สมัยอยุธยา

วิวัฒนาการการปกครองของไทย
ส มั ย อ ยุ ธ ย า

ค รู ดุ ษิ ด า แ ก้ ว ท อ ง
แ ผ น ก ส า มั ญ พ้ ื น ฐ า น สั ม พั น ธ์

ส า ร ะ ก า ร เ รี ย น รู้

1. พัฒนาการรูปแบบการเมืองการปกครองก่อนสมัยสุโขทัย
2. การเมืองการปกครองสมัยสุโขทัย
3. การเมืองการปกครองสมัยอยุธยา
4. การเมืองการปกครองสมัยกรุงธนบุรี

ความเปน็ มาของอาณาจักรสโุ ขทัย

พงศาวดารกรงุ ศรีอยธุ ยาระบุวา่ พระเจ้าอทู่ อง ทรงพาราษฎรมาพานัก
อย่ทู ตี่ าบลเวียงเหล็ก แลว้ จงึ ย้ายไปตง้ั อยู่บริเวณหนองโสน
และสถาปนากรุงศรอี ยุธยาเป็นราชธานี ขึ้น เมอื่ พ.ศ.1893
มพี ระนามว่า สมเด็จพระรามาธิบดีที่ 1
พื้นทต่ี ัง้ ของกรุงศรีอยธุ ยาเป็นบรเิ วณท่ีมีแมน่ า้ 3 สายไหลผ่าน
คือ แม่นา้ ป่าสกั แมน่ ้าลพบรุ ี และแมน่ ้าเจ้าพระยา
ทา้ ใหก้ รุงศรีอยธุ ยามลี กั ษณะเปน็ เกาะเมอื งมคี วามอุดมสมบูรณ์เหมาะแก่
การเพาะปลกู การคมนาคมคา้ ขาย และมีชยั ภูมเิ หมาะในการป้องกนั ศัตรู
เพราะมแี มน่ ้าเปน็ ปราการ

อาณาจกั รกรงุ ศรอี ยธุ ยา มีพระมหากษัตรยิ ป์ กครองทง้ั หมด
5 ราชวงศ์ 33 พระองค์

ท่มี า :ภาพสื่อนาเสนอรายวชิ าประวตั ศิ าสตร์ชาตไิ ทย 200001502 สน.พมิ พเ์ อมพนั ธ์ จากดั

อาณาจกั รกรงุ ศรอี ยธุ ยา มีพระมหากษตั รยิ ป์ กครองทงั้ หมด
5 ราชวงศ์ 33 พระองค์

ทม่ี า :ภาพสื่อนาเสนอรายวชิ าประวตั ศิ าสตร์ชาตไิ ทย 200001502 สน.พมิ พเ์ อมพนั ธ์ จากดั

อาณาจกั รกรงุ ศรอี ยธุ ยา มพี ระมหากษัตรยิ ป์ กครองท้ังหมด
5 ราชวงศ์ 33 พระองค์

ทม่ี า :ภาพส่ือนาเสนอรายวชิ าประวตั ศิ าสตร์ชาตไิ ทย 200001502 สน.พมิ พเ์ อมพนั ธ์ จากดั

การปกครองสมยั อยธุ ยาสามารถแบ่งออกเปน็ 3 ช่วง
1. การเมอื งการปกครองสมยั พระรามาธิบดีที่ 1 พระเจ้าอทู่ อง

(พ.ศ.1893-1991)แบ่งการปกครองออกเปน็ ส่วนกลางและสว่ นหัวเมอื ง

**ส่วนกลาง

เวยี ง=ดแู ลทอ้ งที่ราษฎร ลงโทษผทู้ ้าผิด
วัง=งานในราชสา้ นัก พิพากษาคดี
คลงั =เก็บภาษอี ากร การต่างประเทศ
นา=ดแู ลการท้าไรน่ า เสบยี งอาหาร ทม่ี า :ส่ือนาเสนอรายวชิ าประวตั ศิ าสตร์ชาตไิ ทย 200001502 สน.พมิ พเ์ อมพนั ธ์ จากดั

เจ้านายเชือ้ สายเดิมเป็นผปู้ กครองและตอ้ งส่ง **สว่ นหัวเมอื ง
เครือ่ งราชบรรณาการ
แต่งต้ังพระราชวงศช์ นั้ สูงไปปกครอง

