ทช11003

51

ประเพณี และอารยธรรมไทยยังนํามาซึ่งการทองเทียว เปนที่รูจักและประทับใจแกชาติอื่น
นบั เปน มรดกอันลาํ้ คา ที่เราคนไทยควรอนุรกั ษและสบื สานใหยง่ิ ใหญตลอดไป

เกร็ดความรู
เทศกาลคืออะไร.................
เทศกาลคือชวงเวลาท่ีกาํ หนดไวเ พ่ือจัดงานบญุ และงานรืน่ เรงิ ในทองถน่ิ เปน การเนนไปทีก่ าร
กาํ หนดวนั เวลา และโอกาสที่สังคมแตละแหงจะจัดกิจกรรมเพื่อเฉลิมฉลองโดยมีฤดูกาลและความ
เชื่อเปนปจจัยสําคัญที่ทําใหเกิดเทศกาลและงานประเพณี

โบราณสถานและวัตถุ
โบราณสถาน หมายถึง สถานที่ที่เปนของโบราณ เชน อาคารสถานที่ที่มีมาแตโบราณ
แหลง โบราณคดี เชน เมืองโบราณ วังโบราณ คุม เกา เจดีย ฯลฯ แทบทกุ จงั หวัดในเมืองไทยมแี หลง
โบราณสถานที่นาศึกษานาเรียนรูเพื่อสืบทอดความภาคภูมิใจในภูมิปญญาและความสามารถของ
บรรพบุรษุ เชน เวยี งกุมกามท่เี ชยี งใหม แหลงโบราณสถานที่บานเชียง พระนครคีรที ี่จังหวดั
เพชรบุรี พระเจดียยทุ ธหตั ถี พระเจดยี ทีส่ รางข้ึนเพ่อื เปน อนุสรณแหงกิจกรรมทีส่ าํ คัญตางๆ
พระราชวงั และพระตาํ หนกั โบราณ ฯลฯ

52

เมืองเกาจังหวัดพระนครศรีอยุธยา จัดเปนโบราณสถานที่สําคัญของไทย
ในโบราณสถานแตล ะแหง อาจมโี บราณวัตถทุ ม่ี ีคุณคา เชน เครื่องใชต า งๆ เครื่องถวยชาม
อาวุธ เครื่องสักการบูชา ฯลฯ ในทองที่ตางๆ อาจมสี ่ิงทเ่ี ปนโบราณวตั ถุ เชน เรือโบราณ บา น
โบราณ รูปสลักหรืองานศิลปกรรมที่มีมาแตโบราณ หรืองานที่ศิลปนแตโบราณไดสรางสรรคไว
เครื่องใชที่เคยใชมาแตโบราณบางอยางกลายเปนสิ่งที่ลาสมัยในปจจุบันก็อาจจัดเปนโบราณวัตถุที่มี
คา เชน หนิ บดยา เครอ่ื งใชในการอยูไฟของแมลูกออน เครอ่ื งสขี า วแบบโบราณ จับปง กําไล ปน ปก
จุก อุปกรณทีใ่ ชในการประกอบอาชพี แตโบราณ ฯลฯ
โบราณวตั ถุ หมายถึง สังหาริมทรัพย(ทรพั ยท ่ไี มยดึ ตดิ กับท่ีดนิ ) ที่เปนของโบราณ ไมวาจะ
เปนส่งิ ประดิษฐหรือเปนสงิ่ ที่เกดิ ขน้ึ ตามธรรมชาติ หรอื เปน สว นหนง่ึ สว นใดของโบราณสถาน
ซากมนษุ ยหรอื ซากสตั ว ซึ่งโดยอายุหรือโดยลักษณะแหงการประดิษฐ หรือโดยหลกั ฐานเกย่ี วกบั
ประวตั ิของสงั หารมิ ทรพั ยนั้น เปน ประโยชนใ นทางศลิ ปะ ประวตั ศิ าสตร หรือโบราณคดี

โบราณวัตถุที่บานบาตง อยทู ี่บา นบาตง ต.บาตง อ.รอื เสาะ จ.นราธวิ าส

53

ประโยชนของโบราณสถานและโบราณวตั ถุ สรปุ ไดดงั น้ี
1. แสดงความเปน มาของประเทศ
ประเทศที่มีประวัติศาสตรยาวนานก็ยอมตองมีโบราณสถานและโบราณวัตถุทม่ี ีอายุ

เกา แกเ ชน กนั ดังนั้นโบราณสถานและโบราณวัตถุจึงเปรียบเหมือนหลักฐานแสดงความเปนมาของ
ชาติ

2. เปนเกียรติและความภาคภมู ิใจของคนในชาติ โบราณสถานและโบราณวัตถแุ สดงให
เหน็ ถงึ การพฒั นาทง้ั ดา นสังคม สตปิ ญ ญา และคณุ ภาพชวี ิตของคนในอดตี ของชาติ ดังนน้ั ชาติท่มี ี
โบราณสถานและโบราณวัตถุมากและเกาแกคนในชาติยอมมีความภูมิใจในการวิวัฒนาการดาน
ตางๆของชนชาติของตน

3. เปนสิง่ ทโี่ ยงเหตุการณใ นอดตี และปจ จบุ ันเขาดว ยกนั โบราณสถานและโบราณวตั ถุเปน
เหมือนหลักฐานที่ผา นกาลเวลามา ทําใหค นในยคุ ปจ จุบันสามารถไดรบั รถู ึงอดีตของชนชาติของ
ตน และสามารถนํามาปรับปรุง พัฒนา หรือแกไขขอบกพรอ งในเหตกุ ารณปจจบุ นั หรือเลียนแบบ
และพัฒนาในส่งิ ทด่ี งี ามตอไปได

4. เปน ส่ิงท่ีใชอ บรมจติ ใจของคนในชาติได โบราณสถานและบางแหงเปนสถานที่ที่บอก
ถึงการเสียสละของบรรพบรุ ุษ บางแหง เปน ทีเ่ ตือนสติคนในชาติ และบางแหงถือวาเปนสถานที่
ศกั ด์ิสิทธิ

โบราณสถานและโบราณวัตถุไมใชทรัพยากรธรรมชาติซึ่งเกิดขึ้นไดเอง แตเปนทรัพยากร
วัฒนธรรมประเภทหนึง่ ที่มนุษยใชสติปญญาและความรูความสามารถสรางขึน้ ในสมัย
โบราณ สถานทีแ่ ละสิง่ ของเหลานัน้ เมือ่ ตกทอดเปนมรดกมาถึงคนรุน เรา ก็กลายเปนโบราณสถาน
และโบราณวัตถุ เชนเดียวกับอาคารและวัตถุทีเ่ ราสรางขึน้ สมัยนี้ ก็จะเปนโบราณสถานและ
โบราณวัตถุของคนในอนาคตสืบตอไปแบบนีไ้ มขาดตอน ฉะนัน้ โบราณสถานและโบราณวัตถุจึง
เปนหลักฐานประวัติศาสตรประเภทหนึ่งที่บอกความเปนมาของบรรพบุรุษที่อยูในสังคมระดับ
ตาง ๆ ตั้งแตกลุม ชนขนาดเล็ก จนถึงหมูบานเมือง และประเทศชาติ ตอเนื่องมาจนถึงสมัยเรา
ดังนัน้ เราทุกคนควรรวมมือรวมใจดูแลโบราณสถานและโบราณวัตถุ ไมทําลาย ไมทํารายแกะ ขูด
ขีด ขุดเจาะโบราณสถาน และไมเก็บซอ้ื ขาย หรือแปลงแปรรปู โบราณวัตถุ และขอใหจําไววาการ
อนรุ กั ษโ บราณสถานและโบราณวตั ถุเปน หนาทข่ี องทกุ คน

54

เกร็ดความรู
โบราณสถานของไทยที่ไดข ้ึนทะเบียนมรดกโลกแลว มีถึง3แหง คอื
1.อุทยานประวัติศาสตรสุโขทัยและเมืองบริวาร (ศรีสชั นาลยั กําแพงเพชร)
ผังเมอื งสโุ ขทัยมีลักษณะเปน รูปสีเ่ หล่ยี มผืนผา มีความยาวประมาณ 2 กิโลเมตร กวางประมาณ 1.6
กิโลเมตร ภายในยงั เหลือรองรอยพระราชวงั และวดั อกี 26 แหง วดั ท่ใี หญท สี่ ุดคอื วดั มหาธาตุ
2.อุทยานประวัติศาสตรพระนครศรีอยุธยา
กรุงศรีอยุธยา เปนเมืองหลวงของชนชาติไทยในอดีตตั้งแต พ.ศ. 1893-2310 เปนอาณาจักรซึ่งมี
ความเจริญรงุ เรืองจนอาจถือไดวา เปน อาณาจักรทร่ี งุ เรืองม่งั คัง่ ทีส่ ุดในภูมิภาคสุวรรณภูมจิ ากการ
สาํ รวจพบวา มีโบราณสถานกระจัดกระจายอยูไ มต ่ํากวา 200 แหง
3.แหลงโบราณคดีบานเชียง จงั หวดั อดุ รธานี
เปนแหลงโบราณคดีสาํ คัญแหง หนง่ึ ที่ทําใหร บั รถู ึงการดํารงชวี ติ ในสมยั กอ นประวตั ิศาสตร
ยอ นหลงั ไปกวา 5000 ป รองรอยของมนุษยในประเทศไทยสมัยดังกลาว
แสดงใหเ หน็ ถงึ วัฒนธรรมท่ีมพี ฒั นาการแลว ในหลายๆ ดา น วัฒนธรรมบานเชียงไดครอบคลุมถึง
แหลง โบราณคดใี นภาคตะวันออกเฉยี งเหนืออกี กวา รอ ยแหง ซึ่งเปน บริเวณพืน้ ทท่ี ี่มมี นุษยอ ยอู าศยั
หนาแนนมาตง้ั แตห ลายพนั ปแลว

กจิ กรรม
1. ใหผ เู รียนเขยี นเรยี งความส้ันๆทเี่ กีย่ วกบั วัฒนธรรม ประเพณี หรือเทศกาลท่สี ําคญั ของจังหวัด
ของผูเ รยี น จากน้ันแลกเปลี่ยนความคิดเหน็ กนั ในชั้นเรียน
2. ใหผ เู รียนรวมกลุมกันเพ่ือไปชมโบราณสถาน หรอื พิพิธภัณฑ ในทองถน่ิ จากน้ันใหแ ลกเปล่ียน
ความคดิ เห็นกันในช้ันเรยี น
3. จากท่เี รียนมาในบทน้ี ใหผูเรยี นตอบคําถามตอไปน้ี

3.1ความสําคัญของวัฒนธรรมและประเพณี
3.3 ผเู รยี นจะสามารถอนุรักษโ บราณสถานและโบราณวัตถไุ ดอ ยา งไร

55

บทที่ 2

ดนตรพี นื้ บาน
สาระสําคัญ

รเู ขา ใจ มีคุณธรรม จรยิ ธรรม ชื่นชม เห็นคุณคาความงาม ทางดนตรีพืน้ บาน และสามารถ
วเิ คราะหว พิ ากษ วจิ ารณไ ดอยางเหมาะสม

ผลการเรียนรูท ีค่ าดหวงั
มีความรู ความเขาใจ ในพื้นฐานของดนตรีพื้นบาน สามารถอธิบาย สรางสรรค อนุรักษ

วิเคราะห วิพากย วิจารณเ กี่ยวกับความไพเราะของดนตรีพน้ื บา น ไดอยา งเหมาะสม

ขอบขา ยเน้ือหา
เรอ่ื งที่ 1 ลักษณะของดนตรีพื้นบา น
เร่ืองท่ี 2 ดนตรีพื้นบานของไทย
เร่ืองท่ี 3 ภูมิปญญาทางดนตรี
เร่ืองท่ี 4 คุณคาของเพลงพื้นบาน
เร่ืองท่ี 5 พัฒนาการของเพลงพื้นบาน
เร่ืองท่ี 6 คณุ คา และการอนรุ ักษเ พลงพืน้ บา น

56

เร่อื งท่ี 1ลักษณะของดนตรพี ื้นบาน

ลักษณะของดนตรีพืน้ บานคือ ดนตรีทีม่ ีมาตัง้ แตดัง้ เดิมในกลุม สังคมทุกกลุม ทั่วโลก เพลง
พืน้ บานมักจะเปนเพลงที่มีการรองประกอบกันสวนมาก จึงเรียกกันอีกชื่อหนึง่ วา “เพลงพืน้ บาน”

หรอื Folk song โดยปกติดนตรีพ้ืนบานมกั จะมีลกั ษณะดังนี้
1. บทเพลงตางๆ ตลอดจนวิธีเลน วิธีรอง มักจะไดรับการถายทอดโดยการสัง่ สอนกัน

ตอๆ มาดวยวาจา และการเลนหรือการรองใหฟง การบันทึกเปนโนตเพลงไมใชลักษณะดั้งเดิมของ
ดนตรพี ้ืนบา น อยา งไรกต็ ามในปจจุบันไดม ีการถา ยทอดดนตรพี นื้ บานโดยการใชโ นตดนตรีกันบาง
แลว ตัวอยางเพลงพืน้ บานของไทยทีถ่ ายทอดกันมา เชน เพลงเรือ เพลงลําตัด จะเห็นไดวาเพลง
เหลานี้มีการรองเลนกันมาแตโบราณไมมีการบันทึกเปนตัวโนตและสอนกันใหรองจากตัวโนตแต
อยางใด

2. เพลงพื้นบานมักเปนบทเพลงที่ใชในการประกอบกิจกรรมตางๆ มิใชแตงขึน้ มาเพื่อให
ฟงเฉยๆ หรือเพือ่ ใหรูสึกถึงศิลปะของดนตรีเปนสําคัญ จะเห็นไดวา เพลงกลอมเด็กมีขึ้นมาเพราะ

ตองการใชรองกลอมเด็กใหนอน เพลงเกี่ยวขาวใหรองเลนในเทศกาลเกี่ยวขาว เนื่องจากเสร็จ
ภารกจิ สําคัญแลว ชาวนาจึงตอ งการเลน สนุกสนานกัน หรือเพลงเรือใชประกอบการเลนเรือหนาน้ํา
หลาก เปนตน

3. รูปแบบของเพลงพืน้ บานไมซับซอน มักมีทํานองหลัก 2 – 3 ทํานองรองเลนกันไป
โดยการเปลี่ยนเนื้อรอง จังหวะประกอบเพลงมักจะซ้าํ ซากไปเรื่อยๆ อาจจะกลาวไดวา ดนตรีหรือ
เพลงพนื้ บา นเนนที่เนื้อรอ ง หรือการละเลนประกอบดนตรี เชนการฟอ นราํ หรอื การเตน ราํ

4. ลักษณะของทํานองและจังหวะเปนไปตามลักษณะของกิจกรรม หรือการละเลน เชน
เพลงกลอมเด็กจะมีทํานองเย็นๆ เรือ่ ยๆ จังหวะชาๆ เพราะจุดมุง หมายของเพลงกลอมเด็กตองการ
ใหเด็กผอนคลายและหลับกันในทีส่ ุด ตรงกันขามกับเพลงรําวงจะมีทํานองและจังหวะสนุกสนาน

เร็วเราใจ เพราะตองการใหทุกคนออกมารายรําเพื่อความครึกครื้น
5. ลีลาการรองเพลงพืน้ บานมักเปนไปตามธรรมชาติ การรองมิไดเนนในดานคุณภาพ

ของเสียงสักเทาใด ลีลาการรองไมไดใชเทคนิคเทาใดนัก โดยปกติเสียงที่ใชในการรองเพลงพื้นบาน
ไมวา ชาติใดภาษาใด มักจะเปน เสยี งที่ออกมาจากลําคอมิไดเปนเสียงที่ออกมาจากทองหรือศีรษะ ซึ่ง
เปนลีลาการรองเพลงของพวกเพลงศิลปะ

6. เครือ่ งดนตรีทีใ่ ชบรรเลงพืน้ บานมีลักษณะเฉพาะเปนของทองถิน่ นัน้ ๆ เปนสวนใหญ
ซ่งึ ส่งิ นเ้ี ปน เคร่ืองหมายหรอื สัญลักษณทท่ี ําใหเราไดท ราบวา ดนตรพี ้ืนบา นท่ีไดยินไดชมเปนดนตรี
ของทองถิน่ ใด หรือของชนเผาใด ภาษาใด ตัวอยางเชนดนตรีพื้นบานของชาวอีสานมักจะมีแคน
โปงลาง ทางภาคเหนือจะมีซึง สะลอ เปนตน

57

เพลงพืน้ บานจะพบไดในทุกประเทศทั่วโลก เปนเพลงทีม่ ีผูศึกษาเก็บรวบรวมไว เนือ่ งจาก
เปนวัฒนธรรมหนึ่งของชาติ เชน ประเทศฮังการี นักดนตรีศึกษา คือโคดายและบารตอด ได
รวบรวมเพลงพื้นบานของชาวฮังการีเอาไว และนํามาใชสอนอนุชนรุน หลัง นอกจากนี้ยังมี
ผูป ระพันธเพลงหลายคนนําเอาทํานองเพลงพืน้ เมืองมาทําเปนทํานองหลักของเพลงทีต่ นประพันธ
เชน บารต อ ด, ดโวชาด

