TAHUN 3 KEMENTERIAN PENDIDIKAN MALAYSIA KADAZANDUSUN BAHASA
Ponogulu iv - v Popointutun vi Skrip Audio 115 - 119 Glosari 120 - 122 TEMA 3 WINOUN SUSUYAN UNIT 8: Pakalajaan 77 - 86 UNIT 9: Tayam 87 - 100 UNIT 10: Songongi’ 101 - 114 TEMA 2 WINOUN TOILAAN UNIT 4: Pomoinan 33 - 42 UNIT 5: Tuunion 43 - 54 UNIT 6: Padsakayan 55 - 64 UNIT 7: Tanom Posorili 65 - 76 TEMA 1 WINOUN SONDII UNIT 1: Sikul Koginawaan Ku 1 - 12 UNIT 2: Sipoot 13 - 24 UNIT 3: Timpu Ounsikou 25 - 32 SUANG Saiz sebenar iii
RUKUN NEGARA Bahawasanya Negara Kita Malaysia mendukung cita-cita hendak: Mencapai perpaduan yang lebih erat dalam kalangan seluruh masyarakatnya; Memelihara satu cara hidup demokrasi; Mencipta satu masyarakat yang adil di mana kemakmuran negara akan dapat dinikmati bersama secara adil dan saksama; Menjamin satu cara yang liberal terhadap tradisi-tradisi kebudayaannya yang kaya dan pelbagai corak; Membina satu masyarakat progresif yang akan menggunakan sains dan teknologi moden. MAKA KAMI, rakyat Malaysia, berikrar akan menumpukan seluruh tenaga dan usaha kami untuk mencapai cita-cita tersebut berdasarkan prinsip-prinsip yang berikut: KEPERCAYAAN KEPADA TUHAN KESETIAAN KEPADA RAJA DAN NEGARA KELUHURAN PERLEMBAGAAN KEDAULATAN UNDANG-UNDANG KESOPANAN DAN KESUSILAAN (Sumber: Jabatan Penerangan, Kementerian Komunikasi dan Multimedia Malaysia)
Saiz sebenar i BAHASA KADAZANDUSUN KURIKULUM STANDARD SEKOLAH RENDAH (SEMAKAN 2017) SEKOLAH KEBANGSAAN Penulis Charles Gustin Patrick Jolius Roslin Sampai Ilustrator Zamzami bin Mat Zain Pereka Bentuk Epi Wizani Auzan bin Abdullah Editor Rayner J. Francis TAHUN 3
KK 499-221-0102071-49-2043-20101 ISBN 978-983-49-2043-2 Cetakan Pertama 2018 © Kementerian Pendidikan Malaysia 2018 Hak Cipta Terpelihara. Mana-mana bahan dalam buku ini tidak dibenarkan diterbitkan semula, disimpan dalam cara yang boleh dipergunakan lagi, ataupun dipindahkan dalam sebarang bentuk atau cara, baik dengan cara bahan elektronik, mekanik, penggambaran semula mahupun dengan cara perakaman tanpa kebenaran terlebih dahulu daripada Ketua Pengarah Pelajaran Malaysia, Kementerian Pendidikan Malaysia. Perundingan tertakluk kepada perkiraan royalti atau honorarium. Diterbitkan untuk Kementerian Pendidikan Malaysia oleh: Dewan Bahasa dan Pustaka, Jalan Dewan Bahasa, 50460 Kuala Lumpur, No. Telefon: 03-21479000 (8 talian) No. Faksimile: 03-21479643 Laman Web: http://www.dbp.gov.my Reka Letak dan Atur Huruf: Menuju Puncak Supply & Services Muka Taip Teks Macleeks2r Light Saiz Muka Taip Teks :16 poin Dicetak oleh: Gayawara Sdn. Bhd., No. 2, Jln. Nountun, Kg. Bambangan, Tingkat Bawah, Wisma Capital, Inanam, 88450 Kota Kinabalu, Sabah. NO. SIRI BUKU: 0025 KEMENTERIAN PENDIDIKAN MALAYSIA PENGHARGAAN Penerbitan pakej buku teks ini melibatkan kerjasama banyak pihak. Sekalung penghargaan dan ucapan terima kasih ditujukan khusus kepada pihak yang berikut: • Jawatankuasa Penambahbaikan Pruf Muka Surat, Bahagian Buku Teks, Kementerian Pendidikan Malaysia. • Jawatankuasa Penyemakan Pembetulan Pruf Muka Surat, Bahagian Buku Teks, Kementerian Pendidikan Malaysia. • Jawatankuasa Penyemakan Naskhah Sedia Kamera, Bahagian Buku Teks, Kementerian Pendidikan Malaysia. • Pegawai-pegawai dari Bahagian Buku Teks dan Bahagian Pembangunan Kurikulum, Kementerian Pendidikan Malaysia. • Jawatankuasa Peningkatan Mutu, Dewan Bahasa dan Pustaka. • Jawatankuasa Pembaca Luar, Dewan Bahasa dan Pustaka. • Jabatan Pendidikan Negeri Sabah. • Jabatan Penyiaran Malaysia, Sabah (RTM). • Kadazandusun Language Foundation (KLF). • Puan Sitiamah binti Haji Sahat Unit Bahasa Kadazandusun, Sektor Pengurusan Akademik, Jabatan Pendidikan Negeri Sabah. • Puan Bibiana Cecil Pakang Penolong Kanan Kurikulum, SK St. Joseph, Papar, Sabah.
