อนุรักษ์ดิน น้ำ ด้วยหญ้าแฝก

1

อนุรักษด์ นิ นา้ ดว้ ยหญ้าแฝก
โดย อาจารย์มานะ เซียงสันเทียะ
บรรยายในงานนทิ รรศการหมุนเวียน “ธ สถติ ในดวงใจ...นริ นั ดร์”

อาจารย์มานะ เซียงสันเทียะ รองประธานเครือข่ายคนรักษ์แฝกแห่งประเทศไทย อดีตเคยทางานอยู่
เบื้องหลังการทาโฆษณาและสารคดีเก่ียวกับการเกษตร และยึด
หลักการดารงชีวิตในเรื่องปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง ทาเกษตร
พึ่งตนเอง โดยใช้ ภูมิปัญญาท้องถ่ินมาผสมผสานให้เกิดความ
ม่นั คงตอ่ ครอบครัว

ปัจจุบันได้ประกอบอาชีพหลักด้านการเกษตรกรรมโดย
การทานา ปลูกหญ้าแฝก ทาเกษตรผสมผสาน ปลูกผักสวนครัว
ไม้ผลตามฤดูกาล เพื่อบริโภคส่วนที่เหลือก็จาหน่ายเป็นรายได้
ให้กับครอบครวั พม่ี านะได้เร่ิมต้นการจดบันทึกบัญชีโดยได้รับการ
สง่ เสริมองค์ความรู้จากกรมตรวจบัญชีสหกรณ์ เริ่มจดบันทึกบัญชี
ในครัวเรือน และบัญชีต้นทุนอาชีพ แล้วนามาวิเคราะห์ รวบรวม
เป็นหมวดหมู่ จงึ เกิดเป็นแผนในเรือ่ งของการลดรายจ่าย หลังจาก
ได้พัฒนาตนเองจนเริ่มมีความเข้าใจในระดับหนึ่ง จึงได้ถ่ายทอด
องค์ความรู้จากการทาบัญชีไปขยายผลสู่บุคคลอื่น ๆ นอกจากน้ี
ยังได้ส่งเสริมการใช้ปุ๋ยชีวภาพ แทนการใช้ปุ๋ยเคมี เช่น การผลิต
ปุ๋ยหมัก ผลิตปุ๋ยน้าหมัก การใช้ปุ๋ยพืชสด การไถกลบตอซัง ผลิตปุ๋ยอินทรีย์ใช้เองแทนการใช้ปุ๋ยเคมี พัฒนา
แหลง่ น้าสาธารณะ และทอี่ ยอู่ าศยั ในหมบู่ า้ น การทานาลดตน้ ทุน สง่ เสรมิ การปลูกหญ้าแฝกเพื่อเป็น "กาแพงที่
มีชีวิต” ป้องกันการพังทลายของหน้าดิน และได้ต่อยอดนาหญ้าแฝกมาแปรรูปเป็นผลิตภัณฑ์ต่าง ๆ ทั้งเครอ่ื ง
จักสาน เคร่อื งประดับ ของชาร่วย สิ่งประดิษฐ์ตา่ ง ๆ เปน็ ตน้ และส่งจาหนา่ ยให้มูลนิธิชัยพัฒนา ในชื่อศูนย์ฝึก
อาชพี ชมุ ชน ตาบลโนนไทย เป็นการสรา้ งอาชพี เสรมิ เพม่ิ รายได้ให้ชาวบ้านในชมุ ชน

ก่อนท่ีจะส่งเสริมใช้ชาวบ้านปลูกหญ้าแฝก ขั้นต้นต้องให้ความรู้แก่ชาวบ้านก่อน ทาให้เห็นถึง
ความสาคัญ คุณค่าและประโยชน์ของหญ้าแฝก หลังจากที่ชาวบ้านเข้าใจแล้วจึงเกิดการรวมกลุ่มกันปลูก
และร่วมกันอนุรักษ์สายพันธ์ุหญ้าแฝก จากนั้นจึงมาถึงขั้นการแปรรูปเป็นผลิตภัณฑ์เพื่อเพ่ิมมูลค่า และสร้าง
รายไดใ้ หก้ ับชุมชน โดยในเบื้องต้นตอ้ งทาความเข้าใจในชนดิ และสายพันธุข์ องหญ้าแฝก ดงั นี้