ดนตรีมีหลายประเภท บางประเภทไมตองการความรูค วามเขาใจมากนักก็สามารถเขาถึง
และสนุกสนานไปกับดนตรีได แตมีดนตรีบางประเภทที่มีเนือ้ หาสาระลึกซึง้ ซึง่ ผูทีจ่ ะเขาถึงตอง
ศึกษาอยางจริงจัง ดนตรีประเภทนี้ไดแก ดนตรีศิลปะซึ่งไดแก ดนตรีตะวันตกหรือดนตรีคลาสสิก
และดนตรีประจําชาติตางๆ เนือ่ งจากดนตรีประเภทนีม้ ีเนือ้ หา ทฤษฎีตลอดจนการบรรเลง การรอง
การเลนที่ละเอียดลึกซึ้ง ผูท ีต่ องการเขาถึงหรือซาบซึง้ ดนตรีประเภทนีจ้ ึงตองฟงดนตรีประเภทนี้
อยางเขาใจการศึกษารายละเอียดตางๆ ของดนตรี ไมวาจะเปนองคประกอบดนตรี ประวัติดนตรี
หรือรูปลักษณะของเพลงที่จะฟง จะทําใหผูนัน้ มีรากฐานการฟงเพลงนัน้ ๆ ดีขึ้น อยางไรก็ตาม
การศึกษาอยางเดียวเปนการไมพอเพียง ผูท ี่จะซาบซึง้ ในดนตรีประเภทนีไ้ ด ควรฟงเพลงประเภทนี้
ดว ยเสมอ ความซาบซ้ึงในดนตรีเปนส่ิงท่ีสอนใหเกดิ ขน้ึ ไมไ ด เพราะเปนความรสู ึกที่เกิดขึ้นในจิตใจ
ของแตละคน การสอนเปน เพยี งการแนะแนว

ในการฟงเพลง โดยมีการศึกษาเนือ้ หาสาระดนตรีไปดวยเพือ่ ใหผูน ัน้ เกิดความรูส ึกเมื่อได
ฟงเพลงโดยตัวของตัวเอง ดังนั้นความซาบซึง้ ในดนตรีจึงเปนเรื่องของแตละบุคคลทีจ่ ะเรียนรูแ ละ
พฒั นาไปดว ย

ดนตรีพืน้ บานเปนเสียงดนตรีทีถ่ ายทอดกันมาดวยวาจา ซึ่งเรียนรูผานการฟงมากกวาการ
อานและเปนสิ่งที่พูดตอกันมาแบบปากตอปาก โดยไมมีการจดบันทึกไวเปนลายลักษณอักษรจึง
เปนลักษณะการสืบทอดทางวัฒนธรรมของชาวบานตั้งแตอดีตเรื่อยมาจนถึงปจจุบันซึ่งเปนกิจกรรม
การดนตรีเพือ่ ผอนคลายความตึงเครียดจากการทํางานและชวยสรางสรรคความรืน่ เริงบันเทิงเปน
หมูค ณะและชาวบานในทองถิ่นนัน้ ซึ่งจะทําใหเกิดความรักสามัคคีกันในทองถิ่นและปฏิบัติสืบ
ทอดตอมายังรุน ลกู รนุ หลาน จนกลายมาเปนเอกลักษณทางพื้นบา นของทอ งถิ่นนนั้ ๆ สืบตอ ไป

58

เร่ืองที่ 2 ดนตรีพ้ืนบา นของไทย

ดนตรีพ้ืนบานของไทย สามารถแบงออกตามภูมิภาคตา งๆ ของไทยดงั น้ี
1. ดนตรพี นื้ บา นภาคกลาง ประกอบดวยเครือ่ งดนตรีประเภท ดีด สี ตี เปา โดยเครือ่ งดีด

ไดแก จะเขและจองหนอง เครื่องสีไดแก ซอดวงและซออู เครือ่ งตีไดแก ระนาดเอก ระนาดทุม
ระนาดทอง ระนาดทุม เล็ก ฆอง โหมง ฉิ่ง ฉาบและกรับ เครือ่ งเปาไดแก ขลุยและป ลักษณะเดน
ของดนตรีพืน้ บานภาคกลาง คือ วงปพ าทยของภาคกลางจะมีการพัฒนาในลักษณะผสมผสานกับ
ดนตรีหลวง โดยมีการพัฒนาจากดนตรีปแ ละกลองเปนหลักมาเปนระนาดและฆองวงพรอมทัง้ เพิม่
เครื่องดนตรี มากขึ้นจนเปนวงดนตรีทีม่ ีขนาดใหญ รวมทัง้ ยังมีการขับรองที่คลายคลึงกับปพ าทย
ของหลวง ซึ่งเปนผลมาจากการถายโอนโยงทางวัฒนธรรมระหวางวัฒนธรรมราษฎรและหลวง
เครอื่ งดนตรภี าคกลาง

ซอสามสาย
ซอสามสาย เปนซอ ทีม่ ีรูปรางงดงามทีส่ ุด ซึง่ มีใชใน วงดนตรีไทยมาตัง้ แตสมัยกรุง

สุโขทัย (พ.ศ. 1350) แลว ซอสามสายขึ้นเสียง ระหวางสายเปนคูส ีใ่ ชบรรเลงในพระราชพิธี อัน
เนอ่ื งดวยองคพ ระมหากษัตรยิ  ภายหลังจึงบรรเลงประสมเปนวงมโหรี

ซอดว ง
ซอดวง เปนเครื่องสายชนิดหนึง่ บรรเลงโดยการใชคันชักสี กลองเสียง ทํา ดวยไมเนือ้ แข็ง

ขึงหนาดวยหนังงู มีชอง เสียงอยูด านตรงขาม คันทวนทําดวยไมเนือ้ แข็ง ยาวประมาณ 60
เซนติเมตร มีลูกบิดขึน้ สาย อยูต อนบน ซอดวงใชสายไหมฟนหรือสาย เอ็น มี 2 สาย ขนาดตางกัน

59

คันชักอยูระหวาง สาย ยาวประมาณ 50 เซนติเมตร ซอดวงมีเสียงแหลม ใช เปนเครือ่ งดนตรีหลักใน
วงเครื่องสาย

ซออู
ซออู เปนเครื่องสายใชสี กลองเสียงทําดวยกะโหลกมะพราว ขึน้ หนาดวยหนังวัว มีชอง

เสียงอยูด า นตรงขาม คันทวนทําดวยไมเนื้อแข็ง ตอนบนมี ลูกบิดสําหรับขึงสาย สายซอทําดวยไหม
ฟน มีคันชักอยูร ะหวางสาย ความยาวของคันซอ ประมาณ 60 เซนติเมตร คันชักประมาณ 50
เซนตเิ มตร ซอ อูมีเสยี งทมุ ตาํ่ บรรเลงคูและสอดสลบั กบั ซอดวงในวงเครือ่ งสาย

จะเข
จะเข เปนเครือ่ งสาย ทีใ่ ชบรรเลงดวยการดีด โดยปกติมีขนาดความ สูงประมาณ 20

เซนตเิ มตร และยาว 140 เซนตเิ มตร ตวั จะเขท ําดวยไมเ น้ือออ น ขุดเปนโพรง มีสาย 3 สาย สายที่ 1-2
ทําดวยไหมฟน สาย ที่ 3 ทําดวยทองเหลือง วิธีการบรรเลงมือซาย จะทําหนาที่กดสายใหเกิดเสียง
สงู - ต่ํา สว นมอื ขวาจะดีดทีส่ ายดว ยวัตถุที่ ทาํ จากงาสัตว

60

ขลุย
ขลุย ของไทยเปนขลุย ในตระกูลรีคอรดเดอร คือ มีทีบ่ ังคับแบงกระแสลม ทําใหเกิดเสียง

ในตัวไมใชขลุยผิว ตระกูลฟลุตแบบจีน ขลุยไทยมีหลายขนาด ไดแก ขลุยอู มีเสียงต่ําทีส่ ุด
ระดับกลาง คือ ขลุย เพียงออ เสียงสูง ไดแก ขลุย หลีบ และยังที่มี เสียงสูงกวานี้คือ ขลุยกรวดหรือ
ขลยุ หลบี กรวด อีกดว ย ขลยุ เปนเคร่ืองดนตรีในวงเครอ่ื งสายและ วงมโหรี

ป
ป เปนเครอ่ื งเปา ทมี่ ีลิ้น ทาํ ดวยใบตาล เปนเครื่องกําเนดิ เสยี ง เปนประเภทล้ินคู (หรือ 4 ล้ิน)

เชนเดียวกับโอโบ ( Oboe) มีหลายชนิดคือ ปนอก ปใน ปกลาง ปม อญ ปไทยทีเ่ ดนทีส่ ุด คือ ปใ น
ตระกูลปใ น ซึ่งมีรูปดเปดบังคับลม เพียง 6 รู แตสามารถบรรเลงไดถึง 22 เสียง และ สามารถเปา
เลยี นเสยี งคนพดู ไดช ดั เจนอกี ดว ย

61

ระนาดเอก
ระนาดเอก เปนระนาดเสียงแหลมสูง ประกอบ ดวยลูกระนาดทีท่ ําดวยไมไผบงหรือไม

เนือ้ แขง็ เชน ไมช ิงชัน 21-22 ลูก รอ ยเขา ดวยกันเปน ผืนระนาด และแขวนหัวทายทั้ง 2 ไวบนกลอง
เสียงทีเ่ รียกวา รางระนาด ซึง่ มี รูปรางคลายเรือ ระนาดเอกทําหนาทีน่ ําวง ดนตรีดวยเทคนิคการ
บรรเลงที่ประณีตพิศดาร มักบรรเลง 2 แบบ คือ ตีดวยไมแข็ง เรียกวา ปพ าทย ไมแข็ง และตีดวยไม
นวม เรยี กปพ าทย

ไมนวม ระนาดเอกเรียงเสียงต่ําไปหาสูงจาก ซายไปขวา และเทียบเสียงโดยวิธีใชชันโรง
ผสม ผงตะก่วั ตดิ ไวด า นลางท้ังหวั และทา ยของ ลูกระนาด

ระนาดทมุ
ระนาดทมุ ทําดว ยไมไ ผ หรอื ไมเน้อื แขง็ มีผนื ละ 19 ลกู มีรปู รางคลายระนาดเอกแตเต้ียกวา

และกวางกวาเลก็ นอย ระนาดทมุ ใชบ รรเลงหยอกลอกบั ระนาดเอก

62

ฆอ งวงใหญ
ฆองวงใหญ เปนหลักของวงปพาทย และวงมโหรีใชบรรเลงทํานองหลัก มีลูกฆอง 16 ลูก

ประกอบดว ยสว นสาํ คญั 2 สว น คือ
ลูก ฆอง : เปนสวนกําเนิดเสียงทําดวยโลหะผสม มีลักษณะคลายถวยกลม ๆ ใหญเล็กเรียง

ตามลําดับเสยี ง ตาํ่ สูง ดานบนมีตุมนนู ขึน้ มาใชส ําหรบั ตีและใตตุมอุดไวดวยตะก่ัวผสมชันโรง เพื่อ
ถวงเสียงใหสูงต่ําตามตองการ

เรอื นฆอ ง : ทําดวยหวายขนาดเสนผาศูนยกลางประมาณ 1 นิ้วเศษ ขดเปนวง และยึดไวดวย
ไมเนือ้ แข็ง กลึงเปนลวดลายคลายลูกกรง และมีไมไผ เหลาเปนซี่ ๆ ค้ํายันใหฆองคงตัวเปน
โครงสรา งอยไู ด การผกู ลกู ฆอ งแขวนเขา กบั เรอื นฆอ ง ผูกดวยเชือกหนงั โดยใชเงอ่ื นพิเศษ

ฆอ งวงเล็ก
ฆองวงเล็ก มีขนาดเล็กกวา แต เสียงสูงกวาฆองวงใหญมีวิธีตีเชนเดียว กับฆองวงใหญ แต

ดําเนินทํานองเปนทางเก็บหรือ ทางอื่นแลวแตกรณี บรรเลงทํานองแปรจากฆองวง ใหญ ฆองวงเล็ก
มี 19 ลูก

63

โทนราํ มะนา
โทน : รูปรา งคลา ยกลองยาวขนาดเลก็ ทาํ ดว ยไม หรือดนิ เผา ขึงดว ยหนงั ดงึ ใหตงึ ดวยเชือก หนัง ตัว
กลองยาวประมาณ 34 เซนติเมตร ตรงกลางคอด ดานตรงขามหนากลองคลายทรงกระบอกปากบาน
แบบลําโพง ตรงเอวคอดประมาณ 12 เซนตเิ มตร ใชต ีคู กบั รํามะนา

รํามะนา : เปนกลองทําดวยไมขึง หนังหนาเดียวมีเสนผาศูนยกลางประมาณ 22 เซนติเมตร
ใชในวงเครื่องสาย

กลองแขก
กลองแขก เปน กลองทีต่ ีหนาทับไดทัง้ ในวงปพ าทย มโหรีและบางกรณีวงเครื่องสายก็ได

ตดี วย มอื ท้ัง 2 หนา คหู นึง่ ประกอบดว ยตัวผู ( เสยี งสูง) และตวั เมยี (เสยี งตาํ่ )

64

กลองสองหนา
กลองสองหนา เปนช่ือของกลองชนิดหน่ึง ซ่ึงมีลักษณะเหมือนกลองลูกหนึ่งใน

เปง มางคอก ขึง ดวยหนังเลยี ดรอบตวั ใชในวงปพาทย หรือมโหรีบางกรณี

2. ดนตรีพื้นบานภาคเหนือ ในยุคแรกจะเปนเครื่องดนตรีประเภทดีด ไดแก ทอนไม
กลวงที่ใชป ระกอบพธิ กี รรมในเรื่องภูตผีปศาจและเจาปา เจาเขา จากนัน้ ไดมีการพัฒนาโดยนําหนัง
สัตวมาขึงที่ปากทอนไมกลวงไวกลายเปนเครื่องดนตรีที่เรียกวากลอง ตอมามีการพัฒนารูปแบบ
ของกลองใหแตกตางออกไป เชน กลองที่ขึงปดดวยหนังสัตวเพียงหนาเดียว ไดแก กลองรํามะนา
กลองยาว กลองแอว และกลองทีข่ ึงดวยหนังสัตวทัง้ สองหนา ไดแก กลองมองเซิง กลองสองหนา
และตะโพนมอญ นอกจากน้ียังมเี ครื่องตีทีท่ ําดว ยโลหะ เชน ฆอง ฉิ่ง ฉาบ สวนเคร่อื งดนตรีประเภท
เปา ไดแ ก ขลุย ยะเอ ปแ น ปม อญ ปสุรไน และเครือ่ งสี ไดแก สะลอลูก 5 สะลอลูก 4 และ สะลอ 3
สาย และเครือ่ งดีด ไดแก พิณเปย ะ และซึง 3 ขนาด คือซึงนอย ซึงกลาง และซึงใหญ สําหรับ
ลักษณะเดนของดนตรีพืน้ บานภาคเหนือ คือ มีการนําเครือ่ งดนตรีประเภท ดีด สี ตี เปา มาผสมวง
กันใหมีความสมบูรณและไพเราะ โดยเฉพาะในดานสําเนียงและทํานองทีพ่ ลิว้ ไหวตามบรรยากาศ
ความนุมนวลออนละมุนของธรรมชาติ นอกจากนี้ยังมีการผสมทางวัฒนธรรมของชนเผาตางๆ และ
ยังเชือ่ มโยงกับวัฒนธรรมในราชสํานักทําใหเกิดการถายโยง และการบรรเลงดนตรีไดทัง้ ในแบบ
ราชสํานักของคุม และวงั และแบบพนื้ บา นมีเอกลกั ษณเ ฉพาะถ่นิ

65

เครอ่ื งดนตรภี าคเหนอื

สะลอ
สะลอ หรอื ทะลอ เปนเคร่ืองสายบรรเลงดวยการสี ใชค นั ชักอสิ ระ ตวั สะลอ ทีเ่ ปน

แหลงกาํ เนดิ เสยี งทาํ ดวยกะลามะพรา ว ตัดและปด หนา ดว ยไมบ าง ๆ มชี อ งเสยี งอยูดานหลัง
คันสะลอทาํ ดวย ไมสัก หรือไมเ น้อื แขง็ อนื่ ๆ โดยปกติจะ ยาวประมาณ 60 เซนติเมตร ลกู บดิ อยู
ดา นหนานิยม ทาํ เปน สองสาย แตท่ีทาํ เปน สามสายก็ มีสาย เดิมใชสายไหมฟน ตอ มาทาํ ดว ย
ลวดหรือสายเบรกจกั ยานซง่ึ สนั นฐิ านวา คาํ วา สะลอมาจากคําวาสายลอหรอื สายเบรกจักรยานใน
ภาษาทางเหนือ และเรียกกลายมาเปนสะลอในทส่ี ุด สะลอ มี 3 ขนาด คือ สะลอ เลก็ สะลอกลาง
และสะลอใหญ 3 สาย

ซึง

ซงึ เปนเครื่องสายชนิดหนึ่งใชบ รรเลงดวยการดดี ทาํ ดวยไมสักหรือไมเนื้อแข็ง มีชองเสียง
อยู ดานหนา กําหนดระดับเสียงดวยนมเปนระยะ ๆ ดีด ดวยเขาสัตวบาง ๆ มีสายทําดวยโลหะ เชน
ลวด หรอื ทองเหลอื ง (เดิมใชส ายไหมฟน) 2 สาย

66

ขลยุ
เชนเดียวกับขลุยของภาคกลาง

ป
ป เปนปลนิ้ เดียว ท่ตี ัวลนิ้ ทาํ ดว ย โลหะเหมอื นล้ินแคน ตัวปทําดวยไมซาง ที่ ปลายขางหน่ึง

ฝง ลิน้ โลหะไวเวลาเปาใชปากอม ลิน้ ทีป่ ลายขางนี้ อีกดานหนึง่ เจาะรู บังคับเสียงเรียงกัน 6 รู ใชปด
เปดดว ยน้ิว มือทัง้ 2 นิว้ เพ่อื ใหเ กดิ ทาํ นองเพลง มี 3 ขนาด ไดแ ก ขนาดใหญเ รยี ก ปแม ขนาดรองลง
มาเรียก ปกลาง และขนาดเล็กเรียก ปก อย นิยม บรรเลงประสมเปนวงเรียก วงจุมป หรือปจ ุม หรือ
บรรเลงรวมกับซึงและสะลอ