ผู้ปกครองส่วนใหญ่เป็นเช้ือสาย เป็นเมืองเล็กๆ ท่ีอยูร่ ายรอบกรุงศรีอยธุ ยา
เจา้ เมอื งเดมิ

รู ป แ บ บ ก า ร ป ก ค ร อ ง ส มั ย อ ยุ ธ ย า ต อ น ต้ น ห รื อ

ส มั ย ส ม เ ด็ จ พ ร ะ ร า ม า ธิ บ ดี ที่ 1 มีการกระจายอานาจใหแ้ ก่เจา้ เมือง
ลูกหลวง เมอื งพระยามหานคร และเมอื งประเทศราช ใหป้ กครองตนเองอยา่ งนครรัฐอิสระ

ท่มี า :ภาพส่ือนาเสนอรายวชิ าประวตั ศิ าสตร์ชาตไิ ทย 200001502 สน.พมิ พเ์ อมพนั ธ์ จากดั

2 . ก า ร ป ก ค ร อ ง ส มั ย อ ยุ ธ ย า ต อ น ก ล า ง
ส มั ย ส ม เ ด็ จ พ ร ะ บ ร ม ไ ต ร โ ล ก น า ถ

สมเดจ็ พระบรมไตรโลกนาถ ถงึ สมัยพระนารายณม์ หาราช (พ.ศ. 1991 - 2231)

น้ารูปแบบการปกครองของพระธรรมราชาลิไท
มาเป็นรปู แบบในการปฏริ ูปการปกครอง ยดึ หลกั 3 ประการ ไดแ้ ก่
ร ว ม อ้า น า จ เ ข้ า สู่ ส่ ว น ก ล า ง

การแบ่งแยกหนา้ ทีอ่ อกเปน็ ฝา่ ยทหารและฝา่ ยพลเรอื น
การถ่วงดุลอา้ นาจระหว่างขุนนางทั้งสองฝ่าย

แบ่งการปกครองออกเป็น 2 ส่วนคือ
ก า ร ป ก ค ร อ ง ส่ ว น ก ล า ง แ ล ะ ก า ร ป ก ค ร อ ง ส่ ว น หั ว เ มื อ ง
1. การปกครองส่วนกลาง

ท่มี า :ภาพส่ือนาเสนอรายวชิ าประวตั ิศาสตร์ชาติไทย 200001502 สน.พมิ พเ์ อมพนั ธ์ จากดั เวยี ง
วงั
คลงั
นา

2. การปกครองส่วนหัวเมอื ง

แบ่งออกเป็น 3 สว่ น

1. หวั เมอื งชนั้ ใน

หรอื เมืองทีอ่ ย่รู ายรอบกรุงศรีอยุธยา ทรงยกเลิกเมอื งลกู หลวง
และขยายอา้ นาจการปกครองราชธานอี อกไปถึงเมืองทอ่ี ยรู่ ายรอบ

2. หัวเมืองชั้นนอกหรอื เมืองพระยามหานคร
หัวเมืองทอี่ ยถู่ ัดจาก หัวเมอื งลูกหลวงและขยายชน้ั ในออกไป
โดยแบ่งหัวเมอื งใหญเ่ ล็กตามลา้ ดบั ความส้าคญั คอื หัวเมืองช้ันเอก ชัน้ โท
ช้นั ตรี และชั้นจัตวา

3. เมืองประเทศราช
เป็นเมืองท่ีอยหู่ า่ งไกลราชธานี ต่างชาตติ ่างภาษา สว่ นกลางไม่ได้เข้าควบคมุ
โดยเข้าควบคมุ โดยตรง แตย่ งั คงให้เจา้ นายเชื้อสาย เจ้าเมืองเดมิ เปน็ ผู้ปกครอง
ทมี่ า :ภาพส่ือนาเสนอรายวชิ าประวตั ศิ าสตร์ชาตไิ ทย 200001502 สน.พมิ พเ์ อมพนั ธ์ จากดั

