คู่มือการเลี ยงไก่ไข่ เพื อลดต้นทุน สําหรับเกษตรกรรายย่อย อ.ดร. ดนชดาิ วาทินพุฒิพร ผศ. ดร. สนธยา สําเภาทอง อ.ดร. ขุนพล พงษ์มณี รศ. ดร. ยุวเรศ เรืองพานิช คณะเกษตร กําแพงแสน มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ สนับสนุนโดย สํานักงานการวิจัยแห่งชาติ (วช.) ป งบประมาณ 2566
คู่มือการเลี ยงไก่ไข่ เพื อลดต้นทุน สําหรับเกษตรกรรายย่อย อ.ดร. ดนชดาิ วาทินพุฒิพร ผศ. ดร. สนธยา สําเภาทอง อ.ดร. ขุนพล พงษ์มณี รศ. ดร. ยุวเรศ เรืองพานิช คณะเกษตร กําแพงแสน มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ สนับสนุนโดย สํานักงานการวิจัยแห่งชาติ (วช.) ป งบประมาณ 2566
ชอหนังสือ ื : คู่มือการเลี ยงไก่ไข่ เพื อลดต้นทุน สําหรับเกษตรกรรายย่อย คณะผู้จัดทํา : อ.ดร. ดนชดาิ วาทินพุฒิพร ผศ. ดร. สนธยา สําเภาทอง อ.ดร. ขุนพล พงษ์มณี รศ. ดร. ยุวเรศ เรืองพานิช จัดพิมพ์โดย ภาควิชาส่งเสริมและนิเทศศาสตร์เกษตร ร ่วมกับภาควิชาสัตวบาล คณะเกษตร กําแพงแสน มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ อําเภอกําแพงแสน จ.นครปฐม 73140 จํานวน 20 หน้า ISBN e-book: สนับสนุนโดย สํานักงานคณะกรรมการวิจัยแห่งชาติ (วช.) 196 ถนนพหลโยธิน เขตจตุจักร กรุงเทพมหานคร 10900
คํานํา คู่มือฉบับนี สําหรับเกษตรกรผู้เลี ยงไก่ไข่รายย่อย (จํานวนระหว่าง 50 - 400 แม่) นําเสนอวิธีการเลี ยงไก่ไข่สําหรับลดต้นทุนให้แก่ เกษตรกร ซึ งนอกจากค่าอาหารแล้ว ยังมีป จจัยต่าง ๆ ที ทําให้เกษตรกร สามารถลดต้นทุนได้ซึ งนําเสนอการคัดเลือกพันธุ์ที ดีการให้อาหารที ดีและ ถูกวิธีการบริหารจัดการฟาร์มที ทําให้ไก่ให้ผลผลิตที ดีและสุดท้ายชอง่ ทางการตลาดที ดีทังสี ป จจัยนี ทําให้เกษตรกรมีแนวทางในการเพาะเลี ยง ไก่ไข่เพื อขายไก่ไข่เป นอาชพเสริมได้อีกทางหนึ งด้วย ี โดยคู่มือฉบับนี ได้จัดทําขึ นภายใต้โครงการการพัฒนาห่วงโซ่ อุปทานอาหารไก่ไข่ลดต้นทุนจากทรัพยากรพื นถิ น เพื อเสริมสร้าง ศักยภาพทางการแข่งขันและการพึ งพาตนเองอย่างยังยืนของเกษตรกร ผู้เลี ยงไก่ไข่รายย่อยบนฐานเกษตรทฤษฎีใหม่และเศรษฐกิจบีซีจีโมเดล ภายใต้โครงการการจัดการความรู้การวิจัยและถ่ายทอดเพื อการใช้ ประโยชน์สํานักงานการวิจัยแห่งชาติ (วช.) ประจําป งบประมาณ 2566 โดยมีวัตถุประสงค์เพื อเผยแพร ่ความรู้ด้านการเลี ยงไก่ไข่ที เหมาะสมและ ชวยให้เกษตรกรสามารถลดต้นทุน ่ และสามารถพึ งพาตนเองได้ต่อไป ใน การนี ขอขอบพระคุณ สํานักงานการวิจัยแห่งชาติ (วช.) และคณะนักวิจัย ท้องถิ น เครือข่ายเกษตรกรผู้เพาะเลี ยงไก่ไข่ตําบลต้นตาล วิสาหกิจชุมชน ไข่เค็มสมุนไพรไอโอดีน ประสานฟาร์ม ศูนย์เรียนรู้โคกหนองนาบ้าน ต้นตาล สํานักงานเกษตรอําเภอสองพี น้อง ปศุสัตว์อําเภอสองพี น้อง สํานักงานพัฒนาชุมชนอําเภอสองพี น้อง และกัลยาณมิตรที ผลักดันการ ลดต้นทุนอาหารไก่ไข่ให้กับเกษตรกรในและนอกพื นที คณะผู้วิจัย กรกฎาคม 2566
การตลาดดี พันธุ์ไก่ไข่ที ดี สารบัญ อาหารดี การบริหารจัดการดี หน้า 1 หน้า 9 หน้า 19 หน้า 4
พันธุ์ไก่ไข่ที ดีเป นป จจัยสําคัญที ทําให้ได้ผลผลิตที ดีทังปริมาณและ คุณภาพ โดยจะแยกเป น 2 ประเภทหลักๆ ได้แก่ 1.ไก่พันธุ์แท้เป นไก่ที ได้รับการคัดเลือกและผสมพันธุ์มาเป นอย่างดีจน ลูกหลานในรุ ่นต่อๆ มามีลักษณะรูปร ่าง ขนาด สีและอื นๆ เหมือนบรรพบุรุษ ไก่พันธุ์แท้ ยกตัวอย่าง ไก่พันธุ์แท้ที เป นที นิยม ได้แก่ โร๊ดไอส์แลนด์แดง บาร์พลีมัทร็อค เล็กฮอร์นขาวหงอนจักร 2.ไก่พันธุ์ลูกผสมหรือเรยกว่าไก่ไฮบริด ี (Hybrid Breeds) คือ ไก่ไข่ที ได้จากการนําไก่ไข่ตังแต่ 2 สายพันธุ์ขึ นไปมาผสมกัน โดยให้ผลผลิต ไข่สูง ไข่ดก เปลือกไข่สีนํ าตาล ไข่ฟองโตและไข่ทน ทนต่อสภาพอากาศร้อน ได้ดีโดยทัวไปจะเริ มให้ไข่เมื อประมาณ 16-18 สัปดาห์และไก่หนึ งตัวหากได้ รับอาหารสมบูรณ์จะให้ไข่เฉลี ย 300 ฟองต่อตัว พันธุ์ไก่ไข่ที ดี ภาพซ้ายมือเป นลักษณะของไก่พันธุ์แท้และภาพขวามือลักษณะของไก่ไฮบริด ที มา: ชนณภัส หัตถกรรม. (มปป.)
