วิจารณ์วรรณศิลป์เรื่องอภัยมณี

อ่ า น วิ จ า ร ณ์ ง า น ว ร ร ณ ศิ ล ป์
เ รื่ อ ง พ ร ะ อ ภั ย ม ณี

พระอภัยมณี
นางผีเสื้อสมุทหนรี



พระอภัยมณี
นางผีเสื้อสมุทหนรี

สารบัญ 1
2
บทนำเรื่อง 3
ประวัติผู้แต่ง 4
ภูมิศาสตร์ 4
คุณค่าทางด้านเนื้อหา 5
โคลงเรื่อง 6
ตัวละคร 7
ฉาก 8
แก่นเรื่อง 9
คุณค่าทางด้านวรรณศิลป์ 13
ศิลปะการประพันธ์ 16
คุณค่าด้านสังคมและวัฒนธรรม
รายชื่อผู้จัดทำ

บทนำเรื่อง

พระอภัยมณีเป็นนิทานคำกลอน
ของสุนทรภู่ แต่งขึ้นในรัชกาลที่

๒ เพื่อเลี้ยงชีพตนเอง
ที่มาของเรื่อง

พ​ ระอภัยมณีเป็นเรื่องจาก
จินตนาการของสุนทรภู่ ผสม
ผสานกับสิ่งที่ได้ยินได้ฟังมา นำ

มาแต่งให้มีสีสัน มีตัวละคร
ที่มีทั้งคน ยักษ์ เงือก ผีเสือ
สมุทร ชีเปลือย ม้านิลมังกร เนื้อ
เรื่องมีความสนุกสนานน่า

ตื่นเต้น ครบรส

1

ประวัติผู้แต่ง

ประวัติผู้แต่ง

ผู้แต่งคือพระสุนทรโวหาร (ภู่) หรือเรา
รู้จักกันในนามสุนทรภู่ เป็นชาวบ้านกร่ำ

อำเภอแกลง จังหวัดระยอง

พระสุนทรโวหาร นามเดิม ภู่ หรือที่เรียกกันทั่วไปว่า สุนทรภู่ เป็นอาลักษณ์ชาวไทยที่มีชื่อเสียงเชิงกวี ได้รับยกย่องเป็น เชกสเปียร์แห่ง
ประเทศไทย เกิดหลังจากตั้งกรุงรัตนโกสินทร์ได้ 4 ปี และได้เข้ารับราชการเป็นอาลักษณ์ราชสำนักในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้า
นภาลัย เมื่อสิ้นรัชกาลได้ออกบวชเป็นเวลาร่วม 20 ปี ... วิกิพีเดีย
เกิด: 26 มิถุนายน 2329, กรุงเทพมหานคร
เสียชีวิตเมื่อ: พ.ศ. 2398, พระราชวังเดิม (พระราชวังกรุงธนบุรี), กรุงเทพมหานคร
บุตร: พัด ภู่เรือหงส์, ตาบ, ชุบ, กลั่น, นิล
บิดา/มารดา: พลับ, ช้อย
ภาพยนตร์: สุดสาคร
พี่น้อง: นิ่ม, ฉิม

2

ภูมิศาสตร์

ภูมิศาสตร์

3

คุณค่าทางด้านเนื้อหา

คุณค่าทางด้านเนื้อหา

๑.๑ โครงเรื่อง
​เรื่องเริ่มจากพระอภัยมณีอยู่กินกับนางผีเสือสมุทรจน
มีบุตรหนึ่งคน ชื่อสินสมุทร สินสมุทรอายุ ๘ ปีได้วิ่งเล่น
ไปเจอหิน
ที่ปิดปากถ้ำจึงเปิดออก และจับเงือกชรามาอวดพ่อ
พระอภัยมณีจึงเล่าความจริงให้ลูกฟังว่าแม่เป็นยักษ์
แปลง เงือกชราอาสาจะช่วยเหลือให้สองพ่อลูกหนี
จากนางผีเสื้อสมุทร พระอภัยมณีออกอุบายลวงให้
ผีเสื้อสมุทรไปจำศีลในที่ไกลๆ เป็นเวลา ๓ คืน ๓วัน
เงือกชราสองสามีภรรยาและลูกสาวจึงช่วยเหลือ
ด้วยการให้พระอภัยมณีและสินสมุทรขี่หลังไปยังเกาะ
แก้วพิสดาร เมื่อครบ ๓ วันนางยักษ์กลับมาไม่เห็นใคร
จึงออกตามหา และได้ฆ่าเงือกเฒ่าแต่พระอภัยมณี สิน
สมุทร และนางเงือกรอดพ้นมือนางผีเสื้อสมุทรเพราะ
ว่ายมาถึงเกาะแก้วพิสดารพอดีและโยคีได้ออกมาช่วย
เหลือ เสกทรายโปรยใส่จนนางผีเสื้อสมุทรกลัวดำลง
น้ำหนีไป