Saiz sebenar iv Poinsuang nopo do pakej buuk Boros Kadazandusun Toun 3 nopo diti nga buuk teks, buuk aktiviti om DVD audio. Sinuat o buuk diti tumanud nuludan Kurikulum Standard Sekolah Rendah (KSSR) (SEMAKAN 2017) i winonsoi Bahagian Pembangunan Kurikulum (BPK), Kementerian Pendidikan Malaysia. KSSR (SEMAKAN 2017) nga poposotol nogi do limo kabaalan. Kabaalan nopo dii nga Kabaalan Mokinongou om Moboros, Kabaalan Mambasa, Kabaalan Monuat, Kabaalan Kolumison Boros om Kabaalan Puralan Boros. Buuk teks nopo diti nga kisuang do 10 unit miampai limo kabaalan mantad Dokumen Standard Kurikukulum dan Pentaksiran (DSKP) KSSR (SEMAKAN 2017). Maya do unit di pinointutun, pinasarabak nogi mogikaakawo toilaan, Kemahiran Berfikir Aras Tinggi (KBAT), om woyo toluud. Haro tolu tema pinogisugku id toinsanan unit. Tema nopo dii nga kokomoi Winoun Sondii, Winoun Toilaan om Winoun Susuyan. Uhu id suang do tema nopo nga pinili mantad DSKP Toun 3 do KSSR (SEMAKAN 2017). Haro nogi o Glosari om Koilaan Audio montok monguhup om popouhai di mongingia’ om tangaanak. Buuk Teks nopo diti nga gunoon miampai do buuk aktiviti. Nulud o suang do buuk aktiviti tumanud suang do buuk teks. Haro nogi DVD audio om QR montok monuduk do tangaanak kokomoi pomoroitan boros, loyuk, sinding, hiis, karaaralano’ momonsoi om suusuai po. Tumanud dokumen pomiawaian Boros Kadazandusun, montok ponuatan kreatif, nuru do suaton momoguno boros dialek do poimponu miagal id ponuatan hiis, sinding om suusuai po. Pongia’an mambasa om monuat id suang do pakej nopo diti nga nulud tumanud kabaalan di touhai kumaa kabaalan di apangkal. Boros di kiwarana nopo id tikid unit nga oponsol do posotolon kokomoi uhu om kabaalan di poia’on. Ponokoimpohon nopo do boros di gunoon id buuk diti nga dialek Bunduliwan tumanud do Memorandum Piniupakatan (Memorandum of Understanding) do Kadazan Dusun Cultural Association (KDCA) om United Sabah Association (USDA) di 11 Ngiop 1995. Poingkuro po nga kiwaa nogi boros mantad dialek suai do pinoruhang montok popoinggumu do tinimungan boros. PONOGULU
Saiz sebenar v KOPOMOGUNAAN OM KOTOLINAHASAN DO IKON ID BUUK TEKS Momoguno o buuk diti di piipiro ikon miagal id siriba: Aktiviti Tangaanak Kabaalan Mokinongou om Moboros Kabaalan Puralan Boros Woyo Toluud toi ko’ Koilaan Kabaalan Mambasa Kabaalan Kolumison Boros Kabaalan Monuat Suaton Aktiviti id Buuk Ponuatan Nuut Mongingia’ Nuut Mongingia’ Audio Aktiviti Audio 19 Mantad do buuk teks, buuk aktiviti om DVD diti, alansan do kaanu daa iti monguhup di mongingia’ om tangaanak sikul balajal kokomoi Boros Kadazandusun di kohiok om kirati. Suai ko’ ii, kikalansanan do kaanu daa popoingkawas do kabaalan id Boros Kadazandusun kumaa sukod wagu ngawi. Kemahiran Berfikir Aras Tinggi (KBAT) Popolombus Boros toi ko’ sisimbar Pogintangan QR
POPOINTUTUN Daren Serlin Sureen Shanti Ah Chong Lee Lian Adi Fazura Saiz sebenar vi
Intutunai dangol sikup tuugar sangkul tuung rinomos saat 1 • Suhuon o tanganak mamarait boros id gambal miampai pomoroitan di kotunud. Nuut Mongingia’ 1.2.1 (i)(ii) BA: 1 Saiz sebenar 1 UNIT SIKUL KOGINAWAAN KU TEMA 1 WINOUN SONDII
Saiz sebenar 2 Poomitanan: Kinongoho’ audio kokomoi kooturan sikul om pinsingkanaai miampai tambalut. Kooturan Sikul • Suhuon o tangaanak mokinongou audio, mambasa suat om popolombus kooturan sikul di narait. • Miuhot om misimbar o tangaanak kokomoi audio di pinarangahan. Nuut Mongingia’ 1.3.1 (i) BA: 2 Kinongoho’ om Pibarasai Soira id kantin nuru do ... Muyud o tangaanak do momoli taakanon. Audio 1 Pibarasai dikoyu kooturan suai id sikul.