หลังเสียกรุงศรีอยุธยา
ครั้งที่ 1 พ.ศ.2112

สมัยสมเ ด็จพร ะน เ รศ วรมห ารา ช

ท ร ง ป รั บ ป รุ ง ก า ร ป ก ค ร อ ง ใ ห ม่

โดยยกเลิกการส่งเจ้านายไปปกครองเมืองสา้ คัญ
แ ต่ ใ ห้ ม า อ ยู่ ใ น ร า ช ธ า นี เ พื่ อ จ ะ ค ว บ คุ ม ดู แ ล ไ ด้ ทั่ ว ถึ ง
แ ล ะ ท ร ง แ ต่ ง ตั้ ง ขุ น น า ง ช้ั น ผู้ ใ ห ญ่ ขึ้ น เ ป็ น เ จ้ า เ มื อ ง
แ ท น เ จ้ า น า ย

และให้เจ้าเมืองเหล่าน้ันเข้ามาทา้ พิธีถือ

นา้ พระพิพัฒน์สัตยา เช่นเดียวกับขุนนางคนอ่ืนๆ

ก า ร ป ก ค ร อ ง ส มั ย พ ร ะ น เ ร ศ ว ร ม ห า ร า ช

ทรงยกเลกิ หวั เมอื งพระยามหานคร และแบง่ หัวเมอื งนอกเขตวงราชธานี
ออกเปน็ 3 ชั้น คือ เมืองเอก เมืองโท และเมืองตรี

เมอื งเอก = เมอื งพษิ ณุโลก เมืองนครศรธี รรมราช

เมอื งโท = เมอื งสวรรคโลก เมอื งกา้ แพงเพชร เมอื งเพชรบุรี
เมืองนครราชสมี า ตะนาวศรี

เมอื งตรี = เมืองพิชยั เมอื งนครสวรรค์ จันทบุรี เมอื งไชยา เมืองพัทลงุ
และเมอื งชุมพร

หัวเมอื งชั้นเอก ชนั้ โท ชั้นตรี มีเมืองย่อย ๆ เป็นเมืองบรวิ าร
จะเรยี กวา่ หวั เมืองจัตวา

การปกครองสมัยสมเดจ็ พระนารายณ์มหาราช
พ.ศ.2199

ทรงมคี วามคิดทจี่ ะถ่วงดุลอา้ นาจของขนุ นาง

โดยแตง่ ตั้งเจ้านายใหม้ หี นา้ ท่ีบริหารราชการ คอื
ควบคมุ ก้าลงั คน

เปน็ การแตง่ ต้ังเจา้ นายให้ทรงกรมตา่ ง ๆ เรยี กว่า

ก ร ม เ จ้ า

เพือ่ ถว่ งดุลอ้านาจกบั กรมขุนนาง
ทา้ ให้ฝ่ายเจ้านายกลบั มามีอ้านาจอีกคร้ัง

การปกครองสมัยอยุธยาตอนปลาย

สมัยสมเด็จพระเพทราชา จนสิ้นสุดอาณาจักรอยุธยา

พ.ศ.2231-2310

เป็นชว่ งสมยั ทีอ่ าณาจกั รอยุธยาค่อย ๆ เสือ่ มอ้านาจลง เน่ืองจากมีการกบฏ
แยง่ ชงิ อา้ นาจทางการเมืองหลายคร้งั สมยั ทรงแบ่งหัวเมืองออกเป็น 2 ฝา่ ย
เปลี่ยน การปกครอง คือ

ฝ่ า ย เ ห นื อ * สมุหนายก ดูแล กจิ กการด้านทหารและพลเรอื น

ฝ่ า ย ใ ต้ **สมุหพระกลาโหม ดแู ลกจิ การดา้ นทหารและพลเรือน

ลักษณะเด่นของการจัดรูปแบบการปกครอง
ในสมัยอยุธยา

1. การรวมอา้ นาจเขา้ สู่สว่ นกลาง เป็นความพยายาม
ในทางทฤษฎี แตท่ า้ ได้เพียงการกระชบั อ้านาจ
เข้าสูส่ ว่ นกลางเท่านัน้

2. มกี ารถ่วงดลุ อา้ นาจของชนชั้นเจ้านายและชนช้ันขุนนาง
มกี ารคานอ้านาจกนั เอง
ส ร้ า ง ค ว า ม ม่ั น ค ง ใ ห้ แ ก่ ร า ช บั ง ลั ง ก์

จบการน้าเสนอ