлаар авч үзэж болно.
Үүнд:
- Хөрш 2 улстай шууд хиллэдэг Баян-Өлгий, Дорнод аймаг
- Дээрх 2 аймгааЗсурбаугса3.дХхииллоорчрмчымныснумордычмн ыхүннсауммыунуднягтшил
Зураг 3. Хил орчмын сумдын хүн амын нягтшил
Хүн амын нягтшил хамгийн хэр нь газрын экосистемийн биомассын бүтээмж
хамгийн өндөртэй бүс нутгаар 3 талаараа тэгш газраар хөрш улстай хиллэдэг
ДорнХоүднайаммгыинйннХяагтлшхиголл,хМамагтиайдн сумд орж байгаа тул тэдгээрт хүн амын суурьшлыг
нхээмрэгднүьүлэхга, заряылнал эжкоусуилсчтлеамлийбнолон хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх
ббоилооммажсстыойн гэжбүтзэээжмжбайнхаа.мгийн
өндөрМтэойнбгоүсл нухтүгнаиайр 3удтамлыаанрасаанг хамгаалж, эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх
чатэдгашвгхаызргабаэрххжөүрүшлжул,смтаойнхгоилллхэүднэиг й хөгжлийг дэмжинэ. Алслагдсан хил орчмын сум,
суДуорриннодыгахйөмггжиүйүнлжХа, лххүгнола, мМыантатдогтвортой суурьшлыг хангах нь хүн амын шилжилт
хөсудмөдлгоөрөжнибйагйгсаааартуулултаэдхг,эцэурст охйүнртолтыг бууруулах, бэлчээрийн их нөөцийг зохистой
ааашмяилыганллахжсуауучулрхчьлошалллбыобггодлоолннэтмохэйөг.ддөүөүлэахж,
ахуйн үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх
боломжтой гэж үзэж байна. 6
Монгол хүний удмын санг
хамгаалж, эрсдэлээс урьдчилан
сэргийлэх чадавхыг бэхжүүлж,
монгол хүний хөгжлийг дэмжинэ.
Алслагдсан хил орчмын сум,
сууриныг хөгжүүлж, хүн амын
тогтвортой суурьшлыг хангах нь
хүн амын шилжилт хөдөлгөөнийг
сааруулах, цус ойртолтыг
бууруулах, бэлчээрийн их нөөцийг
зохистой ашиглах ач холбогдолтой.
10 www.barilga.gov.mn
2.2. ХҮН АМЗҮЙН БҮТЭЦ, СУУРЬШИЛ, Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл
2.2. ХШүХнИүанЛмЖзаүмИйынЛнбТөүстХэөцлӨт, иДсйуӨнурЛхьэГштӨиийлӨн, Нштиолоцжоиолнтохоөсдүөзлвгэөлөн2021-2040 онд хүн амын
өсөХлүтнийанмыжнилөисйөнлтдийунндхаэжтихйунвьтотооцготовнооротсой хтүүнвшамизнүдйнбуцюонух1ү.7ед-1х.9өдхөулвмьөбриаййнж,наулснсыыхнан
үзнвиэйлт х2ү0н21а-м2024040онодндхү4н.6 асмаыя,н ниөсйөсллтэилйинйнбхуүюнуа2м5-25.01нсаасян,ыхханрыинэзхлөэхдөхөугвиьйхнамхүгинйанмих
жтиолгитйвнодрутнодйабжухюувуь0т.о9гтсваояртоорйчтиүмвшд ихнүдрбчуөюсуөхөбөарйгабаайбнола,.2Х0а4р0ионндхү6н0-ааамсыднээншасн,ахсүнйысанхимйад
1б.7ү-т1ц.9ийхнувөьөрбчалйжө,лтуилйсыннханнидйлтахгыүнг аавмч 2ү0зв40эл 1н9а9ст0н-ыэээдзлхэүхүххуэвдьзхаалмугуичйунухдурддаавцатмайганйэлмсэагднэх
охөбнддүөт4эө.цг6итсйэанйя,,х2нү0инй2с1алмоэнлтыиойгбтнвахойүрднтлоаайма2бр.у1хюүсуная0а,.м9хазрүсиайнян цоттөэнтлхгөэүвветээдрйхаөбвдааөйгчлниамд.өирУрилэмйэнадаүнрйадсннэиырйсхгманинэймбнэугюхдауэлх2,а5мх-ожт,
о5рч0инмадсхнүырхчнөысөэхзөлөэрхбхауйвньах. аХмаргиийннхүинх абмаыйнгааббаойлгу,у2л0а4л0т обнодло6н0-сааалсбадрэуэушдыннастнөылөавхлмөлатдөд
ннаса,схтүнйыснэизйлбэүхтхцуивйьн өхөармчглиөйлнтихйунрдхаанцдтлаайгынгэмэагхдмэахд төнласөтвнтыэйхбэарэйгнцаэ.эУшлмааарадрлнагиыйггмтиуйснгах
ахвчалаүмзжвэ, л тэ1тг9э9в0э-эрэд авхаүгүчхиэдд израэлэудуүчйудуд эхрэсрэгнтээймэбгодлэжхб, айхноат. байгуулалт болон
дсаавалмбгаарйулусдаыннбтүөтэлцөтвэлйө, л2т0ө2д1 аохнмыабданйадслтанаыр хэрэгцээ шаардлагыг тусгах хэрэгтэй болж
байна.
Зураг 4.ЗХуүрнага4м.ыХнүннаамс,ыхнүйнассн,ихйүйбсүнтицйибйүнтсцуивйанрсгаув, а1р9г8а9, -12908490-2о0н40 он
1989 он: 2,044 сая 2019 он: 3,289 сая 2040 он: 4,567 сая
Хөдөөнөөс хот руу чиглэсэн хүн амын хурдацтай шилжилт хөдөлгөөний нөлөөгөөр
хотжилтын түвшин 1950 оноос огцом өсч, 202Х1өоднөөынөбөасйдхлоатаррууничйитглхэүснэнамхыүнн 7а0м.ы0н
хувь хотод суурьшиж байгаагаар дэлхийхнурддауцнтдажйашасил1ж3илхтухвөидаөрлгөиөлнүиүй гнаөрлсөнөагаөрөр
Европын суурин соёл иргэншил олон зх2уо0ут2нж1ижлотинылын хбтөаүгвйжшдслиөаннар1У9н5ни0гайтро,нхоүИонстаоалгмицыонмзэр7өэ0сг.ч0,
хотжилтын түвшнээр илүү гараад байна. хувь хотод суурьшиж байгаагаар дэлхийн
Зураг 5. Хүн амын өсөлт, суурьшлын хэлбэдру, нхдотжажаислт1ы3нхтувүившарнэиэлрү1ү92г1а-р2с0н4а0аорндЕвропын
суурин соёл иргэншил олон зуун жил хөгжсөн
Унгар, Итали зэрэг хотжилтын түвшнээр илүү
гараад байна.
7
www.barilga.gov.mn 11
Зураг 5. Хүн амын өсөлт, суурьшлын хэлбэр, хотжилтын түвшнээр 1921-2040 онд
Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл5000000 69.2 70.9 80.0
7328004500000 67.4 74.0
4000000
15003500000 57.0 56.6 70.0
7382003000000 51.2
2500000 60.0
25000 44.0
75906140.2 50.0
41000 40.0
845481
2000000 30.0
118400 20.0
1500000 101715821.6 10.0
1000000 0.0
223700
11975955000009.2
2674004.7
1595006
0 1.4
402300
2043954200020102020
548400
2403105
760100
2760968
1112300
3353470
1444700
3950052
1750000
4618000
2089000
1921 1935 1944 1956 1963 1969 1979 1989 2030 2040
Хүн амын тоо Хот Хөдөө Улаанбаатар Хотжилтын түвшин
Өнгөрсөн зуунд хөдөөгөөс хотыг чиглэсэн шилжилт хөдөлгөөн бүхий
хотжилтын эрин үе байсан бол ирэх 20-30 жилд тогтвортой хот байгуулалт,
мэдээллийн технологи, ухӨанагөлрасгөнтөлзуөувнлдөлхтөдбөүөхгөиөйс уухротаымг ьсчгиагллэысэнн өөшричллжөиллттөд дасан
зохицсон, сэргэн хөгжхөидхөлчгөаөднавбүххибйүххоитйжилттоыгтнвэорритнойүе хбоатйсабнайбогулуилраэлхт2ы0г-30хөгжүүлэх
шаардлага зүй ёсоор гжтаөирллөчдвитлоөрглжттвоббраүтхойийгйахаоутугрбхааайрмгууьусулглаажллыт,бнмаэөйдөнэрэачлл.лөилйтнөдтехднаослаонгиз,оуххиацаслоанг,
Өнгөрсөн зуундсэргхэөндөхөөггжөиөхс чахдоатвых г бүчхиийглэтсогэтнворштоийлжхоитлтбайхгөуудлөалтгыөгөн бүхий
хотжилтын эрин үе бхөагйжсүаүлнэхбшоалардилраэгахзү2й0ё-с3о0ор гжаричлидржтбоагйтгвааогрхтаорйуулхжобтайбнаа.йгуулалт,
мэдээллийн технологи, ухаалаг төлөвлөлт бүхий уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан
зохицсон, сэргэн хөгжих чадавх бүхий тогтвортой хот байгуулалтыг хөгжүүлэх
шаардлага зүй ёсоор гарч ирж байгааг харуулж байна.
Хүснэгт 1. Хүн амын нутагшилт, суурьшил, хот байгуулалтыг өнгөрсөн 100 жил, ирэх 20-80
жилээр төсөөлж дүгнэсэн байдал
Тодорхойлолт 1-р зуун жил (1921-2021) 2-р зуун жил (2021-2100)
Шилжилт Хөгжил
Үе шат 1921-1960 1960-1990 1991-2021 2021-2050 2051-2100
Суурин соёлд Хот байгуулалт, аж Чөлөөт зах Тогтвортой хот Ирээдүйн
шилжих үйлдвэрийн хувьсгал зээлийн байгуулалт хот
шилжилтийн үе
Хүн ам 732-1017 мянга 1017-2043 мянга 3353-5462 5462-17336
Хотжилт 1.4-40.0% 2043-3353 мянга мянга
40.0-57.0% мянга 67.0-76.0%
76.0-92.0%
57.0-67.0% Хоёрдогч,
дагуул, шинэ Хоёрдогч,
Хөдөөнөөс Шилжилт хөдөлгөөний Нийслэлийг хотуудыг дагуул, шинэ
хотыг чиглэсэн зохицуулалттай чиглэсэн чиглэсэн хот, аймгийн
Шилжилт хөдөлгөөн их шилжилт хяналтгүй шилжилт, 1 төвүүдийг
хөдөлгөөн 350 шилжилт сая хүн чиглэсэн
мянган хүн хөдөлгөөн, 500 шилжилт, 10
мянган хүн Ухаалаг сая хүн
12 www.barilga.gov.mn төлөвлөлт
Ирээдүйн
Хот төлөвлөлт Төлөвлөлт сул Шинэ төлөвлөлт Дахин хиймэл оюун
төлөвлөлт
Хүснэгт 1. Хүн амын нутагшилт, суурьшил, хот байгуулалтыг өнгөрсөн 100 жил, ирэх Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл
20-80 жилээр төсөөлж дүгнэсэн байдал
Тодорхойлолт 1-р зуун жил (1921-2021) 2-р зуун жил (2021-2100)
Шилжилт Хөгжил
Үе шат
1921-1960 1960-1990 1991-2021 2021-2050 2051-2100
Суурин соёлд Хот байгуулалт, аж Чөлөөт зах Тогтвортой хот Ирээдүйн хот
шилжих үйлдвэрийн хувьсгал зээлийн байгуулалт
шилжилтийн үе
Хүн ам 732-1017 мянга 1017-2043 мянга 2043-3353 мянга 3353-5462 мянга 5462-17336 мянга
Хотжилт 1.4-40.0% 40.0-57.0% 57.0-67.0% 67.0-76.0% 76.0-92.0%
Шилжилт хөдөлгөөн Хөдөөнөөс Шилжилт хөдөлгөөний Нийслэлийг Хоёрдогч, Хоёрдогч, дагуул,
хотыг чиглэсэн зохицуулалттай чиглэсэн дагуул, шинэ шинэ хот, аймгийн
их шилжилт хяналтгүй хотуудыг төвүүдийг
хөдөлгөөн 350 шилжилт чиглэсэн чиглэсэн шилжилт,
мянган хүн хөдөлгөөн, 500 шилжилт, 1 сая 10 сая хүн
мянган хүн хүн
Хот төлөвлөлт Төлөвлөлт сул Шинэ төлөвлөлт Дахин төлөвлөлт Ухаалаг Ирээдүйн хиймэл
төлөвлөлт оюун ухаанд
суурилсан
төлөвлөлт
Аж үйлдвэр, уул Төр, хувийн Өрсөлдөх
уурхай, үйлчилгээ, чадвартай
дэд бүтцийн зангилаа Хувийн хэвшлийн хэвшлийн хотуудын бие
хотууд даасан тогтвортой
Хот байгуулалт Нийслэл хот хөрөнгө оруулалт хөрөнгө хөгжил
давамгайлсан оруулалт
хосолсон
Аж үйлдвэрт суурилсан Мэдээллийн
Хот байгуулалт, Засаг захиргааны эдийн засгийн технологийн Нэг төвөөс олон төвт хотуудын
хөгжлийг төвүүдийг
тодорхойлолт байгуулсан үе хөгжлийн чиг үүргийн хурдацтай тогтолцоонд шилжих үе, аж
төрөлжилттэй хотуудыг хөгжил, хяналтгүй үйлдвэрийн IV хувьсгал, ухаалаг хот
байгуулсан үе хотжилтын үе
Давуу Хотын шинэ Хүн амын хурдацтай Хотжилтын Хүн ам зүйн цонх үе
тал эдэлбэр газар өсөлт хурдацтай өсөлт Ажиллах хүчний өсөлт
Ажиллах хүчний өсөлт Мэдээллийн технологид суурилсан
Харьцуулсан Хүн амын өсөлт Төлөвлөлтөөр ухаалаг зохицуулалт
шилжилт бага суурьшлыг тогтвортой
Хөдөөгийн түвшинд
Сул суурьшил
тал Хотын дэд бүтэц Хүн төвтэй бус аж Хотын орчны Уур амьсгалын Ахмад настны
муу хөгжсөн үйлдвэр төвтэй хот бохирдол өөрчлөлтөөс эзлэх хувийн
байгуулалт, хотуудын Хяналт сул хэт үүдэлтэй хурдацтай өсөлт
хөгжлийг төрийн хөгжлийг хурдыг гамшгийн эрсдэл Уур амьсгалын
зохицуулалтаар хязгаарласан өөрчлөлтөөс
удирдах болсон Засаг захиргааны үүдэлтэй
хэт олон жижиг гамшгийн эрсдэл
нэгжүүд
Дүгнэлт Хөдөөгийн Аж үйлдвэрлэлийн Зах зээлийн ХАНСХЕТ-ийн дагуу бүлэг суурины
суурьшил хувьсгалд суурилсан эдийн засагт тогтолцоог хөгжүүлж, засаг захиргаа,
давамгайлсан, төлөвлөгөөт хот шилжих нутаг дэвсгэрийн хуваарь, бүсүүдийн
шинэ хотжилтын байгуулалт хяналтгүй хуваарь, хотуудын зэрэглэлийг
үе хотжилтын үе шинэчлэн тогтоосноор хотуудын
бие даан хөгжих чадавх сайжирч,
хүн амын зах зээлийн зохистой
төвлөрлийг бүрдүүлэх шаардлагатай.
Шийдвэрлэх арга зам Хяналтгүй Хүн амын шилжилт хөдөлгөөнийг
хотжилтыг төрийн татах хүчин зүйлсийг дагуул болон
зохицуулалтаар хоёрдогч хотуудад оновчтой
хязгаарлах байршуулж, ганц төвөөс олон төвт
боломжийг хотуудын тогтолцоонд шилжинэ.
алдсан.
www.barilga.gov.mn 13
Зураг 6. Хотжилтийн түвшин
Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл Хот, Ххоөдт,өөхгиөйднөөхүгинйанмыхнүнангаимлыалн баолногинлаШл абрыолногнолт, үХүөнтдөлх, аБмоара-Өрнадхөрхозтэ,рэсгу5у0р0и0н-ы
тжүүангдсаахалмтыаагразхайхлошт,гүсйууршиинныэчжлаэгхсаашлатаырг дл2а0г0а0т0ахйүнбтаэййнхоат., тУосчгиорнуундьыгххөодтыөнө хүанжамаыхнуй
Уззачойинлрхшнигьлүйсхөодншөиө5на0эжч0лаэхххуүйнштзэоайнахридзлласарогиантм5а0й0сухбуүарнйитнэнайы. г тИтоноогснэгдсоннэоэдрруухлМажомнртгооуолуцлоУсхласншыанхаэрхрдолтыангьнатахХүйанрбхааомйрныаин.н,
зЗаүриүмнхсауруараи,ныЦготготцсгэоцнидйх,аХмарунублосгадн, хШэрарныьн гтооло,20Х2ө0төонлы, Ббаойрд-лӨанадрө2р.29з5эрсэагя,5х0от0ж0и-2л0ты0н00
Ххаүрнхтоэрйинх,отЗ,үтүонсхагорнаау,удЦыоггтхцоэтцыийн, хүХнанабмоыгдн, тотоүвншдионр7у0у.л6жхутвоьодцхоүхрчшнаэамрэгддлэажгбаатйанйаб. айна.
Ингэснээр Монгол Улсын хотын хүн амын тоо 2020 оны байдлаар 2.295 сая,
хотжилтын түвшин 70.6 хувьд хүрч нэмэгдэж байна.