ลักษณะไก่ไข่ที ให้ไข่ทน ไก่ที ให้ไข่ทน ก้นมีสีเขียวคลํ า ตา นูนเด่น ขอบตาบางและขอบสีขาว ตุ้มหูสีตามสายพันธุ์แต่ซีด แข้งซีดแบน ปากซีดแกรมขาว ขนขาดวิน สกปรก ไก่ที ให้ไข่ไม่ทน ก้นมีสีแดงหรือสีเนื อ ตา ซึมไม่นูนเด่น ขอบหนาและ สีเหลือง ตุ้มหูสีเหลือง แข้งเหลืองกลมเกลี ยง ปากเหลือง ขนเนียน ใหม่ เป นเงาสะอาด 1. เลือกไก่สายเลือดดีผ่านการคัดเลือกสายพันธุ์ขึ นมาเป นไก่ไข่โดยเฉพาะ 2. ผลิตจากฟาร์มที มีมาตรฐานดีเชอถือได้ ื 3. ให้ผลผลิตไข่สูง ระยะไข่สูงสุดยาวนาน ไข่ทน ไข่ฟองใหญ่และเปลือกหนา 4. มีอัตราการเลี ยงรอดสูง แข็งแรง ทนต่อ สภาพแวดล้อมและภูมิอากาศ ของไทยได้ดี 5. มีอัตราการเลี ยงรอดสูง แข็งแรง ทนต่อสภาพแวดล้อมดินฟาอากาศของ เมืองไทยได้ดี 6. ควรได้สอบถามจากผู้เลี ยงรายอื นเกี ยวกับพันธุ์ไก่ที กําลังพิจารณาอยู่และ พันธุ์อื นๆเพื อการเปรียบเทียบ หลักการเลือกสายพันธุ์ไก่ไข่ที ดี จํานวนไก่ไข่ที เลี ยงขึ นอยู่กับวัดถุประสงค์ของแต่ละคน 1. เลี ยงเป นธุรกิจเชงพาณิชย์ ิ ควรเลี ยงที 1,000-2,000 ตัว 2. เลี ยงแบบอาชพเสริม ี ควรเลี ยงที 40-50 ตัว 3. เลี ยงแบบงานอดิเรก ควรเลี ยง 10-20 ตัว 4. เลี ยงแบบอาชพหลัก ี ควรเลี ยง 100-500 ตัว 5. เลี ยงแบบสวนครัวหลังบ้าน ควรเลี ยงที 40-50 ตัว ซึ งในคู่มือนี จะเป นการให้ความรู้สําหรับผู้ที เลี ยงเพื อบริโภคในครอบครัว เป นอาชพเสริมสําหรับเกษตรกรรายย่อยเป นหลัก ี เริมเล ี ยงก ี ตัวดี? 2
ระยะท ี เริมเล ี ยงไก่ไข่ การเริมต้นเลี ยงไก่ไข่นั นมีหลักในการเริ มต้นด้วยการหลายวิธี ซึ ง ทังหมดจะแบ่งได้เป น 3 วิธี วิธที ี 1 เลือกเลี ยงลูกไก่สําหรับอายุได้ 1 วัน วิธีนี ถือเป นวิธีที น่า สนใจพอสมควร เนื องจากประหยัด ใชเงินลงทุนน้อย ้ แต่ก็มีข้อเสียคือ ใชเวลาในการเลี ยงค่อนข้างนาน ้ เพราะต้อง เลี ยงตังแต่ลูกไก่จน ไข่ได้ทําให้เสียเวลามาก เสี ยงต่อความสูญเสียเรื องไก่ตายมาก เวลาที ใช้ เลี ยงจะนานถึงราว 5 เดือนครึ งได้ไก่จึงจะสามารถให้ไข่ได้ วิธที ี 2 วิธนี ี จะใชไก่รุ่นอายุราว ้ 2 เดือน วิธีนี นิยมมากขึ นและ เหมาะกับผู้ที ไม่ต้องการความยุ่งยากและไม่อยากเลี ยงไก่นาน ๆ อาหาร ก็ใชน้อย ้ หากใครที เป นผู้ที เริมต้นการเลี ยงไก่ไข่ควรเลือกวิธีนี จะ เหมาะสมมากที สุด วิธที ี 3 เริมจากไก่สาว การเลี ยงวิธีนี ถือเป นวิธีที เหมาะกับผู้ที สนใจเลี ยงเป นอาชพหลัก ี เนื องจากใชเวลาเลี ยงน้อยกว่า ้ 2 วิธีที กล่าว มาข้างต้น แต่ควรเลือกฟาร์มไก่สาวที จะสังซื อที สามารถไว้ใจ ได้เพื อคุณภาพไก่สาวที ดีที สุด วิธีนี เลี ยงได้ราว 21-28 วันไก่จะเริมให้ไข่ แล้ว 1 สัปดาห์ 3 สัปดาห์ 6 สัปดาห์ 12 สัปดาห์ 18 สัปดาห์ 24 สัปดาห์ 30 สัปดาห์ ภาพระยะการเจริญเติบโตของไก่ไข่ ที มา: ชนณภัส หัตถกรรม. (มปป.) 3
อาหารเป นองค์ประกอบที สําคัญที สุดที จะทําให้การเลี ยงไก่ไข่มี กําไร หรือขาดทุน เนื องจากต้นทุนการผลิตประมาณ 60 - 70 เปอร์เซนต์ของต้นทุน ทังหมดจะเป นค่าอาหาร ไก่ไข่นันนอกจากจะ ต้องการอาหารเพื อการดํารงชพการเจริญเติบโตแล้ว ี ยังต้องนําไปใชใน้ การผลิตไข่อีกด้วย โดยจะมีความด้องการอาหารแตกต่งกันไปในแต่ละ ชวงอายุของไก่ ่ การที ผู้เลี ยงจะลดดันทุนการผลิตในส่วนของคําอาหาร ลงนัน สามารถทําได้โดยการประกอบสูตรอาหารที มีราคาถูก แต่ คุณภาพดีเลือกใชวัตถุดิบอาหารสัตว์ที มีราคาถูกตามฤดูกาลและให้ ้ อาหารแก่ไก่กินอย่างมีประสิทธิภาพที สุด เพื อให้ได้ไข่ที มีคุณภาพดีและ ต้นทุนตํ า อย่างไรก็ตามในระยะแรก เกษตรกรควรเลี ยงไก่ด้วยอาหาร สําเร็จรูปไก่ไข่ตามระยะอายุของไก่ หลังจากมีประสบการณ์แล้วสามารถ เลือกใชอาหารได้ตามความเหมาะสม ้ อาหารสัตว์ต้องปลอดภัยจากสาร เคมีที ก่อให้เกิดอันตราย และไม่มีการเสริมยาปฏิชวนะี มีนํ าสะอาดให้กิน อย่างสมํ าเสมอ แต่หากเป นการเลี ยงไก่ระบบอินทรีย์จะต้องให้กิน อาหารอินทรีย์เกษตรกรสามารถเสริมวัตถุดิบหรือผลพลอยได้ทางการ เกษตร เชน่มะละกอ ข้าวโพด กล้วย ต้นกล้วย พืชผักสวนครัวและ สมุนไพร เป นต้น อาหารดี