Saiz sebenar 3 Kotoluadan kumaa dikoyu. Siou no kopio tu nosindualan ko. Alansan daa do olingasan ko do oruhai. Poomitanan: • Nokuro tu mogowit do titungkap soira mongoi tombului tambalut di sumakit? • Lukiso’ id buuk ponuatan nunu i kosudong do owiton soira tumombului tambalut di sumakit. • Pokionuon tangaanak do popolombus piumpangalan id sawat. • Suhuon tangaanak poposogu pason monongkosiou do suusuai. Nuut Mongingia’ Pogibaabarasai Pomusarahai. 1.5.2 (ii)
Saiz sebenar 4 Basao’ • Mambasa’ o tangaanak momoguno loyuk om intonasi di kotunud. Nuut Mongingia’ 2.2.5 (i) BA: 3 1. Poungkapon o suat diti montok di Rafiq. 2. Haro apat tulun tanak sikul kawawagu id sikul di Rafiq. 3. Kisulap ii Taman Matematik. 4. Nakaanu i Rafiq do gaa id pialaan manangkus. Simbaro’ do otopot toi ko’ au otopot kokomoi koilaan id teks. Kumaa di Daren, Notorimo ku no i suat nu di konihab. Langadon tomod yahai dika. Haro tolu tulun tanak sikul kawawagu do hiti. Yolo nopo nga i Sureen, i Fazura om i Serlin. Koilo ko, ogumu nodi nokosimbanon diti sikul. Ogumu taman kisulap om mural linukis. Minaan nogi botungai i Taman Matematik. Osindak om olidang iti sikul do baabaino diti. Nakalantoi oku do piboi'an Tadarus Al-Quran ponong Zon Putatan di minggu nakatalib. Nakaanu oku do gaa sabaagi qari bobos tosonong. Ounsikou tomod ginawo ku. Tumanud oku kawagu do piboi'an diti do toun dumontol. Daren, iti no osiwatan ku monuat montok dika. Siwaton ku kawagu monuat suat kumaa dika do timpu dumontol. Tambalut nu, Rafiq
Saiz sebenar 5 Bayahan Rafiq, nakalantoi ko id piboi’an diti! Kotoluadan kumaa sokodung dikoyu. Intutunai Pimato Tumanud Gambal qari qariah al-Quran • Suhuon o tangaanak mambasa pibarasan miampai loyuk di kotunud. • Suhuon o tangaanak mamarait boros kipimato noolos /q/. Nuut Mongingia’ Iti nopo nga pimato konsonon noolos. Polombuso’ boros kipimato noolos. 2.2.3 (iii) 2.1.3 (iii)
Intutunai Boogian Sikul gana gamban kantin sinasawat linimput mongingia’ papan kopoilaan sulap monguungumolig lalambangan tinambahai bosikol • Suhuon o tangaanak mongija’ om popolombus boros. Nuut Mongingia’ Saiz sebenar 6 2.2.2 (x) 3.1.2 (x) BA: 4
Saiz sebenar 7 Boros kiwarana nopo nga boros ula. Boros ula nopo nga manahak kointalangan kokomoi kouyuuyuo’ tulun, tayam, kinoyonon toi ko’ kakamot. Iloo’ Boros Ula • Boros ula woyo – olumis, aparu, osuau • Boros ula bontuk – ourod, alandui • Boros ula ponuku – agayo, akawas • Boros ula pancaindara – oosin, oonsom 1. _______ o osimbulan di John. 2. _______ i Ah Chong do balajal. 3. _______ o bontuk dilo buul. 4. _______ i Serlin do manangkus. 5. _______ o roso dilo limau. Aparu Oonsom Akawas Ourod Osiau • Suhuon o tangaanak do mogihum boros ula do suai. Nuut Mongingia’ Gonopo’ ayat momoguno boros ula di kosudong. 5.2.2 Oomis o roso do tindalam diti. Alandui o bontuk do kek diti.