Хүснэгт 2. Шинэчилсэн байдлаар гаргасан хотын хүн ам, тэдгээрт хамаарагдах хот, сууринууд
№ Аймаг Сум Баг Хотын хүн ам 2020 он
6 багаас бусад
1 Архангай Эрдэнэбулган Цагааннуур ҮСХ ХАНСХЕТ
2 Баян-Өлгий Өлгий
3 Баян-Өлгий Ногооннуур Хялганат 20645 20645
4 Баянхонгор Баянхонгор Гуулин
5 Булган Булган Баянтоорой 38310 38310
6 Булган Хангал 1,2,3 баг
7 Говь-Алтай Есөнбулаг 17 багаас бусад 1672 1672
8 Говь-Алтай Дэлгэр
9 Говь-Алтай Цогт 5-9 баг 31948 31948
10 Говьсүмбэр Сүмбэр Сумын багууд
11 Дархан-Уул Дархан 12581 12581
Шарын гол
Дархан-Уул Сайншанд 2970 2970
12 Дорноговь Замын-Үүд
13 Дорноговь Хэрлэн 17448 17448
14 Дорнод Сайнцагаан
15 Дундговь Улиастай 726 0
16 Завхан Тосонцэнгэл
Баян-Өндөр 790 0
Завхан
17 Орхон 10766 10766
83213 83213
7889
26558 26558
19116 19116
46683 46683
12644 12644
16397 16397
9438
101421 101421
10
14 www.barilga.gov.mn
Хүснэгт 2. Шинэчилсэн байдлаар гаргасан хотын хүн ам, тэдгээрт хамаарагдах хот, сууринууд
№ Аймаг Сум Баг Хотын хүн ам 2020 он Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл
ҮСХ ХАНСХЕТ
1 Архангай Эрдэнэбулган 6 багаас бусад 20645 20645
2 Баян-Өлгий Өлгий 38310 38310
3 Баян-Өлгий Ногооннуур Цагааннуур 1672 1672
4 Баянхонгор Баянхонгор 31948 31948
5 Булган Булган 12581 12581
6 Булган Хангал Хялганат 2970 2970
7 Говь-Алтай Есөнбулаг 17448 17448
8 Говь-Алтай Дэлгэр Гуулин 726 0
9 Говь-Алтай Цогт Баянтоорой 790 0
10 Говьсүмбэр Сүмбэр 1,2,3 баг 10766 10766
11 Дархан-Уул Дархан 17 багаас бусад 83213 83213
Дархан-Уул Шарын гол 7889
12 Дорноговь Сайншанд 26558 26558
13 Дорноговь Замын-Үүд 19116 19116
14 Дорнод Хэрлэн 46683 46683
15 Дундговь Сайнцагаан 5-9 баг 12644 12644
16 Завхан Улиастай 16397 16397
Завхан Тосонцэнгэл Сумын багууд 9438
17 Орхон Баян-Өндөр 101421 101421
18 Өвөрхангай Арвайхээр 33743 33743
Өвөрхангай Хархорин Сумын багууд 8388
19 Өмнөговь Даланзадгад 27525 27525
Өмнөговь Ханбогд Сумын багууд 8385
Өмнөговь Цогтцэций Сумын багууд 8425
20 Сэлэнгэ Сүхбаатар 22470 22470
21 Сэлэнгэ Ерөө Бугант 3148 3148
22 Сэлэнгэ Мандал Хэрх, Түнхэл 6028 6028
Сэлэнгэ Мандал Сумын багууд 21093
23 Сэлэнгэ Орхонтуул Рашаант 1836 1836
24 Сэлэнгэ Сайхан Номгон 1969 1969
Сэлэнгэ Сайхан Хөтөл 7984
25 Сэлэнгэ Шаамар Дулаанхаан 1784 1784
26 Сүхбаатар Баруун-Урт 19255 19255
27 Төв Зуунмод 17017 17017
28 Увс Улаангом 30958 30958
29 Ховд Жаргалант 31081 31081
Ховд Булган Сумын багууд 9921
30 Хөвсгөл Мөрөн 41586 41586
31 Хөвсгөл Алаг-Эрдэнэ Хатгал 3633 3633
32 Хэнтий Хэрлэн 24036 24036
33 Хэнтий Батноров Бэрх 2394 2394
Хэнтий Бор-Өндөр 8857
34 Хэнтий Дэлгэрхаан Хэрлэнбаян-Улаан 525 525
35 Хэнтий Өмнөдэлгэр Гурванбаян 927 927
36 Улаанбаатар 1499140 1499140
Улсын дүн 2212943 2295125
Монгол Улсын хүн ам 3253283 3253283
Нийт хүн амд хотын хүн амын эзлэх хувь 68.02 70.55
Тайлбар: Тод улаан өнгөөр тэмдэглэсэн нь хотын хүн амын тоонд ордоггүй хот, суурингууд
www.barilga.gov.mn 15
Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл Өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд Түүнчлэн олон улсын зах зээлийн эдийн
аймаг, сум, суурин газруудад жижиг дунд засгийн онолоор аливаа суурин газарт
үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, ажилгүйдэл, 5000 буюу түүнээс их хүнтэй бол тухайн
ядуурлыг бууруулах, хөдөлмөр эрхлэлтийг сууринд орон нутгийн бие даасан жижиг,
дэмжих үүднээс олон зуун тэрбум төгрөгийн дунд үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэх боломж
төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлсний гол зорилго бүрдэж эхэлнэ гэж үздэг. Өнгөрсөн 30 жилийн
нь орон нутагт тогтвортой ажлын байрыг хугацаанд сум, суурин газруудад жижиг
бий болгож, нийслэлийг чиглэсэн хүн амын дунд үйлдвэрлэл, үйлчилгээг хөгжүүлэх,
шилжилт хөдөлгөөнийг сааруулах явдал ажилгүйдэл ядуурлыг бууруулах, хөдөлмөр
байсан ч үр дүн нь эсрэгээр гарч, нийт эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх хүрээнд олон зуун
сумуудын 70 гаруй хувийн хүн ам буурсан. тэрбум төгрөгийн өртөгтэй гадаад, дотоодын
Хүн амын шилжилт хөдөлгөөний том хотын төсөл, хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлсний зорилго
таталцлын онолоор аливаа улсад хамгийн нь нийслэлийг чиглэсэн хүн амын шилжилт
том хотын хүн амын 2 дахь том хотын хүн ам хөдөлгөөнийг сааруулж, орон нутагт хүн амын
2 буюу түүнээс дээш дахин цөөн хүн амтай тогтвор суурьшлыг хангах явдал байсан ч үр
бол том хотыг чиглэсэн шилжилт хөдөлгөөн дүн нь эсрэгээрээ гарч, нийт сумдын 70 гаруй
зайлшгүй явагддаг гэж үздэг. Гэтэл Монгол хувийнх нь хүн ам буурснаар тодорхой харж
Улсад энэ харьцаа Улаанбаатар болон болно.
Эрдэнэт хотын хооронд 16 дахины зөрүүтэй
байгаа нь хүн амын хэт төвлөрлийг дагасан
шилжилт хөдөлгөөн цаашид ч явагдахыг
харуулж байна. Иймд нийслэлийн хүн
амын хэт төвлөрлийг сааруулах, шилжилт
хөдөлгөөнийг бууруулахдаа олон улсын
шилжилт хөдөлгөөний судалгааны онол,
практикт суурилж, нийслэлийн хүн амын
шилжилт хөдөлгөөнийг татаж буй гол хүчин
зүйлс болох нийслэлийн засаг захиргааны
болон дээд боловсролын зарим чиг үүргийг
дагуул хот болон Дархан, Эрдэнэт зэрэг
хоёрдогч хотуудад оновчтой байршуулах
шаардлагатай байна.
Зураг 7. Хүн амын шилжилт хөдөлгөөнийг татах, түлхэх хүчин зүйлс
16 www.barilga.gov.mn
Хүснэгт 3. Хүн амын тооны өөрчлөлт, сум, суурин газрын хүн амын тооны ангиллаар
№ Хот, сум суурин газар Сумын Хүн амын Нийт хүн амын тоо Жилийн Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл
тоо дундаж тоо, дундаж өсөлт
2020 он 2000 он 2020 он 2000-2020
1 Хэт жижиг сум: 1500 хүртэлх 14 1,279 22,187 17,908 -0.9
2 Жижиг сум: 1501-3000 148 2,225 376,133 329,230 -0.6
3 Дунд: 3001-5000 102 3,744 399,398 381,853 -0.2
4 Том сум: 5001-10000 42 6,760 259,908 283,912 0.4
5 Хотууд: 12256 - 101909 24 30,885 546,949 741,240 1.7
6 Улаанбаатар хот 1 1,499,140 767,498 1,499,140 4.5
7 Монгол Улс 331 3,253,283 2,372,073 3,253,283 1.8
Тодруулбал 3000 хүртэл хүн амтай хэт 2.3. ХҮН АМЫН ӨСӨЛТИЙН
жижиг болон жижиг сумдуудын хүн ам жилд ХЭТИЙН ТООЦОО
дунджаар -0,9 хувиар, 3001-5000 хүнтэй
дунд сумдын хүн ам -0,2 хувиар буурсан ХАНСХЕТ-ийн хүрээнд бүх аймаг, хот, сум,
байхад 5000-аас дээш хүн амтай том сум
болон хотуудын хүн ам өссөн нь хүн амын суурин газраар хүн амын өсөлтийн хэтийн
зохистой төвлөрөл бүхий хот суурин газарт
орон нутгийн үйлдвэрлэл, үйлчилгээ хөгжиж, тооцоог 2040 он хүртэл нас, хүйсийн бүтцээр
тэдгээрийг дагасан ажлын байр, хүн амын
тогтвор суурьшил явагддагийг харуулж байна. нь тодорхойлж, Монгол Улсын нийт хүн амыг
Хүн амын нутагшилт, суурьшлын хувьд 4.567 сая хүнтэй байхаар нэгдсэн байдлаар
хүн амын шилжилт хөдөлгөөнөөс хамаараад
хот, хөдөө болон төвийн хэсэг, алслагдсан гаргаж байгаагаараа ач холбогдолтой юм.
хил орчмын бүс нутгаар нас, хүйсийн
бүтцийн дагуух ялгаатай байдал нэмэгдэх Өмнө хүн амын өсөлтийн хэтийн тооцоог хот,
хандлагатай байна. Тодруулбал нийслэл
Улаанбаатар болон бусад аймгийн төв сум, суурин газар тус бүрээр хөгжлийн ерөнхий
томоохон хотуудад хүн ам өсөхийн хэрээр
эмэгтэйчүүд давамгайлж, хөдөө орон нутагт төлөвлөгөөний хүрээнд тус тусдаа тооцоолдог
20-40 насны эрчүүд нь эмэгтэйчүүдээсээ илүү
их давамгайлах болсон. Мөн хөдөөгийн хүн байснаар зарим сум, суурин газрын хүн амын
амын хувьд төвийн бүсэд нягтшил их байхын
хэрээр бэлчээрийн даац 2-4 дахин хэтэрсэн өсөлтийг хэт өөдрөгөөр төсөөлснөөс болж,
бол алслагдсан хил орчмын бүс нутагт
бэлчээрийн нөөц газартай, малчин өрхийн бодит хэрэгцээ шаардлагаас нь хэт давсан
суурьшил их сийрэг байгаа нь залуу малчдыг
төвийн бүс нутгаас алслагдсан хил орчмын сургууль, цэцэрлэг нийгмийн үйлчилгээний
бүс нутагт шилжин суурьшихыг бодлогоор
дэмжих нь байгалийн нөөцийг тогтвортой барилга байгууламжууд баригдсанаар төсвийн
ашиглахаас гадна хүн амын төрөл ойртолтын
эрсдэлийг бууруулах, алслагдсан хил орчмын хөрөнгө оруулалтын үр ашиггүй байдалд
бүс нутгаа хөгжүүлэх зэргээр үндэсний
аюулгүй байдлыг хангах ач холбогдолтой юм. хүргэдэг байсныг залруулах боломжтой болж
байна. Хүн амын хэтийн тооцоог “Алсын
хараа-2050” урт хугацааны бодлогын баримт
бичигт тусгагдсан дундаж наслалт, төрөлтийн
нийлбэр коэффициентийн зорилтод
тулгуурлан бүрэлдэхүүний аргаар тооцоолов.
Үүнд:
- Дундаж наслалт 80, үүнээс эрэгтэй
76.6, эмэгтэй 83.3
- Төрөлтийн нийлбэр коэффициент 3.4
www.barilga.gov.mn 17
Хүснэгт 4. Хүн амын хэтийн тооцоо (5 насны бүлгээр)
Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл Насны бүлэг эрэгтэй эмэгтэй Нийт Нийт хүн амд эзлэх хувь
он
0-4 2030 2040 2030 2040 2030 2040 2030 2040
5-9
199384 264064 188275 249430 387659 513494 9.95 11.12
10-14
15-19 193336 225010 182154 212481 375490 437491 9.64 9.47
20-24
25-29 195958 199419 184241 188103 380199 387522 9.76 8.39
30-34
35-39 196228 193369 186946 182095 383174 375464 9.84 8.13
40-44
45-49 151143 195819.5 144811 184005.5 295954 379825 7.60 8.22
50-54
55-59 115094 195834 110891 186500 225985 382334 5.80 8.28
60-64
65-69 115963 150575.5 113726 144370.5 229689 294946 5.90 6.39
70+
Нийт 132301 114322.5 131808 110377.5 264109 224700 6.78 4.86
147063 114552 149723 112823 296786 227375 7.62 4.92
123071 129500.5 128502 130069.5 251573 259570 6.46 5.62
102583 141772.5 111659 146508.5 214242 288281 5.50 6.24
86090 115745 98791 124122 184881 239867 4.75 5.19
65673 92451.5 82325 105579.5 147998 198031 3.80 4.29
49790 72360 69272 90357 119062 162717 3.06 3.52
47837 88148 90725 159068 138562 247216 3.56 5.35
1921514 2292943 1973849 2325890 3895363 4618833 100.00 100.00
2030 онд Монгол Улсын нийт хүн ам 3895363 болох ба үүний 1921514
нь эрэгтэй, 1973849 нь эмэгтэй хүн ам байхаар тооцоо гарч байна.
2040 онд Монгол Улсын нийт хүн ам 4618833 болох ба үүний 2292943
нь эрэгтэй, 2325890 нь эмэгтэй хүн ам байхаар тооцоо гарч байна.
Хүснэгт 5. Хүн амын хэтийн тооцоо/аймаг, хот, хөдөөгөөр/
№ Аймаг 2019 Хүн амын тоо 2030 он Хүн амын тоо 2040 он
Бүгд Төвд Хөдөөд Бүгд Төвд Хөдөөд
1 Архангай 94132 106999 47279 59720 118526 54324 64202
2 Баян-Өлгий 103870 121123 64224 56899 136611 72914 63697
3 Баянхонгор 87869 106423 52717 53706 126668 64299 62369
4 Булган 60209 69543 30863 38680 79376 35187 44189
5 Говь-Алтай 57431 62255 33749 28506 67452 38302 29150
6 Говьсүмбэр 17311 24166 22028 2138 31886 29074 2812
7 Дархан-Уул 102014 119866 117427 2439 135390 132824 2566
8 Дорноговь 69826 91254 74684 16570 107946 90597 17349
9 Дорнод 81821 100898 72222 28676 117504 84184 33320
10 Дундговь 46437 56638 27738 28900 66642 34158 32484
11 Завхан 72045 78938 35310 43628 86658 39837 46821
12 Орхон 104412 133073 129067 4006 159428 154684 4744
13 Өвөрхангай 114785 135195 82483 52712 155952 98790 57162
14 Өмнөговь 69902 84944 66043 18901 102598 83173 19425
15 Сүхбаатар 62978 77585 39006 38579 94348 49076 45272
16 Сэлэнгэ 106854 134373 99234 35139 166891 125837 41054
17 Төв 91941 105079 50859 54220 119557 59069 60488
18 Увс 82946 95991 58473 37518 110794 71017 39777
19 Ховд 87230 100411 54738 45673 115250 65782 49468
20 Хөвсгөл 133879 160196 81754 78442 189317 98640 90677
21 Хэнтий 76717 92572 53055 39517 110883 63396 47487
22 Аймгууд нийт 1724609 2057522 1292953 764569 2399677 1545164 854513
23 Улаанбаатар 1469151 1723841 1723841 0 2039156 2039156 0
24 Шинэ Зуунмод, 0 114000 114000 0 180000 180000 0
Майдар
25 Улаанбаатар дагуул 1469151 1837841 1837841 0 2219156 2219156 0
хотуудын хамт 3895363 3130794 764569 4618833 3764320 854513
26 Улсын дүн 3193760
18 www.barilga.gov.mn
22 Аймгууд нийт 1724609 2057522 1292953 764569 2399677 1545164 854513
23 Улаанбаатар 1469151 1723841 1723841 0 2039156 2039156 0
24 Шинэ Зуунмод, 0 114000 114000 0 180000 180000 0
Майдар 1469151
Улаанбаатар 1837А84й1мгуу1д8ы37н84н1ийт хүн а0м 2202310915о6нд 22025179155262, 2040 о0нд
2399677 болох тооцоо гарч байна. Үүнээс 2030 онд аймаг,
25 дагуул
хотуудын хамт Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл
26 Улсын дүн 3193760 3с8у9м5ы36н3төвд31132097924953, х7ө6д45ө6ө9д 764461586893,3204037о6н43д20аймаг,85с4у5м1ы3 н
төвд 1545164, хөдөөд 854513 хүн амтай байхаар байна.
Аймгуудын нийт хүн ам 2030Ноинйдсл2эл057У5л2а2ан, б2а0а4т0аро(Мндай2д3а9р,96Ш77инбэолЗоухунтмооодцохоотгуаурдчыг
байна. Үүнээс 2030 онд аймаг,хсауммтаыдннтьөтводо1цс2о9н2)9х5о3ты, хнөхдуөвөьдд 27063405о6н9д, 210843708о4н1д, 2а0й4м0аогн,д
сумын төвд 1545164, хөдө2ө2д191865145хү1н3амхтүанй баомлотхаойорббааййхнааа. р байна. Нийслэл
2У0л3а0анобнада1т8а3р(7М84а1й,д2а0р4, 0Шоинндэ25З201у0у9нС1хмү6урм1отыдэхлнүххнтохөатүвумниутайдамныйтхгабүйонхмаламаомшхтыоажгодир2жн0биь4аг0йстуноомнаоыд.цс4бо6анбй)удюлхауоат1ры4нхауввхчьуү,вз5ьв0дэ1л-
Сумын төвийн хүн амыг 20401о0н0ы0 хбүанйадмлтааайржаивжчигүсзувмэдл 151070бхуүюрут3э5л.х4 ххүувньанмьтбааййнмаа.ш
жижиг сумд 46 буюу 14 хувь, 501-1000 хүн амтай жижиг сумд 117 буюу 35.4 хувь нь
байна.