67

ปแ น
ป แน มีลักษณะคลายปไฉน หรือปชวา แตมี ขนาดใหญกวา เปนปประเภทลิน้ คูท ําดวยไม

เนอ้ื แขง็ มรี ูบังคบั เสยี ง เชนเดียวกับปใน นิยมบรรเลงในวงประกอบกับฆอง กลอง ตะหลดปด และ
กลองแอว เชน ในเวลาประกอบการฟอน เปนตน มี 2 ขนาด ไดแก ขนาดเล็กเรียก แนนอย ขนาด
ใหญ เรยี ก แนหลวง

พิณเปยะ
พิณเปยะ หรือ พิณเพียะ หรอื บางทีก็เรียกวา เพียะ หรือเปยะ กะโหลกทําดวยกะลามะพราว

เวลาดีดเอา กะโหลกประกบติดไวกับหนาอก ขยับเปด-ปด เพื่อใหเกิดเสียงกังวานตามตองการ
สมัยกอนหนุม ชาว เหนือนิยมเลนดีดคลอการขับรองในขณะไป เกีย้ วสาวตามหมูบ านในยามค่าํ คืน
ปจจบุ นั มี ผเู ลน ไดนอ ยมาก

68

กลองเตงถง้ิ
กลองเตงถิง้ เปนกลองสองหนา ทําดวยไมเนือ้ แข็ง เชน ไมแดง หรือไม เนือ้ ออน เชน ไม

ขนุน หนากลองขึงดวยหนังวัว มี ขาสําหรับใชวางตัวกลอง ใชประสมกับเครื่องดนตรี อื่น ๆ เพือ่
เปนเครื่องประกอบจังหวะ

ตะหลดปด
ตะหลดปด หรือมะหลดปด เปนกลองสองหนา ขนาดยาวประมาณ 100 เซนติเมตร หนา

กลองขึงดวยหนัง โยงเรงเสียงดวยเชือกหนัง หนาดานกวางขนาด 30 เซนติเมตร ดานแคบขนาด 20
เซนตเิ มตร หนุ กลองทํา ดว ยไมเ นื้อแข็งหรือเนื้อออน ตีดวยไมหุมนวม มีขี้จา (ขาวสุกบดผสมขีเ้ ถา)
ถว งหนา

69

กลองต้งิ โนง
กลองตึง่ โนง เปนกลอง ทีม่ ีขนาดใหญทีส่ ุด ตัวกลองจะยาว มากขนาด 3-4 เมตรก็มี ใชตี

เปน อาณัติสัญญาณประจําวัด และใชในกระบวนแหกระบวนฟอน ตาง ๆ ประกอบกับตะหลดปด
ปแน ฉาบใหญ และฆองหยุ ใชต ดี วยไม เวลาเขากระบวน จะมคี นหาม

กลองสะบัดชยั
กลองสะบัดชัยโบราณ เปนกลองที่ มีมานานแลวนับหลายศตวรรษ ในสมัยกอนใช ตียาม

ออกศึกสงคราม เพื่อเปนสิริมงคล และเปน ขวัญกําลังใจใหแกเหลาทหารหาญในการตอ สูใ หไดชัย
ชนะ ทํานองที่ใชในการตี กลองสะบัดชัยโบราณมี 3 ทาํ นอง คือ ชยั เภรี, ชยั ดถิ ี และชนะมาร

70

3. ดนตรพี นื้ บานภาคตะวันออกเฉยี งเหนือ (อีสาน) มวี วิ ัฒนาการมายาวนานนับพันป เริ่ม
จากในระยะตน มีการใชวัสดุทองถิ่นมาทําเลียนเสียงจากธรรมชาติ ปาเขา เสียงลมพัดใบไมไหว
เสียงน้าํ ตก เสียงฝนตก ซึ่งสวนใหญจะเปนเสียงสัน้ ไมกอง ในระยะตอมาไดใชวัสดุพืน้ เมืองจาก
ธรรมชาติมาเปา เชน ใบไม ผิวไม ตนหญาปลองไมไผ ทําใหเสียงมีความพลิว้ ยาวขึ้น จนในระยะที่
3 ไดนําหนังสัตวและเครือ่ งหนังมาใชเปนวัสดุเครือ่ งดนตรีทีม่ ีความไพเราะและรูปรางสวยงามขึ้น
เชน กรับ เกราะ ระนาด ฆอง กลอง โปง โหวด ป พิณ โปงลาง แคน เปนตน โดยนํามาผสมผสาน
เปนวงดนตรีพื้นบานภาคอีสานทีม่ ีลักษณะเฉพาะตามพืน้ ที่ 3 กลุม คือ กลุมอีสานเหนือ และอีสาน
กลางจะนิยมดนตรีหมอลําทีม่ ีการเปาแคนและดีดพิณประสานเสียงรวมกับการขับรอง สวนกลุม
อสี านใตจ ะนิยมดนตรซี งึ่ เปนดนตรีบรรเลงทไ่ี พเราะของชาวอีสานใตที่มีเชื้อสายเขมร นอกจากนีย้ ัง
มีวงพิณพาทยและวงมโหรีดวย ชาวบานแตละกลุมก็จะบรรเลงดนตรีเหลานีก้ ันเพื่อ ความ
สนุกสนานครืน้ เครงใชประกอบการละเลน การแสดงและพิธีกรรมตางๆ เชน ลําผีฟาทีใ่ ชแคนเปา
ในการรักษาโรค และงานศพแบบอีสานทีใ่ ชวงตุม โมงบรรเลง นับเปนลักษณะเดนของดนตรี
พื้นบานอสี านท่ีแตกตา งจากภาคอ่นื ๆ
เครอื่ งดนตรีภาคอีสาน

หนื
หืน เปนเครือ่ งดนตรีกึ่งดีดกึ่งเปาอยางหนึง่ มี ทั้งทีท่ ําดวยไมไผและโลหะเซาะรองตรง

กลางเปนลิน้ ในตัว เวลาเลนประกบหืนเขากับ ปาก ดีดทีป่ ลายขางหนึง่ ดวยนิว้ หัวแมมือ หรือนิ้วชี้
อาศัยกระพุงปากเปนกลองเสียง ทําให เกิดเสียงสูงต่ําตามขนาดของกระพุงปากที่ทํา สามารถดีดเปน
เสยี งแทคลายเสยี งคนออกเสยี งสระ เครื่องดนตรีนี้มีเลน กนั ในพวกชนเผา มูเซอ เรยี กชือ่ วา เปยะ

เครื่องดนตรีชนิดนี้มิ ไดมีเฉพาะในประเทศไทยเทานัน้ แตมีใน ทุกสวนของโลก เชน แถบ
มองโกเลีย ปาปว นวิ กินี อัฟริกา และยโุ รป นับเปน เครอื่ งดนตรีโบราณชน้ิ หนึง่ ทน่ี า ศกึ ษาอยา งยง่ิ

71

แคน
แคน เปน เครื่องดนตรีที่เปนทีร่ ูจ ักมากทีส่ ุดของ ชาวภาคอีสานเหนือ และอีสานภาคกลาง

ไมรวมอีสาน ใตท ี่มีอทิ ธิพลเขมร ไดแก "แคน" แคนเปนเครือ่ งดนตรีสมบูรณแบบทีส่ ุด ทีม่ ีประวัติ
ความเปนมายอนหลังไปหลายพันป แคนทํา ดวยไมซาง มีลิน้ โลหะ เชนดีบุก เงิน หรือทองแดง
บางๆ ประกอบไวในสวนที่ประกอบอยูในเตาแคน แคนมีหลายขนาด เชน แคน 7 แคน ๙ ขาง ๆ เตา
แคน ดานบนมีรูปดเปดบังคับเสียง เวลา เปา เปา ทีเ่ ตาแคนดานหนา ใชมือทั้งสอง ประกอบจับเตา
แคนในลักษณะเฉียงเล็กนอย แคนเปน เครือ่ งดนตรีทีบ่ รรเลงไดทัง้ ทํานองเพลงประสานเสียง และ
ใหจังหวะในตัวเอง จึงมีลีลาการบรรเลง ท่วี จิ ิตรพสิ ดารมาก

ระบบเสียงของแคน เปนทัง้ ระบบ ไดอะโทนิค และเพนตะโทนิค มีขัน้ คูเ สียงทีเ่ ลนไดทั้ง
แบบตะวนั ตกและแบบ ไทยรวมทง้ั คเู สยี งระดบั เดยี วกนั อกี ดว ย

โหวด
โหวด เปนเครือ่ งเปาชนิดหนึง่ ทีไ่ มมีลิน้ เกิดจากกระแสลมทีเ่ ปาผานไมรวกหรือไม เฮีย้

(ไมกูแ คน) หรือไมไผ ดานรู เปดของตัวโหวดทําดวยไมรวกขนาดเล็ก สัน้ ยาว (เรียงลําดับตาม
ความสูงต่ําของเสียง) ตดิ อยรู อบกระบอกไมไ ผที่ใชเปนแกนกลาง ติดไวดว ยขี้สูด มีจํานวน 6-๙ เลา
ความ ยาวประมาณ 25 เซนติเมตร เวลาเปาจะหมุนไปรอบๆ ตามเสียงที่ตองการ

72

พณิ
เปนเครือ่ งดนตรีทีบ่ รรเลงดวยการดีด มี 2-3 สาย แตขึ้นเปนสองคู โดยขึ้นคู 5 ดีดเปน

ทํานองเพลง ตัว พิณและคันทวนนิยมแกะดวยไมชิน้ เดียวกัน มีนมสําหรับตัง้ เสียง สายพิณนิยมทํา
ดว ยโลหะ โดยเฉพาะสายลวดเบรคจักรยาน ทีด่ ีดนิยมทําดวยเขาสัตวแบนๆ เหลาใหบางพอที่จะดีด
สะบดั ได

โปงลาง
โปงลางเปนเครือ่ งดนตรีประเภททีบ่ รรเลง ทํานองดวยการตีเพียงชนิดเดียวของภาคอีสาน

โดย บรรเลงรวมกันกับแคน พิณและเครือ่ งประกอบจังหวะ หรือ บรรเลงเดีย่ ว ตังโปงลางทําดวย
ทอนไมแข็งขนาดตางๆ กันเรียงตามลําดับเสียงรอยดวยเชือกเปนลูกระนาด ปลายขางเสียงสูงผูก
แขวนไวกับกิง่ ไม และ ขางเสียงต่าํ ปลอยทอดเยือ้ งลงมาคลองไวกับ หัวแมเทาของผูบรรเลง หรือ
คลองกับวัสดุ ปกติ ผูเลนโปงลางรางหนึ่งมี 2 คน คือ คนบรรเลง ทํานองเพลงกับคนบรรเลงเสียง
กระทบแบบคูประสาน ไม ที่ตีโปงลางทําดวยไมเนื้อแข็งเปนรูปคลาย คอนตีดวยมือสองขาง ขางละ
อัน ขนาดของโปงลางไมมีมาตรฐานแนนอน

73

จะเขก ระบือ
เปน เคร่อื งดนตรีสําคัญชน้ิ หนึง่ ในวงมโหรีเขมร เปนเครอ่ื งดนตรีประเภทดีดในแนวนอน มี

3 สาย สมัยกอนสายทําจากเสนไหมฟน ปจจุบันทําจาก สายเบรคจักรยาน การบรรเลงจะใชมือซาย
กด สายบนเสยี งที่ตอ งการ สวนมือขวาใชสาํ หรบั ดดี

กระจบั ป
เปน เครือ่ งดนตรีประเภทดีด โดยใชกระที่ทําจากเขาสัตว กลองเสียงทํา ดวยไมขนุนหรือไม

สัก สวนปลายสุดมีรู 2 รู ใชใสลูกบิดและรอยสาย เมือ่ บรรเลง จะตั้งขนานกับลําตัว มือขวาจับกระ
สาํ หรับดีด มอื ซายกดท่สี ายเพ่ือเปลี่ยนระดบั เสยี ง

74

ซอกันตรมึ
เปนเครื่องสายใชสี ทํา ดวยไม กลองเสียงขึงดวยหนังงู มีชองเสียง อยูด านตรงขามหนาซอ

ใชสายลวดมี 2 สาย คันชักอยูร ะหวางสาย คันซอยาวประมาณ 60 เซนติเมตร มีลูกบิดอยูต อนนอก
ซอใชรัด ดวยเชือก ขนาดของซอแตกตางกันไปตามความ ประสงคของผูสราง โดยทั่วไปมี 3 ขนาด
คือ ขนาดเลก็ เรยี ก ตรัวจ้ี ขนาดกลางเรยี กตรัวเอก ขนาดใหญเ รียกตรัวธม

กลองกนั ตรึม
เปน เครอ่ื งหนงั ชนดิ หนง่ึ ทาํ ดว ยไมข ดุ กลวง ขงึ หนา ดา นหนง่ึ ดว ยหนงั ดึงใหตึงดวยเชือก ใช

ดปี ระกอบจงั หวะในวงกนั ตรมึ

75

ปไ สล หรือปไฉน
ใชบ รรเลงในวงกันตรมึ เปนปป ระเภทลน้ิ คูเชน เดยี วกบั ปใ น

กรับคู
กรับคู เปนกรับทําดวยไมเนื้อแข็ง ลักษณะเหมือนกับกรับเสภาของภาคกลาง แตขนาดเล็ก

กวาใช ประกอบจังหวะดนตรีใน วงกันตรึม กรับคชู ดุ หนงึ่ มี 2 คู ใชขยบั 2 มอื

76

4. ดนตรีพืน้ บา นภาคใต มีลกั ษณะเรียบงายมีการประดิษฐเ คร่อื งดนตรีจากวัสดุใกลตัวซ่ึง
สันนิษฐานวาดนตรีพืน้ บานดัง้ เดิมของภาคใตนาจะมาจากพวกเงาะซาไกที่ใชไมไผลําขนาดตางๆ
กันตัดออกมาเปนทอนสั้นบางยาวบาง แลวตัดปากของกระบอกไมไผใหตรงหรือเฉียงพรอมกับหุม
ดวยใบไมหรือกาบของตนพืช ใชตีประกอบการขับรองและเตนรํา จากนัน้ ก็ไดมีการพัฒนาเปน
เครือ่ งดนตรีแตร กรับ กลองชนิดตางๆ เชน รํามะนา ทีไ่ ดรับอิทธิพลมาจากชาวมลายู กลองชาตรี
หรือกลองตุก ทีใ่ ชบรรเลงประกอบการแสดงมโนรา ซึง่ ไดรับอิทธิพลมาจากอินเดียตลอดจนเครือ่ ง
เปา เชน ปน อนและเคร่อื งสี เชน ซอดว ง ซออู รวมทั้งความเจริญทางศิลปะการแสดงและดนตรีของ
เมืองนครศรีธรรมราช จนไดชือ่ วาละครในสมัยกรุงธนบุรีนัน้ ลวนไดรับอิทธิพลมาจากภาคกลาง
นอกจากนี้ยังมีการบรรเลงดนตรีพื้นบานภาคใตประกอบการละเลนแสดงตางๆ เชน ดนตรีโนรา
ดนตรีหนังตะลุง ที่มีเครื่องดนตรีหลักคือ กลอง โหมง ฉิง่ และเครื่องดนตรีประกอบผสมอื่นๆ
ดนตรีลิเกปาทีใ่ ชเครือ่ งดนตรีรํามะนา โหมง ฉิง่ กรับ ป และดนตรีรองเง็งทีไ่ ดรับแบบอยางมาจาก
การเตนรําของชาวสเปนหรือโปรตุเกสมาตัง้ แตสมัยอยุธยา โดยมีการบรรเลงดนตรีทีป่ ระกอบดวย
ไวโอลิน รํามะนา ฆอง หรือบางคณะก็เพิม่ กีตารเขาไปดวย ซึ่งดนตรีรองเง็งนีเ้ ปนทีน่ ิยมในหมูช าว
ไทยมุสลิมตามจังหวัดชายแดน ไทย – มาเลเซีย ดังนัน้ ลักษณะเดนของดนตรีพืน้ บานภาคใตจะ
ไดรับอิทธิพลมาจากดินแดนใกลเคียงหลายเชื้อชาติ จนเกิดการผสมผสานเปนเอกลักษณเฉพาะที่
แตกตางจากภาคอืน่ ๆ โดยเฉพาะในเรือ่ งการเนนจังหวะและลีลาทีเ่ รงเรา หนักแนน และคึกคัก
เปน ตน
เครือ่ งดนตรีภาคใต

ทบั
ทับ เปนเครือ่ งดนตรีทีม่ ีความสําคัญ ในการใหจังหวะควบคุมการเปลีย่ นแปลงจังหวะและ

เสริมทารําของการแสดงโนราใหดีเยีย่ ม ตัว ทับมีลักษณะคลายกลองยาว แตมีขนาดเล็กกวา มาก
ยาวประมาณ 40-50 เซนติเมตร ทําดวยไมแกน ขนุน หุมดวยหนัง เชน หนังคาง หนังแมว ตรึงหนัง
ดวยเชือกดายและหวาย ทับใบหนึง่ จะมีเสียงทุม เรียกวา "ลูกเทิง" สวนอีกใบ หนึง่ จะ มีเสียงแหลม
เรียกวา "ลูกฉับ"

77

กลองโนรา
กลองโนรา ใชประกอบการแสดงโนราหรือหนัง ตะลุง โดยทัว่ ไปมีขนาดเสนผาศูนยกลาง

ของหนา กลองทั้ง 2 ดาน ประมาณ 10 นิว้ และมี สวนสูงประมาณ 12 นิว้ กลองโนรานิยมทําดวย
แกน ไมข นนุ เพราะเช่อื วาทําใหเสียงดี หนังท่ี หมุ กลองใชหนังวัวหรือควายหนุม ถาจะให ดีตองใช
หนังของลูกวัวหรือลูกควาย มี หมุดไมหรือภาษาใตเรียกวา "ลูกสัก" ตอกยึดหนังหุมใหตึง มีขาทั้ง
สอง ขาทําดวยไมไผมีเชือกตรึงใหติดกับ กลอง และมี ไมตีขนาดพอเหมาะ 1 คู ถา เปนกลองทีใ่ ช
ประกอบการแสดงหนังตะลุง จะมี ขนาดเล็กกวา ขนาดเสนผาศูนยกลางประมาณ 6 นิว้ และมี
สวนสูงประมาณ 9 นวิ้