Saiz sebenar 8 Boros kiwarana nopo nga boros maan. - Aparu i Daren do balajal. - Aanangan i Daren do mambasa buuk. - Oporokis i Daren do mimbuul. Gunoon o boros maan do manahak kointalangan kokomoi koimaan toi ko’ isoiso kohuboyoon. Intutunai Boros Maan A. Patayado’ boros maan mantad teks. B. Gonopo’ ayat id siriba. Kopisanangan kumaa toinsanan. Poposorou oku kawagu dikoyu kokomoi pitabangan momolidang om monindak sikul ontok tadau Kukuak diti. Alapon ku toinsanan do rumikot. Kalaja nopo do maan tokou nga momolukis mural, momuhu siamut posorili sikul, mongutus sakot, om suusuai po. Suai ko’ ii, au nogi olingan mananom bunga. Owiton no dikoyu kakamot i kosudong ontok do tadau dii. Tadau Pitabangan id Sikul • Suhuon o tangaanak momogonop ayat id buuk ponuatan. • Suhuon o tangaanak papatayad boros maan id buuk ponuatan. Nuut Mongingia’ 5.2.2 1. _______ yolo do mural id kalas. 2. Sinuhu di mongingia’ i tangaanak _______ siamut id posorili di sikul. 3. _______ do sakot ilo tangaanak. 1. ___ 2. ___ 3. ___ 4. ___ 5. ___ 6.___ 7. ___ 8. ___ 9. ___
Adadi do boros ponuhuan o boros ula soira osugkuan do boros posugkuon dohuri ‘on’. Pomonsoi Boros Boros Ula Boros Nosugkuan lidang owit lidangon owiton on Lidangon tokou o posorili sikul. Owiton dikoyu o kakamot di kosudong ontok do tadau dii. ______________ tokou ilo mija. ______________ tokou ilo siamut. • Suhuon o tangaanak mamarait boros nosugkuan momoguno pomoroitan di kotunud. Nuut Mongingia’ Pinsingumbalai. Saiz sebenar 9 5.3.1 (x) 1.2.2 (x) BA: 5
Saiz sebenar 10 Sompipio’ Boros Kivokal Toniba’ om Kimora Nonggo pouludan diti buuk? Hiti potimpakan diti kaap. Kano pataam siamut. Jaam koturu no. jam papan ponuatan momugas 3.1.1 (i)(ii) 2.2.1 (i)(ii) 2.1.1 (i)(ii) BA: 6 • Suhuon o tanganaak monompipi boros kivokal toniba om kimora id buuk ponuatan. Nuut Mongingia’
Saiz sebenar 11 Tikid kosuabon mongoi oku . Momolidang oku do miampai tambalut. Otorodok oku mokinongou pongia’an di . Soira sikul. Mongoi oku nogi pambasa id librari. Orikot nopo timpu koulian, muli oku miampai tongotambalut. Uludo’ om Suato’ Sangadau id Sikul orikot timpu koundarangan, mongoi oku id Sumakai yahai do . • Suhuon o tangaanak monuat kawagu pangaan id buuk ponuatan. Nuut Mongingia’ isukl aklsa ubku absa mnogignia’ akntin 3.1.1 (i)(ii) 5.1.1 (i)(ii)
Mosik ma doung kosuabon Mugad no mongoi sikul Kada lihuai pinsil Kada lihuai buuk Mowit nogi kokorui. Soira ko hilo id sikul Kada lihuai angkabon Mintotos no balajal Momit woyo tosonong. Soira do abaal ko Om koingkawas koposion Kada lihuai tapa Kada lihuai tama Soroho no ngawi tobpinai Baino di asanang ko Uhupai no tulun suai. Polombuso’ Tanak Sikul Tosonong Roiton sinding Sinupu di: Nathaneille Patrick Kinonuan loyuk: Hius Penampang, Zandi Rosina Sogondu Ongut • Mokinongou audio om minsingumbal popolombus hius. Nuut Mongingia’ Saiz sebenar 12 4.2.1 (iii) Audio 2 Audio 3
Saiz sebenar 13 pomilian mamaramit kaap Nopili i Daren mobi sikul do mimbuul. Minluda di isio do tikid tadau. Nokuro? minluda nakalantoi miala • Suhuon o tangaanak monoinu’ pomoroitan boros montok mongintutun boros nosugkuan i orongou mantad audio. Nuut Mongingia’ 1.1.2 (i), (v) 1.2.2 (i), (v) Intutunai om Pibarasai 2 UNIT SIPOOT Audio 4 TEMA 1 WINOUN SONDII
Saiz sebenar 14 Nunu kowosian do aanu songulun i minggoos om minluda id sipoot? Iloo’ Tadau Kinolodion: • Suhuon o tangaanak mokinongou audio om monimbar ponguhatan. Nuut Mongingia’ 1.3.1 (iii) 1.3.3 BA: 7 Sumiliu Bontugan Sipoot Tadon: Imanimanon: Kinalantayan: Ngaran: Kanaanangan: Ginumu mogiobpinai: Audio 5