Зураг 8. Монгол Улсын хүн амын өсөлтийн хэтийн тооцоо, 2040 он
Зураг 8. Монгол Улсын хүн амын өсөлтийн хэтийн тооцоо, 2040 он
15
www.barilga.gov.mn 19
ГУРАВ.
БАЙГАЛИЙН НӨХЦӨЛ НӨӨЦ,
ХҮРЭЭЛЭН БУЙ ОРЧИН
3.1. ЕРӨНХИЙ ТОЙМ сүлжээ уулархаг хэсэгт нэлээд нягт бөгөөд
усны хүрэлцээтэй нөөцтэй, бусад хэсгээр гол
Монгол улс Төв азийн өндөрлөгийн хойд горхи цөөн, ус багатай учир нягтшил багатай.
хэсэгт орших бөгөөд 1.566.500 км2 газар Хөвсгөл, Увс, Хяргас, Хар-Ус, Хар, Бөөнцагаан
нутагтай, хойд талаараа ОХУ, зүүн, өмнө зэрэг нуур, Сэлэнгэ, Туул, Хэрлэн, Хараа,
болон баруун талаараа БНХАУ-тай хиллэдэг. Ерөө зэрэг томоохон голуудтай. Нутгийн хойд
Монгол орны байгаль харилцан адилгүй, хэсгээр жимс, ихэнх нутгаар эмийн ургамал
нутгийн хойд хэсгээр хуш, хар мод голлосон ургасныг түшиглэн жимс, жимсгэнийн аж ахуй,
ой, тайга бүхий уулс, өмнө хэсэгт тачир монгол эмийн үйлдвэр хөгжүүлэх боломжтой.
ургамалтай цав толгод бүхий говь, баруун Амьтны аймгаар баян, төрөл зүйл олонтой,
талд мөнх цас, мөсөн гол бүхий өндөр уулс, 130 орчим зүйлийн хөхтөн, 400 гаруй зүйлийн
зүүн хагаст тал хээр үргэлжилнэ. шувуу, 60 гаруй зүйлийн загас амьдардаг.
Бүх нутгийн 18.8 хувь нь 1000 м-ээс доош, Байгаль цаг агаарын хүнд нөхцөл нь
81.2 хувь нь 1000 м-ээс дээш өндөрт оршиж (түүнчлэн далайд гарцгүй, эрс тэс уур амьсгал,
байгаа нь Монгол орон нийтдээ далайн өндөрлөг байршил) зөвхөн мал аж ахуйд
түвшнээс дээш дунджаар 1580 метр (хамгийн төдийгүй үйлдвэрлэл, барилга байгууламж,
нам дор газар нь 532 метр, хамгийн өндөр зам тээвэр, харилцаа холбоо зэрэг бүх
цэг нь 4374 м) өндөр, газар нутгийн зарим салбарын ажил үйлчилгээнд нөлөөлдөг
хэсэг өндөр даралтын бүсэд хамаарагддаг. онцлогтой.
Зуны улиралд хур тунадас давамгайлж,
жилийн тунадасны 60-70 хувийг бүрдүүлдэг.
Хамгийн хүйтэн өдрийн тоо (-30-аас доош
хэмтэй) Увс нуурын хотгор, Тосонцэнгэл хот
орчимд 70 өдөр, хамгийн халуун өдрийн тоо
(30-аас дээш хэмтэй) нутгийн өмнөд хэсгээр
Даланзадгад, Сайншанд хотоос урагш хилийн
дагуу 40 өдөр байна. Жилийн аль ч улиралд
баруун ба баруун хойд зүгийн салхи зонхилно.
Нутаг дэвсгэрийн хойд ба баруун хэсгийн усны
20 www.barilga.gov.mn
3.2. НУТАГ ДЭВСГЭРИЙН
ТАЛБАЙН БАЛАНС
2020 оны жилийн эцсийн байдлаар Монгол
Улсын нэгдмэл санд хөдөө аж ахуйн газар
114736.7 мянган га буюу 73.4 хувь, хот тосгон
бусад суурины газар 906.8 мянган га буюу 0.6
хувь, зам шугам сүлжээний газар 474.8 мянган
га буюу 0.3 хувь, ой сан бүхий газар 14337.0
мянган га буюу 9.2 хувь, усны сан бүхий газар
685.8 мянган га буюу 0.4 хувь, улсын тусгай
хэрэгцээний газар 25270.5 мянган га буюу
16.2 хувийг тус тус эзэлж байна.
Газрын нэгдмэл сангийн үндсэн 6
ангиллын газрын талбайгаар улсын хэмжээнд
зураглахад хөдөө аж ахуйн газар 73.4%, хот
тосгон бусад суурины газар 0,6%, ойн сан
бүхий газар 9,2%, зам, шугам сүлжээний газар
0,3%, усан сан бүхий газар 0,4%, улсын тусгай
хэрэгцээний газар 16.2%-ийг тус тус эзэлж
байна.
Хот тосгон, бусад суурины газар Монгол улсын нутаг дэвсгэрт
мян.га хот тосгоны газрын эзлэх хувь
1000 917.6 1%
500
620.61 716.86 1
2
0
2010 99%
2015 2020
хМо3то.нт3гоо.слгоунлысыганГзанруызтрнаыгэзднлээвдхсогхэуррвотьйтол, цөлжилт
Цөлжилт, газрын доройтол нь байгаль, нийгэм-эдийн засгийн хавс
нөлөөн дор явагддаг цогц үйл явц юм. Цөлжилтийн нөлөөгөөр байгаль, н
эдийн засгийн б1ү%рэлдэхүүн хэсэг 1болох хөрс, ургамал гэх мэт байгалийн нө
хомстуулах, мал аж ахуй, газа2р тариалангийн бүс нутгуудад бүтээгд
үйлдвэрлэлийн 9т9ү%вшнийг бууруулах, уур амьсгалын өөрчлөлтийн ерөнхий н
дор байгалийн нөөц, тэр дундаа ургамал, ан амьтны төрөл зүйл буурах, тоо т
цөөрөх үйл явцыг хурдасгахад нөлөөлдөг.
Иймд цөлжилт нь хүн амын амьдралын суурь нөөц, нөхцөлийг хөндө
лбатйгаль орчны тулгамдсан асуудал ба уур амьwсwwга.baлrilыga.нgov.mөn өрч21лөлт, аг
бьо,хинридйолгэт,мб-иэодлиойгинйнзтаөсргөилйзнүйлхиайвнсахормссаднол зэрэг асуудлуудтай ижил түв
ЦӨЛЖИЛТ
3.3. ГАЗРЫН ДОРОЙТОЛ, хүчтэй болон хүчтэй зэрэглэлд байна. Их
ЦӨЛЖИЛТ нууруудын хөндий, Нууруудын хөндий, өмнөд
болон дорнын говийн нутагт цөлжилт хэвээр
Цөлжилт, газрын доройтол нь байгаль, хадгалагдан үлдсэн бол Орхон-Сэлэнгийн
нийгэм-эдийн засгийн хавсарсан нөлөөн сав, Хэрлэн голын сав, Дорнод-Монголын
дор явагддаг цогц үйл явц юм. Цөлжилтийн хээрийн муж, Төв Халхын тэгш өндөрлөгт
нөлөөгөөр байгаль, нийгэм-эдийн засгийн цөлжилт, газрын доройтол нэмэгдэж байгаа
бүрэлдэхүүн хэсэг болох хөрс, ургамал гэх дүр зурагтай байна.
мэт байгалийн нөөцийг хомстуулах, мал
аж ахуй, газар тариалангийн бүс нутгуудад
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн түвшнийг
бууруулах, уур амьсгалын өөрчлөлтийн
ерөнхий нөлөөн дор байгалийн нөөц, тэр
дундаа ургамал, ан амьтны төрөл зүйл буурах,
тоо толгой цөөрөх үйл явцыг хурдасгахад
нөлөөлдөг.
Иймд цөлжилт нь хүн амын амьдралын
суурь нөөц, нөхцөлийг хөндөж буй байгаль
орчны тулгамдсан асуудал ба уур амьсгалын
өөрчлөлт, агаарын бохирдолт, биологийн
төрөл зүйлийн хомсдол зэрэг асуудлуудтай
ижил түвшинд анхаарч байна. 2015 онд
байгаль, уур амьсгал, нийгмийн голлох хүчин
зүйлийн хүрээнд хийсэн үнэлгээнд нийт нутаг
дэвсгэрийн 76.8 хувь нь цөлжилт, газрын
доройтолд өртсөн. Үүнээс 23.3 хувь нь нэн
22 www.barilga.gov.mn
нэмэгдэж байгаа дүр зурагтай байна.
26 25.925.7 35.334.7 Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл
23
9.9 9.8 18
5 6.7 6.6
Нэн хүчтэй Хүчтэй Дунд зэрэг Сул
2006 он 2010 он 2016 он
ЗурЗаугр9а.гЦ9ө. Цлжөлижлитлитйнийбнабйадйадлал
17
ЗураЗгур1а0г. Ц10ө.лЦжөиллжти,лгтаз, ргаызнрыднордоойротлйтылнытнөлтөөвлөбвайбадйадла,л2, 0210515оонн
АймАгуйумдыгунудныийнтнгиазйатрганзуатаргтнуэтзалгэтх эцзөллэжхицлөтилйжнихлутвиийанрхГуоввиьасүрмГбоэврь9с9ү.м7бхэурвь9,9Д.7орхнуовгьо,вь
9Д9о.2рнхуовгьо,вСьү9хб9а.2атхаурв9ь7,.2Схүухвбьа,аӨтваөррх9а7н.2гайху9в6ь.0, хӨуввөь,рӨхамннгөагйов9ь69.04.4хухвуьвь, ,ӨДморннөогодв9ь2.944х.у4вь
н5хь7у.в2цьөх,лужДвиоьл,ртнОөодрдхөо9рнт2с4.ө49н.х8буохвлуьвцьнө,ьлӨжцвиөөллртжхиаийнлнгтазөйэдр3эө9гр.н7тьсхөнуэнвньб,хоүСлчүтхцэбйөалабжтоалиролнт3и3хй.ү6нчтхзэуэйврьаэ,нггБинульлагнладэннД3х0оү.р9чнтохэгуойввьь,
Ббаоялнохнонхгүочрт3э0й.7анхугивьланльдбаДготаржнобгаойвньа.57.2 хувь, Орхон 49.8 хувь, Өвөрхангай 39.7 хувь,
Сүхбаатар 33.6 хувь, Булган 30.9 хувь, Баянхонгор 30.7 хувь нь багтаж байна.
3.4. Усны нөөц ашиглалт, хэтийн төлөв www.barilga.gov.mn 23
Монгол орны нутаг дэвсгэрийн 68 хувь нь байгалийн чийг хангамшлын
нөхцөлөөсөө шалтгаалан гадаргын усны нөөцгүй, говь, хээрийн нутагт газрын доорх
Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл 3.4. УСНЫ НӨӨЦ АШИГЛАЛТ,
ХЭТИЙН ТӨЛӨВ
Монгол орны нутаг дэвсгэрийн 68 хувь
нь байгалийн чийг хангамшлын нөхцөлөөсөө
шалтгаалан гадаргын усны нөөцгүй, говь,
хээрийн нутагт газрын доорх усны тэжээмж
тааруугаас усны чанар муу байдаг зүй
тогтолтой. Судлаачдын 40 гаруй жилийн
судалгааны үр дүнгээс үзэхэд Монгол орны
нутаг дэвсгэрт жилд дунджаар 608300 сая м3
усны нөөц бүрэлдэн бий болдог байсан бол уур
амьсгалын өөрчлөлт, дулаарлаас шалтгаалан 1975 он 2012 он
сая м3 Нөөц Нөөц км3
мөсөн голын талТбөарйөблагасаж 564800 сая шоо км3 Хувь
10.8 1.9
м3 болж багассан байна. Нөөц
Газрын доорх ус 10,800 10.8
Гадарын ус: Хүснэгт 6. Монгол орны усны нөөц
- Нуур 1597050о,0н00 500.20012 он 500.0 88.5
- Гол Төрөл Нөөц сая м3 34,600Нөөц км3 34Н.6өөц км3 3Х4ув.6ь 6.1
Газры-н дооМрхөнусх цас, мөсөн гол 3.4
10,86020,900 10.8 62.9 10.8 19.81.9
Гадарын ус:
- Нуур Нийт 650080,,300000 50600.08.3 5005.065.2 88.5 100.0
- Гол 34,600 34.6 34.6 6.1
- Мөнх цас, мөсөн гол 62,900 62.9 19.8 3.4
Монгол оНирйнт ы гадаргын усн6ы08,н30ө0өц 554.4608к.3м3 орчим565б.2а ний1т00н.0өөцийн 88.
хувийгМоннугоулроырнны угасдаэрзгыэнлунсэн.ы нГөаөдца5р54гы.4 нкм3уосрнчыим бнаөнөицйт 3нө4ө.ц6ийкнм838.5бхөугвөиөйгднуүурүыннээусс ашигла
болэзоэмлнжэи. Гтаднаөрөгыцннуьсн5ы.0нөкөмц 34б.6уюкму3 бнөигөйөтд нүүөнөэцэсиайшниг1л4ах.3бохлуовмьжибтонлөнөцо.нь 5.0 км3 буюу
нийт нөөцийн 14.3 хувь болно.
Говьсүмбэр 0
Дундговь 0
Өмнөговь 0
Дорноговь 0
Сүхбаатар 0
Орхон 0.001
Говь-Алтай 0.01
Дархан-Уул 0.01
Баянхонгор 0.05
Улаанбаатар… 0.05
Увс 0.12
Дорнод 0.15
Хөвсгөл 0.16
Ховд 0.19
Архангай 0.2
Завхан 0.2
Төв 0.2
Өвөрхангай 0.22
Баян-Өлгий 0.29
Хэнтий 0.4
Булган 0.94
Сэлэнгэ 1.77
Зураг 11. Гадаргын усны ашиглах боломжит нөөц, км3
Зураг 11. Гадаргын усны ашиглах боломжит нөөц, км3
Гадаргын усны нөөцөөр Хэнтий, Хөвсгөл, Сэлэнгэ, Завхан, Архангай, Баян-Өлгий аймгууд
элбэгГтаэйд, аБруглыган, уСсэнлэынгэн,өХөоцвөд өарймХгуэуднытнийу,снХыөнвөсөгцөилйн, Сдиэйллээннхгэн,ь Ззэарвгэхладнээ, Аайрмхгааансгай, Баян
Өлхдгоиаммйсжбаианййимгаргаэухбуоудсл бГэоалвйьнбсаэү.мгХтбаээррйи,,нӨБӨмунвөөлрггохаваьнн,г,ДайСо,рэБнлоагяэоннвхьгоэан,йгомХра,огДтвууднсдныгаойвньөмөагцйуммуаадшгыт бгнаадгауасрбганыйыннаун.сСнөэыөлцнэнөигөйэц,н дийлэн
нь 24зэрwгэwлw.дbaэriэlga.gаoйv.mмnгаас дамжин ирэх ус байна. Харин Өвөрхангай, Баянхонгор
Дундговь аймагт гадаргын усны нөөц хомс байгаа бол Говьсүмбэр, Өмнөгов
Дорноговь аймагт усны нөөц маш бага байна. Сэлэнгэ, Булган аймгууд гадаргы
Булган аймгууд гадаргын усны нөөцийнхөө 50-аас дээш хувийг ашиглах боломжтой байгаа бол Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл
Сүхбаатар, Дорноговь, Өмнөговь, Дундговь, Говьсүмбэр аймгууд ашиглах боломжит гадаргын
усны нөөц байхгүй байна.
Газрын доорх усны нөөцөд дэлхийн чулуулаг бүрхүүлд байгалийн болон зориудын хүчин
зүйлсийн нөлөөний дор хуримтлагдсан буюу зарцуулагдаж байгаа усны тоо хэмжээг хамруулдаг.
Гсхаээрзрргэыээнггцдддэоээоггрнтхөоөуоцс,инйычнаанншиайирлгылбанэлртххыуэнвмьжбдаэрэбгиэүмэржрэаиналтэхрнахөниөгйцалижнйэг.чгАаашздраиыгхлн,адулостыотрнахнтуөасөмнцыжтиондйөонөрцхбобайойлхгоуунгуалцнааөамхнөжднаар
(ттоеохцноиокн-дэдаивсйанн хзуагсагциайан) ххэруэвгьлдэгчодлибйнорхлэроэхгоцдээгатшоои,гтчаанйарбыанйххувгьадзрбыүрнэндхоаонргахж учсандыах,тоо
ухсэтмажтаэмэжгиоййнлбгаойдгуоугл. аМможнаагорлтеохрнниык-эгдаизйрнызнасдгиойонрххуувьсдныолнбөорөлцох1о0д.8а5шкимг3табйубюайухнгиайзртыунсны
дунсонөоыөрхцниөусөйнцныи1йтн.о9о1х.9хуэхвмуижвйиэгйэггээзозэйэлллгнноээд..оААг.шшМииоглнглагожалжбообрлнооылхобгахазрбриыамнржидамаотожрнахөаөутцсннныөьө5нц.ө6өнкцьм1350б..у68ю5ккуммг33азббрууыююнуугүнгниаийзйтрын
угсүнныи5й1ухсунвыь б5о1лнхоу.вь болно.
Говьсүмбэр 0.0001
Орхон 0.0001
Өмнөговь 0.001
Дархан-Уул 0.003
Дорноговь 0.005
Сүхбаатар 0.01
Дундговь 0.01
Говь-Алтай 0.03
Өвөрхангай 0.05
Баянхонгор 0.05
Ховд 0.06
Увс 0.08
Улаанбаатар 0.1
Булган 0.15
Дорнод 0.2
Төв 0.2
Завхан 0.37
Сэлэнгэ 0.39
Баян-Өлгий 0.52
Архангай 0.63
Хэнтий 0.8
Хөвсгөл 1.95
ЗурЗаугра1г21. 2Г.аГзарзырыннггүүнниийй уусснныыаашшииглглахахбоблоолможмитжинтөөнцө,өкмц,3 км3
Газрын гүний усны ашиглалтын баримжаат нөөцөөр Хөвсгөл, Хэнтий, Завхан, Архангай,
Баян-ӨлГгиайзрайымнгугуүднхиаймугисйнныөандшөиргблаайлгатаыбноблагорвиимйнжайамтгнууөдөхцоөмөсрбХайөнвас.гАөшли, гХлэанх тбиойло, мЗжаивтхан,
нгоАөвөрицхйөанөнрагйаммйөг,нууаБддаыиянлнаХ-шӨөивлгслггиөалйл,тыХаэнйнмнтөигөуйцу, дАбраххгааанмбгаагйийн,йаБн.аяөнн-Өдөлргийбаайймггауаудбхоалмгигйонвиөнйднөрабйамйггуауадбохломс
байна. Ашиглах боломжит нөөцөөр мөн адил Хөвсгөл, Хэнтий, Архангай, Баян-
Өлгий аймгууд хамгийн өндөр байгаа бол говийн аймгуудын ашиглалтын нөөц бага
байна.