โหมง กบั ฉ่งิ
โหมงเปนเคร่ืองดนตรที ีม่ ีสว นสําคัญในการขบั บท ทัง้ ในดานการใหเสียงและใหจ งั หวะ

เพราะ โนราหรือหนงั ตะลุง ตองรองบทใหกลมกลืนกับ เสียงโหมงซง่ึ มี 2 ระดบั คอื เสยี งทมุ และ

78

เสียง แหลม โดยจะยดึ เสียงแหลมเปนส่ิงสาํ คญั เรียกเสียง เขาโหมง สวนไมต โี หมง จะใชยางหรือ
ดา ย ดบิ หุมพันเพ่ือใหม เี สยี งนุมเวลาตี

ฉ่ิง เครื่องดนตรีชนดิ นม้ี ีความสาํ คัญตอการขับบท ของโนราหรือหนังตะลุง ผทู ตี่ ีฉิ่งตอง
พยาม ตีใหล งกบั จงั หวะท่ขี บั บท สมยั กอ นนิยม ใชฉ่งิ ขนาดใหญ มเี สน ผา ศูนยก ลางประมาณ 2 นว้ิ
สวนปจ จบุ ันใชฉ่ิงขนาดเล็ก มเี สนผา ศูนย กลางประมาณ 1.5 นว้ิ ทาํ ดว ยทองเหลอื งชนิด หนา

ป
เครือ่ งดนตรีชนิดนีม้ ีความสําคัญใน การเสริมเสียงสะกดใจผูช ม ใหเกิดความรู สึก

เคลิบเคลิม้ และทําใหผูแ สดงรายรําดวยลีลา ทีอ่ อนชอย ตัวปท ําดวยไมเนือ้ แข็ง หรือ ใชแกนไมบาง
ชนดิ เชน ไมก ระถนิ ไมม ะมว ง ไมร กั ปา หรอื ไมม ะปริง สวนกําพวกปท ําดวยแผน ทองแดงและลิ้น
ปท ําดวยใบตาล ซงึ่ นิยมใชใบของตนตาลเดี่ยวกลางทุง เพราะเชือ่ วา จะทาํ ใหป มเี สยี งไพเราะ

แตระพวงหรอื กรบั พวง
แตระพวงหรือกรับพวง เปนเครือ่ งประกอบจังหวะทําจากไมเนือ้ แข็งขนาด 0.5x 2 x 6 น้ิว

นํามาเจาะรหู ัวทา ย รอ ยเชอื ก ซอนกนั ประมาณ 10 อัน ทแี่ กนหลงั รอ ยแตระทํา ดวยโลหะ

79

เรื่องที่ 3 ภมู ปิ ญญาทางดนตรี

คุณคาทางดนตรี
ดนตรีเปนผลงานสรางสรรคของมนุษยทีส่ ื่อถึงอารมณความรูส ึกนึกคิดทีม่ ีตอสิง่ แวดลอม
ธรรมชาติ วิถีชวี ติ จึงสะทอนใหเ ห็นถึงความเปนอยูลักษณะนิสัย ประเพณี วัฒนธรรม ตลอดจนภูมิ
ปญญาของผูค นทองถิ่นตางๆ ในยุคสมัยตางๆกัน ดังนั้น ดนตรีจึงเปนหลักฐานทางประวัติศาสตร
อยางหนึ่งที่สามารถนําไปอางอิงได และนับไดวาเปนมรดกทางศิลปวัฒนธรรมทีม่ ีคุณคาควรไดรับ
การบํารุงรักษา เพื่อคงความเปนเอกลักษณของชาติตอไป

การทีด่ นตรีสามารถถายทอดอารมณความรูส ึกตางๆ ตลอดจนนําไปประยุกตใชใน
ชีวิตประจําวัน จึงมีประโยชนและชวยพัฒนาอารมณความรูสึกหลายประการ เชน

ประโยชนข องดนตรี
1. ชวยทําใหเกิดความสนุกสนาน เพลิดเพลิน ปลดปลอยอารมณไมใหเครียด ผอนคลาย

อารมณได
2. ชวยทาํ ใหจ ิตใจสงบ และมีสมาธิในการทํากิจกรรมตางๆ ไดอยางมีประสิทธิภาพ
3. ชว ยพัฒนาดานการเรยี นรู โดยนําไปบูรณาการกับวิชาอื่นๆ ใหเ กดิ ประโยชน
4. ชวยเปนสือ่ กลางในการเชื่อมความสัมพันธอันดีและใชเปนกิจกรรมทํารวมกันของ

ครอบครัวหรอื เพื่อนฝงู เชน การรอ งเพลงและเตน ราํ ดวยกัน
การอนรุ ักษผลงานทางดนตรี
ผลงานทางดนตรีทีถ่ ูกสรางขึน้ มาโดยศิลปนในยุคสมัยตางๆ ซึ่งแสดงถึงภูมิปญญาของ

บรรพบุรุษและศิลปนทัง้ หลาย และบงบอกถึงความมีอารยธรรมแสดงถึงเอกลักษณประจําชาติจึงมี
คุณคาควรแกการอนุรักษและสืบทอดและพัฒนาใหคงอยูตอไป เพื่อสรางความภาคภูมิใจและเปน
มรดกทางวัฒนธรรมตอไป

การอนุรักษและสืบทอดผลงานทางดนตรีมีหลายวิธี นักเรียนสามารถทําไดโดยวิธีงายๆ
ดงั น้ี

1. ศึกษาคนควาความเปนมาของวงดนตรีประเภทตางๆ ที่นาสนใจ

2. รวบรวมหรือจดบันทึกเกีย่ วกับผลงานทางดนตรีของศิลปนทีน่ าสนใจ เพื่อใชเปน
ขอมูลในการศึกษาหาความรูตอไป

3. ถามีโอกาสใหไปเยี่ยมชมพิพิธภัณฑเกีย่ วกับงานดนตรี เพือ่ ดูขอมูลหรือเรือ่ งราว
เกย่ี วกบั ดนตรแี ละววิ ฒั นาการทางดนตรี

4. เขา รวมกจิ กรรมทางดนตรี เชน การแสดงดนตรี การจัดงานราํ ลกึ ถึงศิลปน เปน ตน
5. ถามีโอกาสไดเรียนดนตรี โดยเฉพาะดนตรีพื้นบานควรใหความสนใจและตั้งใจเรียน
เพื่อสืบทอดงานดนตรีตอ ไป

80

6. ใหค วามสนใจเร่อื งราวเก่ยี วกบั ดนตรใี นทอ งถิ่นของตนเองและทอ งถน่ิ อน่ื
แกน แท. ..เพลงพืน้ บา น

เพลงพืน้ บานเปนงานของชาวบานซึง่ ถายทอดมาโดยการเลาจากปากตอปาก อาศัยฟงและ
การจดจํา ไมมีการจดบันทึกเปนลายลักษณอักษร ขอทีน่ าสังเกตก็คือ ไมวาเพลงพืน้ บานจะสืบทอด
มาตามประเพณี ทัง้ นีม้ ิไดหมายความวา เพลงทุกเพลงจะมีตนกําเนิดโดยชาวบานหรือการรองปาก
เปลาเทานั้น ชาวบานอาจไดรับเพลงบางเพลงมาจากราชสํานัก แตเมือ่ ผานการถายทอดโดยการรอง
ปากเปลา และการทองจํานานๆ เขาก็กลายเปนเพลงชาวบานไป เชนเดียวกับกรณีของเพลงรําโทนที่
ผูว ิจัยไดทําการศึกษา ก็เปนอีกลักษณะหนึ่งทีไ่ ดผสมผสานระหวางทวงทํานองแบบทองถิน่ แตมี
ลีลาการดําเนินทํานองที่เปนแบบพื้นเมือง
ลกั ษณะของเพลงพนื้ บานมีความเรยี บงา ย

ลักษณะเดนที่สุดของเพลงพืน้ บาน คือ มีความเรียบงาย ฟงแลวเขาใจทันที ถาจะมีการ
เปรียบเทียบแฝงสัญลักษณอยางไร ก็สามารถแปลความหมายไดโดยไมยากนัก เชน

“พอพ่ีคว่าํ มือไป นอ งก็หงายมือมา...” “พ่ีนกึ รักแมตากลมเอย...”
ฟงกันแคนี้ หนุม สาวก็เขาใจแลววาผูร องหมายถึงอยางไร ความเรียบงายในที่นี้ไมใชเรียบ
งายอยางมักงาย แตเปนความเรียบงายทีส่ มบูรณอีกดวย คือทัง้ งายและคมคาย สวยงามไปในตัวโดย
อัตโนมัติ ถาเปนนิยาม ก็เปนนิยามทีร่ ูจ ักเลือกหยิบคําสละสลวยมาเรียงกันเขา ถึงจะนอยคํา แตคน
อานก็สามารถมองเห็นภาพและไดรับรูร ส รูบรรยากาศหมด ในชีวิตประจําวันบางทีเราอาจพบคน
บางคนพูดอะไรเสยี ยืดยาว วกวน และฟง เขาใจยาก ในขณะทีถ่ าใหอ กี คนสบั เรยี งคําพูดใหม และตัด
ทอนถอยคําที่ไมจําเปนออกไปเราจะฟงเขาใจเร็วกวา เพลงพื้นเมืองเปรียบเสมือนคนประเภทหลังนี้
ความเรยี บงายในการรองและการเลน
เพลงพื้นบานยังคงยึดถือลักษณะดั้งเดิมของมนุษยเอาไว ขอนี้อาจจะทําใหเราเห็นวาเพลง
พืน้ บานขาดการปรับปรุงและขาดวิวัฒนาการ ทีจ่ ริงการรองเพลงทีม่ ีเครื่องดนตรีประกอบมากๆ ก็
ไพเราะอยางหนึง่ และขณะเดียวกันผูรองเพลงโดยไมมีเครื่องดนตรีชวย หรือมีชวยเพียงนอยชิ้น
อยางเชนผูเ ลนกีตาร เลนแอวเคลาซอ ก็สามารถสรางความไพเราะไดเชนกัน จึงเปนทางสองทางที่
เราตดั สนิ วา จะเลอื กอยา งไหน
เพลงพืน้ บานไดเลือกทางของตัวเองในแบบหลัง เพราะสภาพการดําเนินชีวิตมาชวยเปน
ตัวกําหนด ดังนัน้ จึงไมเปนการยากเลยทีจ่ ะเห็นชาวบานหรือชาวเพลง “ทําเพลง” โดยไมตอง
ตระเตรียมอะไรเปนการใหญโตนัก สิ่งทีจ่ ะชวยใหเพลงไพเราะ นอกจากขึ้นอยูก ับการใชถอยคํา
แลวเขาไดใชมือ หรือเครือ่ งประกอบจังหวะงายๆ เชน กรับ ฉิง่ กลอง เหลานีเ้ พียงเล็กๆ นอยๆ มา
ชวย บางทีก็ไมใชเลย
เพลงกลอมเด็ก และเพลงพาดควายรองปากเปลา ใชการเอือ้ นเสียงใหเกิดบรรยากาศและ
อารมณ

81

เพลงเตน กาํ ราํ เคยี ว ใชรวงขา ว เคยี ว ซง่ึ มีอยแู ลวในขณะเก่ียวขาว มาประกอบการรอ งราํ
เพลงเรอื ใชกรบั ฉิ่ง เสียงรอ งรบั ของลกู คู ชวยใหเกดิ ความครกึ ครน้ื
เพลงฉอย เพลงพวงมาลัย ใชเพียงการปรบมือชวย
ลําตัด ใชรํามะนา
สิง่ ที่สําคัญสําหรับเพลงทีร่ องกันหลายๆ คนคือ การอาศัยเสียงรองรับ รองกระทุง สอด
เพลงของลูกคู ซึง่ จะชวยใหเพลงนั้นสนุกสนานครึกครืน้ อยางยิง่ เพียงเทานี้เองทีเ่ พลงพืน้ เมือง
ตองการ
การเนน ความสนกุ สนานเปน หลกั
เพลงพืน้ เมืองของเราจึงมักเนนอยูสองอยาง ซึ่งจะออกมาในรูปของการใชคําสองแงสอง
งาม การเวนเสียซึ่งเรื่องที่ทุกขมาก ๆ การใชคําสองแงสองงาม อยางเชนเพลงฉอยของโรงพิมพ
วดั เกาะ เม่ือฝา ยชายเกรน่ิ ฝา ยหญิงไดยนิ เสยี งกร็ อ งตอบออกมาวา
“พีเ่ อยพมี่ าถงึ จะมาพง่ึ ของรัก แมหนูยงั หนัก น้ําใจ
ไอต รงแอง ในหอผา พเี่ อย แกอยา ไดห มาย
พ่ีพึง่ เงินจะกอง พพี่ ง่ึ ทองจะให
พจ่ี ะพึ่งอีแปะ จนใจนอ งแกะไมไหว (เอช า)”
ชายวา
“ทําไมกับเงินกับทอง สมบัติเปนของนอกกาย
พจ่ี ะพึ่งหนงั มาหุมเน้ือ จะไดติดเปนเย่ือเปน ใย (เอช า)
การเวน เสียซึ่งเรือ่ งท่ีทุกขมากๆ ระหวางความสนุก กับความทุกข คนเราตองเลือกเอาอยาง
แรกกอนเสมอ บทเพลงของชาวบานก็เชนกัน เมือ่ เทียบเนือ้ หาในตัวเพลงแลว สวนทีก่ ลาวถึง
เรื่องราวแหงความทุกขมีเปอรเซ็นตนอยวาดานความสนุกมาก และบางครัง้ ความทุกขทีน่ ํามารองก็
เปนการสมมุติขึ้น เพียงเพือ่ เปลี่ยนและคั่นอารมณคนฟงเทานัน้ เหมือนอยางเพลงเรือตอนทีผ่ ัวเกา
กลับบาน เมือ่ มาถึงบานก็ตองหดหูใ จทีบ่ านรกรางเพราะไมมีใครดูแล ในขณะทีพ่ รรณนาความ
เปลี่ยนแปลงความเหงาหงอย ซึ่งพอเพลงสามารถจะเรียกความสงสารจากคนฟงได พอเพลงก็ยังอด
สอดใสลกั ษณะขเ้ี ลน เขา ไปไมไ ด เชน
“.............................................
พศิ ดูครอบครัวมันใหชวั่ ลามก มนั ชา งสกปรกไมร จู ักหาย
หมอขา วก็กลิง้ หมอแกงกก็ ลง้ิ ฝาละมตี ีฉิ่งอยูทขี่ างครัวไฟ
ไอครกกะบากก็เลนละคร สากกะเบือก็นอนเปนไข
.............................................”

82

การมรี ปู แบบท่คี ลายคลึงกนั
ชาวบางแพ ราชบุรี รองเพลงฉอยใหฟงตอนหนึ่ง เขาลงทายบทเพลงวา
“เรามาเลนกันเสยี แตล มปาก พอเลิกแลวเรากจ็ ากกันไป...”
ในขณะเดียวกันชาวบานบางลูกเสือ ซึง่ อยูไ กลออกไปถึงนครนายกรองเพลงระบําบานนา

ของเขาในบทเกรน่ิ วา
“เอย พี่มาวันนี้ ก็ชวนแมเลน ระบํา วากันคน (แมเ อย ) ละคําไมเปนไร
เราเลนกนั กนั กแ็ ตลมปาก พอเลกิ แลว เรากจ็ าก จากแมจ ากกนั ไป...”
ทําไมชาวเพลงตางถิ่นจึงรองเพลงดวยถอยคําทีค่ ลายคลึง หรือเกือบจะเหมือนกันทัง้ ๆ ทีอ่ ยู

หางกันคนละทิศทาง ตัวอยางที่นํามาไมใชเรือ่ งบังเอิญ มีบทเพลงของตางถิน่ ตางเพลงทีร่ อง
คลายคลึงกันมากมาย สิ่งนี้เมือ่ นํามาเปรียบเทียบและศึกษาดูแลวจะชีใ้ หเราเห็นวา เพลงพืน้ เมืองใน
ลุม แมน้าํ เจาพระยา และลุมน้ําใกลเคียงไดสรางรูปแบบทีม่ ีหลายสิง่ หลายอยางรวมกันขึน้ ดวยการ
แลกเปลีย่ นถายทอดระหวางคนตอคน หรือระหวางคณะตอคณะ จนกระทั่งทุกอยางประสมกัน
อยางสนิท
รปู แบบรว มของเพลงพื้นบา น แยกกวา งๆ ไดเ ปน ดา นเนือ้ หา และการเรยี งลาํ ดับเร่อื งดา นถอ ยคาํ

ดานเนื้อหาและการเรียงลําดับเรือ่ ง เนือ่ งจากเพลงพืน้ เมืองยังแยกไดออกเปนเพลงโตตอบ
อยางสั้น และเพลงโตตอบอยางยาวอีก และเนื้อหารูปแบบของเพลง 2 พวกอาจแยกไดดวยเพือ่ ความ
สะดวก เราจึงแยกพิจารณาเชน กนั