Saiz sebenar 15 Hai Ah Chong, norongou ku tuminanud kou piboi’an mimbuul nayatan Watas Tamparuli. Otopot toi? Alansan daa kotilombus kasaasari o kalantayan dikoyu id timpu dumontol. Atukoi, bayahan montok kinalantayan dikoyu kio! Isai nakalantoi? Otopot iri Lee Lian. Pounsikou kio Lee Lian. Nakalantoi limbou koiso i tinimungan sikul dahai. Limbou koduo nopo nga tinimungan SK Kukut. Limbou kotolu nopo nga tinimungan SK Kasari. Polombuso’ iso piumpangalan di olinuud montok mamason kounsikahan kumaa tambalut di nakalantoi id isoiso’ piboi’an. Bayahan Piumpangalai Iri no da kalansanan dahai ti Lee Lian. Potilombuson dahai do minluda tikid minggu mooi do . • Suhuon o tangaanak popolombus piumpangalan di olinuud tumanud teks id sawat. Nuut Mongingia’ 1.5.2 (i) 1.3.1 (ii) BA: 8
Saiz sebenar 16 Kanou Mambasa’ Kanou Minsipoot Nokokito ko di abaabayan mamana’ id televisyen di kosodop? Atukoi! Nakalantoi o tinimungan Korea? Nokokito, nakalantoi o tinimungan mantad Korea. O bo. Otiru tomod moti gia tinimungan Korea. Siou Daren amu oku nokoongoi pamain konihab Minongoi oku poki x-ray diti gakod ku Nosidualan maamaso mamain buul konihab Atukoi Nokuro o gakod nu Siou no kopio dia Alansan daa olingasan ko toruhai kio Adi , . , . , . , ! , . , . , . , ? • Suhuon o tangaanak momili’ tanda’ basa’ di kotunud montok mogikaakawo ayat. Nuut Mongingia’ 2.1.4 2.2.2 (v) 2.2.3 (iv) BA: 9 Pilio’
Saiz sebenar 17 Hi Jack, nakalantoi ko id piboi’an padau loyog id Sipoot SEA di minggu nakatalib? Pogiroton no sunduan nu do monongkiala om minluda toriirimo kio. Alansan oku daa kosiliu ko bontugan id pialaan padau loyog montok pogun. Atuukoi, bayahan dia nakalantoi limbou koduo id Sipoot SEA! Ogumu minampayat id abaabayan diti mantad pogun suai. Okon ko’ ouhai kalantoi id piboi’an dii. Polombuso’ • Suhuon o tangaanak mambasa opuhod miampai momoguno intonasi om loyuk di kotunud montok mamason kounsikahan. 2.2.5 (iv) (a) Nuut Mongingia’ Nodimpot Iman-Imanon Ku Hi Lina, nakalantoi daa nga okon ko’ limbou koiso. Limbou koduo oku no bogia. Poingkaa no ti do baino. Monotos oku minluda mooi do kosiliu mobi pogun id piboi’an padau loyog ontok Sipoot SEA. Iri no bo. Ogumu tomod o ponongkiala mantad pogun suai. Kounsikahan kumaa dika Lina. Iri no lansanon ku. Audio 6
Saiz sebenar 18 Nokokito i Ah Chong do kopoilaan pomilian mamain hoki. Ounsikou i Ah Chong tu nopili isio id pomilian hoki dii. Ounsikou ginawo diolo tu nakalantoi id piboi’an mamain hoki id Watas Tamparuli. Minluda yolo id gana sikul tikid sodopon. Nakaampayat o tinimungan di Ah Chong do piboi’an mamain hoki id watas diolo. Ruminikot i Ah Chong id pomilian dii miampai tambalut dau. Basao’ Onuai boros posugkuon gulu o boros id siriba. i) boros = ii) buul = iii) lasu = iv) luda = v) main = vi) ampayat = • Suhuon tangaanak mongija boros nosugkuan om minsingumbal monugku boros. Nuut Mongingia’ 5.1.3 5.3.2 Sunduan do Minsipoot Boros kiwarana taragang nopo nga boros nosugkuan gulu. Ralan kapamansayan boros nosugkuan gulu. Boros Guas Posugkuon Gulu Boros Nosugkuan kito noko nokokito lantoi naka nakalantoi
Saiz sebenar 19 Kanou Monuat • Suhuon tangaanak momogonop om suaton id buuk ponuatan. 5. 3.1 (i) Nuut Mongingia’ Pinapaharo o sikul diDaren do abaabayan mamarabai kampung. Tuminanud ngawi i tambalut di Daren do abaabayan dii. Iti no kinootusan do pialaan dii. Ngaran Limbou Ngaran Limbou Darren (051) Koiso Ah Chong (039) Sureen (033) Koduo Dian (048) Adi (090) Neckly (121) Nina (026) Nancy (082) Suato’ sisimbar di kotunud.