Нэн тохиромжтой 133 сум
Хязгаарлагдмал тохиромжтой 99 сум
Тохиромжтой 99 сум
Тохиромжгүй 60 сум
www.barilga.gov.mn 25
Өлгий аймгууд хамгийн өндөр байгаа бол говийн аймгуудын ашиглалтын нөөц бага
байна.
Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл Нэн тохиромжтой 133 сум
Хязгаарлагдмал тохиромжтой 99 сум
Тохиромжтой 99 сум
Тохиромжгүй 60 сум
Зураг 13. Ус хангамжийн хөгжлийн боломжийн ба2й0галийн үнэлгээ, нөөц ашиглалтын хэтийн төлөв
Монгол Улс ирээдүйд говийн бүсэд хэрэгжих уул уурхай, боловсруулах үйлдвэр, дэд
бүтцийн мега төслүүдийн болон хөдөө аж ахуйн хурдацтай өсөн нэмэгдэх их хэрэгцээг 500
жилд 1 удаа нөхөн сэргээгддэг гүний усны үнэт нөөцөөр хангах бус Орхон-Говь, Хэрлэн-Говь
гэсэн ус дамжуулах хоолойгоор хангах оновчтой шийдэл болохыг Шинжлэх Ухааны Академийн
Газарзүй-Геоэкологийн хүрээлэнгийн Усны салбарын эрдэмтдийн судалгаагаар гаргасан.
Ус хангамжийн одоогийн байдлын үнэлгээг баталгаат усны эх үүсвэртэй, ус хангамжийн
шугам сүлжээнд холбогдсон байдал, ундны усны чанарын үзүүлэлт зэргийг тооцож гаргасан. Хээр,
говийн бүс нутагт гүний усны тэжээмж муугаас усны чанар муу байдаг зүй тогтолтой байна.
Ус хангамжийн чанарын одоогийн байдлын үнэлгээгээр:
- Нэн өндөр 39 сум
- Өндөр 100 сум
- Дунд 137 сум
- Доогуур 52 сум
- Нэн доогуур 2 сумын төв гарсан.
Усны чанар доогуур үнэлэгдсэн говь, хээрийн 52 сум болон нэн доогуур үнэлэгдсэн 2 суманд
стратегийн хүнсний бүтээгдэхүүн болох хүн амын ундны усны эрүүл аюулгүй байдлыг хангах
үүднээс ус зөөлрүүлэх болон цэвэршүүлэх төхөөрөмжийг зөвхөн сумын төв, суурин газарт
төдийгүй хөдөөд тогтмол байрлуулж, хэрэглэж хэвших шаардлагатай байна.
26 www.barilga.gov.mn
ДӨРӨВ. Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл
ХОТ БАЙГУУЛАЛТЫН
ҮНЭЛГЭЭ
Нутаг дэвсгэрийн түвшинд З бүлэг, 19 дэд бүлэг, 24 хүчин зүйлс,
Хот суурины түвшинд 5 бүлэг, 35 дэд бүлэг, 43 хүчин зүйлсээс
хамааруулж шатлан эрэмбэлэх аналитик(AHP), орон зайн дүн
шинжилгээ(Raster calculator) ашиглан хот байгуулалтын үнэлгээг
Монгол Улсын хэмжээнд гүйцэтгэв. Тус судалгааны хүрээнд нутаг
дэвсгэрийн түвшинд байгаль орчин, нийгэм эдийн засаг, дэд
бүтэц гэсэн 3 бүлэг, 19 дэд бүлэг, 24 хүчин зүйлсээс хамааруулж,
хот суурины түвшинд 5 бүлэг, 35 дэд бүлэг, 43 хүчин зүйлсээс
хамааруулж үнэлсэн.
www.barilga.gov.mn 27
Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл 4.1. НУТАГ ДЭВСГЭРИЙН ДААЦ
Хуучнаар ЗХУ-ын Гипрогор институт газрын нөөцийн ангилал, усны нөөцийн
болон манай улсын хот төлөвлөлтийн шинэчлэгдсэн мэдээллийг оруулж тооцвол
салбарын эрдэмтэн мэргэжилтнүүдийн 1988 Монгол Улсын нийт нутаг дэвсгэрт 18.3 сая
ддосуэүнугвднрсьэгхэлартмүтзгтүар1үрал8снэ.а3лнгтаэсбрэаагсяайсдахханүүгнн. дтааоамгцытывннортүтонооэйлгтбэүоэвлншиойниндхгэүахнмстьуоддгартлваогхаратбнооыйлдтоүүмвгншжэтилонтйдгаагрмэсхьаднсрбуаадхйабдлоаглга.оамнжытой
ХүХсүнснээгтгт7.7Х. үХнүнааммыыннддааааццыынн үүннээллггээээ, ,ааййммгугуудуадаарар
Хүн амын суурьшлын даацын багтаамжийг аймгуудаар авч үзвэл Төв аймаг,
Улаанбаатар хотын хамтаар 20 хувийн даац хэтрэлттэй байгаа бол Сэлэнгэ,
Дорнод, Хэнтий аймаг хүн амын нягтралыг нэмэгдүүлэх нөөцтэй байна.
Зураг 14. Хүн амын суурьшлын даац ашиглалт, саяар (2019)
28 www.barilga.gov.mn
22
Хүн амын суурьшлын даацын Төв+Улаанбаатар 1.380 1.633 Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл
багтаамжийг аймгуудаар авч үзвэл Сэлэнгэ+Дархан-Уул
Төв аймаг, Улаанбаатар хотын хамтаар 0.217 1.070
20 хувийн даац хэтрэлттэй байгаа бол Булган+Эрдэнэт
Сэлэнгэ, Дорнод, Хэнтий аймаг хүн амын Хөвсгөл 0.170 0.560
нягтралыг нэмэгдүүлэх нөөцтэй байна.
Өвөрхангай 0.135 0.720
Зураг 14. Хүн амын суурьшлын даац Баян-Өлгий
ашиглалт, саяар (2019) 0.117 0.590
Архангай
Ховд 0.109 0.280
Баянхонгор 0.095 0.550
Увс
0.090 0.360
Дорнод
Хэнтий 0.089 0.630
Завхан
Дорноговь 0.083 0.500
Өмнөговь
Сүхбаатар 0.082 0.950
Говь-Алтай
Дундговь 0.078 0.900
0.073 0.630
0.0701.170
0.0609.170
0.0630.210
0.058 0.480
0.0407.14 Боломжит хүн ам, саяар
Хүн ам, саяар
Эх үүсвэр: Гипрогор, 1988, ХАНСХЕТ-ийн судалгаа 2020
Эх4.2ү.үНсУвТэАрГ:ДГЭиВпСрГЭоРгИоЙрН, Т1Ү9В8Ш8Н,ИХЙАХНОТСБХАЕЙТГУ-иУЛйАнЛсТуЫдНаИлЖгаБаҮР2Э0Н2Ү0НЭЛГЭЭ
Нутаг дэвсгэрийн түвшинд хот байгуулалтын иж бүрэн үнэлгээ өгөхдөө байгаль
орчны үнэлгээ, нийгэм, эдийн засгийн үнэлгээ, дэд бүтцийн үнэлгээ гэсэн 3 бүлэг
үнэлгээний 20 хүчин зүйлээр үнэлгээ өгөв.
4.2. НУТАГ ДЭВСГЭРИЙН ТҮВШНИЙ ХОТ БАЙГУУЛАЛТЫН
ИЖ БҮРЭН ҮНЭЛГЭЭ
Нутаг дэвсгэрийн түвшинд хот байгуулалтын иж бүрэн үнэлгээ өгөхдөө байгаль орчны
үнэлгээ, нийгэм, эдийн засгийн үнэлгээ, дэд бүтцийн үнэлгээ гэсэн 3 бүлэг үнэлгээний 20
хүчинЗузрүайгл1э5э.рНүунтэалггэдээвөсггөэвр.ийн түвшний хот байгуулалтын иж бүрэн нэгдсэн үнэлгээ
23
ЗурХаүгсн1э5гт. Н8.уНтуатаггддээввсггээррииййннттүвүшвншинйихйотхбоатйгбуаулйаглутуылналтотхыирноимжжтбоүйрэбнайндэлгыднсэтналүбнаэйлнгээ
баланс www.barilga.gov.mn 29
Үнэлгээ Талбайн Эзлэх хувь Хот суурингийн
хэмжээ, га
хэмжээ тоо
Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл Хүснэгт 8. Нутаг дэвсгэрийн түвшний хот
байгуулалтын тохиромжтой байдлын талбайн
баланс
Үнэлгээ Талбайн Эзлэх Хот
хэмжээ, га хувь суурин-
Нэн хэмжээ гийн тоо
тохиромжтой 0
0% -
Тохиромжтой 17627888 11.19% 80
Хязгаарлагдмал 98643599.11 62.60% 200
тохиромжтой
Тохиромжгүй 29779891 18.90% 72
Нэн 10112775 6.42% 0
тохиромжгүй
Аймгуудын нийт газар нутгийн хэмжээнд
жигнэсэн дундаж аргаар баллын оноог
тооцоолсноор Улаанбаатар хот, Орхон,
Дархан-Уул Сэлэнгэ, Хэнтий, Дорнод аймгийн
нутаг дэвсгэрийн дийлэнх хэсэг тохиромжтой
ангилалд орсон бол Говь-Алтай, Ховд, Баян-
Өлгий аймгууд доогуур эрэмбэлэгдсэн байна.
Баян-өлгий аймгийн тухайд уулархаг
нутаг газар нутгийн багагүй хувийг эзэлдгээс
улбаалан үнэлгээний үр дүн бага гарсан
байна.
4.3. ХОТ ТОСГОНЫ ГАЗРЫН
ХОТ БАЙГУУЛАЛТЫН ИЖ
БҮРЭН ҮНЭЛГЭЭ
Хот тосгоны газрын хот байгуулалтын
иж бүрэн үнэлгээг тооцохдоо байгаль орчны
үнэлгээ, нийгэм, эдийн засгийн үнэлгээ, дэд
бүтцийн үнэлгээ, газар зохион байгуулалт,
төлөвлөлт, архитектур орон зай, ландшафтын
үнэлгээ гэх 5 бүлэг үнэлгээний 43 хүчин
зүйлээр Улаанбаатар хот, Майдар хот, Шинэ
Зуунмод хот, 21 аймгийн төв хот, 330 сумын
төв, 17 тосгодод үнэлгээ өгөв.
Нийт хот суурины газруудаас 27
нь тохиромжтой, 295 хязгаарлагдмал
тохиромжтой, 9 тохиромжгүй гэж үнэлэгдсэн.
Хот байгуулалтын тохиромжтой гэж
үнэлэгдсэн хотуудын хүн ам өсөх хандлагатай
байна.
30 www.barilga.gov.mn
ТАВ. Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл
НУТАГ ДЭВСГЭРИЙН БҮТЭЦ,
ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТ
Нутаг дэвсгэрийн хөгжлийн бүтэц, зохион байгуулалтыг орон
зайн хувьд оновчтой төлөвлөх нь хөрөнгө оруулалтын нийгэм, эдийн
засгийн үр ашгийг нэмэгдүүлж, орон нутагт жижиг дунд үйлдвэрлэл,
үйлчилгээ хөгжих зах зээлийг нэмэгдүүлж, хүн амын тогтвор суурьшлыг
хангах боломжтой юм. Энэ хүрээнд нийгэм, эдийн засгийн таталцал,
хүн ам, хөдөлмөрийн нөөц, бие даан хөгжих чадавхыг нь харгалзан
бүлэг суурины тогтолцоо буюу сум дундын төвүүд, засаг захиргаа,
нутаг дэвсгэрийн нэгжийн хуваарийг өөрчлөх, хот тосгоны засаг
захиргааны статус, зэрэглэл, ангиллыг оновчтой тогтоох саналуудыг
боловсруулсан.
www.barilga.gov.mn 31
5.1. БҮЛЭГ СУУРИНЫ ТОГТОЛЦОО
Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл Хүн амын нутагшилт, суурьшлын төв буюу бүлэг сууринд хамрагдсанаар бүлэг
хөгжлийн ерөнхий төслийн нэг гол үр дүн бол суурины төвд боловсрол, эрүүл мэндийн
Монгол Улсын бүс хот, тосгон, суурин газрууд, үйлчилгээг чанартай, хүртээмжтэй хүргэх, хот
тэдгээрийн газарзүйн байршил, нийгэм, эдийн байгуулалт, дэд бүтцийг хөгжлийн хөрөнгө
засгийн таталцалд тулгуурлан бүлэг суурины оруулалтыг нэмэгдүүлж, хүн амын амьдрах
төв буюу сум дундын төвүүдийг оновчтой ая тухтай орчин бүрдэж, орон нутагт хүн амын
тогтоох юм. Монгол Улсын нийт 350 гаруй зээлийн зохистой багтаамж бий болж, жижиг,
хот, сум, суурин газруудыг бүлэг суурины 90 дунд үйлдвэрлэл үйлчилгээ хөгжих боломж
тогтолцоонд хуваарилсан бөгөөд ингэснээр бүрдэнэ.
дунджаар 4 сум, суурин газар нэг сум дундын
Хүснэгт 9. Бүлэг суурины төвийг тогтооход харгалзан үзсэн шалгуур үзүүлэлтүүд
Ангилал 1.Ш2. аХлагмуруаргдүазхүсүулурэилнтүгаүздруудаас бусад суурин газрууд хүртэлх
1. Газарзүйн төв байршил ни1й.л1б эБрүзлаэйг, скумурины төвөөс бусад сумд хүртэлх нийлбэр зай, км
2. Хүн ам 55..321...2. нХТНиаөйимвлйиртбйаэхнгрүднхазүаахнмйа,ысмукнмыунрниитйнототг,оа2оз0,р22у00у2д0аас бусад суурин газрууд хүртэлх
5.42..1. НХиүйнтахмүыннажмиылнийннийдтунтдоаож, 2ө0с2өл0т, 2010/2020
2. Хүн ам
5.52..2. ТСөвууирйиннхгүанзаармт ысунуртоьшо,и2х0х2ү0н амын эзлэх хувь, 2020
6. Газар нутаг 2.3. Хүн амын жилийн дундаж өсөлт, 2010/2020
7. Боловсролын Га2з.а4р. нСуутугирйиннхгэамзажрэтэ,скуму2рьших хүн амын эзлэх хувь, 2020
Ерөнхий боловсролын сургуульд суралцах насны нийт хүүхдээс
43.. БГаозлаорвнстүурайтотлаалчлгыицлнаглүээйнличйилгээнийэхазГЕлрарэьзөхяанахрлхуиавнхьйу,т2сгби0уойу2лрн0оихнвэсмргаожзлэрыэы,ннкмсс2ууррггууууллььдд суралцаж буй хүүхдийн хүүхдээс
суралцах насны нийт
т8а. талцЭалрүүл мэндийн Нихайтрьхяүналаамхд тсуухуарйиннсугаурзринынгазсруырнгуэумлньэдлэсгутрхаэлвцтэанжэмбчулйүүхлүсүэхндийн эзлэх
үйлчилгээний
ирхгуэвдьи,й2н0э2з0лэх хувь, 2020
5. Эрүүл тмаэтнадлциайлн
Нийт хүн амд тухайн суурин газрын эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлсэн
ү9.йлчилХгоэтэнибйатйагтуауллцалатлын Хоитргбэадйигуйунлаэзллтыэхн хтуовхиьр, о2м0ж20той байдлын үнэлгээ
8. Хот байүгнуэуллгэаэлтын үнэлгээ Хот байгуулалтын тохиромжтой байдлын үнэлгээ
9. Н10и.йгмиНйинйгбмуисйанд бдуэсдадбүдтээдц ССумумддунудныдын нээммнэнлээлгэ,г,ООннццгогоййббааййддллыыннххээллттээсс, ,ццааггддаааа,, шшүүүүхх,, прокурор,
бүтэц прбоактулраонр,хбаамтглааанлхаахмаганаглиа, хнэагнтггиэ,лнэгтгэл
ЗурЗаурга1г61.6Б. үБлүэлгэгсусууурриинныыттооггттооллццоооо ббууююууссууммддунудныдын нттөвөв
32 www.barilga.gov.mn
26
Монгол Улсын нийт 350 хот, суурин газраас хүн амын тоо, өсөлт их, нийгэм, эдийн засгийн Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл
таталцалтай, хөгжлийн хэтийн төлөв зэргийг харгалзан 90 бүлэг суурины төвийг тогтоосноор
бүлэг суурины төвийн дундаж хүн ам 2020 онд 2900 байгаа бол 2040 онд 5500 болж, бараг 2
дахин нэмэгдсэнээр орон нутагт хүн амын зохистой төвлөрөл бий болох боломжтой болно.
Хүснэгт 10. Бүлэг суурины дундаж хүн ам, 2020-2040 онд
Хүн ам 2020 он 2040 он
Бүлэг суурины дундаж хүн ам 19469 26498
Бүлэг суурины төвийн хүн ам 2900 5200
Мөн бүлэг суурины төв буюу сум дундын төвд чанартай, хүртээмжтэй боловсрол, эрүүл
мэндийн болон бусад нийгмийн үйлчилгээг иргэдэд хүргэхээс гадна иргэдийн эрүүл, аюулгүй,
ая тухтай орчинд амьдрах нөхцөлийг хангах үүднээс хот байгуулалтын инженерийн нэгдсэн
дэд бүтцээр айл өрх, аж ахуйн нэгжүүдийг хангах боломж бүрдэнэ.