เพลงโตตอบอยางยาว ไดแกเพลงเรือ เพลงระบําบานไร เพลงพวงมาลัย เพลงเหยย เพลง
หนาใย เพลงเตน กาํ รําเคยี ว เพลงอีแซว เพลงระบําบานนา เพลงพาดควาย เพลงเทพทอง เพลงปรบ
ไก ลําตัด เพลงแอวเคลาซอ เพลงฉอย เพลงเหลานี้สวนมากเปนเรือ่ งของผูเ ลนที่มีความชํานาญคือ
พอเพลงแมเพลงอาชีพ ถึงไมเปนเพลงอาชีพก็ตองเปนผูทีเ่ ลนจนสามารถโตตอบกับใครไดนานๆ
ไมมีการจบกลางคัน เพราะหมดไสหมดเพลง การทีจ่ ะรองใหไดนานๆ จึงตองสรางเรือ่ งหรือสราง
ชุดการเลนขึน้ ดังนั้นเราจึงมีชุดใหญของเพลงเหลานี้เปนตนแบบคือ ชุดรักหนาพาหนีชุด สูข อ
ชุดชิงชู ชุดตีหมากผัว เปนตน แบบแผนของเพลงโตตอบอยางยาวที่เกือบทุกเพลงตองมี คือ การเริ่ม
เพลงดวยบทไหวค รู เมื่อไหวค รแู ลว จงึ มักเปนบทเกริ่น เรียกหาหญิงใหมาเลนเพลง แลวจึงเปนการ
โตต อบ หรอื ทีเ่ รยี กกนั วา “การประ” จะวากนั คนื ยงั รุงหรือสักครง่ึ คืนก็ตามใจ

เพลงโตตอบอยางสั้น หรือเพลงเนื้อสั้น ไดแกเพลงพิษฐาน เพลงระบํา เพลงเตนกํารําเคียว
เพลงสอคอลําพวน เพลงชักกระดาน เพลงแบบนีม้ ักเปนเพลงสั้นๆ เหมาะสําหรับผูท ีไ่ มใชเพลง
อาชีพรอ งกันคนละสหี่ า วรรค คนละทอนสัน้ ๆ ก็ลงเพลงเสยี เปน เพลงที่เปด โอกาสใหทุกคนไดรวม
สนุกกันอยางงายๆ ถาเรารวมเพลงกลอมเด็กดวยก็เปนเพลงสัน้ เชนกัน ใครๆ ก็พอจะรองได เพลง
เนือ้ สัน้ จึงไมจําเปนตองมีพิธีรีตองในการรอง หรือตองใชการสรางบทชุดใหญเขามากําหนด
เรียงลําดบั การเลนแตอยางใด เมื่อจะเลน กต็ งั้ วงเขา หรือรอ งไปเลย

83

การมีเนื้อหาที่คลายคลึงกัน ทําใหพอเพลงคนหนึง่ หยิบถอยคําจากเพลงนีไ้ ปใสในอีกเพลง
หนึง่ โดยไมรูต ัว ขอทีเ่ ราตองไมลืมคือ พอเพลงคนหนึง่ ๆ มักจะรองเพลงไดหลายทํานอง
นอกเหนือไปจากเพลงทีเ่ ขาถนัดการแลกเปลีย่ นถอยคําจึงทําไดงายมาก ดังนัน้ เราอาจพบการวาง
ลําดับคําหรือการใชคําบรรยายระหวางเพลงตอเพลงในจังหวะพอๆ กัน สิง่ นีม้ าจากการตกทอดใน
ใจของชาวเพลงนั้นเอง

ในอกี ดา นหนง่ึ เพลงพน้ื เมอื งหลายชนิดใชกลอนอยางหนึง่ ซึง่ สัมผัสดวยสระเดียวกันหมด
ในวรรคทายของบท เชน ลงไปก็ไอไปเรื่อย ลงอาก็อาไปเรื่อย ศัพททางเพลงเรียกวา กลอนไล
กลอนลา กลอนลี กลอนลู ฯลฯ ตัวอยางเชน เพลงเรือ เพลงฉอย เพลงเตนกํารําเคียว เพลงพวงมาลัย
เปนตน รูปแบบอยางนี้ คงเกิดขึน้ เพราะหาสัมผัสงายสะดวกในการดันเพลง เพราะการดันเพลงนัน้
หากฉนั ทลกั ษณย ากไป ก็คงรองคงฟง กนั ยาก สระทีน่ ยิ มนํามาใชกันมากทีส่ ดุ ไดแ ก สระไอ

84

เรือ่ งที่ 4 คุณคา ของเพลงพนื้ บาน

เพลงพื้นเมืองเปนมรดกทางวรรณกรรม ชาวบานนิรนามไดแตงเพลงของเขาขึน้ บทเพลงน้ี
อาจจะมาจากความเปนคนเจาบทเจากลอนและความอยูไ มสุขของปาก แตบังเอิญหรือบางทีไ่ มใช

ความบังเอิญ เพลงของเขาไพเราะและกินใจชาวบานคนอื่นๆ ดวย ดังนั้นเพลงดังกลาวจึงได
แพรกระจายออกไปเร่ือยๆ และในท่สี ดุ ไมมใี ครรวู า ใครเปนคนแตง เพลงบทนน้ั และแตง เม่อื ใด

เพลงพืน้ เมืองถูกรอยกรองขึน้ ดวยคําทีเ่ รียบงายแตกินใจเกินความ สิง่ นี้เองทีท่ ําใหเพลง
พื้นเมอื งมีคา เพราะนั่นเปนศิลปะอยางหนึ่งอยางแทจริง

ครง้ั หน่ึง พระเจาวรวงศเธอ กรมหมืน่ พิทยาลงกรณ ทรงเลาวา ไดทรงแตงบทเลนเพลงชั้น
บทหนึง่ แลวประทานใหชาวชนบทซึ่งอานหนังสือไดเอาไปรอง แตทรงสังเกตวา จากกิริยาที่
ชาวบานคนนั้นแสดงออกมา ถา หากปลอยใหเขาแตงเองนาจะเร็วกวาบททีน่ ิพนธเสียอีก ทรงถามวา
มันเปนอยางไร คําตอบทีล่ วนแตเปนเสียงเดียวกันคือ มันเต็มไปดวยคํายากทัง้ นัน้ ถึงตอนเกีย้ วพา
ราสีผูห ญิงชนบททีไ่ หนเขาจะเขาใจ และไมรูวาจะรองตอบไดอยางไร เรื่องนี้จะเปนบทแสดงให

เห็นวา เพลงพนื้ เมอื งน้ันใชคาํ งาย แตไดความดีไมจําเปนตองสรรหาคํายากมาปรุงแตงเลย
ประเภทของเพลงพน้ื บา น

เรามีหนทางที่จะแบงประเภทเพลงพืน้ เมืองออกไดเปนพวกๆ เพือ่ ความสะดวกในการ
พจิ ารณาไดหลายวธิ ี เชน การแบงตามความสั้น–ยาวของเพลง เชน เพลงสัน้ ไดแก เพลงระบํา เพลง

พิษฐาน เพลงสงฟาน เพลงสําหรับเด็ก เพลงชักกระดาน เพลงเขาทรง เพลงแหนางแมว เพลงฮิน
เลเล เปน ตน สวนอยา งเนอื้ ยาวไดแ ก เพลงฉอย เพลงเรอื เพลงอแี ซว เปน ตน

การแบงตามรูปแบบของกลอน คือ จัดเพลงทีม่ ีฉันทลักษณเหมือนกันอยูใ นพวก
เดยี วกนั เราจะจดั ใหเ ปน สามพวก คือ พวกกลอนสมั ผัสทาย คอื

เพลงที่ลงสระขางทายสัมผัสกันไปเรือ่ ยๆ ไดแก เพลงฉอย เพลงลําตัด เพลงระบําชาวไร
เพลงระบําบานนา เพลงหนาใย เพลงอีแซว เพลงสงคอลําพวน เพลงเทพทอง ลงกลอนสัมผัสทาย
เหมือนกัน แตเวลาลงเพลงเมือ่ ใด ตองมีการสัมผัสระหวางสามวรรคทายเกีย่ วโยงกัน เชน เพลง
เรอื เพลงเตน กาํ ราํ เคยี วเพลงขอทาน เพลงแอวเคลาซอ

พวกที่ไมคอยเหมือนใคร แตอาจคลายกันบาง เชน เพลงสําหรับเด็ก เพลงระบํา เพลง

พษิ ฐาน เพลงสงฟาง เพลงชักกระดาน เพลงเตนกํารําเคียว เพลงพาดควาย เพลงปรบไก เพลงเหยย
การแบงเปนเพลงโตตอบและเพลงธรรมดา เพลงรองโตตอบ ไดแก เพลงฉอย เพลงอีแซว

ฯลฯ สวนเพลงอีกพวก คือ เพลงทีเ่ หลือ ซึ่งเปนเพลงทีร่ องคนเดียว หรือรองพรอมกัน หรือไม
จําเปนตองโตตอบกันเชน เพลงสําหรับเด็ก เพลงขอทาน เพลงชักกระดาน เพลงสงฟาง (มักจะเปน
เพลงสั้นๆ) เปนตน

85

การแบงอธิบาย เราไดเลอื กการแบงวิธีน้ี เพราะเห็นวาสามารถสรางความเขาใจสอดคลอง
กันไดดี เพลงแตละเพลงมีความเกีย่ วเนือ่ งกันตามลําดับ เพลงที่เลนตามเทศกาลและฤดูกาล
เชน หนานํ้าหรือหนากฐิน ผาปา เลนเพลงเรือ เพลงหนาใย ถัดจากหนากฐินเปนหนาเกีย่ ว เลน
เพลงเกีย่ วขาว เพลงสงคอลําพวน เพลงสงฟาง เพลงชักกระดาน เพลงเตนกํารําเคียว ถัดจากหนา
เกีย่ ว เปน ชว งตรุษสงกรานต เลนเพลงพิษฐาน เพลงระบําบานไร เพลงพวงมาลัย เพลงเหยย เพลง
ทีเ่ ลนไดทั่วไปโดยไมจํากัดชวงเวลา ไดแกเพลงสําหรับเด็ก เพลงอีแซว เพลงระบําบานนา เพลง
พาดควาย เพลงปรบไก เพลงเทพทอง ลําตัด เพลงแอวเคลาซอ เพลงขอทาน เพลงฉอย
การแบง ภมู ิภาคเพลงพื้นบาน

ภาคกลาง
1. เพลงปฏิพากย เปนการรองโตตอบกันระหวางหญิงชาย ทัง้ การเกี้ยวพาราสี เรียกตัว
เอกของทั้งฝายหญิงชายวา “พอเพลง แมเพลง” ซึง่ เปนบุคคลทีม่ ีประสบการณสูง จึงทําใหการ
แสดงมีรสชาติไมกรอยไป เพลงในลักษณะนีม้ ีหลายแบบ ซึง่ ลวนตางกันทั้งลีลา ลํานํา และ
โอกาส อาจมีดนตรีประกอบ พรอมกันนัน้ ก็มีการรายรําเพือ่ เนนคําขับรองดวย เชน ลําตัด เพลง
ฉอ ย เพลงอแี ซว เพลงพวงมาลัย เพลงเรอื เพลงเหยอ ย เพลงชาเจาหงส ฯลฯ
2. เพลงการทํางาน ยิง่ เปนลักษณะของชาวบานแทๆ มากขึน้ การใชเพลงชวยคลีค่ ลาย
ความเหน็ดเหนื่อยเปนความฉลาดที่จะสามารถดําเนินงานไปไดอยางสนุกสนาน โดยเฉพาะงาน
เกษตรกรรม มีการรองโตตอบกันบาง บางครัง้ ก็แทรกคําพูดธรรมดา เพือ่ ลอเลียนยัว่ เยาไป
ดวย เชนเพลงเกีย่ วขาว เพลงสงฟาง เพลงชักกระดาน เพลงสงคําลําพวน เพลงพานฟาง โดยใช
การตบมือเขาจังหวะอยางสนุกสนาน
ภาคเหนอื
มีการขับรองและขับลําอีกแบบหนึ่ง โดยการใชถอยคํา สําเนียง และทํานอง ซึง่ คลอเคลา
ดวยปซ อ เรียกวา รากซอหรือขอซอสําหรับ “ซออูสาว” ไดแก การรองโตตอบกันระหวางหญิง
ชาย ซึ่งมักจะใชคํากลอนที่แตงไวแลวจดจํามารอง บางโอกาสเทานัน้ ทีร่ องดนอยางฉับไว ซึ่ง
จะตองเปนผูม ีประสบการณสูง การรองเปนเร่ืองเชิงขับลํานํา มักใชเรื่องพระลอ เรือ่ งนอยไจ
ยา เปน ตน วธิ ีรอ งใชเ ออื้ นตามทํานองแลวหยุดในบางตอน แตเรือ่ งยังติดตอกันตลอดไป การแตง
คํากลอนของภาคเหนือมีหลายแบบ เชน แบบ “คําร่าํ ” มีลักษณะเปนรายที่สัมผัสอักษรกันไป
ตลอด มีการถายทอดกันแบบ “มุขปาฐะ” แลวจดจํากันตอมาหลายสํานวน จนบางสํานวนเขาขั้น
เปน วรรณกรรมพนื้ บาน
ภาคอีสาน
มีเพลงขับขานในลักษณะตางๆ อยูเ ปนอันมาก เชน กลอนลํา ที่หมอลํากลอนจดจํา และ
ใชเปนบทขับรอง แสดงคูก ับการเปาแคน กลอนสูขวัญ ซึ่งวิวัฒนาการมาจากพิธีพราหมณ ก็มีอยู
หลายแบบ สุดแตจะทําขวัญอะไร เชน สูข วัญบาวสาวกินดอง สูขวัญเด็ก สูขวัญ

86

หลวง ฯลฯ นอกจากนั้น ยังมี “ผะหญา” หรอื “ผญา” ซึ่งเปนการขับรองดวยวลีหนึ่งๆ ทีไ่ มอาศัยคํา
คลองจอง แตอาศัยพืน้ ฐานจากคําพูดทีใ่ ชพูดประจําวัน ผูกเปนผญาสัน้ ๆ ไดกลายเปนแบบอยาง
ฉันทลักษณที่เขาขั้นวรรณกรรมพนื้ บาน เชน ผญาเร่ืองทา วฮุง

ภาคใต
มีเพลงกลอนใชรอง ใชขับลําทีส่ ําคัญแสดงปฏิภาณของกวีคือ “เพลงบอก” แมวา
จุดประสงคแหงเนื้อความของเพลงบอกจะบอกเรือ่ งราว หรือขาวคราวใหผูค นทราบในเรือ่ งตางๆ
แตก็มีวิธีรองประกอบการแสดง ไมใหเบือ่ ฟง ซึ่งมีอยู 2 แบบคือ รองแบบสั้นๆ แลวมีลูกคูรับ กับ
รองแบบยาว (อยางรายยาว) แลวมีลูกครู ับ คณะเพลงบอกจะมีตัวพอเพลง หรือแมเพลง ลูกคู และมี
ฉิ่ง กรบั ป ขลยุ และทับ (กลอง) ไมมกี ารราํ เพราะคนฟงมุงฟงกลอนบอกเทานั้น
บัญญตั ิแปดประการของเพลงพน้ื บา นในประเทศไทย
1. เพลงพน้ื บา นของไทยสว นใหญเ ลน กนั ในหมหู นุมสาว แบงออกเปน 2 กลุม คือชายกลุม
หนง่ึ หญิงอีกกลุมหนึ่ง การวาเพลงพืน้ บานนีห้ นีไมพนเกีย้ วพาราศีเรือ่ งรักๆใครๆ สวนมากใชรอง
โตตอบกันดวยกลอนสด เมื่อฝายชายรองเพลงนํากอน โดยประเพณียอมไดรับการตอบสนองจาก
กลุมฝายหญิง คํารองจากฝายหญิงไดแสดงออกถึงการตอนรับและรองเพลงในคํากลอน ซึ่ง
แสดงออกถึงการปกปองตนเองอยางสุภาพตามลักษณะของกุลสตรีไทยแบบดั้งเดิม
การวากลอนสดโตตอบกันระหวางชายหญิงนี้ คนไทยทุกกลุมทั้งที่อยูในและนอก
ราชอาณาจักรไทยถอื เปนขนบประเพณเี หมอื นๆกัน ปฏิบตั ิสืบตอ กันมาหลายชั่วอายุคน ปรากฏวามี
ประเพณีหามหนุมสาวพบปะกันสองตอสองแตเมือ่ จะใชคํากลอนพูดจากันแลวอนุญาตใหเกีย้ วพา
ราสีกันไดโดยไมตอ งออมคอ ม
ในภาคเหนือ ภาคอีสาน มีคําพูดใชโตตอบกันระหวางหนุมสาวเปนคําปรัชญาของทองถิ่น
เรียกวา ผะหญา (ในศิลาจารึกสมัยสุโขทัยจารึกวา ประญา) ในภาคอีสานสมัยกอนทีจ่ ะไดรับการ
พัฒนาเหมือนสมัยนี้มีการรักษาขนบประเพณีนีเ้ ครงครัดมาก หนุม สาวทีไ่ มปะทะคารมเปนคํา
ปรัชญาทีเ่ ปนคํากลอนก็จะไดรับการตําหนิจากสังคมวา ขี้ขลาดตาขาว ไมกลาลงบวง หนุม สาวที่
ไมไ ดแตงงาน เพราะโตตอบกลอนสดไมเปนเรยี กวา ตกบวง
2. การวาเพลงพื้นบานของไทยแสดงออกถึงความสามัคคี รื่นเริงตามแบบแผนวัฒนธรรม
โบราณของไทยทส่ี บื ทอดตดิ ตอ กนั มาหลายชว่ั อายคุ น เปน การแสดงออกของศลิ ปน เพอ่ื ศลิ ปะโดยแท
3. การวาเพลงพืน้ บานของไทยฝายชายมีผูน ําในการวาเพลงเรียกวา พอเพลง ในทํานอง
เดยี วกัน ผูนําในการวา เพลงของฝายหญงิ ก็เรียกวา แมเพลง
พอเพลงและแมเพลงสวนมากก็จะเปนญาติผูใ หญของหนุม สาวทั้งสองฝายนัน่ เอง เปนสิ่ง
ธรรมดาที่ทั้งพอเพลงและแมเพลงยอมหาโอกาสเสริมทักษะความรูเกีย่ วกับชีวิตคู และเรื่อง
เพศสัมพันธ เรื่องตางๆเหลานีม้ ีอยูพรอมในคํารองอันฉลาดแหลมคมของบทกลอนของเพลง
พื้นบาน จึงกลาวไดวาคนไทยมีกรรมวิธีการสอนใหหนุม สาวรูเ รื่องเพศสัมพันธในอดีตอันยาวนาน