1. ชนดิ ของหญ้าแฝก

สายพันธ์ุหญ้าแฝกท่ีพบในประเทศไทยและได้ศึกษารวบรวมไว้มีมากกว่า 112 สายพันธ์ุ สามารถแบ่ง
ออกเป็น 2 กลุ่มใหญ่ ๆ คือ แฝกลุ่ม และแฝกดอน แต่มีเพียง 28 สายพันธ์ุ ท่ีสามารถเจริญเติบโตได้ดี มี
คุณสมบัติเหมาะสม โดยแบ่งเป็นแฝกลุ่ม 11 พันธุ์ (กาแพงเพชร2, เชียงราย, สงขลา1, สงขลา2, สงขลา3,
สรุ าษฎร์ธานี, ตรัง1, ตรงั 2, ศรีลังกา, เชียงใหม่และแม่ฮ่องสอน) และแฝกดอน 17 พันธุ์ (อุดรธานี1, อุดรธานี
2, นครพนม1, นครพนม2, ร้อยเอ็ด, ชัยภูมิ, เลย, สระบุรี1, สระบุรี2, ห้วยขาแข้ง, กาญจนบุรี, นครสวรรค์,
ประจวบคีรีขันธ์, ราชบุรี, จันทบุรี, พิษณุโลกและกาแพงเพชร1) มีชื่อสายพันธ์ุตามแหล่งที่พบ ต่อมาได้

2

คัดเลือกพันธ์ุหญ้าแฝกที่เหมาะสม สามารถนาไปใช้ประโยชน์ในการอนุรักษ์ดินและน้าได้ ซึ่งกรมพัฒนาท่ีดิน
แนะนาและรณรงคส์ ง่ เสริม จานวน 10 พันธุ์ ดงั นี้

1) แฝกลุ่ม 4 พันธ์ุ ไดแ้ ก่ สายพันธุ์ศรลี งั กา กาแพงเพชร2 สรุ าษฎร์ธานี และสงขลา3
2) แฝกดอน 6 พันธ์ุ ได้แก่ สายพันธุ์เลย นครสวรรค์ กาแพงเพชร1 ร้อยเอ็ด ราชบุรี และ

ประจวบคีรขี ันธ)์ 1

ความแตกต่างของแฝกลุ่มและแฝกดอน2

ลกั ษณะ แฝกลุ่ม หรือแฝกหอม แฝกดอน
ใบ
ใบยาวประมาณ 45-100 ซม. กว้าง 0.6-1 ยาวประมาณ 35-80 ซม. กว้าง 0.4-0.8 ซม.

ซม. ใบ สีเขียวเข้ม หลังใบโค้ง ท้องใบออก ใบ สี เขี ย ว ซี ด ห ลั งใบ พั บ เป็ น เส้ น แ ข็ ง

สีขาว มีรอยก้ันขวางในเนื้อใบ เม่ือส่องกับ สามเหล่ียม ท้องใบสเี ดียวกับด้านหลังใบ แต่มี

แดดจะเหน็ ชัดเจน เนอ้ื ใบคอ่ นข้างเนียน สีซีดกว่า แผ่นใบเม่ือส่องกับแดดจะไม่เห็น

มไี ขเคลอื บมาก ทาใหด้ นู ุ่มมัน รอยกั้นในเนื้อใบ เน้ือใบหยาบ สากคาย มีไข

เคลอื บน้อย ดูกร้านไมเ่ หลอื บมนั

ดอก ช่อดอกสูง 150-250 ซม. ส่วนใหญ่มีสีอมม่วง ช่อดอกสูง 100-150 ซม. ดอกมีหลายสี ต้งั แต่

ดอกยอ่ ยสว่ นใหญ่ไมม่ ีรยางค์แขง็ สีขาว ครีม ม่วง ดอกยอ่ ยมีรยางค์แขง็

เมล็ด ขนาดใหญ่กว่าแฝกดอนเลก็ น้อย ขนาดเลก็ กวา่ แฝกลมุ่ เลก็ นอ้ ย

ราก มีความหอมเย็น มีน้ามันหอมระเหยอยู่ ไม่มีน้ามันหอมระเหย รากส้ันกว่า โดยรากจะ
ประมาณ 1.4-1.6 เปอร์เซน็ ตข์ องนา้ หนักแห้ง หยั่งลึกประมาณ 80-100 ซม. เมื่ออายุ
โดยทวั่ ไปรากจะหย่งั ลกึ ได้ประมาณ 100-300 ประมาณ 1 ปี
ซม. เมื่ออายปุ ระมาณ 1 ปี