Хүснэгт 11. Бүлэг суурины тогтолцооны хуваарийн санал, Завхан аймгийн жишээгээр
Хүн ам ЕБС Нийт хүнд Хот
хамран хэвтэн байгуу-
№ Сум, суурин Хүн ам, Төвийн Хотжилт, Өсөлтийн Газар сургал- эмчлэ- лалтын Хөгжлийн стратеги
2020 хүн ам, % хувь 2010 нутаг, км2 гсдийн үнэлгээ чиглэл
тын эзлэх
2020 /2020 хувь хувь
1. Завхан аймаг
Улиастай (төв) 16,397 16,397 100 1.6 28 140.9 80.6 3.7 Аймгийн төдийгүй
Алдархаан 3,032 892 18.0 5.8 3.1 бүсийн төв болон
Цагаанхайрхан 1,360 301 29 1.5 7158 44.4 хөгжих боломжтой,
1 Яруу 2,024 394 28.5 16.8 3.1
Идэр 2,529 582 22 0.5 2653 79.7 11.8 2.8 засаг захиргаа,
15.2 3.0 үйлдвэрлэл,
Дүн 25,342 18,566 19 0.4 4956 111.4
56.2 3.2 үйлчилгээ, мал аж
Тосонцэнгэл 9,438 5552 23 1.2 3708 105.4 ахуй, газар тариалан
Их-Уул 6,491 1081 84.1
2 Тэлмэн 2,872 73 1.4 18504 78.7 давамгайлсан.
425
Дүн 59 2.4 2672 26.5 3.4 Зүүн хэсгийн хөдөө
17 2.1 3776 13.1 3.0 аж ахуй, зам тээврийн
15 1.4 3446 13.9 2.9
зангилаа болж, төв
18,801 7058 38 2.2 9894 93.9 20.0 3.1 нь аймгийн дэд төв
буюу орон нутгийн
зэрэглэлтэй хот болон
хөгжих боломжтой.
Тэс (төв) 2,934 1000 34 0.5 872 96.7 8.8 2.8 Арцсуурь хилийн
Баянтэс 2,626 528 20 1.0 4339 93.8 17.8 2.7 боомтын гадаад
1,049 209 20 3.0 654 91.6 14.6 2.7 худалдаа, зам
3 Асгат 1,803 528 29 1.1 2558 63.2 19.4 3.0 тээврийн зангилаа
Баянхайрхан 8,412 27 1.0 8423 87.8 төв болж хөгжих
1,918 2,265 31 1.3 5302 77.9 14.6 2.8
Дүн 1,937 585 16 0.7 3277 83.6 боломжтой.
1,620 318 21 -0.1 2373 76.8
Түдэвтэй-төв 1,522 348 26 0.3 2490 93.5 17.9 3.1
1,552 399 25 0.3 2392 85.8
Нөмрөг 8,549 388 24 0.5 15834 83.3 11.8 2.9 Мал аж ахуй, баруун
4 Цэцэн-Уул 1,097 2,038 31 1.4 3611 78.0 20.0 2.6 хойд хэвтээ тэнхлэгийн
Сонгино
2,286 335 21 3.1 7260 55.2 12.8 2.7 зангилаа төв болон
1,712 18 2.0 4167 50.5
Сантмаргац 1,326 470 23 1.7 3492 94.3 12.2 3.0 хөгжих боломжтой.
5,262 313 22 2.2 18531 65.3
Дүн 1,799 311 17 -0.5 2690 84.0 15.0 2.9
1,288 6,421 22 0.0 2571 80.9
Завханмандал 2,619 302 16 -0.9 6009 61.7 25.7 3.0 Баруун хэсэгт мал
(төв) 5,706 279 18 -0.6 11270 72.4 аж ахуй, байгалийн
428 9.8 3.2 аялал жуулчлал, уул
Дөрвөлжин 1009 9.4 3.0 уурхай хослон хөгжих
5 Эрдэнэхайрхан 12.6 2.9 боломжтой нутаг.
13.0 3.0
Ургамал 10.9 2.8 Мал аж ахуй, уулын
15.6 2.9 спорт аялал жуулчлал
Дүн 4.6 2.6
9.1 2.8 хөгжих нутаг.
Шилүүстэй-төв
6 Цагаанчулуут
Отгон
Дүн
www.barilga.gov.mn 33
Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл 5.2. ЗАСАГ ЗАХИРГАА, НУТАГ ДЭВСГЭРИЙН ХУВААРИЙН
ӨӨРЧЛӨЛТИЙН САНАЛ
Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн сумаас цөөн хүн амтай аймаг, хорооноос цөөн
одоогийн хуваарь нь орон нутгийн иргэдэд хүн амтай дүүрэг байсаар байгаа нь өөрчлөх
боловсрол, эрүүл мэндийн үйлчилгээг ойр нэг үндэслэл болж байна. Засаг захиргаа,
хүргэх үүднээс 1931 онд бий болсон бөгөөд нутаг дэвсгэрийн хуваарийг орон зайн хувьд
1990-ээд оноос хойш зам тээврийн болон оновчтой төлөвлөлтөд нийцүүлэн аймгийн
машин техник хэрэгслийн нөхцөл сайжирснаар төвөөс 40 хүртэл км зайд орших, хүн ам цөөн
хөдөө орон нутгийн иргэдийн хувьд сум, 27 сумд, өөр хоорондоо 30 хүртэл км зайтай
аймгийн төв орж төрийн үйлчилгээг авах хүн ам цөөн нийгэм эдийн засгийн гадагш
боломж эрс сайжирсан. Мөн засаг захиргааны таталцал бүхий 24 сумдыг нэгтгэх саналыг
нэгжийн түвшин хооронд шалгуур үзүүлэлт боловсруулсан.
байдаггүйгээс багаас цөөн хүн амтай сум,
Зураг 17. Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн хуваарийг санал
5.2.1. ҮНДЭСЛЭЛ, АРГАЗҮЙ Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн одоогийн
хуваарийг анх хөдөөгийн иргэдэд боловсрол,
Монгол Улс 1564.1 мянган км.кв нутаг эрүүл мэнд зэрэг төрийн үйлчилгээг ойр
дэвсгэр дээр 2167 (нийслэл Улаанбаатар хүргэх үүднээс ЗХУ”ын эрдэмтэдтэй хамтран
хот, 21 аймаг, 330 сум, 9 дүүрэг, 1635 баг, 171 тогтоосон 1931 онтой харьцуулахад 2022
хороо) нэгжид хуваагдаж байна. Монгол орны оны байдлаар хөдөөгийн иргэдийн сум төв
нутаг дэвсгэрийн нэгжийн газар нутаг болон рүү очдог хугацаа 5 дахин, сумын төвөөс
хүн амын харьцуулалт шалгуур үзүүлэлт сул аймгийн төв рүү очих хугацаа 2,5 дахин,
хамааралтай буюу босго утгын хамаарал
байхгүй байна.
34 www.barilga.gov.mn
аймгийн төвөөс нийслэл рүү очих хугацаа 3 тээврийн дэд бүтэц болон тээврийн хэрэгсэл Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл
дахин нь богиноссон засаг захиргаа, нутаг сайжирч иргэдийг төрийн үйлчилгээ авахаар
дэвсгэрийн хуваарийг томсгон өөрчлөх нэг төв суурин рүү татагдах хугацаа 2,5-5 дахин
томоохон үндэслэл болно гэж үзэж байна. богиноссон байна.
Тодруулбал 1931-2022 оны хооронд зам
Нийгэм Эдийн засаг Хүрээлэн буй Шалгуур
орчин үзүүлэлт
Боловсрол, эрүүл Олон нэгжүүд бие байхгүй
мэндийн даан хөгжих чадавхи Хүн амын төвлөрөл
ихтэй хот, сууринд Хорооны хүн амаас
байгуулагын хүчин сул хүрээлэн буй орчны 5 дахин бага хүнтэй
чадал ашиглалт хүн Эдийн засгийн дүүрэг Багахангай
төрөлжилт бага бохирдол их Сумын хүн амаас 5
ам цөөн жижиг Төвсийн үрэлгэн дахин цөөн хүнтэй
нэгжид маш сул, Төвийн болон аймаг Говьсүмбэр
Хүн ам ихтэй том зардал Хангайн бүсийн төв Багийн хүн амаас 7
сумдад хүчин чадал дахин цөөн хүнтэй
ашиглалт хэтэрсэн Орон нутагт ЖДҮ, хэсэгт малчин
үйлчилгээ хөгжих зах өрхийн болон малын сум
Боловсон хүчний зээл байхгүй (<5000)
хангамж дутагдах, тооны нягтшил Хүн амын тоогоор
Анх байгуулагдсан ихэссэн бэлчээрийн тодорхой түвшний
илүүдэх үеийн эдийн засаг, доройтолд хүргэдэг шалгуур үзүүлэлтээр
Нийгмийн хөгжлийн чиг үүрэг тодорхойлоогүйгээс
үйлчилгээний чанар, Жижиг суманд 4 болж том сум, жижиг
хүртээмж сул байх өөрчлөгдсөн улирлын турш мал
Гэр бүл төлөвлөлтөд сум, том аймаг,
эрсдэл учрах, төрөл бэлчээдэг нь жижиг аймагт төрийн
бэлчээрийн
ойртох талхагдалд хүргэдэг. үйлчилгээний
ачаалал даац хэт
ялгаатай байна.
Зураг 18. Засаг захиргааны хуваарийг өөрчлөх үндэслэл
Дээрх зурагтЗүурзаүгүл1с8н. эЗэарсаогдзоаохигирйганазнаысахугвзааахриирйггаөаө,рнчултөахгүднэдвэсслгээлрийн хуваарийг
өөрчлөх үндэслэлийг нийгэм, эдийн засаг, экологи, шалгуур үзүүлэлт талаас нь
тодоДрэхэорхй дузрудрасгатн баүзйүнүал.снТэуэхрайлобдаологхиүйнн амзэцэөлөбнатйэхйгүзйа, рэидмийснумзадсагидйнхүтнөраөмлжциөлөтнтсэулй,
жзөаөисржачиглгөзхасхуиүмнрддгааэадс,лбэнлоуитлайоггвсднрэивойслггэ,эмрэ,ирйүэндүилхйумнваэазнардсиайзггэ, рэтөгөгөтсөөвжирйибнйахнгөарүбөйанлйгчөниаол.ргХуэуүэлрнаэиэллйтыэсннабнлуибййагоэррмыч,ннэыдхихүйучнвиьүндр
чэакодлаолгиа,шишглаалглутурмашүзсүуүллэ, лбтолотваслоанасхүчнньий хтөавнигйанмжхэмсгуиуй,нхүхнүнамамы,нгтаөзаррөлнуотйарг тбоалгтаытанй
этродсодрэхлойхадруьрцдасаннгубйаөйнад.өТрубхааййлнбаа.лМхөүн эадмийнсузмадсагдийн4 хуувльидрлхыүнн абмэлцчөээөрнисйунм,хсүруэулрциэнэ
гцаөзөанрттэйозраорнимнусутмгидйанд хжүинжаимг,цдөөуннтдэйүйжлиджвиэг рлхэолм,сүйблайчгиалаггэааэсхөбэгжлчиэхэрзиайхн змээалргабаанйхгагүрйа,х
эсүдйумличдйианлдгзэбаэоснлгииоййвсснарлтобөлар, рөэырлнүжүхилүлчмтиэнснчудалдз,аэтлрөэасгшвтииөгйрлниайлхнтөрөнбньоглөнсэоогнрт.оуТумлүүүаннлдчтэлысэлннэлншиабйлөгггэуөумөрд, эбүздаүгиүийлйнэнлүхтүрнбөаагймөхаөгүажйс
бмаагша сбуалй, нбао.лХовүсроэнэлхүэчннибйуйхаонргачмныж мхууву,ьхдүнтөви7йднаххиэнсгциөйөнн ххүүннтэаймс, угма,засурмныунтхаүгнбаамгааатасй5
сауммыднадтө4рөуллиорйлрытонлбтыэлнчэрэсрдиэйлн хаүррьэцлацнэгэуйхомдсахбианйцгаөөангахаүснтбээйлачйэмэарги, йхонрмооанрыгахаүнн гаамрааахс
бөондлөсронб.айТнүаү.нМчөлнэнэдшийанлзгуаусгрийүнзүхүулвьэдлтхүбнааймхгүй5 ндьахниэнг бтоагма үхнүндтээсйлэдлүүбрөэггөбөадйсбааагрийбанйхгаүанг
адцмөунөаднассуүм7йл, ддсвуауэхрриилннэлцг,аөзөаүнрйтлчхоиүрлногтнэээнйутсхгөуигмйжн,ихжсуимжзиаыгх,н хзүанйлашмгүайасөө5рчлдөаххниьнзүцйөтөэнй юхмүн. тэй аймаг,
хорооны хүн амаас 5 дахин бага хүнтэй дүүрэг байсаар байгааг зайлшгүй өөрчлөх
нь зүйтэй юм.
Зураг 19. Засаг захиргааны хуваарийн өөрчлөлтийн тоо, онуудаар
www.barilga.gov.mn 35
30
Зураг 19. Засаг захиргааны хуваарийн өөрчлөлтийн тоо, онуудаар
Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл
Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засагтай социализмын үед аж үйлдвэржилт,
төмТөрөвзлаөмр,сөанвтотөзлаөмвлтөэгэөвөртийэндисйанлбзаарсаыгнтахйөгж•и лГ,аазяалразүлйжн убуалйчрлшаилл,, усуумл дууунрдхыайн хбооолроонндох
хсооцтжиаиллитзымгыднаүгеадназжаүсйалгдзваэхрижриглата,,төнмутөаргздамэв, сгэризйанй нэгжийн хуваарийн өөрчлөлтийг
атшжахзааувруувсттдууоаааларганчдхзрлааизбаүмйайулйхну,хлтилиуэчрөугйэлгөалавжрэхрачух,ии,улйрнртөннсхөэлуаэгртттсйниагаййэбгнлгнхоьбдлдшадүэоэруйээвныуэлсрнхрэгчхоэхдиахртилйөзжийгугйиэхжрннлиэигтйназлыжниаа,гэйссагидгжятирзаолисайгдайаэйнлннно, рүххнү••одр йэтсГХбүэханлаэоазэйэтмралрлажргшб,эгиадэихййалнөггж,удутххуөгбүлалинаарймйлганаөнтмылраызн.хнэаэШрнмтсхио,ужлхнузэирээаэрьлэ,рошртимимсббжлуаотм1йлоы0гйоуннужблиахатлйүөхдднв,лиыйнн
снуьмдаэаэсрхдэзэушргтаүавсштноидйорөхөорйчхлаөрлатгидйагж10ба0йундаа. а х•и йНжиийргмсиэйнн. Хардиэндхүн абмүтыцнийннутагшхүирлттэ,эмж
сШуиунрэьэшрлбыанйгутуолгатхо,лтцаотоанндбухуалмгагхи,йннэгттгоэмхдоэоэхон ө(өброчлловөслртолг,аэррсүаүнл м1э9н9д0) оноос хойш
үэбдноидлйоснэннхздүанэсэагирөйдөнардчүүлнйдөлэлчстллэхэхилтй,өгхрдөиэдйжөнлиүмрйөлсрэчинэлгүргэйхэл. нэилйт
• Эдийн засгийн таталцал
• Улсын хилтэй залгаа эсэх, хил орчмын
зай, хүЗратэсэамгжзиайхгихраграгаанлызанх,узваараирмий1г0 өжөирлчдлөх үснуэмлдгыээггөөброчллоөвхгсүрйуублайаххад харгалзах
хсүумчианасзүдйэлэшситйүгвдшанриайахөөбрачйлдөллтаиайрг т1о0д0оурдхаоайлс•о нО. Үрүонд: зайн хувьд оновчтой төлөвлөх
хийж ирсэн. Харин хүн амын нутагшилт,
суур•ьшЭлыдинйнтозгатослгицйонончдигхүаүмргэигйн томоохон (хоорондоо 40 км дотор зайтай сумд)
өөр•члөХлтүнгаармсаынн1ө9с9ө0лотн, оөоөсрчхлойөшлтүндсэндээ • Улсын чанартай авто зам болон үйлдвэр,
уурхайн байршлыг харгалзах
өөр•члөХлтүнхиаймгдыэнжтиорос,эзнагүхйз.ээлийн багтаамж • Газар нутаг багатай, хүн ам бага, хүн амын
•ЗасУаггсазаатхниыргбаүатнэыц, Үхнувдаэасрнииййг цөөөөнрхч,луөгхсаатнөысөблатйдблуыург схаанргаблозлаохн өсөлтгүй сумдыг
үнэл•гээГгазбаорлзоүвйснрубуалйархшадил,хасругмалдзуанхдыхнүчхионорондноэхгтзэахй (бүгдийг нь нэгтгэхээс илүүтэй
зүйл•сийГгазадрарнауатхгийбнайхдэлмажаэрэ,тсоудмоырхнойтөлвсоинй.н байнришйигмли, йхнүнсаумурыьн сүйуулрчиьлшгиээлг нь хадгалах
Үүн•д: байдл•ы нСэсүувнмээыллнгбэтаэүгвбшоилноднбтаойсггаолниыйснтбаүтсуэсэтарйхүбноалмгоыхн)
• Хот байгуулалтын тохиромжтой
Эдийн засгийн чиг үүрэг
• Хүн амын өсөлт, өөрчлөлт тоог говь цөлийн бүсэд 2000-аас дээш, тал,
• Хүн амын тоо, зах зээлийн багтаамж 31 хээрийн бүсэд 2500-аас дээш, ойт хээрийн
• Угсаатны бүтэц, Үндэсний цөөнх, бүсэд 3000-аас дээш байх зарчмыг дагах
угсаатны байдлыг харгалзах • Багийн түвшинд хүн амын тоо нь аймгийн
36 www.barilga.gov.mn
төвийн сумын багт 8484, хөдөөгийн сумын ач холбогдолтой Матад сумын Мэнэн баг, Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл
түвшинд 4615 хүнээс хамгийн бага нь 102 Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын Уртын
хүнтэй байна. Говь, цөлийн бүсэд 250-600 гол баг буюу Эхийн гол зэрэг тосгоныг сум
хүн, тал хээрийн бүсэд 501-1000 хүн, ойт болгон зохион байгуулах боломжтой.