87

แลว จากประเพณีการเลนเพลงพื้นบานของไทยนีจ้ ะเห็นวา คนไทยเรารูจ ักการสอนเพศศึกษาแก
เยาวชนมากอนฝายตะวันตก โดยปราศจากขอสงสัย

4. กอนที่จะประคารมกันเชิงบทเชิงกลอน ผูอาวุโสนอยกวาจะแสดงความคารวะผูอาวุโส
มากกวา จะวาเปนกลอนขออภัยลวงหนาวาหากลวงเกินดวยกาย วาจา ใจ ประการใด ก็ขอใหอภัย
ดวย ฯลฯ เมือ่ คารวะคูแ ขงผูอาวุโสกวาแลว ผูวาเพลงก็ไมลืมหันหนาไปทางผูรวมฟงออกตัว ถอม
ตวั ดว ยความสุภาพออนโยนวา หากการวากลอนสดจะขลุกขลักไมสละสลวย หรือไมถึงใจผูฟ งก็
ขอไดโปรดใหอภัยดวย จะเห็นไดวาแกนแทของคนไทยสุภาพออนโยนเปนชาติเผาพันธุท ี่ถอมตัว
เสมอ

5. เมอื่ ผานพิธกี ารออกตวั ถอ มตัว ตามประเพณีแลว ก็จะประจันหนากัน ทักทายกันดวยคําขม
ขวัญกัน

6. เมือ่ มีโอกาสวาเพลงพื้นบานกันระหวางชายหญิงโดยประเพณีจะอนุญาตใหฝายหญิง
โตตอบเปนคํากลอนสดกับฝายชายอยางเต็มที่ เธอจะวากลอนสดแสดงความรักความเกลียดชังใคร
ไดอยา งเปด เผย โดยไมถอื วาเปนการทําตนเสื่อมเสียเลย โดยขนบประเพณีเดิมสืบเนือ่ งมาแตดึกดํา
บรรพ อนุญาตใหสตรีเพศแสดงออกซ่ึงสทิ ธิเสรีภาพทดั เทยี ม หรอื ล้าํ หนาผชู าย

7. เมือ่ การเลนเพลงพื้นบานจบสิ้นลงแลว มีประเพณีอันดีงามของไทยโบราณทีค่ วรนํามา
สดุดี ณ ทนี่ ้ีอกี คือ ผูว าเพลงพ้ืนบานที่รูตัววามีอาวุโสนอยกวา จะไปแสดงคารวะขอขมาลาโทษผูท ี่
มีอาวุโสสงู กวา ในกรณที ่อี าจมกี ารวากลอนสดลว งเกินไปบาง ผูใ ดรูต ัววายังวาเพลงพืน้ บานกลอน
สดยังไมไดมาตรฐาน ก็จะใฝหาความรูค วามชํานาญจากผูท ีช่ ํานาญกวา การเตรียมการ การ
ฝกซอม ใชเวลาวางจากการทําไร ไถนา หนุมก็จะไปกราบขอเรียนจากพอเพลง ในทํานองเดียวกัน
สาวก็จะไปหาความรูค วามชํานาญจากแมเพลง เนื่องจากมีการฝกซอมกันไวลวงหนาหลายเดือน
เมื่อวันสําคัญไดมาถึง แมฝายหญิงจะมีความกระดากอายอยูบ าง แตความพรอม ทําใหเธอกลา
ประจันหนากับชายหนุมที่จะสงคําถาม คําเกี้ยวพาราสี และเธอก็พรอมที่จะตอบโตเปนกลอนสดทุก
รูปแบบ

แบบอยางเพลงพื้นบานทีข่ ับขานออกมาจากปากของคนหนึง่ กรอกเขารูหูของผูท ี่ตัง้ ใจรับ
ฟงจะอยูใ นความทรงจําอยางแนนแฟน แมมีอิทธิพลอารยธรรมจากแหลงอืน่ เขามาปรากฏ
แบบอยางขนบประเพณีอืน่ อาจผันผวนคลอยตามไปไดไมยาก แตแบบอยางเพลงพืน้ บานทีข่ ับขาน
ออกจากปากเขารูหูแลวเขาไปเจือปนในสายเลือดนั้น เรือ่ งทีจ่ ะหันเหโนมเอียงใหตามปรากฏการณ
ใหมๆ ไมใชของงายนัก

88

เรอื่ งที่ 5 พัฒนาการของเพลงพื้นบาน

1. ความเปน มาของเพลงพน้ื บา นไทย
การสืบหากําเนิดของเพลงพืน้ บานของไทยยังไมสามารถยุติลงไดแนนอน เพราะเพลง
พืน้ บานเปนวัฒนธรรมทีส่ ืบทอดกันมาปากตอปาก ไมมีการบันทึกเปนลายลักษณ แตคาดวาเพลง
พืน้ บานคงเกิดมาคูก ับสังคมไทยมาชานานแลว เชน เพลงกลอมเด็กก็คงเกิดขึน้ มาพรอม ๆ กับการ
เลีย้ งดูลูกของหญิงไทย การศึกษาประวัติความเปนมาและการพัฒนาการของเพลงพื้นบานไทย พอ
สรุปไดดงั น้ี

1.1 สมัยอยุธยา ในสมัยอยุธยาตอนตนมีการกลาวถึง “การขับซอ” ซึง่ เปนประเพณี
ของชาวไทยภาคเหนือ ปรากฏในวรรณคดี ทวาทศมาส และ ลิลิตพระลอ และกลาวถึง “เพลงรอง
เรอื ซงึ่ เปนเพลงทีช่ ายหญิงชาวอยธุ ยารองเลนในเรือ มีเครือ่ งดนตรีประกอบ ปรากฏใน กฎมณเทียร
บาล ที่ตราขึ้นสมัยพระบรมไตรโลกนาถ ในสมัยอยุธยาตอนปลาย ในรัชกาลพระเจาบรมโกศ มีการ
กลาวถึง “เพลงเทพทอง” วาเปนเพลงโตตอบทีเ่ ปนมหรสพชนิดหนึง่ ในงานสมโภชพระพุทธบาท
สระบุรี ปรากฏในปุณโณวาทคําฉันท ของพระมหานาควัดทาทราย

1.2 สมัยรัตนโกสินทร สมัยรัตนโกสินทรเปนสมัยที่มีหลักฐานเกี่ยวกับเพลง
พน้ื บา นชนดิ ตาง ๆ มากทสี่ ุด ต้ังแตรัชกาลท่ี 1 ถึงรัชกาลที่ 5 เปน “ยุคทอง” ของเพลงพืน้ บานทีเ่ ปน
เพลงปฏิพากยจะเห็นจากการปรากฏเปนมหรสพในงานพระราชพิธีและมีการสรางเพลงชนิดใหม ๆ

ข้นึ มา เชน เพลงฉอย เพลงอแี ซว เพลงสง เครือ่ ง ซึ่งเปนที่นิยมของชาวบานไมแพมหรสพอื่น

ในสมยั รตั นโกสนิ ทรต อนตน มหี ลกั ฐานวา เพลงเทพทอง เปนเพลงปฏิพากยเกาทีส่ ุดทีส่ ืบ

ทอดมาจากสมัยอยุธยา มีการกลาวถึงในฐานะเปนมหรสพเลนในงานพิธีถวายพระเพลิงพระชนก
และพระชนนีของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก และ เพลงปรบไก มีการกลาวไวใน

จารึกวัดพระเชตุพนฯ วาเปนมหรสพชนิดหนึง่ ทีเ่ ลนในงานฉลองวัดในสมัยรัชกาลที่
หน่ึง นอกจากนีย้ ังมีการอางถึงเพลงทัง้ สองในวรรณคดีอีกหลายเลม เชน บทละครอุณรุท อิเหนา
และขนุ ชา งขุนแผน เปน ตน

ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระนัง่ เกลาเจาอยูห ัว มีการกลาวถึงเพลงปฏิพากย ในโคลงพระ
ราชพิธีทวาทศมาส(ราชพิธีสิบสองเดือน)วาในงานลอยกระทงมีการเลนสักวา เพลงครึง่ ทอน เพลง
ปรบไกและดอกสรอย เม่ือถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว การละเลนพืน้ บาน
ตา ง ๆ ทเี่ คยรงุ โรจนมาแตร ชั กาลตน ๆ เริ่มซบเซาลง เพราะเกิดกระแสความนิยม “ แอวลาว ” ข้ึน
โดยเฉพาะในหมูชนชั้นสูง รัชกาลที่ 4 ทรงเกรงวาการละเลนพืน้ บานของไทยจะสูญหมด จึงทรง
ออกประกาศหา มเลน แอว ลาวตอ ไป

ในสมัยรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวไดทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯให
ชาวบานเลนเพลงพื้นบานถวายใหทอดพระเนตรในขณะที่ประทับ ณ พระราชวังบางปะอิน เมื่อ

89

พ.ศ. 2426 จึงนับเปนครัง้ แรกทีไ่ ดมีการนําเพลงชาวบานมาเลนถวายพระมหากษัตริยให
ทอดพระเนตร และในรัชสมัยนีก้ ารละเลนพืน้ บานยังเปนทีน่ ิยมอยูโ ดยเฉพาะทางดาน
ศลิ ปะการแสดงท่ีเปน มหรสพ นอกจากจะมโี ขน ละคร หุน หนงั ใหญ หนงั ตะลงุ แลวยังมีลิเกและลํา
ตดั เกดิ ขึ้นใหม และแพรไปยงั ชาวบา นตามทองท่ตี าง ๆ อยา งรวดเร็วดวย

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัว ทรงสงเสริมเพลงพื้นบานโดยทรง
บรรจุบทรองทีใ่ ชทํานองเพลงปรบไกไวในพระราชนิพนธเรือ่ งศกุนตลา สํานวนทีเ่ ปนบท
ละคร รวมทัง้ ไดทรงพระราชนิพนธเรือ่ งพระหันอากาศและนางอุปโกศา ไวเปนเคาโครงเรือ่ ง
สาํ หรบั แสดงลเิ ก และโปรดเกลา ฯ ใหม กี ารแสดงลิเกในการสมโภชพระตําหนักชาลีมงคลอาสน ใน
พ.ศ. 2460 ดว ย ในสมัยนี้เพลงพน้ื บา นยงั คงเปน ท่นี ยิ มของชาวบาน ไดแก เพลงสงเครื่องหรือเพลง
ทรงเครื่อง และเพลงฉอย เปนตน โดยเฉพาะเพลงฉอยนิยมเลนกันทัว่ ไป และในสมัยนี้มีการนํา
เพลงพื้นบานมาตีพิมพเปนหนังสือเลม เชน เพลงระบําชาวไรของนายบุศย เพลงเรือชาวเหนือของ
นายเจริญ เปนตน

การแสดงเพลงฉอยในรายการทีวี”คณุ พระชวย”
(ภาพ www.daradaly.com)

อยางไรก็ตามในชวงสงครามโลกครั้งที่ 2 อิทธิพลของวัฒนธรรมและระบบทุนนิยมแบบ
ตะวันตกทําใหเกิดสิ่งบันเทิงแบบตะวันตกอยางหลากหลาย เชน เพลงไทยสากล เพลงรําวง เพลง
ลูกทุง เปนตน เพลงพืน้ บานจึงเริม่ หมดความนิยมลงทีละนอย ประกอบกับตองเผชิญอุปสรรคใน
สมัยรัฐบาลจอมพล ป. พิบูลสงคราม ทีอ่ อกพระราชกฤษฎีกากําหนดวัฒนธรรมแหงชาติ พ.ศ.
2495 ควบคุมการละเลนพื้นบานทําใหขาดผูเ ลนและผูส ืบทอด เพลงปฏิพากยจึงเสื่อมสูญลงใน
ทสี่ ุด

เพลงพืน้ บานตาง ๆ เริม่ กลับฟน ตัวอีกครัง้ หนึง่ และกลายเปนของแปลกใหมทีต่ องอนุรักษ
และฟน ฟู ในชวง ประมาณ พ.ศ. 2515 เปนตนมา หนวยงานทั้งของรัฐและเอกชน รวมทัง้ บุคคลที่
สนใจไดพยายามสงเสริมใหมีการศึกษาคนควาอยางเปนระบบ รวมทัง้ สนับสนุนใหเผยแพรเพลง

90

พื้นบานใหกวางขวางขึ้น เพลงพื้นบานโดยเฉพาะเพลงปฏิพากยจึงไดกลับมาเปนที่นิยมอีกครั้งหนึง่
แตเปน ในลกั ษณะของงานแสดงเผยแพร มิใชในลักษณะของการฟน คืนชวี ติ ใหม

2. พัฒนาการรูปแบบและหนาทีข่ องเพลงพืน้ บาน เพลงพืน้ บานของไทยมีการพัฒนา
สรปุ ไดด งั น้ี

2.1 เพลงพื้นบานที่เปนพิธีกรรม เพลงพื้นบานของไทยกลุมหนึ่งเปนเพลงประกอบ
พิธีกรรมซึ่งมีบทบาทชัดเจนวาเปนสวนหนึง่ ของพิธีกรรมนั้น ๆ ดังเชน เพลงในงานศพและเพลง
ประกอบพิธีรักษาโรค นอกจากเพลงกลุมดังกลาวแลวยังมีเพลงพื้นบานอีกกลุมหนึ่งทีแ่ มการ
แสดงออกในปจจุบันจะเนนเรือ่ งความสนุกสนานรืน่ เริง แตเมือ่ พินิจใหลึกซึ้งจะพบวามี
ความสมั พันธกับความเชื่อและพิธีกรรมในอดีต และยังเปนสวนหนึง่ ของพิธีกรรมนัน้ ๆ ดวย เพลง
พืน้ บานดังกลาวไดแก เพลงปฏิพากยและเพลงประกอบการละเลนของผูใ หญ ที่ปรากฏใน
ฤดูกาลเก็บเกี่ยวและเทศกาลตรุษสงกรานต

สังคมไทยแตดั้งเดิม ชาวบานสวนใหญเปนชาวนาชาวไร มีวิถีชีวิตผูกพันกับการทํามาหา
กนิ เกี่ยวเน่อื งกับธรรมชาติ ความอุดมสมบูรณของพชื พนั ธุธัญญาหารเปน ปจจัยสําคัญที่สุดในการยัง
ชีพ คนไทยจึงไดสรางพิธีกรรมเกี่ยวเนื่องกับความเจริญงอกงามขึ้น เพื่อขอใหผีสางเทวดาอํานวยสิง่
ทีต่ นตองการ หรือมิฉะนัน้ ก็สรางแบบจําลองขึ้นเพือ่ บังคับใหธรรมชาติเปนไปตามทีต่ องการ เชน
สรางนาจําลอง เรียกวา ตาแรกหรือตาแฮก ( ภาคอีสาน ) แลวดํากลาลงในนา 5-6 กอ เชือ่ วาถาบํารุง
ขาวในนาแรกงอกงาม ขาวในนาทั้งหมดก็งอกงามตามไปดวย

การทําพิธีดํานาตาแฮกหรือการแฮกนา

พิธีกรรมที่เกีย่ วกับความเจริญงอกงามที่เห็นไดชัดทีส่ ุด ไดแก พิธีกรรมในฤดูกาลเก็บ
เกี่ยวและในเทศกาลตรุษสงกรานต

91

เพลงพื้นบา นในฤดูกาลเก็บเก่ียว
พิธีกรรมทีเ่ กี่ยวกับการเพาะปลูกทีส่ ําคัญอยูใ นชวงฤดูกาลเก็บเกีย่ วและกอนเริ่มฤดูกาล
เพาะปลูก ในโอกาสดังกลาวนี้นอกจากจะปรากฏพิธีกรรมอยูทุกขัน้ ตอนแลวยังมีการเลนเพลง
พน้ื บา นดว ย
กอนเริม่ ฤดูกาลเพาะปลูกในแตละป ชาวนาจะทําพิธีสูข วัญเครือ่ งมือเครื่องใชในการ
เพาะปลูก เชน ควาย ไถ คราด เปนตน ซึ่งในพิธีกรรมนั้น ๆ จะมีการรองบทสูข วัญ ซึ่งเปนเพลง
ประกอบพิธี นอกจากนี้ถาฝนไมตกตองตามฤดูกาล ชาวนาจะจัดพิธีกรรมขอฝนขึ้น ซึง่ จะทํากันทุก
ภาค ( ยกเวนภาคใตทีไ่ มมีปญหาเรือ่ งฝน) และทํากันดวยวิธีการตาง ๆ เปนตนวา ชาวนาภาคกลาง
จะจัดพิธีแหนางแมวและพิธีปนเมฆ ( ปนดินเหนียวเปนรูปอวัยวะเพศชาย หรือปนหุนรูปคนชาย
หญิงสมสูกัน ) โดยมีเพลงแหนางแมวและเพลงปนเมฆรองประกอบ ชาวนาภาคเหนือและภาค
อีสานจะจัดพิธีแหนางแมวและแหบัง้ ไฟ โดยมีเซิ้งแหนางแมวและเซิง้ แหบัง้ ไฟเปนเพลงประกอบ
พิธี เมอื่ ไดจัดพธิ ีกรรมเหลานีข้ นึ้ ชาวบานจะอบอุนใจ เชื่อวาฝนจะตกลงมา ขาวในนาก็จะงอกงาม