4

คุณค่าทางด้านเนื้อหา

๑.๒ ตัวละคร
​พระอภัยมณี เป็นลูกกษัตริย์ เป็นคนรูปงาม มี
เสน่ห์ เจ้าชู้ มีจิตใจอ่อนโยนแต่ขาดความเด็ด
ขาด เป่าปี่เก่งนางผีเสือสมุทร สามารถแปลง
ร่างเป็นหญิงสวยได้ ศรัทธาในความรัก ดุร้าย
รักสามีมากกว่ารักลูก มีรูปร่างจริงเป็นยักษ์
สินสมุทร เป็นบุตรของ นางผีเสือสมุทรกับ
พระอภัยมณี อายิ ๘ ปี มีบุคลิกคล้ายแม่ ฉลาด
ช่างพูดจาพระโยคี เป็นฤาษี มีน้ำใจโอบอ้อม
อารี ชอบช่วยเหลือคน มีคาถาอาคม รู้วิชา
โหราศาสตร์

พระอภัยมณี นางผีเสื้อสมุทร
5

คุณค่าทางด้านเนื้อหา

๑.๓ ฉาก
​ในเรื่องมีฉากบรรยากาศเป็นเหมือนนิยายแฟนซี
ประกอบไปด้วยถ้ำ ทะเล เกาะ และมีการวิเคราะห์
ตามหลักภูมิศาสตร์
ที่แม่นยำในสถานที่ที่สุนทรภู่ได้แต่งไว้ ซึ่งถือเป็น
อัจฉริยะในการประพันธ์

เราไม่มีหลักฐาน (Proof) เลยว่าสุนทรภู่เคยไปลังกา แต่เรามีพยานแวดล้อม (Circumstantial Evidence) ที่ชวนให้สงสัยว่าท่านอาจจะเคยเดินทาง
ไปลังกา และถ้าไปจริงก็น่าจะออกไปพร้อมคณะสมณทูตที่รัชกาลที่ 2 ทรงส่ง ไปในปี 2358 – 2359

6

คุณค่าทางด้านเนื้อหา

๑.๔ แก่นเรื่อง
ก​ ล่าวถึงความรักที่อยู่ด้วยกันแบบไม่สมัครใจ หากไม่
เหมาะสมกันต่างชาติต่างตระกูลกันก็ไม่สามารถรักกันได้
และไม่สมหวัง

พระอภัยมณีลงทัณฑ์นางผีเสื้อสมุทร

7

คุณค่าทางด้านวรรณศิลป์

๒. คุณค่าด้านวรรณศิลป์

๒.๑ ลักษณะการประพันธ์
​แต่งด้วยคำประพันธ์ประเภทกลอนสุภาพหรือกลอนแปด
เรื่องพระอภัยมณีแต่งเป็นนิทานคำกลอนมีคำลงท้าย
เรื่องว่าเอย
๒.๒ รสวรรณคดี
เ​สาวรจนีย์
​บทชมความงาม บทชมธรรมชาติ บทชมปลา บทชมนก
นารีปราโมทย์
​บทเกี้ยวพาราสี แสดงความรัก จีบกัน
​พิโรธวาทัง
​บทโกรธ บทตัดพ้อ เสียดสี ประชดประชัน เหน็บแนม
โกรธแค้นเคือง
ส​ัลลาปังคพิสัย
บ​ ทแสดงความโศกเศร้า คร่ำครวญ อาลัยอาวรณ์

8

คุณค่าทางด้านวรรณศิลป์

๒.๓ ศิลปะการประพันธ์

๑. การเล่นสัมผัสในแพรวพราวทั้งสัมผัสสระและสัมผัส
อักษร (สัมผัสพยัญชนะ)
ตัวอย่าง

แม่ของเจ้าเขาเป็นเชื้อผีเสื้อสมุทร ขึ้นไปฉุดฉวยบิดาลงมา
จึงกําเนิดเกิดกายสายสุดใจ จนเจ้าได้แปดปีเข้านี่แล้ว