สารอาหารที เพียงพอเป นป จจัยสําคัญที ส่งผลต่อการเจริญ เติบโต คามแข็งแรงและการให้ไข่ เป นอย่างมาก เกษตรกรจึงจําเป น ต้องได้กินอาหารที เพียงพอและกินอาหารได้ดีสมํ าเสมอทุกวัน โดยทัวไป แล้วอาหารที ใชเลี ยงไก่ไข่จะประกอบด้วยสารอาหาร ้ 6 ประเภท ดังนี 1. โปรตีน โปรตีนเป นสารอาหารที สําคัญต่อการเลี ยงสัตว์ทุกชนิด ประกอบด้วยกรดอะมิโนชนิดต่าง ๆ เป นสารอาหารที ชวยในการสร้าง ่ เนื อเยื อที จําเป นต่อการเจริญเติบโตของร ่างกาย และซ่อมแซมส่วนที สึกหรอ เชน่ขน เล็บ หนัง กระดูก อวัยวะภายใน เม็ดเลือดแดง มีส่วนใน การสร้างเนื อและไข่อีกด้วย ปกติแล้วอาหารที ใชเลี ยงไก่ไข่จะประกอบ ้ ด้วยโปรตีนประมาณ 13 - 19 เปอร์เซ็นต์ทังนี ความต้องการจะขึ นอยู่ กับอายุของไก่ 2. คาร์โบไฮเดรต เป นสารอาหารจําพวกแปงและนํ าตาลส่วนใหญ่ได้ มาจากพืช มีหน้าที ให้พลังงาน ให้ความอบอุ่น และชวยให้ไก่อ้วน ่ นําไปใช้ ในการทํางานของอวัยวะต่างๆ เสริมการเจริญเติบโต และการให้ผลผลิต เชน่ ไข่ ฯลฯ คาร์โบไฮเดรตถือว่าเป นอาหารหลัก มีอยู่ในส่วนประกอบ ของสูตรอาหารไก่ไข่ประมาณ38 - 61 เปอร์เซ็นด์ขึ นอยู่กับอายุของไก่ คาร์โบไฮเดรตแบ่งออกเป น 2 พวก ตามลักษณะความยากง่ายในการ ย่อยคือ นํ าตาล และแปงกับเยื อใย ตารางเปอร์เซนต์โปรตีนที ไก่แต่ละวัยต้องการ ที มา: กองงานพระราชดําริและกิจกรรมพิเศษ 5
3. นํ า เป นส่วนประกอบประมาณ 60 - 70 เปอร์เซ็นต์ของ ร ่างกายไก่ ลูกไก่อายุ 1 วัน มีนํ าเป นองค์ประกอบ 85 เปอร์เซ็นด์และจะ ลดลงเมื ออายุมากขึ น นํ ามีหน้าที สําคัญต่อร ่างกาย เชน่ชวยในการย่อย ่ การดูดซึม การรักษาระดับความร้อนปกติในร ่างกาย และชวยในการขับ ่ ถ่ายของเสียออกนอกร ่างกาย ถ้าไก่ขาดนํ าจะทําให้ไก่ไม่อยากกินอาหาร แคระแกร็น และการสูญเสียนํ าไปเพียง10 เปอร์เซนต์ของร ่างกายจะ สามารถทําให้ไก่ตายได้ดังนันเกษตรกรจะต้องหาภาชนะใส่นํ าจืดสะอาด ตังไว้ให้ไก่กินได้ตลอดเวลา 4. ไขมัน เป นสารอาหารที ได้จากไขมันสัตว์และนํ ามันพืช เป น แหล่งให้พลังงานแก่ร ่างกายเชนเดียวกับคาร์โบไฮเตรต ่ แต่ไขมันจะให้ พลังงานมากกว่าประมาณ 2 เท่า และไขมันยังให้กรดไขมันบางชนิดที จําเป นสําหรับร ่างกาย ให้ความอบอุ่น ทําให้อ้วนและชวยเพิ ่ มความน่ากิน ของอาหาร ไหากปริมาณไขมันมากเกินไปจะทําให้ไก่ถ่ายเหลวหรือท้อง เสียทําให้พื นเป ยกแฉะ วัสดุรองพื นจะเสียเร็ว 5. วิตามิน เป นสารอาหารที จําเป นต่อการเจริญเติบโตและ การดํารงชวิตของไก่ ีชวยสร้างความแข็งแรงและความกระปรี กระเปร ่า ่ แก่ร ่างกาย ต้านทานโรค และบํารุงระบบประสาท ร ่างกายต้องการ วิตามินเพียงเล็กน้อย เพื อให้ปฏิกิริยาต่าง ๆ ในร ่างกายดําเนินไปตาม ปกติวิตามินแบ่งออกเป น 2 กลุ่มใหญ่ตามคุณสมบัติในการละลาย คือ วิตามินที ละลายในไขมัน ได้แก่ วิตามินเอ ดีอีเค กับวิตามินที ละลายในนํ า ได้แก่ วิตามินบีและวิตามินซีหากไก่ขาดวิตามินจะทําให้ไก่โตชาและเป น ้ โรคขาดวิตามินชนิดนันๆ 6. แร่ธาตุเป นสารอาหารที ชวยในการสร้างโครงกระดูก ่ สร้าง ความเจริญเดิบโต สร้างเลือด สร้างเปลือกไข่ และอื นๆ ร ่างกายสัตว์มีแร ่ ธาตุเป นส่วนประกอบอยู่ประมาณ 3 เปอร์เซนต์ของนํ าหนักตัว แร ่ธาตุที สําคัญได้แก่ แคลเชยมี ฟอสฟอรัส แมกนีเชยมี โซเดียม คลอรีน เหล็ก กํามะถัน ไอโอดีน ทองแดง โคบอลต์แมงกานีส และสังกะสี 6