รอ งเลนเพลงเตนกําราํ เคยี ว
เมือ่ ถึงฤดูกาลเก็บเกีย่ วพืชผล ชาวนาจะจัดพิธีกรรมสูข วัญขาว สูข วัญลานและสูข วัญยุง
เพื่อขอบคุณผีสางเทวดาทีใ่ หผลผลิต ในขณะเดียวกันก็ปดรังควานผีรายทีจ่ ะทําใหผลผลิต
เสยี หาย นอกจากนี้ภาคกลางยังมีการรองเลนเพลงเตนกํารําเคียว เพลงรอยชั่งและเพลงเกี่ยวขาว เปน
การรองรําเพื่อเฉลิมฉลองผลผลิตที่ได ดังนัน้ เพลงที่รองในฤดูกาลเก็บเกี่ยวในแงหนึ่งเปนการรอง
เพือ่ ความสนุกเพลิดเพลิน แตอีกแงหนึง่ ก็เปนการรองเพือ่ เฉลิมฉลองความอุดมสมบูรณของพืช
พันธธุ ัญญาหาร

92

เพลงพน้ื บา นในเทศกาลตรษุ สงกรานต
หลังจากผานการทํางานในทุง นาอยางหนักมาเปนเวลาคอนป เมือ่ ถึงชวงฤดูรอนซึ่งเปน
เวลาหลังเกบ็ เก่ยี ว ก็จะถึงเทศกาลรื่นเริงประจําปคือเทศกาลตรุษสงกรานต ซึง่ เปนเทศกาลเลนสนุก
ท่ีเกี่ยวเนือ่ งกับพธิ กี รรมเพือ่ ความอดุ มสมบรู ณ สงกรานตเปนเทศกาลสําคัญของเพลงพื้นบานเพราะ
เพลงพื้นบานไทยสวนใหญโดยเฉพาะเพลงพืน้ บานภาคกลางรองเลนอยูใ นเทศกาลนี้ เพลงรองเลน
ในวนั สงกรานตแ บง ออกไดเ ปน 2 ประเภทคือ เพลงปฏิพากยและเพลงประกอบการละเลนของ
ผูใหญ

การรองเลนเพลงปฏิพากย
เพลงปฏิพากย มีทัง้ เพลงโตตอบอยางสั้นรองเลนตอนบาย เชน เพลงพิษฐานและเพลง
ระบําบานไร และเพลงโตตอบอยางยาว เชน เพลงพวงมาลัยและเพลงฉอย เปนตน เนือ้ หาของเพลง
จะปรากฏเรือ่ งเพศมากมาย ซึง่ แสดงรองรอยวาในระยะตนเพลงเหลานีน้ าจะเกีย่ วเนือ่ งกับ
พิธีกรรมความเชื่อ โดยเฉพาะความเชื่อเรื่องเพศกับความอุดมสมบูรณ วามีความสมั พันธก นั
เพลงประกอบการละเลนของผูใหญ แบงออกเปน 2 กลุม กลุมหนึง่ เปนเพลงประกอบ
การละเลนของหนุม สาวทีเ่ ลนกันในตอนบาย เชน เพลงระบํา อีกกลุม หนึง่ เปนเพลงประกอบ
การละเลนเขาทรงผีตาง ๆ นิยมเลนกันในตอนกลางคืนไดแก เขาทรงแมศรี ลิงลม นางควาย ผี
กระดง นางสาก เปนตน การละเลนกลุม หลังนีเ้ ปนการละเลนกึง่ พิธีกรรม ซึ่งสะทอนความเชื่อ
ดัง้ เดิมเกีย่ วกับการนับถือผีสาง เทวดา เชือ่ วามีผีสถิตอยูและรูความเปนไปของธรรมชาติ จึงเชิญผี
มาสอบถามปญหาเกี่ยวกับการทํามาหากิน เชิญผีพยากรณดินฟาอากาศ
เม่ือพจิ ารณาเพลงพื้นบานของไทยที่รองเลนเพื่อความสนุกนานในเทศกาลแลว อาจสรุปได
วาในระยะแรกเพลงพืน้ บานนัน้ ๆ คงเปนสวนหนึง่ ของพิธีกรรมเพือ่ ความเจริญงอกงาม ตอมาเมื่อ
ความเชื่อของคนในสังคมเปลี่ยนแปลงไป ความเขาใจตอความหมายดั้งเดิมก็แปรเปลี่ยนเปนเพลงที่
รอ งเลนสนุกตามประเพณีแตเพยี งอยางเดยี ว

93

2.2 เพลงพืน้ บานทเ่ี ปน การละเลน
จากบทบาทดัง้ เดิมซึ่งเคยเปนสวนหนึ่งของพิธีกรรม เพลงพืน้ บานทีร่ องในเทศกาลได
คลี่คลายเหลือเพียงบทบาทในดานการบันเทิง เปนการละเลนทีส่ ังคมจัดขึน้ เพือ่ รวมกลุม สมาชิกใน
สังคมและเพือ่ ย้าํ ความสัมพันธของกลุม จึงมีลักษณะการรองเลนเปนกลุม หรือเปนวง เพลงในลาน
นวดขาว เพลงทีร่ องเลนในเทศกาลสงกรานต เทศกาลออกพรรษา เพลงเจรียงทีร่ องในงานบุญของ
ชาวสรุ นิ ทร ลว นเปนเพลงทเ่ี กดิ จากการรวมกลมุ ชายหญิง เพอื่ ประโยชนในการทํางานและแสวงหา
ความสนกุ เพลดิ เพลนิ รว มกนั
เพลงพื้นบานที่เปนการละเลน เชน เพลงปฏิพากยเปนเพลงของกลุม ชาวบานทุกคนมีสวน
รวมในการรองเลน ผลัดกันทําหนาที่เปนผูร องและลูกคู สวนใหญเปนเพลงสัน้ ๆ ทีร่ องงาย ไม
จําเปนจะตองใชศิลปนผูมีความสามารถโดยเฉพาะ เพลงพื้นบานทีเ่ ปนการละเลนจึงเปนเพลงของ
ชาวบานอยางแทจริง
2.3 เพลงพื้นบานที่เปนการแสดง
เพลงพืน้ บานทีเ่ ปนการแสดง หมายถึงเพลงพืน้ บานที่มีลักษณะการรองการเลนเปนการ
แสดง มีการสมมุติบทบาท ผูกเรื่องเปนชุด ทําใหการรองยืดยาวขึ้นดังนั้นผูร องจําเปนจะตองเปน
บุคคลทีม่ ีความสามารถเปนพิเศษ เชน มีความจําดี มีปฏิภาณ ฝปากดี มีความสามารถในการ
สรางสรรคเนือ้ รอง เปนตน คุณสมบัติเชนนีช้ าวบานไมสามารถมีไดทุกคน จึงทําใหเกิดการ
แบงแยกระหวางกลุมคนรองและคนฟงขึ้น
คนที่รองเกงในหมูบานหนึ่ง ๆ มักจะเปนที่รูจักของคนทั้งในหมูบ านเดียวกัน และ
หมูบ านใกลเคียง คนประเภทนี้ถาไมมีพรสวรรคมาแตกําเนิดก็มักจะเปนผูทีม่ ีใจรักและฝกฝนมา
อยางดี สวนใหญจะเสาะแสวงหาครูเพลงและฝากตัวเปนลูกศิษย เมื่อมีงานบุญงานกุศลที่เจาภาพ
ตองการความบันเทิง ก็จะมีการวาจางไปเลนโตคารม ประชันกัน ทําใหเกิดมีการประสมวง คือนํา
พอเพลงแมเพลงฝปากดีมารวมกลุม กันเขาเปนกลุม รับจางแสดงในงานตาง ๆ จากเพลงทีร่ องเลน
ตามลานบาน ลานวัด ไดกลายมาเปนเพลงทีร่ องเลนในโรงหรือบนเวที ในระยะหลังมีการตกแตง
ฉากเหมือนโรงลิเก และตั้งแตสมัยรัชกาลที่ 5 เปนตนมาการแสดงเพลงพืน้ บานภาคกลางไดรับ
อิทธิพลของละครนอกและละครรองมาก จึงไดปรับการแสดงคลายละครนอกมากขึน้ เชน มีการ
รองประสมวงพิณพาทยและแตงกายแบบละครนอก กลายเปนการแสดงทีเ่ รียกวา เพลงสงเครือ่ ง
หรือเพลงทรงเครื่อง สวนทางภาคอีสานในระยะเวลาใกลเคียงกันก็นิยมนํานิทานมารองเลนเปน
เรือ่ งเรียกวา ลําพืน้ และกลายเปน ลําหมูและลําเพลินไปในทีส่ ุด ทางภาคเหนือเพลงพื้นบานทีเ่ ปน
การแสดง ไดแก การขับซอเมือง ซอเก็บนก จะเห็นไดวาเพลงพื้นบานไดพัฒนาจากเพลงของกลุม
ชนเปนเพลงการแสดงและเพลงอาชีพในที่สุด

94

เพลงพื้นบานที่เปนการแสดงของไทยเปนมหรสพทีไ่ ดรับความนิยมอยางมากในชวง
รัชกาลท่ี 5-7 จนกระทั่งหลังสมัยสงครามโลกครั้งที่ 2 เปนตนมา ก็เริม่ ซบเซาและถึงคราวเสื่อมและ
นับวันจะยิ่งหายไปจากสังคมไทย อยางไรก็ตามการฟน ฟู ดวยการศึกษาและเผยแพรในชวงป 2515
เปนตนมาของนักวิชาการและผูส นใจ ทําใหเพลงพื้นบานทีเ่ ปนการแสดงกลับมาเปนที่นิยมอีกครัง้
หน่ึง เพลงพืน้ บานบางเพลงไดรับการปรับรูปแบบเปนเพลงลูกทุง เชน เพลงแหล เพลงลิเก เพลง
ฉอ ย เพลงอีแซว หมอลาํ เปน ตน ซ่งึ บนั ทกึ ลงแถบเสยี งจําหนายท่ัวประเทศ เชน เพลงแหลบวชนาค
ของ ไวพจน เพชรสพุ รรณ เพลงฉอยกับขาวเพชฌฆาต ของขวัญจิต ศรีประจันต เพลงอีแซวชุดหมากัด
ของเอกชัย ศรีวิชัย เพลงอีแซว 40 เพลงอีแซว 41 ของเสรี รุง สวาง เปนตน ทําใหเพลงพื้นบาน
เหลา นยี้ งั เปนท่ีรจู ักของคนรนุ ปจจบุ นั ไมถูกลืมเหมอื นเพลงพืน้ บา นอ่นื ๆ อกี จํานวนมาก

95

เรือ่ งที่ 6 คุณคาและการอนุรกั ษเ พลงพน้ื บา น

เพลงพื้นบานเปนมรดกทางปญญาของทองถิน่ และของชาติจึงมีคุณคาควรแกการอนุรักษ
ซ่ึงจะกลา วพอสังเขปดังนี้

1. คุณคาของเพลงพืน้ บาน
เพลงพื้นบานเปนสมบัติของสังคมทีไ่ ดสะสมตอเนือ่ งกันมานาน จึงเปนสวนหนึ่งในวิถี
ชีวิตของคนไทยและมีคุณคาตอสังคมอยางยิ่ง เพลงพื้นบานมีคุณคาตอสังคม 5 ประการ ดงั นี้

1.1 ใหความบันเทิง เพลงพื้นบานมีคุณคาใหความบันเทิงใจแกคนในสังคมตัง้ แต
อดีตจนถึงปจจุบัน โดยเฉพาะในสมัยทีย่ ังไมมีเครือ่ งบันเทิงใจมากมายเชนปจจุบันนี้ เพลงพืน้ บาน
เปนสิ่งบันเทิงชนิดหนึง่ ซึง่ ใหความสุขและความรืน่ รมยแกคนในสังคม ในฐานะที่เปนการละเลน
พืน้ บานของหนุมสาวและในฐานะเปนสวนสําคัญของพิธีกรรมตาง ๆ เพลงพืน้ บานจึงจัดเปนสิ่ง
บันเทิงท่เี ปนสว นหนึ่งในวถิ ีชีวิตของชาวบาน

เพลงพืน้ บานใหความเพลิดเพลินแกสมาชิกของสังคม เพลงกลอมเด็กเปนเพลงทีผ่ ูร อง
ตองการใหเด็กฟงเพลินจะไดหลับไวขึน้ ในขณะเดียวกันผูรองเองก็เพลิดเพลินผอนคลายอารมณ
เครยี ดไปดว ยในตวั เพลงรองเลนและเพลงประกอบการละเลนของเด็กเปนเพลงสนุก ประกอบดวย
เสียง จังหวะและคําที่เราอารมณ เด็ก ๆ จึงชอบรองเลนเยาแหยกัน เพลงปฏิพากยเปนเพลงที่มี
เนื้อหาสนุก เพราะเปนเรื่องของการเกีย้ วพาราสี เรือ่ งของความรัก การประลองฝปากระหวางชาย

หญิง ยิ่งเพลงปฏิพากยที่เปนมหรสพก็ยิ่งสนุกใหญเพราะเปนสิ่งบันเทิงที่เต็มไปดวยโวหาร
ปฏภิ าณ และโวหารสังวาสทีเ่ รียกเสียงหัวเราะจากผูฟ ง นอกจากนัน้ เพลงพื้นบานยังมีจังหวะคึกคัก
เราใจ มีลีลาสนุก เวลารองมีทาทางประกอบ มีการรําทั้งรําอยางสวยงามและรํายัว่ เยาที่เปน
อสิ ระ เพลงพื้นบานในแงนี้จึงมีบทบาทเพื่อความบันเทิงเปนสําคัญ

ปจจุบันแมวาเพลงพืน้ บานบางชนิด เชน เพลงกลอมเด็ก เพลงประกอบการละเลน จะสูญ
หายและลดบทบาทไปจากสังคมไทยแลว แตเพลงปฏิพากยบางเพลงไดพัฒนารูปแบบเปนการ
แสดงพืน้ บานหรือมหรสพพืน้ บานที่สรางความสนุกสนานเพลิดเพลินใจแกผูช ม ซึ่งชาวบานก็ยัง
นิยมอยูม าก ดังจะเห็นไดจากการมีคณะเพลงหลายคณะทีร่ ับจางไปแสดงเพือ่ สรางความสุขความ
สําราญแกชาวบานทั่วไป

ตวั อยางเพลงอแี ซวทมี่ คี วามไพเราะและความหมายลึกซึง้ กนิ ใจทําใหผ ฟู ง เพลิดเพลนิ เชน
( ช ) ตั้งใจหมายมองรักแตนองหมายมา บุพเพบญุ พาโปรดจงไดอภัย

เรือนผมสมพักตรพ ่นี ้รี ักหลายแรม รักย้ิมรกั แยมรักแมมเี ยอ่ื ใย
ดหู ยาดเย้ิมทกุ อยา งนบั แตย างเจอหญิง ความสวยทุกสิ่งพี่ไมแกลงปราศรัย
เอียงโสตฟงสารฟงพี่ขานบอกขาว พเ่ี ปน หนมุ นอนหนาวโอแ มห นนู อนไหน
ใหพ แ่ี นบนอนหนอ ยแมห นนู อ ยอยา หนี ถา ไดแนบอยางนพ้ี ีไ่ มหา งนางใน

96

ใหพ จ่ี บู แกม หนอ ยหนนู อ ยอยา แหนง พอใหพ่ีมีแรงสักหนอ ยเปน ไร

( ญ ) ใหพ จ่ี บู หนอ ยวา หนนู อ ยยงั แหนง นองหวาดระแวงพี่มันชายปากไว

ปากหวานขานวอนฟง สนุ ทรประวงิ กลวั ไมร กั หญิงจรงิ หญิงสังเกตรูใจ

พอแรกเจอะรูจกั บอกวารกั ลวงโลก พี่มันชายหมายโชคทําใหหญิงเฉไฉ

ใครเชื่อเปน ชวั่ ตอ งพาตวั ตกตํา่ คบคนหลงคํายอมมีขอระคาย

ขี้เกยี จราํ คาญกลัวเปนมารสังคม พอไดเ ด็ดดอกดมกลวั จะไมเสียดาย

( บวั ผัน สุพรรณยศ 2535 : ภาคผนวก )

1.2 ใหการศึกษา เพลงพื้นบานเปนงานสรางสรรคที่ถา ยทอดความรูสกึ นึกคดิ ของ
กลุมชน จึงเปนเสมือนสิง่ ที่บันทึกประสบการณของบรรพบุรุษทีส่ งทอดตอมาใหแก
ลูกหลาน เพลง พื้นบานจึงทําหนาทีบ่ ันทึกความรูแ ละภูมิปญญาของกลุมชนในทองถิ่นมิใหสูญ
หาย ขณะเดียวกันก็มีคุณคาในการเสริมสรางปญญาใหแกชุมชนดวยการใหการศึกษาแกคนใน
สังคมทั้งโดยทางตรงและโดยทางออม

การใหก ารศกึ ษาโดยทางตรง หมายถึงการใหความรูและการสั่งสอนอยาง
ตรงไปตรงมา ทัง้ ความรูท างโลกและความรูท างธรรม เชน ธรรมชาติ ความเปนมาของโลกและ
มนุษย การดําเนินชีวิต บทบาทหนาทีใ่ นสังคม วัฒนธรรมประเพณี วรรณกรรม กีฬาพื้นบาน คติ
ธรรม เปน

1.3 จรรโลงวฒั นธรรมของชาติ การจรรโลงวฒั นธรรมหมายถึงการพยุงรักษาหรือ
ดํารงไวของแบบแผนในความคิดและการกระทํา ที่แสดงออกถึงวิถีชีวิตของคนในสังคม ที่มีความ
เปนระเบียบ ความกลมเกลียวกาวหนาและความมีศีลธรรมอันดีงาม

บทบาทของเพลงพืน้ บานทีเ่ ปนการแสดงวามีบทบาทเดนเปนพิเศษในการควบคุมและ
รักษาบรรทัดฐานของสังคม การชีแ้ นะระเบียบแบบแผน ตลอดจนการกําหนดพฤติกรรมที่
เหมาะสมในสังคมนัน้ เพราะผูที่เปนพอเพลงและแมเพลง นอกจากจะเปนผูมีน้ําเสียงดี โวหารดี
แลว ยังตองมีความรใู นเรอื่ งตาง ๆ และมีประสบการณชีวิตพอท่ีจะโนมนาวจิตใจผูคนใหคลอยตาม
ดวย จงึ จะไดรบั ความนิยมจากประชาชน