Saiz sebenar 20 Hai Sureen, nonggo tadon nu? Hai Serlin, mantad oku hilo kakadayan. Minomoli oku do kasut sipoot miampai tina ku. Nokuro tu miagal tumongob ko Fazura? Orosian oku katagadan di mongingia’ tu nolihuan ku i kasut sipoot ku hilo lamin. Iloo’ Ayat kiwarana taragang nopo nga popokito iso ayat tumanud nuludan do MSOO. Nuludan ayat do MSOO nopo nga iso ayat di kiharo do boros maan/predikat, subjek, objek om objek. Milo gunoon ayat nuludan do MSOO maya pibarasan miagal id siriba. Minomoli oku do kasut sipoot miampai tina ku. Nolihuan ku i kasut sipoot ku hilo lamin. Poomitanan: Boros maan + Subjek + Objek + Objek Boros maan + Subjek + Objek + Objek i. ii. • Tudukan o tangaanak mongintutun om momonsoi ayat momoguno nuludan MSOO. Nuut Mongingia’ 5.4.1 (i) 5.4.2 (i) BA: 10 Suato’ ayat suai tumanud nuludan MSOO.
Toinuo’ om Suato’ • Suhuon o tangaanak monoinu’ om monoriulud putul boros di kiwarana. Nuut Mongingia’ Minluda i Adi do buul mim tikid tadau hilo id gana sikul. 3.1.2 (i), (v) Nokolimbou iso’ ko i Lana id piboi’an na’ ma ma nayatan Watas Kota Kinabalu. Nakalantoi i Anna id piboi’an sa mi gu kus ma nang ontok Sipoot Sikul. Aparu i Lolin do minluda ki ho tikid sodopon mooi do kodimpot iman-imanon limbou koiso. Mulong po au nakalantoi limbou koiso id piboi’an min bad ton nga ounsikou kasari ginawo di Boni tu nakalantoi bou lim lu to ko . Saiz sebenar 21
Saiz sebenar 22 Iloo’ Unsubon kasari isio di molohing dau do minluda. Ounsikou i Adi tu sokodungon di molohing disio. Mantad dii, agayo ginawo dau do minggisom mamain mooi do kalantoi. Soira norikot timpu piboi’an, mininggisom isio om tongotambalut dau do mamain. Sundung po do ohuyan nga au diolo podulion. Nakalantoi o tinimungan diolo id piboi’an dii. Sumiliu Mamaamain Buul 3.1.3 Minongoi pomoli kasut buul i Adi soira nopili isio mobi sikul nayatan watas Tamparuli. Suhuon isio di mongingia’ monotos minluda tikid tadau mooi do ogoris o tinan soira orikot piboi’an. i) susui = ii) singud = iii) tungu = iv) gompi = v) boli = vi) makan= A. Patayado’ boros nosugkuan gulu MoN- om o-. B. Onuai boros nosugkuan gulu MoN- om oboros id siriba.
Saiz sebenar 23 Ponuatan autobiografi nopo nga iso ponuatan okon kiformat. Ponuatan nopo diti nga kokomoi kowoowoyoon koposion isoiso kakamot. Karaaralano monuat: Ponogulu: koilaan tinan sondii Tonsi ponuatan: nagayat ginawo – olumis o bontuk – apagon o gatang – songulun kusai – pomoli doho – gunoon oku – pamain – tikid tadau Pomupus: piipiro tulan – amu olumis – naratu om nokilong – pinoopi oku id sitor Monuat Autobiografi • Suhuon o tangaanak monuat autobiografi suai kokomoi kakamot sipoot id buuk ponuatan. 3.3.1 (iii) Nuut Mongingia’ 2.2.5 (iii) BA: 11 Yoku I Raket Badminton Yoku i Raket badminton. Winonsoi oku mantad do kayu, fiber om gata. Winonsoi oku hilo id kilang om pinaatod oku hilo kakadayan sipoot soira nopongo. Pinowiliu oku id iso lamari soromin. Ogumu tulun nagayat ginawo soira kokito doho tu olumis o bontuk ku. Mamarayou ngawi yolo doho tu apagon tomod o gatang ku. Insan tadau, nokorikot songulun kusai do minongoi pomoli doho. Gunoon oku disio ontok mongoi pamain badminton tikid tadau. Piipiro tulan nodi, amu oku di olumis miagal di pogulu. Insan tadau naratu om nokilong oku. Amu oku di milo gunoon. Pinoopi oku dii id sitor. A. Ponuat iso autobiografi kokomoi kakamot sipoot suai tumanud ponuatan autobiografi id sawat.
Saiz sebenar 24 Yoku i Buul Kakamot gunoon: Kalatas A4, gunting, pongokot om gaam. Kanou Momonsoi Buuk Tonini 1 Lopion o kalatas A4 kumaa apat boogian. 2 Guntingon o kalatas A4 tumanud rulud. 3 Uludon o kalatas om sumiliu iso buuk tonini. Suaton no uhu, ngaran om kalas tangaanak. 4 Lukison o gambal buul, suaton o jenama, warana, winonsoi mantad nunu om gatang do buul id suang buuk tonini. 4.1.3 BA: 12
Saiz sebenar 25 Tadau Paganakan Ku 1.1.2 (vii) 1.2.2 (vii) BA: 13 • Suhuon o tangaanak suminding tumanud audio. • Uhupan o tangaanak monoinu’ boros nosugkuan. Nuut Mongingia’ Sindingo’ Tadau paganakan ku Ramayon tadau baino Tobpinai sodu om somok Rumikot id lamin ku. Molon tolon i mamai Siakan do sinuko Ogumu o taakanon Hinava om pinarasakan. Korus Kongingis i todu ku Opoto ngawi akanon Mangakan do linopot Kanasan bosou sada, hei! Siwaton mongoi akan Umbalan lo pinosurung Oikuman nopo mangakan Louson moti tian. Sinupu di: Roslin Sampai Pohoroon Tadau Paganakan montok monimung om mongintutun koobpinayan. 3 UNIT TIMPU OUNSIKOU Audio 7 Audio 8 TEMA 1 WINOUN SONDII Nunu kowosian papaharo tadau paganakan?