ประโยชน์ รากใช้ทาน้ามันหอม สบู่ เครื่องประดับ เช่น นามาทาวสั ดุมุงหลงั คา เนอื่ งจากใบยอ่ ยสลาย
กระเป๋า พัด ไม้แขวนเส้ือ สมุนไพร และเป็น ไดย้ ากแตป่ จั จบุ นั ไมเ่ ปน็ ทีน่ ิยม
ยากันแมลงในตเู้ สือ้ ผ้า

1 กรมพฒั นาที่ดิน
2 กติ ติมา ศวิ อาทติ ย์กลุ , 2558. การบริหารจักการการใชห้ ญา้ แฝกอย่างยง่ั ยืน. กองวจิ ัยและพฒั นาการจดั การท่ีดิน กรมพัฒนาทีด่ ิน กระทรวง
เกษตรและสหกรณ์. 158 น.

3

ความแตกต่างของแฝกลุ่มและแฝกดอน
2. ความแตกตา่ งระหวา่ งแฝกกับหญ้าคา

หญ้าแฝกเป็นพืชใบเลี้ยงเดี่ยว จัดเป็นพืชตระกูลหญ้า ลักษณะเด่นของหญ้าแฝก คือ มีระบบรากยาว
หยั่งลึก และแผ่กระจายเป็นตาข่ายลงไปในดินเป็นแนวด่ิง เมื่อนามาปลูกเป็นแถวชิดกันจะเปรียบเสมือน
กาแพงธรรมชาติท่ีมีชีวิต สามารถขยายพันธุ์ได้โดยการแตกหน่อ เมล็ดของหญ้าแฝกมีเปอร์เซ็นต์ความงอกต่า
จึงไม่สามารถแพร่กระจายพันธ์ุได้รวดเร็วเหมือนวัชพืช หากเปรียบเทียบกับหญ้าคา หรือวัชพืชตระกูลหญ้า
ส่วนใหญ่จะพบว่ามีรากหรือไหลท่ชี อนไชไปตามแนวราบ รากไม่หยงั่ ลึกเหมือนหญ้าแฝกนอกจากจะขยายพันธ์ุ
ด้วยรากแล้ว เมล็ดยังสามารถงอกได้ดี และกระจายพันธ์ุไปได้ไกล หญ้าคาจึงเป็นวัชพืชท่ีกาจัดได้ยาก ดังน้ัน
จึงไม่ต้องกังวลว่าเม่ือปลูกหญ้าแฝกแล้วจะแพร่พันธุ์จนไม่สามารถควบคุมได้ จากลักษณะดังกล่าวทาให้หญ้า
แฝกเหมาะที่จะนามาใชใ้ นการอนุรักษ์ดนิ และนา้ เนือ่ งจากต้นทุนตา่ ทนทานตอ่ สภาพแวดล้อม

ความแตกต่างระหว่างระบบรากหญา้ แฝกกบั หญ้าคา

4

3. คุณสมบัตพิ เิ ศษของหญ้าแฝก
1. เป็นพืชทนแล้ง แต่ชอบน้า มีอายุได้

นานหลายปี
2. เจริญเติบโต แตกกอเร็ว กอต้ังตรง

แข็งแรง ขึ้นได้ในดินเกือบทุกประเภท แม้ดินท่ีมี
ความอดุ มสมบรู ณต์ า่

3. ราก หยั่งลึกตรงลงไปในดินในแนวดิ่ง
และแตกแขนง เป็นรากฝอยประสานกันแน่น
เหมอื นรังบวบ ดูดซับความชืน้ ไดด้ ี

4. ชอนไชเกาะยึดดนิ ไดม้ ่ันคงแขง็ แรง
5. รากหญ้าแฝกสามารถดูดซับสารเคมี
แรธ่ าตโุ ลหะหนัก ทถ่ี กู ชะลา้ งลงไปในดิน
6. รากหญ้าแฝกเป็นสมนุ ไพร ใชร้ ักษาโรคเกย่ี วกับทางเดนิ ปัสสาวะไดอ้ ยา่ งมีประสทิ ธภิ าพ
7. รากหญา้ แฝกลุม่ บางชนิด สามารถนามาสกดั ทาเป็นน้าหอมท่มี คี ณุ ภาพดี ราคาสูง
หมายเหตุ การเลือกสายพนั ธ์ุหญ้าแฝกทีจ่ ะนาไปปลูก ข้นึ อยูก่ ับสภาพพน้ื ท่ี สภาพของดินในพืน้ ท่ี และความ
ต้องการในการนาไปใชป้ ระโยชน์