กระโห้เรียงเคียงกระโห้ขึ้นโบกหาง ลอยสล้างกลางแลสลอน
มังกรเกี่ยวเลี้ยวลอดกอด ประชุมซ่อนแฝงชลขึ้นวนเวียน

๒. การใช้คำที่ทำให้เกิดจินตภาพ สื่อถึงอาการเคลื่อนไหว

นางผีเสื้อเหลือโกรธโลดทะลึ่ง ลุยทะเลโครมครามออกตามไป
เหล่าละเมาะเกาะขวางหนทางยักษ์ เสียงครึกครื้นคลื่นคลุ้มขึ้นกลุ้มกาย

โตดังหนึ่งยุคนธร์ขุนไศล สมุทรไทแทบจะล่มถล่มทลาย
ภูเขาหักหินหลุดทรุดสลาย ผีเสื้อร้ายรีบรุดไม่หยุดยืน

9

คุณค่าทางด้านวรรณศิลป์

๓. การเล่นเสียงพยัญชนะท้ายวรรคทำให้เกิดเสียงจังหวะที่ไพเราะ

ระลอกซัดพลัดเข้าในปากฉลาม ฝูงม้าน้ำทำท่าเหมือนม้าเผ่น
ลุยทะเลโครมครามออกตามไป ลอดออกตามซีกเหงือกเสลือกสลน

ขึ้นลอยเล่นเลี้ยวลัดฉวัดเฉวียน สมุทรไทแทบจะล่มถล่มทลาย

๔.การใช้คำพรรณนาโวหาร เช่น บทชมธรรมชาติ

ฉนากอยู่คู่ฉนากไม่จากคู่ ขึ้นฟองฟูพ่นฟองละอองฝน
ฝูงพิมพาพาฝูงเข้าแฝงวน บ้างพุดฟองน้ำดำจร

กระโห้เรียงเคียงกระโห้ขึ้นโบกหาง ลอยสล้างกลางกระแสแลสลอน
มังกรเกี่ยวเลี้ยวลอดกอดมังกร ประชุมซ่อนแฝงชลขึ้นวนเวียน
ฝูงม้าน้ำทำท่าเหมือนม้าเผ่น ขึ้นลอยเล่นเลี้ยวลัดฉวัดเฉวียน
ตะเพียนทองท่องน้ำนำตะเพียน ดาษเดียรดูเพลินจนเกินมา

10

คุณค่าทางด้านวรรณศิลป์

๕. การใช้คำที่ทำให้เกิดจินตนาการทั้งภาพ แสง สี เสียง

เห็นละเมาะเกาะเขาเขียวชอุ่ม โชดตะคุ่มเคียงเคียงเรียงรุกขา
จะเหลียวซ้ายสายสมุทรสุดสายตา จะแลขวาควันคลุ้มกลุ้มโพยม
จะเหลียวดูสุริย์แสงเข้าแฝงเมฆ ให้วิเวกหวาดองค์พระทรงโอม

ฟังสำเนียงเสียงคลื่นดังครื้นโครม ยิ่งทุกข์โทมนัสในฤทัยทวี
พอเย็นย่ำค่ำพลบลงโพล้เพล้ ท้องทะเลมืดมัวทั่ววิถี

๖. การใช้ภาพพจน์ประเภทอุปมา คือ การเปรียบเทียบสิ่งหนึ่งที่เหมือน
กับอีกสิ่งหนึ่ง

พระโยดีมีญาณว่าหลานรัก จงสำนักอยู่ให้สมอารมณ์หมาย
อันยักษีผีสางสมุทรพราย มาถูกทรายชายหาดก็ขาดใจ

เราลงเลขเสกทำไว้สำเร็จ ดังเขื่อนเพชรภูตปีศาจไม่อาจใกล้
มันอยู่แต่ห่างห่างช่างเป็นไร ทำไม่ได้นัดดาเจ้าอย่ากลัว

11

คุณค่าทางด้านวรรณศิลป์

๗. การใช้ถ้อยคำที่ทำให้ผู้อ่านเกิดอารมณ์ขัน

อียักษาตาโตโมโหมาก รูปก็กากปากก็เปราะไม่เหมาะเหม็ง
นมสองข้างอย่างกระโปรงดูโตงเตง ผัวของเอ็งเขาระอาไม่น่าชม