ชนิดของอาหารที ใชเล้ ี ยงไก่ไข่ 1. อาหารผสม เป นอาหารผสมจากวัตถุดิบที บดละเอียดแล้วหลาย ๆ อย่างคลุกเคล้าให้เข้ากัน โดยมากจะเดิมยาปฏิชวนะี วิตามิน แร ่ธาตุและ กรดอะมิโนที จําเป นลงไปด้วย อาหารนี นําไปเลี ยงไก่ได้ทันทีโดยไม่ต้อง เติมอะไรอีก 2. หัวอาหาร เป นอาหารเข้มขันที ผสมจากวัตถุดิบพวกโปรตีนจาก พืช สัตว์ไวตามิน แร ่ธาตุและยาต่าง ๆ ยกเว้นธัญพืชหรือวัตถุดิบบาง อย่าง ทังนี เพื อให้เหมาะสมและลดต้นทุนแค่อาหาร แต่ละท้องถิ นที มี วัตถุดิบอื น (เกษตรกรสามารถศึกษาได้ในคู่มือการผลิตอาหารไก่ไข่ลด ต้นทุน) บางอย่างราคาถูกหรือที ปลูกเก็บเกี ยวเอง อาทิเชน่ ข้างฟาง ข้าวโพด เมื อผสมกับอาหารข้นตามอัตราส่วนที กําหนด ก็จะได้อาหาร สมดุลซึ งมีโภชนะต่าง ๆ ครบถ้วนตามความต้องการ 3. อาหารอัดเม็ด เป นการนําอาหารผสมสําเร็จที อยู่ในรูปของ อาหารผสม ไปผ่านกรรมวิธีการอัดเม็ดก็จะได้อาหารอัดเม็ดขนาคต่างๆ ตามอายุของไก่ แต่อย่างไรก็ตามการอัดเม็ดจะชวยให้ไก่ใช ่ เวลาย่อยนาน ้ ขึ นจึงแนะนําให้ใชอาหารบดละเอียดจะดีที สุด ้ 4. อาหารเสริม คืออาหารหรือวัตถุดิบที เติมไปกับส่วนประกอบ ต่างๆ ที จะผสมเป นอาหารใชเลี ยงสัตว์ ้ เพื อชวยเสริมคุณภาพของอาหาร ่ นัน ๆ ให้ดีขึ นและให้เป นอาหารที สมดุล อุปกรณ์สําหรับให้อาหารและนํ า 1. อุปกรณ์ให้อาหารใชถังแขวนสําหรับไก่ใหญ่ ้ 1 ถัง/ไก่ 25 ตัว โดย แบ่งให้วันละ 2 ครัง และมีอาหารกินอย่างเพียงพอ โดยปกติถังอาหารไก่ ทําด้วยเอสล่อนหรือพลาสติก เป นแบบถังแขวนมีขนาดเดียวเป น มาตรฐาน มีขนาดเส้นผ่าศูนย์กลาง 16 นิว มีเส้นรอบวงประมาณ 50 นิ หลังจากลูกไก่อายุได้ 15 วัน การให้อาหารด้วยการใชถังแขวนนี ต้องปรับ ้ ให้อยู่ในระดับเดียวกับหลังไก่หรือตํ ากว่าหลังไก่เล็กน้อย อาหารจะไหลลง จานล่างได้โดยอัตโนมัติและควรเขย่าถังบ่อย ๆ เพื อไม่ให้อาหารติดค้าง อยู่ภายในถัง สําหรับจํานวนถังสําหรับถังที ใชจะแตกต่างไปตามอายุของ ้ ไก่ 7
2. อุปกรณ์ให้นํ าใชถังแขวน ้ โดยปกติจะใชถังนํ า ้ขนาดกลาง (4 ลิตร) จะ ใชสําหรับลูกไก่อายุ ้ 1-14 วัน จํานวน 100 ตัว/1 ถัง และถังนํ า ขนาดใหญ่ (8 ลิตร)อายุ 15-28 วัน จํานวน 50 ตัว/1 ถัง ไก่อายุ 15 สัปดาห์ขึ นไป จํานวน 50 ตัว/ 1 ถัง และจําเป นอย่างยิงที จะต้องให้ไก่มีนํ าให้กิน ตลอดเวลา ภาพระดับการให้อาหารและนํ า ที มา: คณะผู้วิจัย ภาพการให้นํ าด้วยถังนํ า ที มา: กรมปศุสัตว์ (2559) 8
การบริหารจัดการดี ระบบการเล ี ยงไก่ไข่ โดยทัวไประบบการเลี ยงไก่ไข่ มีดังนี 1.การเลี ยงระบบกรงตับ หมายถึง ระบบการเลี ยงไก่ไข่ยืนโรง บนกรงตลอดเวลาในพื นที จํากัด แคบ และไก่ไม่สามารถแสดง พฤติกรรมตามธรรมชาติได้กรงตับอาจทํามาจากตาข่าย ไม้ฯลฯ มี เส้นผ่าศูนย์กลางราว 2 หุน ความกว้าง 48 เซนติเมตร สูง 40 เชนติ เมตร จะทํา 2 ชนก็ได้ ั พื นที ขนาดนี จะเลี ยงไก่ได้ราว 3-4 ตัว เหมาะมาก กับการเลี ยงแบบอาชพี ระบบนี มักนิยมเลี ยงแบบอาชพหรือเช ีงิ พาณิชย์ตังแต่ ตัวขึ นไป 2. การเลี ยงแบบปล่อยหลังบ้าน เหมาะสําหรับเกษตรกรที มี เงินลงทุนน้อย และง่ายต่อการเลี ยงหากไม่ชอบความยุ่งยาก แต่ก็มี ป จจัยอื น ๆ ร ่วมด้วย เพราะข้อเสียของการเลี ยงระบบนี คือต้องมีพื นที มาก เพราะพื นที : ตารางเมตรจะเลี ยงไก่ได้เพียง 1 ตัวเท่านัน และไข่ที ได้จะสกปรก อาหารต้องใชในปริมาณมาก ้ จึงเหมาะกับการเลี ยงเพื อ เป นงานอดิเรกมากที สุด พันธุ์ไก่ที เหมาะสมคือพันธุ์ผสมระหว่างพันธุ์ ไข่และพันธุ์พื นเมือง