хээрийн бүсэд 750-1200 хүнтэй байхаар
өөрчлөх. Аймгийн төвийн сумдыг хот 5.2.2. АЙМГИЙН ТӨВТЭЙ НЭГТГЭХ
болгон зохион байгуулж, аймгийн төвийн БОЛОЛЦООТОЙ СУМУУД
сумдын багийг хороо болгохдоо хүн амын
тоог 1500-3000 хооронд байхаар зохион Аймгийн төвд нэгтгэх боломжтой
байгуулах сумуудыг дараах шалгуур үзүүлэлтүүдээр
• Нийслэлийн засаг захиргааны дунд шатны тооцсон. Үүнд:
дүүргийн зохион байгуулалтыг хийхдээ
алслагдсан дүүргийн хүн амын тоо 20000- • Нэгтгэгдэх аймгийн төв хүртэлх зай, км
аас багагүй байх, төвийн дүүрэгт 100000-
200000 байх, алслагдсан дүүргийн хорооны • Нийт хүн ам, 2020
хүн ам 4000-8000, төвийн дүүрэгт 5000-
10000 хүнтэй байхаар зохион байгуулах • Төвийн хүн ам, хотжилтын түвшин,
Засаг захиргааны хуваарийг аймаг • Хүн амын өсөлтийн хувь, 2010/2020
(Говьсүмбэр, Орхон, Дархан-Уул)-ийн
түвшинд болон сум, багийн түвшинд өөрчлөлт • Газар нутгийн хэмжээ, км2
оруулахаас гадна шинээр сум байгуулах,
сумын засаг захиргааны төвийн статусыг • Боловсролын үйлчилгээний таталцал,
шилжүүлэх боломжийг харгалзах ёстой. нийт сурах насны хүүхдийн хэдэн
Монгол Улсын хэмжээнд багийн статустай 18 хувь сумын сургуульдаа сурч байгаа
тосгонууд дотор тухайн харъяалж буй сумын үзүүлэлт, 2020
төвөөс илүү их суурьшилтай, нийгмийн дэд
бүтцийн үйлчилгээ, хүртээмж сайн, эдийн • Сумын иргэдийн хэдэн хувь сумын
засгийн чиг үүрэг нь тодорхой хэд хэдэн эмнэлэгтэй хэвтэн эмчлүүлдэг талаарх
тосгон байна. Хялганат, Хатгал зэрэг тосгоны үзүүлэлт, хувиар, 2020
хүн ам харъяа сумын нийт хүн амд эзлэх хувь
нь 50 хувиас дээш тосгонууд, дундаж сумдын Дээрх үндсэн үзүүлэлтүүдийг 1-12.0
хүн амтай ойролцоо Түнхэл, Бугант, Бэрх Хэрх хүртэлх индекс рүү түгээлт хийж, тэдгээрийн
тосгонууд байна. Үүнээс гадна стратегийн арифметик дунджаар нэгдсэн индексийг
гаргасан. Хамгийн муу үзүүлэлтийг 1.0 рүү,
сайн үзүүлэлтийг 12.0 рүү түгээлт хийж
гаргасан. Түүнчлэн энэхүү тоон үзүүлэлтээс
гадна чанарын үнэлгээний аргаар доорх
хүснэгтэд заасны дагуу бүрэн боломжтой,
боломжтой, шаардлагагүй гэж үнэлсэн.
www.barilga.gov.mn 37
Хүснэгт 12. Аймгийн төвтэй нэгтгэх боломжтой сумуудын үндсэн үзүүлэлтүүд
Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл № Сум Зай, Тоон нэгдсэн Чанарын үнэлгээ (12, 8, 4) Нэгдсэн үнэлгээ
км үнэлгээ (0-12.0)
Тоо Үнэлгээ Тоо Үнэлгээ Тайлбар Тоо Чанар
Зуунмод хот нь Сэргэлэн
сумын нутаг дэвсгэр дотор
оршдог бөгөөд хотын захын гэр
1 Сэргэлэн, 15 9.1 Нэн 12 Нэн хорооллын багийн хүн ам нь 10.6 Нэн
Төв тохиромжтой тохиромжтой аймгийн төвдөө харьяалагддаг тохиромжтой
бол газар нь Сэргэлэн суманд
харьяалагддаг. Аймгийн төвдөө
нийгэм-эдийн засгийн засгийн
таталцал их.
Газар нутаг харьцангуй том ч хүн
2 Ханхонгор, 25 8.6 Нэн 12 Нэн тохиромж ам цөөн, аймгийн төвтэй ойр, 10.3 Нэн
Өмнөговь тохиромжтой той Даланзадгад хотын нийгэм-эдийн тохиромжтой
засгийн бүрэн таталцалд оршдог.
Чойбалсан хотын баруун захад,
хэт ойр зайд нийгэм-эдийн
засгийн хувьд аймгийн төвийн
3 Баянтүмэн, 10 8.5 Нэн 12 Нэн бүрэн таталцалд оршдог. Газар 10.2 Нэн
Дорнод тохиромжтой тохиромжтой нутаг том, хилийн сум хэдий ч, тохиромжтой
сумын төв нь Чойбалсан хотын
баруун талд хилээс тус хотоос
илүү хол байршдаг.
Аймгийн төвд нийгэм-эдийн
4 Баян-Овоо, 24 8.4 Нэн 12 Нэн засгийн бүрэн таталцалд, ойр 10.2 Нэн
Баянхонгор тохиромжтой тохиромжтой зайд байрладаг. Хүн ам цөөн, тохиромжтой
газар нутаг бага.
Алдархаан, Нэн Нэн Газар нутаг том ч аймгийн төвийн Нэн
Завхан тохиромжтой тохиромжтой тохиромжтой
5 32 8.0 12 нийгэм-эдийн засгийн бүрэн 10.0
таталцалд оршдог.
6 Орхон, 22 7.9 Нэн 12 Нэн Аймгийн төвтэй ойр, нийгэм- 10.0 Нэн
Булган тохиромжтой тохиромжтой эдийн засгийн бүрэн таталцалд тохиромжтой
оршдог.
Аймгийн төвийн захад хэт ойр
7 Бугат, Баян- 4 7.9 Нэн 12 Нэн зайд сумын төв оршдог. Өлгий 9.9 Нэн
Өлгий тохиромжтой тохиромжтой хотын нийгэм-эдийн засгийн тохиромжтой
бүрэн таталцалд оршдог.
8 Тайшир, 43 7.3 Нэн 12 Нэн Хүн ам цөөн, аймгийн төвийн 9.6 Нэн
Говь-Алтай тохиромжтой тохиромжтой нийгэм-эдийн засгийн бүрэн тохиромжтой
таталцалд оршдог.
9 Тарагт, 35 7.3 Нэн 12 Нэн Харьцангуй хүн ам, газар нутаг 9.6 Нэн
Өвөрхангай тохиромжтой тохиромжтой бага, аймгийн төвийн нийгэм- тохиромжтой
эдийн таталцалд оршдог.
Газар нутаг том ч аймгийн төвтэй
10 Баянхутаг, 22 7.2 Нэн 12 Нэн ойр, хүн ам цөөн, аймгийн төвийн 9.6 Нэн
Хэнтий тохиромжтой тохиромжтой нийгэм-эдийн засгийн таталцалд тохиромжтой
оршдог.
11 Өлзийт, 17 7.1 Нэн 12 Нэн Аймгийн төвтэй ойр, аймгийн 9.6 Нэн
Баянхонгор тохиромжтой тохиромжтой төвийн нийгэм-эдийн засгийн тохиромжтой
бүрэн таталцалд оршдог.
12 Түргэн, Увс 34 6.5 Тохиромжтой 12 Нэн Аймгийн төвтэй ойр, нийгэм- 9.5 Нэн
тохиромжтой эдийн засгийн таталцалд оршдог. тохиромжтой
13 Баянтал, 26 6.4 Тохиромжтой 12 Нэн Хүн ам цөөн, аймгийн төвтэй 9.5 Нэн
Говьсүмбэр тохиромжтой ойр, нийгэм-эдийн засгийн бүрэн тохиромжтой
таталцалд оршдог.
14 Мөрөн, 27 6.1 Тохиромжтой 12 Нэн Аймгийн төвтэй ойр, хүн ам цөөн, 9.5 Нэн
Хэнтий тохиромжтой аймгийн төвтэй нийгэм-эдийн тохиромжтой
засгийн бүрэн таталцалд оршдог.
38 www.barilga.gov.mn
15 Цагаан- Увс 44 6.5 Тохиромжтой 12 Нэн Хүн ам цөөн, аймгийн төвийн 9.2 Тохиромжтой Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл
хайрхан, тохиромжтой нийгэм-эдийн засгийн бүрэн Тохиромжтой
таталцалд оршдог. Тохиромжгүй
Тохиромжгүй
Жаргалант, Хүн ам ихтэй ч, Эрдэнэт хоттой Тохиромжгүй
Орхон Тохиромжгүй
16 31 5.7 Тохиромжтой 8 Тохиромжтой ойр байршилтай, нийгэм-эдийн 6.9
Тохиромжгүй
засгийн таталцалд оршдог. Тохиромжгүй
Тохиромжгүй
Аймгийн төвтэй ойр оршдог ч хүн Тохиромжгүй
Тохиромжгүй
17 Эрдэнэцогт, 28 7.7 Нэн 4 Тохиромжгүй ам ихтэй, аялал жуулчлал хөгжих 5.8
Баянхонгор тохиромжтой боломжтой, сүү, махаар аймгийн
төвийг хангах нөөц сайтай.
Нэн Хүн ам ихтэй, үндэстний цөөнх
тохиромжтой
18 Ховд, Ховд 32 7.0 4 Тохиромжгүй казахууд төвлөрөн суудаг тул 5.5
тохиромжгүй.
Нэн Аймгийн төвтэй ойр ч хүн ам
тохиромжтой
19 Буян, Ховд 25 6.5 4 Тохиромжгүй ихтэй, газар тариалан их хөгжсөн 5.3
тул тохиромжгүй.
Аймгийн төвтэй ойр ч хүн ам
Цэнхэр, ихтэй, халуун рашаан сувиллын
Архангай
20 29 6.5 Тохиромжтой 4 Тохиромжгүй аялал жуулчлал их хөгжиж, 5.3
цаашдаа бие даан хөгжих
чадавхитай тул тохиромжгүй.
Аймгийн төвтэй ойр ч хүн ам
21 Их тамир, 27 6.5 Тохиромжтой 4 Тохиромжгүй ихтэй, сүү цагаан идээний 5.3
Архангай үйлдвэрлэл, аялал жуулчлал их
хөгжсөн тул тохиромжгүй.
Аймгийн төвтэй ойр оршдог ч,
22 Булган, 36 6.5 Тохиромжтой 4 Тохиромжгүй алслагдсан багууд сумын төв, 5.2
Архангай аймгийн төвөөс бартаа ихтэй хол
зайд оршдог тул тохиромжгүй.
Аймгийн төвтэй ойр ч, хүн ам
23 Тариалан, 30 6.3 Тохиромжтой 4 Тохиромжгүй харьцангуй их, угсаатны цөөнх 5.2
Увс болох хотон ястнууд төвлөрөн
суурьшдаг тул тохиромжгүй.
Аймгийн төвтэй ойр ч, хүн ам их,
24 Шаамар, 22 6.1 Тохиромжтой 4 Тохиромжгүй зөгийн аж ахуй, газар тариалан, 5.1
Сэлэнгэ аялал жуулчлал давамгай
хөгжсөн тул тохиромжгүй
Аймгийн төвтэй ойр ч, хүн
25 Хонгор, 23 5.7 Тохиромжтой 4 Тохиромжгүй ам их, үйлдвэрлэл хөгжих 4.9
Дархан-Уул боломжтой, дэд бүтэц сайтай тул
тохиромжгүй.
Аймгийн төвтэй нэгтгэх боломжтой тосгон статустайгаар зохион байгуулах нь
аймгийн төвөөс 4-40 км хүртэл алслагдсан оновчтой гэж үзсэн.
нийт 25 сумыг үндсэн шалгуур үзүүлэлтүүдээр
үнэлж, тэдгээрээс харьцуулсан судалгааны Дээрх сумдад зарим төрийн албан хаагчид
үндсэн дээр 16 сумыг нэгтгэхэд тохиромжтой нь аймгийн төвдөө амьдардаг, боловсрол,
гэж дүгнэсэн. Дээрх үнэлгээний дагуу 22 сумыг эрүүл мэндийн үйлчилгээний хувьд ихэнхдээ
аймгийн төвтэй нэгтгэж, нэгтгэгдсэн сумдын сумандаа хамрагдах бус нийгэм-эдийн засгийн
төвийн суурь үйлчилгээг хадгалан эмнэлэг, таталцлын хүрээнд аймгийн төвдөө татагддаг
сургуулийг зэрэглэл буулган хэвээр хадгалж, тул цаашид хөгжих боломж хязгаарлагдмал,
нэгтгэгдэж буй сумын төвийг багийн төв буюу хийсвэр байдалтай сумд байгаа тул аймгийн
төвд нэгтгэн өөрчлөх боломжтой юм.
5.2.3. ХООРОНД НЬ НЭГТГЭХ БОЛОМЖТОЙ СУМУУД
Газарзүйн байршлын хувьд 9-40 хүртэл км ойр зайд байрлалтай, өмнө нь нэг сум байсан, хүн
ам цөөнтэй, газар нутаг бага, нийгэм-эдийн засгийн хувьд том хот, сууринд гадагш таталцалтай
нэгтгэх боломжтой 23 сумдыг шалгуур үзүүлэлтүүдийн доорх хүснэгтэд харуулав.
www.barilga.gov.mn 39
Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл Хүснэгт 13. Хоорондоо нэгтгэх боломжтой сумдын тоон үнэлгээний үндсэн үзүүлэлтүүд
(тодруулсан нь өөртөө нэгтгэх боломжтой сум, хот)
Хүн ам, 2020 Хамр- Хүн амд
№ Аймаг Сум Зай Нийт Төвийн Өсөлт Газар ан хэвтэн Хот
км %, 2010/ нутаг, сурга- эмчлүү- байгуулалтын
км2 лтын лэгсдийн
2020 хувь эзлэх % үнэлгээ
1 Төв Баян 9 2256 1363 1.7 2905 59.8 14.2 3.0
1 Нийслэл Багахангай 4463 4463 2.2 140 3.5
2 Сэлэнгэ Жавхлант 12 1996 898 1.0 1190 57.6 12.7 2.6
2 Дархан-Уул Орхон 3255 2621 0.4 442 58.7 9.3 3.2
3 Ховд Мянгад 13 3693 903 1.4 3259 47.6 13.7 3.3
3 Ховд Буянт 3.6 3680 45.8 9.0 3.4
3713 1577
4 Архангай Төвшрүүлэх 15 2927 1617 -0.3 1190 71.5 7.3 3.1
4 Архангай 950 2.1 3223 45.9 7.9 3.2
Цэнхэр 6038
5 Сэлэнгэ Орхон 19 2294 880 0.5 1306 54.2 12.7 3.3
5 Сэлэнгэ Хөтөл 9281 7389 1.2 1312 95.0 13.5 3.5
6 Сэлэнгэ Сант 38 2154 1297 0.2 1387 64.1 10.3 3.1
6 Сэлэнгэ Хөтөл 9281 7389 1.2 1312 95.0 13.5 3.5
7 Төв Баяндэлгэр 22 1593 833 2.8 2147 66.1 12.8 2.9
29342 29342 0.9 620 83.8 17.7 2.9
7 Улаанбаатар Багануур
8 Өвөрхангай Өлзийт 22 2389 1002 -0.3 1797 47.0 11.1 3.1
8 Өвөрхангай Есөнзүйл 2857 916 -0.2 2211 101.2 17.2 2.8
9 Баянхонгор Жаргалант 25 2124 601 1.2 2561 75.9 14.1 2.5
9 Баянхонгор Заг 2931 600 0.7 4175 77.3 8.9 2.7
10 Төв Сүмбэр 961 0.6 349 75.2 14.6 3.2
10 Сэлэнгэ Баянгол 25 1729 3929 0.9 1976 76.5 9.3 3.4
5632
11 Төв Цээл 25 2610 591 1.0 1656 92.9 15.1 2.9
11 Төв Угтаал-цайдам 2609 1548 1.3 1548 74.0 10.8 2.8
1020 2.1 4046 81.5 7.6 3.4
12 Дорноговь Далан- 25 3023 2401 0.6 7443 84.7 7.2 3.4
жаргалан
12 Дорноговь Айраг 3657
13 Төв Баянхангай 26 1381 849 0.0 1007 71.4 23.6 3.0
13 Төв Лүн 2514 973 0.1 2530 78.9 12.4 3.2
14 Өвөрхангай Зүүнбаян- 26 3859 823 0.3 2701 43.0 9.7 3.2
Улаан
14 Өвөрхангай Уянга 9542 5020 1.0 3139 78.4 8.3 2.9
15 Завхан 27 1049 209 3.0 654 91.6 14.6 2.7
15 Завхан Асгат 1803 528 1.1 2558 63.2 19.4 3.0
Баянхайрхан
16 Увс Өлгий 27 2454 529 2.0 2341 80.3 17.2 2.9
16 Увс Өмнөговь 4719 1054 1.7 3146 81.5 12.2 3.3
17 Увс Хяргас 28 2558 864 0.4 3416 85.2 12.3 2.9
17 Увс Зүүнговь 2849 967 1.4 4013 82.1 14.1 2.7
18 Баянхонгор Жинст 2.8
18 Баянхонгор Богд 29 2261 432 1.9 5313 49.8 7.1 2.7
3130 606 1.6 3983 81.5 9.5
19 Булган Баяннуур 30 1808 623 2.0 960 82.6 13.0 3.0
19 Булган Дашинчилэн 3042 934 4.1 2319 84.5 6.2 3.5
20 Сэлэнгэ Зүүнбүрэн 30 2860 1933 1.3 1205 80.3 12.2 3.3
20 Сэлэнгэ Шаамар 1861 0.8 672 83.6 5.7 3.3
4059
21 Төв Архуст 30 1350 761 1.1 829 83.8 7.7 2.9
21 Төв Эрдэнэ 3926 1544 0.9 8039 66.6 11.7 2.9
22 Дундговь Дэрэн 30 2157 482 1.6 3624 50.0 7.8 2.6
22 Дундговь Дэлгэрцогт 1650 531 1.5 2502 55.6 16.2 2.7
23 Хэнтий Дархан 40 2012 440 1.4 4311 82.7 17.9 2.9
23 Хэнтий Бор-Өндөр 8857 8857 0.2 144 99.6 22.7 3.2
Тайлбар: Тод үсгээр тэмдэглэсэн нь нэгтгэгдэх боломжтой сум бөгөөд дараагийн
мөрөнд өөртөө нэгтгэх боломжтой сумдыг оруулав.