พระสุนทรโวหาร นามเดิม ภู่ หรือที่เรียกกันทั่วไปว่า สุนทรภู่ (26 มิถุนายน พ.ศ. 2329 – พ.ศ. 2398) เป็น
อาลักษณ์ชาวไทยที่มีชื่อเสียงเชิงกวี ได้รับยกย่องเป็น เชกสเปียร์แห่งประเทศไทย[2] เกิดหลังจากตั้งกรุง
รัตนโกสินทร์ได้ 4 ปี และได้เข้ารับราชการเป็นอาลักษณ์ราชสำนักในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้า
นภาลัย เมื่อสิ้นรัชกาลได้ออกบวชเป็นเวลาร่วม 20 ปี ก่อนจะกลับเข้ารับราชการอีกครั้งในปลายรัชสมัยพระบาท
สมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว โดยเป็นอาลักษณ์ในสมเด็จเจ้าฟ้าจุฑามณี กรมขุนอิศเรศรังสรรค์ ในสมัยรัชกาลที่ 4
ได้เลื่อนตำแหน่งเป็น พระสุนทรโวหาร เจ้ากรมอาลักษณ์ฝ่ายพระราชวังบวร ซึ่งเป็นตำแหน่งราชการสุดท้ายก่อน
สิ้นชีวิต

12

คุณค่าทางด้านสังและวัฒนธรรม

๓.๑ สะท้อนวิถีความเป็นอยู่ของคนไทยเกี่ยวกับการเลี้ยงลูกผูกเปลเห่
กล่อม

พระบิตุรงค์ทรงศักดิ์ก็รักใคร่ ด้วยเนื้อไขมิได้คิดริษยา
เฝ้าเลี้ยงลูกผูกเปลแล้วเห่ช้า จนใหญ่กล้าอายุแปดปี

๓.๒ สะท้อนให้เห็นว่าในสังคมไทยมีความเชื่อเรื่องความฝัน เคราะห์
กรรม เทวดา ภูตผีปีศาจ เวทมนตร์คาถา

พอม่อยหลับกลับจิตนิมิตฝัน ว่าเทวัญอยู่ที่เกาะนั้นเหาะเหิน
มาสังหารผลาญถ้ำระยำเยิน แกว่งพะเนินทุบนางแทบวางวาย

นึกจะใคร่สะเดาะพระเคราะห์เจ้า พอบรรเทาโทษาที่อาสัญ
เหมือนงอนง้อขอชีวิตแก่เทวัญ กลัวแต่ขวัญเนตรพี่จะมีทำ

สินสมุทรฟังเสียงสำเนียงแน่ รู้ว่าแม่มั่นคงไม่สงสัย
ดูรูปร่างอย่างเปรดสมเพชใจ ช่างกระไรราศีไม่มีงาม
อันยักษีผีสางสมุทรพราย มาถูกทรายชายหาดก็ขาดใจ
เราลงเลขเสกทำไว้สำเร็จ ดังเขื่อนเพชรภูติปีศาจไม่อาจใกล้

13

คุณค่าทางด้านสังและวัฒนธรรม

๓.๓ สะท้อนให้เห็นว่าสังคมไทยมีการให้ความช่วยเหลือกัน เช่นตอนที่
เงือกพาพระอภัยมณีและสินสมุทรหนี ตอนโยคีช่วยปกป้องพระอภัยมณี
สินสมุทรและนางเงือก

พระโยคีมีจิตคิดสงสาร จึงว่าท่านหนีตายหมายมาหา
เราลงมาคอยช่วยด้วยเมตตา แต่กิจจาไม่กระจ่างยังคลางแคลง

๓.๔ สะท้อนให้เห็นว่าการอยู่ในสังคมต้องมีสติปัญญาให้มาก เช่น
ตอนที่พระอภัยมณีหลอกให้นางผีเสือสมุทรไปถือศีลอดข้าวอดน้ำ
ตอนเงือกวางแผนนำพาพระอภัยมณีและสินสมุทรหนี ตอนที่สิน
สมุทรหลอกล่อแม่ให้ห่างไกลจากพระอภัยมณีออกไป