Saiz sebenar 26 Pokinongoho’ • Suhuon o tangaanak mokinongou audio miampai mintong gambal id buuk teks. • Suhuon o tangaanak monimbar ponguhatan kokomoi rencana di pinarangahan. Nuut Mongingia’ 1.3.1 (ii) BA: 14 Simbaro’ ponguhatan mantad teks rencana di norongou. Panau Ontok Tadau Kaamatan Piula-ula no manganu taakanon ontok makan mooi do aiso kosima. 1 3 2 4 1. Nonggo o tinombului di Serlin om molohing disido? 2. Roito’ tolu kawo taakanon pinokito id pokiikitanan taakanon koubasanan dii. 3. Nunu o nansak id piboi’an magansak taakanon koubasanan? 4. Isai nakalantoi id piboi’an magansak dii? 5. Nung ika nokoongoi id pokiikitanan taakanon dii, nunu taakanon bolion nu? Nokuro? Audio 9
Saiz sebenar 27 Iti nopo nga hinava. Winonsoi iti mantad tonsi sada rinalatan do juus worung, tusi, lado om kulunsong. Oonsom-onsom o kaakanan diti. Pinompol nopo nga tindalam mantad natok rinalatan do piasau kiningkin om gula. Onsokon iti id poriuk di otuu om aiso tumau. Lompingon id poriuk gisom aansak. Oomis-omis o kaakanan do pinompol. Opoto o tuhau wonsoyon do sambal. Oribon toi ko’ tutukon i tuhau. Ralatan do tusi om suka toi ko’ worung. Orohian nopo do opoopodos nga ralatan do lado tokuri. Nung orohian di opodos nga gumuon o lado. Iti nopo nga bosou. Koubasanan nopo do bosohon nga momoguno sada, takano, tusi om pangi. Kawasa nogi ralatan kinotuan. Posuangon id kakanan om gambaranan. Kiikiro katalib duo minggu, milo no akanon. Oonsom o roso dau. Juus tua’ua’ nopo nga tiinumon di kolidas do tinan. Mogisuusuai tua’ om kinotuan i milo do wonsoyon do juus miagal ko’ oren, lubak, apol om suusuai po. Haro juus oomis om haro nogi juus opooporot. Taakanon Koubasanan Opoto Basao’ • Suhuon o tangaanak mongija om popolombus ngaran taakanon. • Suhuon nogi o tangaanak mongilo roso do taakanon dii. • Uhoton o tangaanak poingkuro taakanon sumiliu pongindopuan. Nuut Mongingia’ Suai ko’ pinompol, kawasa nogi wonsoyon do nantung toi ko’ binohigut i natok do rumbio. 2.2.2 (vii) 2.2.4 (i) BA: 15
Saiz sebenar 28 • Suhuon o tangaanak monompipi boros ngaran om boros ula momoguno peta pomusarahan. Nuut Mongingia’ 5.2.1 (i), (iii) BA: 16 Id Lamin di Todu Atangkangau i todu momonsoi do tindalam. Haro opoopodos om haro oomis dii tindalam. Ogumu o tindalam winonsoi di todu miagal karipap, linompuka om suusuai po. Sompuruan boros ngaran nopo nga boros ngawi di momungaran do tulun, kinoyonon om kakamot. Sompuruan boros ula nopo nga boros di popoilo kowoowoyoo do isoiso boros ngaran toi ko’ frasa ngaran. Naawi no kupi di aki odu. Ihibai po iti sangkir disio. Ruhangai ku po diti gatas. Olunok moti kupi ruhangan diti. Iloo’ Aanangan i Daren mangakan do tindalam di todu tu ongopoto ngawi. Pantango’ om upuso’ no molohing tokou. A C E B D
6.00 doungosuab Osuab oku po minosik. Podsu oku no id popodsuon. 8.00 doungosuab Minagangat i tina ku mongoi id pasar. Mongoi yahai pomoli do manuk om kinotuan montok mamaramai tadau kinolodion di tadi ku. 8.30 doungosuab Magandad yahai do baas id stesen baas. Daamot magandad baas, mibooboros yahai nunu tutungkap patahakon montok di tadi ku. 9.00 doungosuab Nokorikot yahai id pasar. Minomoli i tina do manuk, kinotuan om suusuai po. Minongoi nogi yahai id kadai buuk. Minomoli oku tolu buuk sorita montok ponungkap di tadi ku. 10.00 doungosuab Pogulu minuli, minakan yahai id restoran. Ongopoto tomod ii taakanon do hilo. 12.30 pitangaadau Nokorikot yahai id lamin. Ounsikou ginawo ku tu nokoponguhup di tina do minomoli-moli. Poomitanan ayat tumanud nuludan MSAk: Minongoi i Daren hilo id sikul. Diari ku. Intutunai Ayat MSAk Boros Maan (M) + Subjek (S) + Adjektif kinoyonon (Ak) Minongoi i Daren hilo id sikul. • Tudukan o tangaanak mongintutun pola id ayat noruludan. • Suhuon o tangaanak mogintutun ayat suai ii miagal o pola ayat. • Ponginluuban: Suhuon o tangaanak monuat ayat noruludan id buuk ponuatan. 