3. การเลี ยงบนพื นคอนกรีตโดยมีวัสดุรองพื นคือแกลบ ระบบนี เหมาะมากหากจะเลี ยงไก่ไข่จํานวน 100-200 ตัว โดยจะใชโรงเรือน ้ ขนาด 30-40 เมตร โดยปูแกลบทับพื นคอนกรีต หนาราว 4-5 เซนติเมตร มีทังข้อดีและเสีย ข้อดีคือประหยัดค่าก่อสร้าง ดูแลง่าย แต่ข้อเสียคือ ไก่ มักจิกกัน เลี ยงไก่ได้ 4 ตัวต่อพื นที 1 ตารางเมตร 4. การเลี ยงบนโรงเรือนยกพื น ระบบนี จะใชการสร้างโรงเรือน ้ ยกพื นสูงราว 1 เมตร ด้านล่างเพิมรายได้ด้วยการสร้างบ่อเลี ยงปลานิยม มากที ภาคกลาง วิธีนี ควรคุมโรคได้ดีอาจใชพื นไม้ระแนง ้ ในพื นที เล้า 1 ตารางเมตรจะเลี ยงไก่ไข่ได้ราว 5-6 ตัว แต่ข้อเสียก็ยังประสบป ญหาเรื อง ของไก่จิกกัน และยังใชต้นทุนในการก่อสร้างสูงด้วย ้ 5. การเลี ยงในเล้าขนาดเล็ก การเลี ยงระบบนี ควรสร้างขนาดเริมต้น คือ 4 ตารางเมตรอย่างน้อย จะสามารถเลี ยงไก่ไข่ได้ราว 20 ตัว พื นอาจใช้ พื นไม้ไผ่ หรือไม้ระแนงปูห่างกัน 1-1.5 เซนติเมตร สร้างหลังคาบังแดดฝน มีรางนํ า รางอาหารและรังไข่ให้หมาะสมกับจํานวนไก่ เหมาะมากหาก ต้องการเลี ยงเพื อจะศึกษา ระบบนี จะเลี ยงไก่ไข่ได้ราว 5 ตัวต่อพื นที 1 ตารางเมตร แต่ป ญหาที พบก็คือไก่จิกกัน 6. ระบบกึ งขังกึ งปล่อย หมายถึง การเลี ยงไก่ไว้ในพื นที ที มีอาณา บริเวณกว้าง มีรัวหรือคอกล้อมไว้ ภายในรัวหรือคอกล้อมจะมีรังหรือคอน ให้ไก่นอน มีรังไข่มีรางอาหารหรืออาจจะโปรยให้ไก่กินอาหารบนพื น และมี รางนํ า สามารถควบคุมดูแลไก่ของตนเองได้อย่างทัวถึง โดยเฉพาะในแง่ ของการปองกันโรคและศัตรูต่างๆ มารบกวนไก่ อีกทังยังทําให้แม่ไก่รู้จักไข่ เป นที เป นทางและสะดวกต่อการเก็บไข่ด้วย การเลี ยงไก่รูปแบบนี มักจะกัก ไก่ไว้ในคอกล้อมซึ งประกอบด้วยเล้าและลานที อยู่ติดกัน โดยอาจปล่อยให้ ไก่ออกหากินตามธรรมชาติบ้างในบางโอกาส มีการให้อาหารเป นเวลาและมีนํ าไว้ในเล้าให้ไก่กินตลอดเวลา 10
โรงเรือนและพื นที เล ี ยงไก่ที ดี โรงเรือนในการเลี ยงไก่ไข่ หรือที อยู่อาศัยของไก่ไข่ ซึ งจะต้องสร้างให้ เหมาะสมกับป จจัยต่าง ๆ โรงเรือนจะต้องสร้างให้ถูกต้อง มีความแข็งแรง ทนทาน และเหมาะสมกับสภาพแวดล้อม โรงเรือนที ดีควรจะมีลักษณะดังนี 1. ปองกันแดด ลม และฝนได้ 2. แข็งแรง ทนทาน ปองกัน นก หนูแมว หรือสุนัขได้ 3. ทําความสะอาดได้ง่าย 4. ห่างจากชุมชน และอยู่ใต้ลมของบ้าน เพราะจะได้ไม่มีกลิ นรบกวน เป นที ดอนนํ าไม่ท่วม 5. ใชวัสดุที หาง่าย ้ราคาถูก 6. ถ้าสร้างหลายหลังควรมีระยะห่างมากกว่า 10 เมตร เพื อให้ระบายอากาศ ได้ดีและปองกันการแพร ่ระบาดของโรค สําหรับโรงเรือนและพื นที เลี ยงไก่ระบบปล่อยอิสระต้องแยกจากพื นที พักอาศัยชดเจนั โดยยึดหลักในโรงเรือนใชพื นที ้ 0.5 ตารางเมตรต่อตัว พื นที ปล่อยอิสระมีหญ้าให้กิน5 ตารางเมตรต่อตัว เป นพื นที ที สามารถปลูกหญ้า สําหรับให้ไก่กินได้ดินมีความอุดมสมบูรณ์และเป นพื นที ที ไม่เคยใชสารเคมีที ้ ห้ามใชอย่างน้อย ้ 3 ป หรือได้มีการตรวจสอบคุณภาพดินว่าปราศจากสารเคมี หรือโลหะหนักที เป นอันตราย นอกจากนี 4. พื นโรงเรือนควรเป นคอนกรีต ต้องมีวัสดุรองพื นคอก หนา 3-5 นิว และต้องมีรังไข่ 1 ชองต่อแม่ไก่ ่ 4 ตัว มี ประตูเข้าออก 2 ด้าน เพื อหมุนเวียนปล่อยไก่ออกสู่แปลงปล่อยอิสระ แบบโรงเรือนในการเลี ยงไก่ไข่ ลักษณะของโรงเรือนไก่ไข่จะมีหลายแบบขึ นอยู่กับงบประมาณ วัสดุ ความยากง่ายในการสร้าง รูปแบบของโรงเรือนไก่ไข่มีดังนี 1.แบบเพิงหมาแหงน แบบนี จะสร้างง่าย ลงทุนน้อย แต่จะมี ข้อเสียคือฝนอาจจะสาดเข้าทางด้าน หน้าได้ง่าย และมีความแข็งแรงน้อย 11