พอได้ช่องลองลวงดูตามเล่ห์ สมคะเนจะได้ไปดั่งใจหมาย
จึงกล่าวแกล้งแสร้งเสเพทุบาย เจ้าฝันร้ายนักน้องต้องตำรา
เงือกวางแผนช่วยพระอภัยมณีและสินสมุทร แม้นพระองค์ทรงฤทธิ์จะคิดหนี

ถึงโยคีเข้าสำนักไมตักษัย เผื่อสําเภาเขาซัดพลัดเข้าไป
ก็จะได้โดยสารไปบ้านเมือง สินสมุทรหลอกล่อนางผีเสื้อสมุทรเพื่อถ่วงเวลาไม่

ให้ตามไปทันพระอภัยมณี สินสมุทรผลุดออกนอกรักแร้
แล้วล่อแม่ตบหัตถ์ผัดผางผาง แกล้งหลบลี้หนีว่บไปต้นทาง
หมายให้ห่างพระบิดาได้คลาไคล พระโยคีสั่งสอนนางผีเสื้อสมุทร

ฝ่ายโยคีมียศพจนารถ ให้โอวาทนางยักษ์ไม่หักหาญ
จงตัดบ่วงห่วงใยอาลัยลาน อย่าปองผลาญลูกผัวของตัวเลย
ทั้งนี้เพราะเคราะห์กรรมทำให้วุ่น จึงสิ้นบุญวาสนาสีก่าเอ๋ย

เห็นมิได้ไปอยู่เป็นคู่เชย ด้วยสองเคยปลูกเลี้ยงกันเพียงนั้น
อย่าครวญคิดติดตามด้วยความโกรธ จะเป็นโทษกับสีกาเมื่ออาสัญ

14

คุณค่าทางด้านสังและวัฒนธรรม
๓.๕ สะท้อนให้เห็นถึงความรักระหว่างสามีภรรยาว่า หาก
เป็นความรักที่ไม่ได้เกิดจากความสมัครใจ ก็อาจก่อให้เกิด
ปัญหาครอบครัวได้ เช่นพระอภัยมณีเป็นมนุษย์แต่ต้องไป

อยู่กับนางผีเสื้อสมุทร

แม่ผีเสื้อเมื่อไม่เห็นในใจเลย พี่ไม่เคยอยู่ในถ้ำให้รำคาญ
คิดถึงน้องสองชนกที่ปกเกล้า จะสร้อยเศร้าโศกาน่าสงสาร
ด้วยพลัดพรากจากมาเป็นช้านาน ไม่แจ้งการว่าข้างหลังเป็นอย่างไร

จึงจำาร้างห่างห้องให้น้องโกรธ จงงดโทษยาอัชฌาสับ
แม้นไปได้ก็จะพาแก้วตาไป นี่จงใจเสียด้วยนางต่างตระกูล
พี่มนุษย์สุดสวาทเป็นชาติยักษ์ จงคิดหักความสวาทให้ขาดสูญ

เงือกของไทยมีสองแบบคือแบบที่มีท่อนล่า่งเป็นปลาไปเลย หรือเหมือนคนที่มีขาปกติแต่มีหางเป็นปลาเพิ่มขึ้นมา จิตรกรรมไทย

15 เก่าๆหน่อยก็จะมีรูปนางเงือกที่มีขา แต่จะพบแบบท่อนล่างเป็นปลาไปเลยเยอะกว่าซึ่งก็พบได้ตั้งแต่สมัยอยุทธยา

จัดทำโดย

ด.ช. อนวัช อันบุรี เลขที่ 3 ม.3/1
ด.ช. พีรวิชญ์ กุญชรกิตติคุณ เลขที่ 10 ม.3/1
ด.ช. นพกร คงสำรวย เลขที่ 6 ม.3/1
ด.ช. ณรงค์วิทย์ จงฤๅชา เลขที่ 7 ม.3/1
ด.ช. พรภวิษย์ สุขสี่ภาค เลขที่ 4 ม.3/1

16

||| นพกร
พรภวิษย์
||
อนวัช
พีรวิชญ์

ณรงค์ วิทย์



พระอภัยมณี
นางผีเสื้อสมุทรหนี

อ่ า น วิ จ า ร ณ์ ง า น ว ร ร ณ ศิ ล ป์
เ รื่ อ ง พ ร ะ อ ภั ย ม ณี