40 www.barilga.gov.mn
Хүснэгт 14. Хооронд нь нэгтгэх боломжтой сумдын тохиромжтой байдлын харьцуулсан үнэлгээ
Татагдан Чанарын үнэлгээ Нэгдсэн үнэлгээ Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл
нэгдэх сум
№ Сум Тохиромж Тоо Тайлбар Тоо Тохиромжтой
байдал
Хүн ам хэт цөөн, газар нутаг
1 Жавхлант, Орхон, Нэн 12 бага, нийгмийн үйлчилгээний 10.4 Нэн
Сэлэнгэ Дархан-Уул тохиромжтой гадагш таталцалтай, хүн амын тохиромжтой
тооны өсөлт бага
2 Өлзийт, Есөнзүйл Нэн 12 Хүн ам цөөн, хүн амын тооны 9.9 Нэн
Өвөрхангай тохиромжтой бууралттай, газар нутаг бага, тохиромжтой
сургуульд хамрагдах насны
хүүхдийн 46 хувь сумандаа
сурдаг
3 Баян, Төв Нийслэл, Нэн 12 Хүн ам цөөн, нийгэм, эдийн 9.8 Нэн
Багахангай тохиромжтой засгийн хувьд ойр байршилтай тохиромжтой
Багахангайд татагддаг.
4 Дэлгэрцогт, Дэрэн Нэн 12 Хүн ам хэт цөөн, газар нутаг 9.7 Нэн
Дундговь тохиромжтой бага, хүн амын өсөлт бага, тохиромжтой
нийгмийн үйлчилгээний гадагш
таталцал ихтэй.
Зүүнбаян Уянга Нэн 12 Хүн ам цөөн, хүн амын өсөлт 9.5 Нэн
5 -Улаан, тохиромжтой зогсонги, газар нутаг бага, тохиромжтой
Өвөрхангай нийгмийн үйлчилгээний гадагш
таталцал их.
6 Төвшрүүлэх, Цэнхэр Нэн 12 Хүн ам цөөн, хүн амын тоо 9.5 Нэн
Архангай тохиромжтой бууралттай, газар нутаг бага, тохиромжтой
ойр байршилтай.
Хүн ам хэт цөөн, өсөлт бага,
7 Баяндэлгэр, Багануур хот Нэн 12 газар нутаг бага, нийгэм, эдийн 9.3 Нэн
Төв тохиромжтой засгийн хувьд Багануур хотод тохиромжтой
таталцалтай ойр байршилтай.
Хүн ам хэт цөөн, хүн амын өсөлт
8 Сант, Сэлэнгэ Сайхан Нэн 12 зогсонги, газар нутаг маш бага, 9.3 Нэн
тохиромжтой нийгмийн үйлчилгээгээр Хөтөл тохиромжтой
хотод таталцалтай.
Хүн ам хэт цөөн, хүн амын өсөлт
9 Орхон, Сайхан Нэн 12 зогсонги, газар нутаг маш бага, 9.2 Нэн
Сэлэнгэ тохиромжтой нийгмийн үйлчилгээгээр Хөтөл тохиромжтой
хотод таталцалтай.
Хүн ам хэт цөөн, хүн амын
10 Баянхангай, Лүн Нэн 12 бууралттай, газар нутаг маш 9.1 Нэн
Төв тохиромжтой бага, нийгмийн үйлчилгээний тохиромжтой
хувьд гадагш таталцал ихтэй
Хүн ам хэт цөөн, хүн амын өсөлт
11 Архуст, Төв Эрдэнэ Нэн 12 зогсонги, газар нутаг маш бага, 9.1 Нэн
тохиромжтой нийгэм, эдийн засгийн гадагш тохиромжтой
таталцалтай.
Хүн ам хэт цөөн, төвийн хүн ам
12 Асгат, Завхан Баянхайрхан Нэн 12 маш бага, газар нутаг маш бага, 9.0 Нэн
тохиромжтой нийгэм, эдийн засгийн гадагш Тохиромжтой
таталцалтай.
13 Баяннуур, Дашинчилэн Нэн 12 Хүн ам хэт цөөн, газар нутаг 8.7 Тохиромжтой
Булган тохиромжтой маш бага, нийгэм, эдийн засгийн
гадагш таталцалтай.
www.barilga.gov.mn 41
Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл 14 Өлгий, Увс Өмнөговь Нэн 12 Хүн ам цөөн, төвийн хүн ам 8.6 Тохиромжтой
тохиромжтой бага, газар нутаг бага, өмнө нь
нэг сум байсан.
15 Дархан, Бор-Өндөр Нэн 12 Хүн ам хэт цөөн, төвийн хүн ам 8.2 Тохиромжтой
Хэнтий тохиромжтой бага, газар нутаг том ч өмнө нь
нэг сум байсан.
16 Жинст, Богд Тохиромжтой 8 Хүн ам хэт цөөн, төвийн хүн 7.4 Тохиромжтой
Баянхонгор ам бага, газар нутаг том ч,
нийгмийн үйлчилгээний гадагш
таталцал их
17 Заг, Хүн ам хэт цөөн, төвийн хүн ам
Баянхонгор
Жаргалант Тохиромжтой 8 бага, газар нутаг бага өмнө нэг 7.2 Тохиромжтой
сум байсан.
18 Сүмбэр, Төв Жаргалант Тохиромжтой 8 Хүн ам хэт цөөн, газар нутаг 7.1 Тохиромжтой
маш бага, хүн амын өсөлт
зогсонги, нийгмийн эдийн
засгийн гадагш таталцал их.
19 Цагаандэлгэр, Говь-Угтаал Тохиромжтой 8 Хүн ам хэт цөөн, төвийн хүн ам 7.0 Тохиромжтой
Дундговь бага, хүн амын өсөлт зогсонги,
нийгэм, эдийн засгийн гадагш
таталцал их.
20 Цээл, Төв Угтаалцайдам Тохиромжтой 8 Хүн ам цөөн, төвийн хүн ам 6.5 Тохиромжтой
бага, газар нутаг маш багатай.
21 Хяргас, Увс Зүүнговь Тохиромжгүй 4 Хүн ам цөөн, хүн амын өсөлт 4.6 Тохиромжгүй
зогсонги ч газар нутаг том,
нийгмийн үйлчилгээний
хувь сумандаа хамрагдалт
харьцангуй их.
Хүн амын тоо их, хүн амын
22 Мянгад, Ховд Буянт Тохиромжгүй 4 өсөлт тогтвортой, угсаатны 5.6 Тохиромжгүй
цөөнх болох мянгад ястнууд хүн
амын 62 хувийг эзэлдэг.
23 Даланжаргалан, Айраг Тохиромжгүй 4 Төвийн хүн ам ихтэй, төмөр 4.2 Тохиромжгүй
Дорноговь замын өртөө, цементийн
үйлдвэртэй.
24 Зүүнбүрэн, Шаамар Тохиромжгүй 4 Нийт хүн ам бага ч төвийн хүн 4.1 Тохиромжгүй
Сэлэнгэ ам ихтэй, газар нутаг бага ч
газар тариалангийн нутаг.
Дээрх үнэлгээнээс харахад хүн амын тоо цөөн, газар нутаг бага, нийгэм-эдийн засгийн
гадагш таталцал ихтэй нэгтгэхэд тохиромжтой 20 сумдын саналыг дэвшүүлэн гаргасан байна.
5.2.4. СУМЫН ТӨВИЙН ЗАСАГ ЗАХИРГААНЫ СТАТУСЫГ ТОСГОНД
ШИЛЖҮҮЛЭХ БОЛОМЖТОЙ СУМУУД
Иргэдэд хүрэх төрийн үйлчилгээг ойртуулах, нөгөө талаар тосгоны нийгэм-эдийн засгийн
хөгжлийн чадавхыг нэмэгдүүлэх үүднээс зарим тосгонуудад засаг захиргааны статусыг нь
дээшлүүлэн сумын төвийн засаг захиргааны статусыг шилжүүлэх шаардлагатай байна.
Тухайлбал Хатгал тосгон нь Хөвсгөл аймгийн Алаг-Эрдэнэ сумын багийн статустай бөгөөд тус
тосгоны 4 мянга гаруй хүн нь Алаг-Эрдэнэ сумын 500 хүнтэй сумын төв рүү татагдах уу, 500 хүн
нь 4000 хүн рүү татагдах уу гэдэг оновчтой шийдлийг тодорхойлох нь зүйтэй юм.
42 www.barilga.gov.mn
Хүснэгт 15. Сумын төвийн засаг захиргааны статусыг тосгонд шилжүүлж, одоогийн Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл
сумын төвийг нь тухайн сумын баг статустай болгох санал
Хүн ам Боловсрол Эмнэл-
гийн
№ Тосгон, сум Зай, Дун- Сураг- Анги- Бүл- Сургуу- орны
км чийн лийн тоо
2014 2020 даж Эзлэх тоо лал, гийн хүчин
өсөлт, хувь чадал
жил-ээр тоо
%
Хялганат тосгон, 20 3098 2970 -0.7 66.1 595 12 24 680 10
Булган
1 Хангал сум 4537 4490 -0.2 100.0 731 21 33 1000 18
Хангал сумын төв 20 533 592 1.8 13.2 136 99 320 8
Хатгал тосгон, 40 2998 3633 3.5 52.2 742 12 27 650 15
Хөвсгөл 6074 6956 24 46 1070 25
2.4 100.0 1184
2 Алаг-Эрдэнэ сум
Алаг-Эрдэнэ 40 853 971 2.3 14.0 442 12 19 420 10
сумын төв 35 2422 2394 -0.2 42.0 488 12 23 1200 15
Бэрх тосгон,
Хэнтий
3 Батноров сум 5425 5700 0.8 100.0 1124 24 48 1973 22
35 897 868 12 25 773 7
Батноров сумын -0.5 15.2 636
төв
5.2.5. ШИНЭЭР БАЙГУУЛАХ БОЛОМЖТОЙ СУМДЫН САНАЛ
Түүнчлэн зарим тосгонуудыг хүн ам ихтэй, эдийн засгийн төрөлжилттэй, орон нутгийн
үйлдвэрлэл, үйлчилгээ хөгжих боломжтой зэргийг харгалзан тухайн сумын төвийн бус баг
статустайгаар байгааг өөрчилж, бие даасан сум болгон өөрчлөн зохион байгуулах саналыг
дараах хүснэгтэд тусгасны дэвшүүлсэн.
Хүснэгт 16. Одоогийн харьяалагдах сумаас таслан шинээр сум байгуулах боломжтой тосгонууд
Сумын Хүн ам Эдийн засаг,
төвөөс
№ Аймаг Сум зай, км 2014 2020 Өсөлт, % хөгжлийн стратеги Нийгмийн дэд бүтэц
Ерөө 6578 6926 0.9
(1576) (1698)
Сэлэнгэ
1 Бугант Аялал жуулчлал, Эмнэлэг, сургууль,
байдлын
тосгон 66 2957 3148 1.1 алтны уурхай, модны Онцгой
24041 1.2
3080 -0.8 аж ахуй хэлтэс
Мандал 22459
2 Сэлэнгэ 45 3234 Модны аж ахуй, төмөр Эмнэлэг сургууль
Түнхэл замын өртөө, газар
тосгон тариалан бусад байгууллага
Баян- Ногооннуур 5780 6444 1.9
1436
3 Өлгий Цагааннуур Чөлөөт бүс, худалдаа, Эмнэлэг, сургууль
тосгон
45 1672 2.7 аялал жуулчлал бусад байгууллга
www.barilga.gov.mn 43
Ингэснээр 100 мянган хүнтэй хот нь 50 мянган хүнтэй, хөдөө аж ахуй
давамгайлсан аймагтай ижил, мөн 1000 хүнтэй мал аж ахуй зонхилсон сум гэсэн
нэгжтэй ижил байхаа больж бусад улс орнуудын жишгээр засаг захиргааны бие
даасан статустай улсын зэрэглэлтэй болсноор аймгийн ЗДТГ, сумын ЗДТГ, хотын
захирагчийн алба гэсэн ижил чиг үүрэгтэй төрийн байгууллагын давхардал арилах
боломжтой болно.
Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл 5.3. ХОТУУДЫН ЗЭРЭГЛЭЛ,
СТАТУСЫГ ШИНЭЧЛЭН
ТОГТООХ ТүүнТчүлэүннөчмлнэөндуөрьмднсаөныддуаргуьудхсөгажнлиыйндчаагдуавухихйөнгхжарльицуйунлсан үнэлгээ
зхуОхзсаалотуХаусхтсУлтуиауД,уууьгрсдэчдгБтзлалыаааНахадгйхиннХинйыхАриохнтУгбйотоа,уиёсдаулериЯондэдхрдыпылуэхаоэггноаанбэахйса,силларебгБснауаоНдсдлннттСнасэёаааУрсбтс,гохуааүооосйКүнртрёдалоархазэснйдоагхтд.отнхагсэгтТчэтугэужхсасртхоэнтүэахнёавмйэрйшззлмбдаэбниэхорсаийэоагэлйннчтггбТахбовооөтчллруогөхдүдуч5суоүнөдзхлуөза0асэ--эыохэмгсдхв0“аогөхгжжрышгүао02усЗМбх“зжДйэөт0ласауавонл”ргара0үйс-эндиэихнхрөыХн0ггүэгигуйхна-йтиүонрл5улйаанглзлаэнлө0нйнснужрлэда0тУ,сйтлнисгаэл0отхрлЭасэсйтвртртбсозыхэругшыайтуыраүсаднритутгнрыүныгтэоеллйүтижн2нзаггхнахулэхтиээнэ0нлйуатжиөосүтр,т2лтуауйое,эхрт1лд,лбахблнгтө.-гаьаачльооө2адэи,Зййаэл0.йжцөө”хнйлжо,2эбтаөлоатунир5,аыүлэ.маалхурайоббгвжличл,ныохужзазшмбадсгүзосгдааатнхйааххалаитйуднассө-аойлыранннҮгатжыхжголгыэодүгрнрүумбзбхбчдүххауайлнөэонйххорлытэзэоиүаггөбхлдмагтрахдэнловэулэгтгохбдрбагулагэчзоддөолаабтивхлыүхрлынонауурэүыогсгногго3луүавлэүгжу:.оэсддза7бзэлдххиэр.риэссаы1жлоаэеуыххиннм“рггунгйХГгдуыуунгаүаалйзубсабзар2эүдьйраосхрнлубт0ыгаоэадэолнбсэзнрнг0йрсллааииаоээхг0ихэсннолдренналжт,ж-зчартиү,иЗэтийлугйалхнлстмцоэбтүтаыталвоуаайншлу9,а-гд.иҮтхох4ынаүоож.дд3нйтт,
орчныг бүрдүүлнэ.”
хэмээн тодорхойлсон. - Шинэ сэргэлтийн бодлого 4.3 “Аймгийн төвүүдийг бие даасан хот болгон
хТөгөжрүүөлөж,со“рхоонтн”у-тыгинйнсттөасвтиуйсныонрлотгуоохабйие даан бүрдүүлэх санхүү,
Дархан-Уул, Орхон, Говьсүмбэр аймгийн баризэадмхиийтрнагазлаанжсыгибйстнуайбтуослбыоогмдожйилрйыог нгбоүбро:длүоүнлднуэн.”дтхуусгатцуасазнадасөаөнрчнльөххоэтрухуздүыйнн засаг
хүн амын тоо, хотжилт, аж үйлдвэрийн хөгжил, үндэс
нутаг дэвсгэрийн хэмжээ зэргийг харгалзан б-о лжЗбаасйнгаи. йн газрын үйл ажиллагааны
аймаг дотор аймаг байдаг, 2-4 сумтай аймаг хХөүтсөнэлгтб1ө7р. Хо3ты.7н.с1тат“уГсаызг шриынэнчлхэнатроигтлооцхасаан,алхот
болдог, хөдөө аж ахуй давамгайлсан өргөн байгуулалтын хууль, эрх зүйн орчныг
уудам нутаг дэвсгэртэй нүүдлийн соёлтой боловсронгуй б40олгож, хотуудын
аймаг, сумдтай ижил статустай зэрэг зэрэглэлийг тогтооно.”
зөрчилтэй байдлыг арилган хоёрдогч хотуудыг - Монгол Улсыг 2021-2025 онд хөгжүүлэх
улсын зэрэглэлтэй засаг захиргааны бие таван жилийн үндсэн чиглэл 9.4.3
даасан статустай хотоор тодорхойлж байна. “Дархан, Эрдэнэт болон бусад том
Ингэснээр засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хотуудыг улсын зэрэглэлтэй болгож,
нэгжийн хувьд аймгийн түвшинд Монгол Улс хөрөнгө оруулалт, ажлыг байрын
засаг захиргааны хувьд бие даасан нийслэл, нэмэгдүүлэх хууль эрх зүйн таатай
18 аймаг, улсын зэрэглэлтэй 5 хотоос бүрдэх орчныг бүрдүүлнэ.”
боломжтой юм. - Шинэ сэргэлтийн бодлого 4.3 “Аймгийн
Ингэснээр 100 мянган хүнтэй хот нь 50 төвүүдийг бие даасан хот болгон
мянган хүнтэй, хөдөө аж ахуй давамгайлсан хөгжүүлж, орон нутгийн төсвийн
аймагтай ижил, мөн 1000 хүнтэй мал аж ахуй орлогоо бие даан бүрдүүлэх санхүү,
зонхилсон сум гэсэн нэгжтэй ижил байхаа эдийн засгийн боломжийг бүрдүүлнэ.”
больж бусад улс орнуудын жишгээр засаг тус тус заасан нь хотуудын засаг
захиргааны бие даасан статустай улсын захиргааны статусыг ойрын болон дунд
зэрэглэлтэй болсноор аймгийн ЗДТГ, сумын хугацаанд өөрчлөх эрхзүйн үндэс болж
ЗДТГ, хотын захирагчийн алба гэсэн ижил байна.
чиг үүрэгтэй төрийн байгууллагын давхардал
арилах боломжтой болно.