การปลกู หญ้าแฝก

1. เตรียมตน้ กลา้ โดยแต่ละพื้นที่ จะปลูกสายพนั ธุ์ทแ่ี ตกต่างกันขึน้ กบั สภาพแวดล้อม สภาพดนิ
2. การปลูก โดยทว่ั ไปจะต้องขดุ หลุม หรือร่องปลูก แต่ในที่น้ีจะปลูกแบบไมข่ ุดหลุมหรือร่องปลกู โดย
จะปลูกในช่วงทฝ่ี นตก ดินจะมีความนมุ่ ใหน้ ากล้าหญา้ แฝกปักลงไปในดินประมาณ 1 เซนตเิ มตร หญ้าแฝกจะ
ใช้เวลาในการฟ้ืนตัว 3 วัน ช่วงนี้อาจจะต้องการการดูแลเป็นพิเศษ เม่ือใบเร่ิมยาว ก็สามารถเก็บเกี่ยวให้กับ
สตั ว์เล้ียงและนามลู ของสตั ว์เล้ยี งมาเป็นปุ๋ยได้

3. เมื่อหญา้ แฝกอายุได้ 8 เดือน ให้ค่อยขุดหญ้าแฝกด้านในออก ซึ่งหญ้าแฝกท่ีขุดออกมานัน้ สามารถ
นาไปขยายพันธ์ุต่อได้ ส่วนบริเวณท่ีขุดออกให้นาไม้ที่ต้องการลงปลูกแทน เพ่ือให้หญ้าแฝกและพืชที่ปลูก
เจริญเติบโตไปพร้อม ๆ กัน เม่ือดินเร่ิมดีข้ึนให้ปลูกเป็นหลุมพอเพียง คือ ภายใน 1 หลุม ให้ปลูกพืช
หลากหลายชนิดทีน่ ามาบรโิ ภคในครัวเรือนได้ เพอ่ื ให้สามารถใชป้ ระโยชน์ และพง่ึ พาตนเองได้

5

นอกจากน้ีหญ้าแฝกยังสามารถนามาปลูกตามแนวตลิ่ง ขอบบ่อ พ้ืนท่ีลาดชัน เพ่ือป้องกันการชะล้าง
พังทลายของดิน โดยหญ้าแฝกจะเป็นกาแพงดินท่ีป้องกันการสูญเสียหน้าดิน ธาตุอาหาร ป้องกันดินถล่ม
ดินสไลด์ เนื่องจากรากของหญ้าแฝกหยั่งลึกลงไปในแนวด่ิง สานตัวกันเป็นตาข่าย ทาให้ยึดเกาะดินได้ดี
เปรียบเสมือนกาแพงท่ีมีชีวิต ทาให้แหล่งน้าไม่ตื้นเขิน ป้องกันการกัดเซาะของตลิ่ง รากช่วยดูดซับสารพิษ
ทไี่ หลมากับแหล่งนา้ และยังเป็นแหล่งอาหารใหแ้ ก่ปลากินพืชอีกด้วย
การแปรรปู และเพิ่มมลู คา่

หญา้ แฝกนอกเหนอื จากการปรับปรุงบารุงดินแล้ว ยังสามารถนาหญ้าแฝกมาใชป้ ระโยชน์ในด้านอ่ืน ๆ
ได้อีกด้วย ไม่ว่าจะเป็นการนามาเป็นอาหารสัตว์ นามาทาผลิตภัณฑ์จักสาน มุมหลังคา นามาสกัดเป็นน้าหอม
หรือนามาใช้เพื่อไล่แมลง โดยเฉพาะการนาใบแฝกมาใช้ในงานหัตถกรรมต่าง ๆ มีการรวมกลุ่มกันคิด
ประดิษฐ์สร้างสรรค์งานจากใบหญ้าแฝก ซ่ึงเป็นการสร้างอาชีพให้กับคนเฒ่าคนแก่ท่ีไม่สามารถออกไปทางาน
นอกบา้ นได้ และยงั มกี ารเผยแพร่องค์ความรใู้ ห้กบั ผทู้ ่ีสนใจความมหัศจรรย์ของหญา้ แฝก เพ่ือเปน็ การสบื สาน
พระราชปณธิ านของพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภมู พิ ลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ตอ่ ไป