3.แบบหน้าจัวช นเดั ียว ข้อดีคือแข็งแรงกว่าแบบเพิงหมาแหงน สามารถปองกันแดด ลม ฝนได้ดีกว่า แต่จะมี ค่าวัสดุอุปกรณ์และค่าก่อสร้างสูงกว่าแบบ เพิงหมาแหงน 4.แบบหน้าจัวสองช นั แบบนี จะคล้าย ๆ กับหน้าจัวช นเดียว ั แต่จะต่าง กันตรงที มีหน้าจัวช นที ั 2 เพิงขึ นมาเพื อช วย่ ระบายอากาศ ทําให้แบบนี จะระบายความร้อนได้ ดีและเย็นกว่าแบบหน้าจัวช นเดียว ั แต่ก็จะมีค่า ก่อสร้างแพงกว่าหน้าจัวช นเดียว ั แบบ 1 - 3 เหมาะสําหรับผู้ที เลี ยงไก่ในปริมาณน้อยในลักษณะที เป น อาชพเสริมหรือเพื อบริโภคในครัวเรือน ี ขณะที แบบที 4 มักจะเป นโรงเรือน เลี ยงไก่ไข่ปริมาณมากความหนาแน่นของไก่สูงจึงจําเป นต้องเพิมการระบาย อากาศและความร้อนที มากกว่า 2. แบบเพิงหมาแหงนกลาย แบบนี จะ ดีกว่าเพิงหมาแหงนและแบบหน้าจัว เพราะมีการระบายอากาศ และกันฝน กันแดดได้ดีกว่า ค่าใชจ่ายถูกกว่าแบบ ้ หน้าจัว รังไข่ รังไข่ที ดีต้องมีขนาดกว้างพอ สามารถเคลื อนย้ายได้ทําความสะอาดได้ ง่าย มีการระบายอากาศได้ดีเย็น ภายใน มีความมืดพอ และวางอยู่ในที มีเหมาะสม ภายในโรงเรือนไก่ไข่ทําด้วยวัสดุที หลาก หลาย เชน่ ไม้ลัง เข่ง ตะกร้าพลาสติก ขึ นอยู่กับงบประมาณของเกษตรกร 12
วัสดุรองพื น วัสดุที ใชรองพื นคอกเพื อให้ไก่ในคอกสะอาดและอยู่ได้สบาย ้ วัสดุที จะใชรองพื น ้ คอกเลี ยงไก่ควรหาได้ง่ายในท้องถิ น ราคาถูก และเมื อเลิกใชแล้วสามารถนําไป ้ ใชเป นปุ ยได้อย่างดี ้ วัสดุรองพื นที เหมาะสําหรับใชในประเทศไทยและนิยมใช ้ กัน้ ทัวไป ได้แก่ แกลบ ขึ กบ ขี เลื อย ชานอ้อย ฟางข้าว ซังข้าวโพด ต้นข้าวโพด เปลือกฝ าย เปลือกถัวลิสง เปลือกไม้และทราย ถ้าใชแกลบควรมีฟางข้าว ้ โรย หน้าบาง ๆ เพื อปองกันไก่คุ้ยแกลบลงไปในถังนํ าและถาดอาหาร อุปกรณ์การให้แสง เนื องจากแสงสว่างมีความจําเป นต่อการมองเห็นของไก่ ไม่ว่าเวลากินอาหาร กินนํ า หรืออื น ๆ นอกจากนี แสงยังมีความสําคัญต่อการให้ไข่ของไก่ ดังนัน ภายในโรงเรือนจะต้องมีอุปกรณ์การให้แสงสว่างอย่างเพียงพอ โดยทัวไปนิยม ติดตังหลอดไฟ หลอดไฟที นิยมใชกันมากคือ ้ หลอดกลมธรรมดาและหลอดฟลู ออเรสเซนต์หรือหลอดนีออน ตารางปริมาณแสงที ไก่แต่ละวัยต้องการ ที มา: กองงานพระราชดําริและกิจกรรมพิเศษ ตารางความยวแสงที ไก่แต่ละวัยต้องการ ที มา: กองงานพระราชดําริและกิจกรรมพิเศษ 13
การเล ี ยงไก่รุ่นถึงไข่ 1. เตรียมโรงเรือนพร้อมอุปกรณ์แปลงหญ้า อาหารและนํ าให้พร้อม ก่อนนําไก่เข้ามาเลี ยง 2. เมื อไก่มาถึงฟาร์ม ควรเลี ยงขังในโรงเรือนประมาณ 5 วัน เพื อให้ไก่ ปรับตัวและคุ้นเคยกับสภาพแวดล้อม 3. หลังจากนันปล่อยให้ไก่ออกมาภายนอกโรงเรือนได้อย่างอิสระในช วง่ เชาและไก่กลับเข้าโรงเรือนในช ้ วงเย็น ่ 4. ไก่ควรได้รับแสงสว่างตามธรรมชาติหรือหากมีการเพิมแสง ควรให้ แสงสว่างที ไม่จ้าเกินไป (15 ชวโมง ั /วัน) 5. ทําความสะอาดอุปกรณ์ให้นํ าทุกวัน และถังอาหารอย่างน้อยสัปดาห์ละ ครัง 6. คัดแม่ไก่ที ไม่ให้ไข่ออกจากฝูง โดยสังเกตจากสีใบหน้าซีดแหลม หงอนหดเล็กกระดูกเชงกรานแคบิ 7. ไม่เลี ยงไก่พ่อพันธุ์ในฝูง เนื องจากทําให้ได้ไข่มีเชอื และสินเปลือง อาหาร คอนนอน การเลี ยงไก่ไข่แบบปล่อยพื น โดยเฉพาะในระยะไก่สาวมีความจําเป นจะ ต้องทําคอนนอนสําหรับให้ไก่ได้นอน และยังชวยให้ไก่เย็นสบาย ่ ไม่ร้อน อบอ้าวเหมือนอยู่ในคอก คอนนอนอาจ ทําขึ นเป นคอนนอนโดยเฉพาะ โดยใชไม้ ้ ขนาด 1 x 4 นิว หรือ 1 x3 นิว หรือ 2x 3 นิว หรือ 2 x 2 นิว ก็ได้ส่วนความยาว ตามต้องการลบเหลี ยมไม่ให้กลมเพื อให้ ไก่เกาะได้สะดวกและไม่เป นอันตราย ต่อเท้าและหน้าอกไก่ โดยวางเอาด้าน แคบขึ น วางห่างกันประมาณ 33 - 41 เซนติเมตร ให้มีเนื อที คอนนอน 10 - 15 เซนติเมตรต่อตัวสําหรับไก่สาว และ 18 - 20 เซนติเมตร สําหรับไก่ไข่ใต้คอนนอนและด้านข้างต้องบุด้วยลวดตาข่ายเพื อปองกันไม่ให้ไก่ เข้าไปคุ้ยเขี ยอุจจาระใต้คอนนอน ควรอยู่ติดข้างฝาด้านใดด้านหนึ งของโรงเรือน ในระยะไก่สาวควรลดระดับด้านหน้าของคอนนอนลงให้ตํ าพอที ไก่จะขึ นเกาะคอน ได้สะดวก เมื อไก่โตขึ นจึงค่อยยกระดับขึ นให้สูงกว่าในระดับปกติประมาณ 75 เซนติเมตร ภาพคอนนอนไก่ไข่ ที มา: ไก่ไข่อารมณ์ดีประเทศไทย (2562) 14