แมวาเพลงพืน้ บานสวนใหญจะมีเนือ้ หาเปนเรือ่ งของความรักและแทรกเรือ่ งเพศ แตเนื้อ

เพลงเหลานี้มิไดใหเฉพาะความสนุกสนานเทานัน้ ยังไดแทรกคําสอนหรือลงทายดวยการสอนใจที่
แสดงใหเห็นถึงคุณคาของแบบแผนความประพฤติที่สังคมยอมรับ หรือแสดงใหเห็นผลเสียของการ
ฝาฝน เชน เพลงตับสูข อ ที่ฝายหญิงกลาววาไมยินยอมใหฝายชายพาหนีเพราะจะทําใหไดรับความ
อับอาย และตนจะตองแตงงานเพื่อทดแทนพระคุณของบิดามารดา เพลงตับหมากผัวหมากเมีย ที่
กลาวถึงการสํานึกตัวและรูส ึกทุกขใจของสามีที่นอกใจภรรยา และเพลงตับชิงชู ที่กลาวถึงการพา
ผูหญิงหนี ดังตัวอยา งน้ี

97

แมฉันเลยี้ งมาหวงั จะไดแทนคณุ นก่ี ลบั มาเทลงใตถ ุนทําใหท อ พระทยั

ไอเ รื่องพานะคุณพ่ีมันก็ดีสําหรบั แก สําหรับพอและแมงั้นจะเลี้ยงเรามาทําไม

เล้ยี งต้ังแตเ ดก็ หวงั จะไดแตง ไดต บ แกจะมาลักพาหลบไมอายเขาบางหรือไร

พอแมเลี้ยงมาหวังจะกินขันหมาก ไมไ ดใ หอ ดใหอยากเลย้ี งเรามาจนใหญ ...
1.4 เปนทางระบายความคับของใจ เพลงพื้นบานเปนทางระบายความคับของใจอัน
เนื่องจากความเหน็ดเหนือ่ ยเมื่อยลาจากกิจการงานและปญหาในการดํารงชีพ รวมทัง้ ความเก็บกด

อันเนือ่ งมาจากจารีตประเพณี หรือกฎเกณฑของสังคม เชน ความคับของใจในเรือ่ งการประกอบ

อาชีพ การถูกเอารัดเอาเปรียบจากสังคม การประสบปญหาเศรษฐกิจตกต่าํ เปนตน เพราะการเลน

เพลงหรือการชมการแสดงเพลงพืน้ บานจะทําใหผูช มไดหยุดพักหรือวางมือจากภารกิจตาง ๆ ลง

เปนการหลีกหนีไปจากสภาพชีวิตจริงชั่วขณะ ทําใหผอนคลายความเครงเครียดและชวยสราง

กําลังใจทจี่ ะกลับไปเผชิญกบั ชวี ิตจริงไดต อไป

ตัวอยางเชน เพลงกลอมเด็กภาคอีสานจะมีเนือ้ หาทีก่ ลาวถึงอารมณวาเหวในการแบก

รับภาระครอบครัวของผูเปนแม และการถูกเหยียดหยามจากสังคมของแมมายแมรางทีป่ ราศจาก

สามีคุมครอง เชน

นอ นสาเดอ หลา นอ นสาแมส กิ อม ( นอนเสียลกู นอ ย นอนเสยี แมจะกลอม )

แมสิไปเข็นฝาย เดี๋ยนหงายเอาพอ ( แมจ ะไปปน ฝา ย เดอื นหงายหาพอ )

เอา พอมา เกยี วหญา มุงหลงั คาใหเจา ยู ( หาพอ มาเกย่ี วหญา มงุ หลังคาใหล ูกอยู )

ฝนสิฮาํ้ อูแกว สไิ ปซ น ยูไส ( ฝนจะรัว่ รดอูแกว จะไปซอ นอยไู หน )

คน้ั เพนิ ไดก น๋ิ ชน้ิ เจา กะเหลียวเบงิ ตา ( เมอื่ เขาไดก นิ เน้อื ลกู กเ็ หลียวดูตา )

คน้ั เพินไดกน๋ิ ปา เจากะสเิ หลยี วเบงิ หนา ( เมอ่ื เขาไดกนิ ปลา ลกู กเ็ หลียวดหู นา )

มพู นี อ งเฮีย้ นใกเ พ่ินกะซงั ( พวกพ่นี อ งเรอื นใกลเขากช็ งั )

นอกจากนีเ้ พลงพืน้ บานยังชวยระบายความเก็บกดทางเพศและขอหามตามจารีตประเพณี
ของสังคมดวย เปนรูปแบบหนึ่งของการระบายความเก็บกดและโตตอบความคับของใจ โดยซอนไว
ในรูปของความขบขัน เสียงหัวเราะของผูช มในขณะนัน้ แสดงถึงอารมณรวมกับศิลปน จึงเปน
เสียงของชัยชนะในการละเมิดกฎเกณฑไดโดยไมถูกลงโทษ ในอดีตสังคมไทยเปนสังคมทีป่ ดกั้น
เรื่องการแสดงออกทางเพศ ดังปรากฏวามีคานิยมหลายประการเกีย่ วกับความประพฤติของ

หญิงไทย เชน ใหรักนวลสงวนตัว อยาชิงสุกกอนหาม เปนตน คานิยมเหลานี้จึงเปนมโนธรรมที่
คอยยับยัง้ และคอยตักเตือนไมใหมีการแสดงออกทีไ่ มงามในเรือ่ งเพศ ปจจุบันแมวาคานิยมเหลานี้
จะลดนอยลง ไมเครงครัดในการถือปฏิบัติเชนอดีต แตคนไทยสวนใหญโดยเฉพาะคนไทยใน
ชนบทก็ยังคงรักษาและปฎิบัติตามคานิยมนีอ้ ยูเ ปนจํานวนมาก เพลงพื้นบานจึงเปนทางออกทาง
หน่ึงที่สังคมไทยไดเ ปดโอกาสใหผรู องและผูชมไดระบายอารมณเก่ียวกับความรักและ เรื่องเพศได

98

อยางเต็มที่ เชน การกลาวถึงเรื่องเพศอยางตรงไปตรงมาการพูดจาและแสดงทาทางไมสุภาพ การนํา
เรือ่ งราวทางศาสนา และหลักธรรมมาลอเลียน การนําบุคคลและองคกรตาง ๆ มาเสียดสีประชด
ประชัน เปนตน เหลานีล้ วนเปนการละเมิดคานิยมของสังคม เปนการระบายความเก็บกดและ
ความรูสกึ กา วราว จึงเทากบั เปน การสนองความพงึ พอใจของผูร อ งและผฟู ง ชวยใหความเครงเครียด
ผอ นคลายลง ตวั อยา งเชน เพลงอแี ซวตอ ไปนี้

ช. ไมตองทาหรอกนองเนื้อทองของพี่ รูปรางอยางนี้จะทาพี่ไปทําไม
รูไ หมรูไหมวา พี่ชายของนอ ง พี่ไมเคยเปนรองรองใคร

นอ งจะมาสจู ะบอกใหรูเสยี กอ น เฉพาะไอเ น้ือออนออ นจะสไู ดย งั ไง

ขนาดกาํ แพงเจ็ดช้ันพยี่ งั ดนั เสียจนพัง ก็ไอผานุงบางบางจะทนไดยังไง
ญ. เอา ..จะดันกด็ ันฉนั ก็ไมกลวั
เอาซติ วั ตอ ตัววันนีฉ้ นั สูตาย

บอกกําแพงไมต อ งถึงเจ็ดชน้ั ถา หากจะดนั เอาตรงนก้ี ไ็ ด

เอา ..ยงั งนั้ ฝามือของฉนั ตนั ตนั แขง็ ดกี ล็ องดนั ใหม นั ทะลใุ หไ ด
ช. บอกวาฝามือแลวตนั ตัน
ใครจะบาไปดนั ดนั กนั ไมไ ด

ขนาดขแู บบนย้ี งั ไมกลัวเลย โอแมค ณุ เอยใจกลาเหลือหลาย

ขนาดแมววั ตดิ หลมยงั ลอซะลมทั้งยืน พวกคุณตวั ยงั คืนคนื เงนิ ให ฯ
ญ. โอโฮโมไปมากฉันไมอยากจะฟง
เอา ลองดูใหด งั กันกใ็ หไ ด

ขนาดแมว ัวตดิ หลมยังลอ ซะลมทั้งยนื พวกคณุ ตวั ยังคนื เงนิ ให

น่ีแกยงั ไมรจู ักแลวขวัญจิต เฮย …ยาคมุ ออกฤทธเ์ิ อาอยเู มอ่ื ไร

บอกผูชายทกุ ชั้นทฉี่ ันผา นมา ขนาดทหารแนวหนา ฉนั ยงั สไู ด

ไมวาตาํ รวจทหารลอ กันท้งั กรม ฉันลอทหารเปนลมไปตั้งหลายนาย

(ขวัญจติ ศรปี ระจันตแ ละไวพจน เพชรสุพรรณ , การแสดง)

1.5 เปนสือ่ มวลชนชาวบาน ในอดีตชาวบานสวนใหญมีปญหาความยากจน ดอย
การศึกษาและอยูห างไกลความเจริญ สื่อมวลชนบางประเภท เชน หนังสือพิมพ วิทยุและโทรทัศน

ไมสามารถเขาถึงไดงาย เพลงพืน้ บานจึงมีบทบาทในการกระจายขาวสาร และเสนอความคิดเห็น
ตา ง ๆ

สมัยกอนยังไมมีเครื่องมือสื่อสารมวลชน ชาวบานใชวัฒนธรรมพื้นบานประเภทที่ใชภาษา
และประเภทประสมประสาน เปนเครื่องสือ่ สารแทน ดังเชน เพลงกลอมเด็กภาคใต ใหความรูแ ละ
ความคิดในลักษณะการชี้แนะแนวทาง หรือการแสดงทรรศนะแกมวลชน หรือชาวบาน

99

บทบาทประการหนึง่ ของเพลงพืน้ บานวาเปนสือ่ มวลชนกระจายขาวสารในสังคมจาก

ชาวบานไปสูชาวบาน และจากรัฐบาลไปยังประชาชน นอกจากนีเ้ พลงพืน้ บานยังแสดงถึงทรรศนะ

ของชาวบานทม่ี ตี อเหตกุ ารณท ีเ่ กิดขึ้นในบา นเมอื งดวย

ปจจุบันสื่อมวลชนไดพัฒนากาวหนาไปมาก สื่อมวลชนบางประเภท เชนวิทยุโทรทัศน ทํา

หนาที่กระจายขาวสารไดมีประสิทธิภาพยิ่งกวาเพลงพื้นบาน เพลงพื้นบานบางชนิดจึงลดบทบาท

ไปจากสังคมไทย แตเพลงพื้นบานบางชนิด เชน หมอลํา ลําตัด เพลงอีแซวและเพลงฉอย เปนตน

ยังคงมีบทบาทในฐานะเปนสื่อมวลชนชาวบานอยูมาก ทั้งนี้เนื่องมาจากไดมีการพัฒนารูปแบบและ

เนื้อหาของเพลงใหมีลักษณะเปนการแสดงที่ทันยุคทันสมัย รวมทัง้ การพัฒนาความสามารถในการ

แสดงออกของศิลปนที่สามารถโนมนา วจิตใจผฟู ง ไดอ ยา งดี

การทําหนาทีเ่ ปนสือ่ มวลชนของเพลงพื้นบานนัน้ จะมี 2 ลักษณะ ไดแก การกระจาย

ขาวสาร และการวิพากษว จิ ารณส งั คม
ในสว นของการกระจายขาวสารน้นั เพลงพ้นื บานจะทําหนา ทใี่ นการกระจายขาวสารตาง ๆ
เชน เพลงรอยพรรษา ของกาญจนบุรี ทําหนาที่บอกใหรูว าถึงเทศกาลออกพรรษา เพลงบอกของ

ภาคใตและเพลงตรุษของสุรินทร ทําหนาทีบ่ อกใหรูว าถึงเทศกาลปใหมแลว นอกจากนีเ้ พลง

พน้ื บานยังเปน เครอ่ื งมือในการกระจายขาวสารของผูปกครอง หรือผูบริหารประเทศ เชน หมอลํา

กลอนลําปลูกผักสวนครัว ในสมัยจอมพล ป. พิบูลสงคราม หมอลํากลอนลําตอตานคอมมิวนิสต

สรรเสริญสหรัฐอเมริกาในสมัยจอมพลสฤษฏิ์ ธนะรัชต

ตัวอยางเพลงอีแซวเผยแพรนโยบายและสรางคานิยมในสมัยจอมพล ป. พบิ ลู -สงคราม

จะพูดถึงเรอื่ งวฒั นธรรมท่ีผูนําขอรอง แกบ รรดาพน่ี องที่อยใู นแนวภายใน

เราเกิดเปนไทยรวมธงมาอยูในวงศีลธรรม จะตอ งมหี ลักประจําเปน บทเรยี นใสใจ

ประเทศจะอับจนก็เพราะพลเมือง ประเทศจะรุงเรืองก็เพราะพวกเราทั้งหลาย

เราตองชวยกันบํารุงใหชาติของเราเจริญ ฉันจึงขอชวนเชิญแกบรรดาหญิงชาย

มาชว ยกันสงเสรมิ ใหพนู เพิม่ เผาพันธุ วัฒนธรรมเที่ยงธรรมใหเหมาะสมชาติไทย

------------------------------------------ ------------------------------------------

จะพูดถงึ การแตงกายหญงิ ชายพ่นี อง ท่ที า นผูน ําขอรองแกพวกเราทั้งหลาย
ทานใหเอาไวผมยาวตามประเพณีนิยม สับหยงทรงผมเสียใหงามผึ่งผาย

จะเท่ียวเอาไวผมทัดจะไดตดั ผมตง้ั จงเปลี่ยนแบบกันเสียบางใหถูกนโยบาย
-------------------------------------- ------------------------------------

100

นอกจากตัวอยางดังกลาวแลว ยังมีเพลงอีกจํานวนมากที่มีเนื้อหาในการเผยแพรขาวสาร
เกี่ยวกับนโยบายของรัฐบาลและผูปกครอง เชน เพลงอีแซวและเพลงฉอยตอไปนี้

เนือ่ งดว ยผวู า ราชการจังหวัดสุพรรณบรุ ี ทานไดมอบหนาที่ตามที่มีจดหมาย
ทา นผวู าสพุ รรณใหรูจักทานทว่ั ถนิ่ ทา นชือ่ วา จรินทร กาญจโนมัย

ใหข วัญจติ ศรีประจันตมารองเพลงชแี้ จง เพื่อจะใหแจมแจงประชาชนเขาใจ
ใหฉันมาขอบพระคุณกันไปตามหัวขอ คือ ก.ส.ช. ท่ีผลงานเหลือใช
พูดถึงก.ส.ช.กร็ ูช ัดกนั ทุกชน้ั เปนบทบาทของรัฐบาลที่ตั้งนโยบาย

จ.จานใชดีชาวศรีประจันต นี่ก็ใกลถงึ วันแลว เวลา

นเ่ี ลอื กตั้ง ส.ข. อีกแลว หนอพน่ี อ ง ดฉิ ันจงึ ไดร องบอกมา

วันที่สามสิบกันยายนเชิญชวนปวงชน- ใหไปเลือกกรรมการหนอวาสุขาฯ

ทุกบาน

---------------------------------------- --------------------------------------

นอกจากเพลงพืน้ บานจะทําหนาทีก่ ระจายขาวสารแลว ยังเปนสือ่ ในการวิพากษวิจารณ

สังคมในดานตาง ๆ ไดแก เหตุการณและเรือ่ งราวของชาติ เชน สถาบัน การเมือง การปกครอง

เศรษฐกิจ ปญหาสังคม เปน ตน

เพลงพื้นบานบางชนิด เชน เพลงอีแซว เพลงฉอย เปนตน ในปจจุบันมีการวิพากษวิจารณ

สังคมอยางเห็นไดชัด ซึ่งอาจเกิดจากความเจริญกาวหนาของสังคม และระบบการเมืองการปกครอง

ทีใ่ หเสรีภาพแกประชาชนและสือ่ มวลชนในการแสดงความคิดเห็นของตนไดอยางเปดเผย ทัง้ ใน

กลุม ของตน ในทีส่ าธารณะ หรือโดยผานสือ่ มวลชน ศิลปนพืน้ บานจึงสามารถแสดงออกทาง

ความคิดไดโดยอิสระในฐานะทีเ่ ปนประชาชนของประเทศ นอกจากนีเ้ พลงพื้นบานยังเปนสมบัติ

ของสวนรวม ที่สังคม รับผิดชอบรวมกัน ผูแ ตงหรือผูร องจึงทําหนาทีแ่ สดงความคิดเห็นในฐานะที่

เปน ตวั แทนของกลมุ ชนดว ย ขอยกตัวอยางเพลงพื้นบานทม่ี ีเนือ้ หาวิพากษวจิ ารณสงั คม ดงั น้ี

ลาํ ตัดเรื่องประชาธิปไตย ของขวัญจิต ศรีประจันต

การแสดงพน้ื บา นหวั ขอ ขานเงอ่ื นไข กับประชาธิปไตยของเมืองไทยวันนี้

ความรูสกึ นึกไววาไมไดของจรงิ ยงั รอแรรุงรงิ่ ยงั ไมน ้งิ เตม็ ที่

ฉันเกิดมาชานานอายุฉันสรี่ อบ เรื่องระบบระบอบและผิดชอบชั่วดี

รูสึกยังหนอมแนมมอมแมมหมกเม็ด แบบวาหาประชาธิปไตยจนไหลเคล็ดยังไม -

สาํ เรจ็ สกั ที

----------------------------------- ------------------------------------