44 www.barilga.gov.mn
Хүснэгт 17. Хотын статусыг шинэчлэн тогтоох санал
№ Зэрэглэл Статус Хот Талбай, км2 Хүн ам, 2020 Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл
Засаг захиргааны бие Эрдэнэт 249.0 105361
1 даасан статустай Дархан 103.2 86547
Замын-Үүд 486.8 19116
2 Бүсийн төвийн Чойр 3768.2 13082
статустай Хархорин 2241.2 12256
3 Чойбалсан 280.9 46683
Аймгийн засаг Ховд 80.0 31081
4 захиргааны төвийн Арвайхээр 173.0 33743
статустай Даланзадгад 476.3 27525
5 Улсын Улиастай 28.2 16397
6 зэрэглэлтэй Орон нутгийн Мөрөн 102.9 41586
статустай Өлгий 100.9 38310
7 Улаангом 2604.3 32407
Баянхонгор 64.0 31948
8 Сайншанд 2342.8 26558
Өндөрхаан 3808.8 24036
9 Сүхбаатар 45.4 22470
Баруун-Урт 54.5 22548
10 Цэцэрлэг 15.4 21581
Алтай 2161.3 18739
11 Зуунмод 19.2 17017
Мандалговь 3406.0 15999
12 Булган 100.0 12581
Багануур 620.2 29342
13 Зүүнхараа /Мандал/ 4843.7 27121
Булган 8104.8 9921
14 Тосонцэнгэл 5302.3 9438
Хөтөл /Сайхан/ 1311.9 9281
15 Бор-Өндөр 1006.0 8857
Цогтцэций 7246.4 8425
16 Ханбогд 8385
Хатгал 15151.6 3723
17 Бэрх 2377
66299.2 828341
18
19
20
21
22 Аймгийн
зэрэглэлтэй
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
Нийт
Түүнчлэн хот нь засаг захиргааны хотуудыг стратегийн ач холбогдлыг нь
бие даасан нэгжгүйгээр аймаг, суманд харгалзан Замын-Үүд, Хархорины хамтаар
харьяалагдаж, 100 мянган хүнтэй Эрдэнэт улсын зэрэглэлтэй, засаг захиргааны бие
хот нь 1000 хүнтэй мал аж ахуйтай хөдөөгийн даасан статустай хот болгож, засаг захиргааны
сумтай ижил нэгжийн бүтэцтэй байгааг статусыг нь өөрчлөх санал дэвшүүлсэн.
өөрчилж, Дархан, Эрдэнэт гэсэн хоёрдогч
www.barilga.gov.mn 45
Их хот 1 саяас дээш 1 ХүснэУглтаа18н:бХаоаттаырн хүн амын тооны ангилал
Том хот Анг1и0а0л.1-100Х0ү.н0 ам 1Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөлТооЭрдэнэт Хотууд
Дунд хоИт х хо3т0.1-1100са.0яас дээш8 1 ДаУрлхаааннб,аЧатоайрбалсан, Мөрөн, Өлгий, Арвайхээр, Улаангом,
1 БаЭярндхэонэнтгор, Ховд
Том хот 100.1-1000.0
Бага хотДунд5дх.эо0этшмя3н0г.а1-а1с00.0 20 8 ДаДлаарнхазна,дЧгоайдб,алСсаайн,нМшөарнөнд,,ӨӨлнгидйө, рАхраваайнх,ээСрү, хУблаааантгаомр,, Цэцэрлэг,
БаБрауяуннхо-Унгротр,, ХАолвтдай, Зуунмод, Улиастай, Мандалговь, Чойр,
БуДлаглаанн,заЗдүгүанд,хСаарйанаш,аЗнад,мӨыннд-өҮрүхада,нХ, Сарүххбоараитанр,, ТЦоэцсэорнлцэгэ,нгэл, Хөтөл,
5.0 мянгаас 20 БоББруа-лрӨгуаунннд,-УЗөрүртү,,нАЦхлаортгаатйац,, ЗэЗуцауминыймн,о-ХдҮ,үаУднл,биХаоасгртдхаойр,иМн,аТнодсаолнгоцвэьн,гэЧло,йХрө, төл,
Бага хот дээш
Бор-Өндөр, Цогтцэций, Ханбогд
Дэлхийн ихэнхи улсуудад 5000 буюу түүнээс дээш хүн амтай сууринг орон
нутгийн үДйэллдхивйэнрлиэхэлн,хиүйуллчсуиулдагдээ 5х00ө0гжбиухюубозлэоэлмжбүтхоийй сзуаурхинзэхээмлээбнүххоитйынсзуэуррэгилнэлдхэмээн
түүнээс дээш хүн амтай сууринг орон нутгийн авч үздэг бөгөөд Монгол Улсад ч энэ ангиллыг
хотын үйзлэдрвээгрллээлл, дүйлачивлчгээүхзөдгжэигх ббоөлогмөжөтдой МзахонгноэлвтрүУүллэсхабдолочмжэтнойэгэажнүгзэижлблаыйнга.нэвтрүүлэх
боломжтой гэж үзэж байна.
Зураг 2З0ур.аЗга2м0ы. Зна-мҮыүднэ-Үдүдуэлдсуылнсызнэрзээргэлгэбллэоблтолтлгэгэойойххззүаүаннссддааэгэгссзлзалэахэлхилирграгаанаынбыиебидаеадсаанасстанатсутсаттайусхоттай хот
ОлоОнлоунлсулыснынхохтоутуууддыынн ххөөггжжлилйинйнороорнонзазсагиййнн хтөөгжллөивйнлөчалдтаивхйанарүанадсусуэрнинзхаүрнчаммуудын
схемээзсайнхарвтаөллөвхлөүлнтиайнмыүнндсжэнилзиайрчнмудудуынндаж19 хмуярнгда,анцитйатйхөдөөслөгөлөтн,т хтүөнваөмөысг таоолцсвлолагдмал
байдалсх,ехмүэнэсахмарывналтохүон, аамглыон мжеирлиайцнид, ушндиалжжи2л5тмхяөнгдаөн лхгүөнтөэнй,Зэадмиыйн-нҮүздахсогтинйьнзтөвөхрөөн лжилт
хурдацтай өсөлт, төвөөс алслагдмал Дорноговь аймгийн сум биш Зүүн Хойд Азийн
бүс нубтагйидйалн, хүэндаимйынн тзооа,сааглготмеүрзаүцүи,лшэихлжнилөтлөөбүсзнэуртггиэйэнрээдэийнЗазамсгыийнн-Үиүндтегрхаоцтийнньгол улсын
зэрэглэхөлдтөэлйгө,өзн,асэадигйзнахзиасргигайнантыөрөближеилдт абаүссантөсвтиайтнунсэтгабйолхоонтхбууорлайонзахмөыгнжтиохм ббооолмотмжтой
нутгийн эдийн засагт үзүүлэх нөлөө зэргээрээ хот болон аялал жуулчлал, гадаад худалдаа,
нь харЗаагмдыанж-Үүбдахйотнан.ь Иулйсымндзэсртэрглаэтлетэгйи,йзнасаагч тхэоэлвэбролгодгоислтикб,очлөлоөнөтнбиүсйгбэомло-нэдбииейднаазнасгийн
хөгжлизйанхирчгаааднаывбхиаеадраааасаснусутратиунстахйүнхотамбол1о9н мхяөнгжгаих, хноитйгэтжхүзөэджөблайггөаөантутлхдүуннджаамаыр 3г0т0о0 оцвол
хөгжих боломжтой нь харагдаж байна. Иймд хүнтэй хөдөө аж ахуйн сумаас өөр түвшинд
25 мянсгтарнатехгүинйнтэачйхЗолабмогыдонл-Үбоүлдонхноитйгнэьм-эздөивйхнөнавДчоүрзэнхошгаоаврьдлаагйамтагйиг йханрусуулмж ббаийнша. Зүүн Хойд
Азийн 4б6 үсwнwуwт.bгaиrilйgaн.goэv.дmиn йн засгийн интеграцийн гол төвийн нэг болон хуурай замын
том боомт хот болон аялал жуулчлал, гадаад худалдаа, тээвэр логистик, чөлөөт бүс
болон бие даан хөгжих хот гэж үзэж байгаа тул дунджаар 3000 хүнтэй хөдөө аж
ахуТйүнүнсиуйманаэсгэөнөардтиүлвашаирнАдласвычнүхзаэрхаша-а2а0р5д0л,агахтөадйөгөхгаирйунулсжумбтааййнаи. жил статустайгаар авч Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл
Шинэ сэТрүгэүлнтииййннэбгэондлаодгиолгаэасрэнАулрстыхнугхаацраааан-ы2050ү,зШэхибнуэссэхрөгэжллтииййнн сбтордалтоегоийгнэсаэчн ухролтбогдлыг
хөхгужгалциайанны бхоөдгжллоигойдн боОдрлхоогноыд ОрххөонндыийхдөндниьйдхарХгаарлхзоараиднтүоүрхчэинмадялнаилйсжлуэуличйлналын төв
Хбааррхоирмижнааотрачйимходтынгийхсөлгжэлүүилйжн, бУалраиамнжбаатайрынбхоүлноанмхыөнгжхиэхт чтөавдлаөврхтлаиййгусласаырнуузлэнраэглэлтэй,
хогэтжыгзахаөсгнжыүүдлажг,ууУлХааарнхбоараитнархыотныгхүхнөдаөмөыанж ахзауйсадгазваахмиграгйаласнаын бхиөедөдөагиайсаннсусмтаттауйстай хот
Ххэтиатүжрүхитхоөлэрвнсилтнөааряхтллуоисатйтылаггйжсхгуаөауадалрөрчуөлауваалчжлнаыүазнхгээухтжйөбвдузасабвахоасөлмнгоыжгналйдихлаөйсггнаужнуситхрачбтаоедлгагиовйххнотоаарйч схаонлаблогддэлвышгүнүьлжхабрагйанлаза. ад
улсын зэрэглэлтэй, засаг
захиргааны бие даасан статустай хот болгохоор санал дэвшүүлж байна.
ЗуЗраугра2г1.2М1о. нМгоонлгУоллсыУблнүтстзыаөцснлиаөйзгванлзсаөтахлгөитрлзигаөйахвнаил,срөнаглунаттаалиа, йгннудтэсвааснггаэдлрэивйснгэнрэгижйинйннэбгүжтицйинйн
Монгол Улсын Үндсэн хууль болон холбогдох бусад хуулиудад өөрчлөлт
оруулан бусад улс орнуудын жишгээр хоёрдогч хотуудыг засаг захиргааны бие
даасанМостнаготлустУалйсхыонт бҮонлдгсоэннтохмуьулёьолж, үйлдвэрлэл, үйлчилгээ зонхилсон, суурин
собёоллиорнгэхношлбиолгдбоүххибйусаайдмгхиуйулнитуөдвадхотуудыг 1000 хүнтэй мал аж ахуй зонхилсон
хөөдөрөчгилйөнлтсумодртуауйлиажнил бсусмасдтатуслтсайгаар бус хот гэсэн засаг захиргааны аймгийн
төвоирйнунусдтыантустажйигашагрээтродорххоойёлрдохогсчаналыг дэвшүүлсэн.
хотуудыг засаг захиргааны бие
даасан статустай хот болгон
томьёолж, үйлдвэрлэл, үйлчилгээ
зонхилсон, суурин соёл иргэншил
бүхий аймгийн төв хотуудыг 1000
хүнтэй мал аж ахуй зонхилсон 43
хөдөөгийн сумдтай ижил сум
статустайгаар бус хот гэсэн засаг
захиргааны аймгийн төвийн
статустайгаар тодорхойлох
саналыг дэвшүүлсэн.
www.barilga.gov.mn 47
Үнэ ханш
БАРИЛГАД ХЭРЭГЛЭГДЭХ ГОЛ НЭР
ТӨРЛИЙН БАРИЛГЫН МАТЕРИАЛЫН
ҮНИЙН МЭДЭЭЛЭЛ
Хэмжих нэгж 2022.12/25 Дээд ба доод үнийн
мэдээлэл
Д/д № Материалын нэр Марк/ дундаж
хэмжээ нөат-тэй дээд үнэ доод үнэ
үнэ /төг/ нөат-гүй
үнэ /төг/ нөат-тэй үнэ /төг/
1.1 БЕТОН, БЕТОН БҮТЭЭГДЭХҮҮН
Хучилтын нүхтэй хавтан
1 1 Хучилтын нүхтэй М250 / ш 531,300 483,000 599,500 506,000
хавтан ХНХ 63х12
2 2 Хучилтын нүхтэй М250 / ш 473,000 430,000 550,000 473,000
хавтан ХНХ 63х08
3 3 Хучилтын нүхтэй М250 / ш 495,000 450,000 550,000 484,000
хавтан ХНХ 59х12
4 4 Хучилтын нүхтэй М250 / ш 440,000 400,000 500,500 451,000
хавтан ХНХ 59х08
5 5 Хучилтын нүхтэй М250 / ш 429,000 390,000 418,000 396,000
хавтан ХНХ 47х12
6 6 Хучилтын нүхтэй М250 / ш 357,500 325,000 363,000 330,000
хавтан ХНХ 47х08
Зоорийн ханын гулдмай
48 www.barilga.gov.mn
7 7 Зоорийн ханын М150 / ЗХГ ш 132,000 120,000 132,000 99,000 Үнэ ханш
гулдмай 3х2.4
8 8 Зоорийн ханын М150 / ЗХГ ш 148,133 134,667 158,400 132,000
гулдмай 4х2.4
9 9 Зоорийн ханын М150 / ЗХГ ш 176,000 160,000 198,000 143,000
гулдмай 5х2.4
10 10 Зоорийн ханын М150 / ЗХГ ш 201,667 183,333 231,000 154,000
гулдмай 6х2.4
Ялуу
11 11 Даацын бус ялуу М200 / Я ш 19,800 18,000 19,800 19,800
12х12х14
12 12 Даацын бус ялуу М200 / Я ш 23,100 21,000 24,200 22,000
15х12х14
13 13 Даацын ялуу М200 / ДЯ ш 33,600 30,545 35,200 32,000
12х12х22
14 14 Даацын ялуу М200 / ДЯ ш 38,850 35,318 40,700 37,000
15х12х22
1.2 БЕТОН, БЕТОН БҮТЭЭГДЭХҮҮН
15 1 Бетон зуурмаг B10 /М150/ м³ 290,667 264,242 340,000 315,000
16 2 Бетон зуурмаг B15 /М200/ м³ 313,667 285,152 371,000 345,000
17 3 Бетон зуурмаг B20 /М250/ м³ 329,667 299,697 390,000 377,500
18 4 Бетон зуурмаг B22.5 / м³ 348,333 316,667 430,000 407,000
М300/
19 5 Бетон зуурмаг B25 /М350/ м³ 364,167 331,061 450,000 423,000
20 6 Бетон зуурмаг B30 /М400/ м³ 382,667 347,879 490,000 450,000
2. БАРЬЦАЛДУУЛАГЧ МАТЕРИАЛ
21 1 Портландцемент OРС 42.5 тонн 425,000 386,364 460,000 390,000
OРС 42.5/ууттай/
22 2 Портландцемент РС 42.5 тонн 394,750 358,864 439,500 350,000
РС 42.5 /задгай/
23 3 Шохой шатаасан тонн 329,333 299,394 330,000 275,000
3. ТӨМӨР БҮТЭЭЦ ЭДЛЭЛ
24 1 Арматур /Ø 10 A III тонн 2,845,000 2,586,364 2,900,000 2,600,000
мм, Ø 12 мм/
25 2 Арматур /Ø 14 A III тонн 2,812,500 2,556,818 2,850,000 2,600,000
мм-Ø 28 мм/
26 3 Арматур /Ø 32 A III тонн 2,812,500 2,556,818 2,850,000 2,600,000
мм/
27 4 Катанка /6.5мм, Ø AI тонн 2,845,000 2,586,364 2,900,000 2,600,000
8 мм, Ø 10 мм/
4. ДҮҮРГЭЛТИЙН МАТЕРИАЛ
Автоклавын
28 1 хөнгөн бетон D500 кг/м3 м³ 275,150 250,136 300,000 220,000
гулдмай
/600x400x250мм/
29 2 Керамик тоосго M100 ш 403 367 480 330
/250х120х65мм/ дээш
www.barilga.gov.mn 49
5. ДҮҮРГЭГЧ МАТЕРИАЛ
Үнэ ханш 30 1 Элс /Ø 0-5мм/ стандарт м³ 28,375 25,795 50,000 13,500
12,000 10,000
31 2 Хайрга /Ø стандарт м³ 11,000 10,000 20,000 15,000
5-10мм/ 22,000 16,000
22,000 22,000
32 3 Хайрга /Ø 10- стандарт м³ 17,500 15,909
20мм/ 270,000
33 4 Дайрга /Ø стандарт м³ 19,000 17,273 38,700
5-10мм/
34 5 Дайрга /Ø 10- стандарт м³ 22,000 20,000
20мм/
6. ДУЛААЛГЫН МАТЕРИАЛ
Хөөсөн
35 1 полистирол ESP - м³ 277,000 251,818 360,000
хавтан (24-25кг/
м³)
36 2 Эрдэс хөвөн /5см М80 боодол боодол 42,570 38,700 42,570
зузаан/ /3.6м²/ /3.6м²/
37 3 Эрдэс хөвөн /5см М100 57,870 52,609 57,870 52,609
зузаан/
38 4 Хөөсөн шахмал / XPS м³ 501,500 455,909 528,000 465,000
XPS/ хавтан /3см/
39 5 Хөөсөн шахмал / XPS м³ 486,000 441,818 517,000 445,000
XPS/ хавтан /5см/ нөат-гүй үнэ /төг/
7. ДЭЭВРИЙН МАТЕРИАЛ
Наадаг хар ЭКП боодол боодол 122,230 111,118 137,500 97,190
цаас, нэг
40 1 талдаа чулуутай
унифлекс ЭКП
/10м2, хуйлмал/
Наадаг хар цаас ЭПП 146,323 133,021 176,000 138,600
41 2 унифлекс ЭПП
/10м2, хуйлмал/
42 3 Праймер, Праймер, кг 120,250 109,318 143,000 116,700
Битумаст /хар тос Битумаст 327,000 275,000
21.5/
8. ХУВАНЦАР ЦОНХ, ХААЛГА
43 1 Хуванцар PVC 70мм м² 308,000 280,000
цонх зузаан,
5 камер,
2 давхар
шилэн
багцтай
50 www.barilga.gov.mn