การทําวัคซนไก่ไข่ ี จุดประสงค์ของการทําวัคซีน คือ เพื อปองกันและควบคุมโรคระบาด ที สําคัญ โดยเฉพาะอย่างยิงโรคที ไม่สามารถทําการรักษาได้หรือโรคที ยากต่อ การรักษา ทําให้ไก่สร้างภูมิคุ้มกันเกิดขึ นในร ่างกาย การทําวัคซีนเป นการเพิม ความเครียดให้ไก่ทังโดยทางตรงและทางอ้อม ดังนัน จึงต้องเข้มงวดในขัน ตอนการทําวัคซีน โดยต้อนไก่ครังละน้อย ๆ จับไก่ด้วยความระมัดระวัง และ ทําวัคซีนด้วยความนุ่มนวล ถ้าไม่ระมัดระวังมีผลทําให้ไก่เกิดความเครียดเพิม ขึ นและไก่แพ้วัคชนมากขึ น ี ที มา: กรมปศุสัตว์ (2544) ตารางการให้วัคซีนไก่ไข่ในแต่ละชวงวัย ่ 15
ข้อพึงระวังและสังเกตเกี ยวกับการเลี ยงไก่ไข่ ตรวจสอบชนิดและปริมาณอาหารที ให้ไก่กิน คัดไก่ที หยุดไข่ออกจากฝูง หากพบน้อยตัวให้คัดออกจากฝูงให้เร็วที สุด หากพบมากตัวให้ปรึกษาเจ้าหน้าที ปศุสัตว์เพื อรักษา ให้ปรับระดับถังอาหาร และแขวนถัง 1- 2 ชวโมง ั ให้เก็บไข่บ่อยครังขึ น โดยเฉพาะในชวงเข้าถึงเที ยง ่ จัดระบบปล่อยแปลงให้เหมาะสม ปลูกหญ้าที ให้ผลผลิตสูง ใชอาห้ ารสําเร็จรูปไก่ไข่ ระยะให้ไข่โดยไม่ผสมวัตถุดิบอาหารอื น สามารถเสริมพืชผัก ผลไม้หนอนแมลง ฯลฯ ให้ไก่กินได้ ไก่ให้ไข่ตํ า ไก่ป วย อาหารหกหล่นบนพื น เปลือกไข่สกปรก หญ้าไม่เพยงพอี วิธให้อาหารท ี ี ถูกต้อง 16
ที มา: กรมปศุสัตว์ (2559) การจดบันทึกข้อมูล การจดบันทึกข้อมูลสถิติทังรายวันและรายสัปดาห์ สามารถทําให้ผู้ เลี ยงไ่ก่ไข่สามารถวิเคราะห์สถานการณ์การเลี ยง การลงทุน ปริมาณ ผลผลิต นํ าหนัก ขนาดของไข่ อัตราผลตอบแทนที ได้รับ และสามารถ นําข้อมูลที ได้จากการวิเคราะห์มาปรับปรุงกระบวนการเลี ยงให้มี ประสิทธิภาพและประสิทธิผลมากยิงขึ นได้ ตัวอย่างการจดบันทึกข้อมูลจํานวนสถิติไข่รายวัน 17
ที มา: กรมปศุสัตว์ (2559) การจดบันทึกข้อมูลฟาร์ม **เก็บข้อมูลเมื อไก่อายุ 16 สัปดาห์สัปดาห์ละ 1 ครังทุกวันจันทร์ กิน = อาหารที ให้ - อาหารที เหลือ จํานวนไข่ = จํานวนไข่รวมใน 1 สัปดาห์ %ไข่ = จํานวนไข่ x 100 จํานวนแม่ไก่ **บันทึกราคาอาหาร เมื อซื ออาหารชุดใหม่ 18
การตลาดดี ตลาดไข่ไก่จากเกษตรกรอิสระสามารถจําหน่ายสินค้าได้ใน 2 รูปแบบ หลัก ได้แก่ รูปแบบที 1 การขายผ่านคนกลาง (Indirect) เป นรูปแบบการ เคลื อนย้ายสินค้าผ่านกลไกหลักคือ คนกลาง ซึ งสามารถแบ่งชองทางการ่ ตลาดได้เป น 4 ชองทาง่ คือ 1) เกษตรกรอิสระจําหน่ายไข่ไก่ให้แก่ผู้รวบรวม (ล้ง) ในรูปของไข่ คละขนาด จากนันผู้รวบรวมจะทําการคัดขนาดไข่ออกเป นขนาดต่าง ๆ แล้วจึงนําไข่ไก่ไปขายให้กับผู้ค้าปลีกไข่ไก่ในตลาดสดหรือตลาดนัดทัวไป 2) เกษตรกรอิสระขายไข่ไก่ให้กับสหกรณ์ผู้เลี ยงไก่ไข่ จากนัน สหกรณ์ทําการคัดแยกขนาดไข่แล้วจัดส่งให้ผู้รวบรวมเป นผู้กระจายสินค้า และไข่ไก่บางส่วนจะจําหน่ายให้ผู้ค้าปลีกและจําหน่ายให้ผู้บริโภคโดยตรง ซึ งสามารถจําหน่ายได้ในราคาที สูงขึ น 3) เกษตรกรขายไข่ไก่ให้กับผู้ใชในอุตสาหกรรมโดยตรง ้ ซึ ง สามารถแบ่งผู้ใชในอุตสาหกรรมได้เป น ้ 2 กลุ่ม คือ กลุ่มผู้ใชขนาดเล็ก ้ ประเภทร้านเบเกอรี ร้านขนมหวาน ร้านขนมไทย โดยมีปริมาณการใชไข่ไก่ ้ ประมาณวันละ 80 – 150 ฟอง และกลุ่มผู้ใชไข่ไก่ขนาดใหญ่ ้ อาทิโรงแรม โรงพยาบาล ผู้ผลิตเต้าหู้ไข่บะหมี สดแผ่นเกี ยว มีปริมาณการซื อไข่ไก่ ประมาณวันละ 4,000 – 5,000 ฟอง 4) ฝากขายตามร้านค้าในชุมชนหรือตลาด ในรูปแบบนี เกษตรกรอาจ มีความเสี ยงเกี ยวกับการจัดการกับการต้องรับคืนสินค้าที ขายไม่หมด
รูปแบบที 2 การจําหน่ายแบบไม่ผ่านคนกลาง (Direct to Customer) การตลาดที เน้นการขายสินค้าโดยตรงให้กับลูกค้าผ่านชอง่ ทางของตัวเอง โดยไม่ผ่านตัวกลาง เชน่ การขายในแพลตฟอร์มหรือ Ecommerce อื นๆ จุดแข็งของการตลาดประเภทนี แน่นอนว่าในเมื อเรา ไม่พึ งคนอื นขาย เชน่ เป ดร้านเอง ขายเองในตลาดชุมชน หรือการรับพรี ออเดอร์กับลูกค้าโดยตรง ก็ย่อมได้เจอกับลูกค้าเอง ถือเป นโอกาสดีที จะ ได้มีปฏิสัมพันธ์กับลูกค้าโดยตรง และการที เราได้เข้าถึงลูกค้าแบบใกล้ชดิ สิงที จะเป นประโยชน์มากที สุดก็คือ เราจะได้ “ข้อมูลตรง” จากลูกค้า ที สามารถนํามาพัฒนาผลิตภัณฑ์และแบรนด์ของเราได้แบบไม่ต้องผ่าน คนกลาง เชน่ ถ้าลูกค้ามีป ญหากับไข่ไก่ที ซื อไป ป ญหาด้านการบรรจุและ การจัดส่งสินค้า ผู้ขายสามารถเข้าถึงป ญหาและร ่วมหาทางแก้ให้กับลูกค้า โดยตรงได้เลย ซึ งป จจุบันการทําธุรกิจในยุคนี “ยิงได้รู้ข้อมูลมาก ยิงได้ เปรียบ” 20
ความเคลื อนไหวของราคาไข่ไก่ในประเทศ ราคาไข่ไก่คัดขนาดจะแตกต่างกันไปตามขนาดของไข่ไก่อาทิไข่ไก่เบอร์ 0 ราคาจะสูงที สุด เนื องจากเป นไข่ขนาดใหญ่ตามด้วยไข่ไก่เบอร์ 1 ไข่ไก่เบอร์ 2 ไข่ ไก่เบอร์ 3 ไข่ไก่เบอร์ 4 และไข่ไก่เบอร์ 5 ตามลําดับ โดยราคาไข่ไก่ในแต่ละป นันมัก ผันผวนตามปริมาณอุปสงค์ที มีความเป นฤดูกาล เชน่ ราคาไข่ไก่ในเดือนมกราคม ถึงเดือนกุมภาพันธ์จะค่อนข้างสูง เนื องจากมีการบริโภคไข่ไก่เป นจํานวนมาก เพราะเป นชวงที มีวันหยุดเทศกาลหลายวัน ่ ส่วนเดือนมีนาคมเป นชวงเวลาที ่ สถาบันการศึกษาต่าง ๆ ป ดภาคเรียน ทําให้อัตราการบริโภคไข่ไก่มีปริมาณลดลง โดยราคาจะขยับขึ นเล็กน้อยในเดือนเมษายนเพราะอากาศที ร้อน ทําให้ผลผลิตไข่ ไก่มีปริมาณลดลง และในชวงเดือนพฤษภาคมถึงเดือนสิงหาคม ่ ราคาไข่ไก่จะลด ลงเพราะเมื อเริมเข้าสู่ฤดูฝน จะมีอาหารตามธรรมชาติออกสู่ตลาดมาก ส่วนใน เดือนตุลาคมซึ งเป นชวงเทศกาลกินเจ ่ อีกทังโรงเรียนต่างๆป ดภาคเรียนทําให้ ปริมาณการบริโภคไข่ไก่มีค่อนข้างน้อย ราคาไข่ไก่จะถูกลง และราคาไข่ไก่จะปรับ ตัวเพิมขึ นในช วงปลายป ่ เนื องจากมีเทศกาลวันหยุดจํานวนมาก และในป จจุบัน แนวโน้มของผู้บริโภคยุคใหม่ให้ความสําคัญกับการเลือกซื อผลิตภัณฑ์ที เลี ยง แบบปล่อยอิสระตามธรรมชาติโดยคํานึงถึงสวัสดิภาพสัตว์ มีแนวโน้มที เพิมสูง ขึ น 21
เอกสารอ้างอิง กัญญาณัฐ กิติวงค์และ กรรณิกา แซ่ลิ ว, การผลิตและการตลาดไข่ไก่ใน ประเทศไทย, 2562, วารสารแก่นเกษตร, ฉบับที 47, หน้า 889-894. กรมปศุสัตว์. (2544).การเลี ยงไกไ่ข่. https://pvloknr.dld.go.th/ webfile/information59/doc_infor59/doc_chicken/doc_chicken4. pdf กรมปศุสัตว์. (2559). ค่มือการเลูี ยงไก่ไข่ระบบปล่อยอิสระและอินทรย์ ี . https://pvlocmi.dld.go.th/webnew/images/doc/create.awarene ss.2/07-2564.PDF. 10 เมษายน 2566 กองงานพระราชดําริและกิจกรรมพิเศษ, กรมปศุสัตว์กระทรวงเกษตรและ สหกรณ์. (มปป.) การเลี ยงไก่ไข่ระบบกรงตับ โครงการคลินิกเกษตรเคลื อนที ในพระราชานุเคราะห์สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร. https://royal.dld.go.th/webnew/images/IDP/2560/1/1.3/11.pdf, 7 เมษายน 2566 ชนณภัส หัตถกรรม. (มปป.)การผลิตสัตว์ป ก ปลอดภัย.https://it4cd.com/saspraracha/poultry/select2.php. 4 เมษายน 2566 22