5.4.1 (ii) Nuut Mongingia’ 2.2.4 (i) 2.4.1 BA: 17 Saiz sebenar 29
Saiz sebenar 30 Pimato tagayo: Gunoon montok pimato id gulu isoiso’ ayat. Gunoon nogi montok pimato id gulu boros poimbida. Titik (.): Gunoon id kolimpupuson ayat toomod. Tanda Pongudio (?): Gunoon id kolimpupuson ayat pongudio. Koma (,): Popitongkiad do tolu toi ko’ lobi unsur id iso’ ayat. Suato’ Serlin: Oongid no ti taakanon nansak nu aka. Taka: Iti no hinobok. Posurungon ku kumaa di tambalut mantad Kabaatan Malaysia do tiinu. Serlin: Nunu bahan gunoon minomonsoi diti? Taka: Momoguno do parai wagu, waig, gula om piasau tomulok. Serlin: poingkuro ko minagansak dilo ( ) Taka: Gowihon i parai wagu gisom kosoosokulit om aangod o kosingudan. tutuon gisom oidu o kulit ( ) Atapan ii parai wagu notutu. Posuangon i wagas id mangkuk. Tunguhon do 2 galas waig di kogoogolok. Somponon gisom 5 minit om ralatan nogi do waig piasau ( )tonsi piasau om gula ( ) Umbalan gisom osuhatan o koomiso’. Serlin: Obuli oku mokianu tokuri? Taka: Obuli. Na, umbalai. • Tudukan o tangaanak mongintutun tanda’ basa’. • Suhuon o tangaanak monuat kawagu ayat noruludan momoguno tanda basa di kotunud. Nuut Mongingia’ 3.2.4 5.4.3 BA: 18 Hinobok nopo nga taakanon koubasanan i koubasan id watas Penampang om Papar. Magansak Hinobok
Saiz sebenar 31 Adat Ontok Kinolodion Nakaampayat i Daren id Program Kiim Koubasanan Tinaru Kadazan om Dusun i pinaanjul do Kelab Bahasa Kadazandusun SK Wakid. Ontok abaabayan sodop koubasanan, sinuhu pipiiro tangaanak do monusui kokomoi kaadat-adato’ do tinaru diolo. Kopisanangan doungotuong. Yoku nopo nga i Albin. Tinaru Kadazan oku mantad Watas Papar. Baragang nopo di kosusuusu nga au po kawasa polobuson mantad lamin gisom orikot turu tadau. Ii nopo kinibit dau nga posuangon id langod do poring. Araban po do tau om somponon. Ngoyon nodii di tapa posowito’ id puyut do lamin mooi do au koinsodu o sunduan di baragang. Sorilian ii do raan worung kirugi mooi do au ngoyon do kosisingud. Iloo’ Kopiwosian doungotuong. Yoku nopo nga i Dominik. Yoku nopo nga Tinaru Dusun Tatana mantad Kuala Penyu. Baino, monusui oku kokomoi adat mamaramit kosusuon baragang. Nung osusu do doungadau, nuru do owiton i tanak id labus lamin mooi do ababangan do tadau. Nung osusu do doungotuong, titihon do binabang lampung gisom koontiho. Ii nopo kinibit dau nga posuangon id poyanan komoyon do bayung. Pogiwison ii id toning do bombong lamin ponokotanda’ ginumu tanak id paganakan dii. • Suhuon o tangaanak popolombus pisuayan do kaadat-adato’ i pinosusui di Albin om i Dominik. Nuut Mongingia’ Modsopik nopo nga iso adat momungaran ontok tadau kawalu mantad kinosusuon di baragang. 4.1.1 (ii) BA: 19
Saiz sebenar 32 Polombuso’ Andai • Suhuon o tangaanak popolombus andai tumanud audio. Nuut Mongingia’ 4.2.1 (iii)(b) Andai Momungaan Baagang Andai nopo nga hiis di polombuson ontok momungaran di baragang. Polombuson ii mooi do awanadan o kopooposion dii baragang maamaso sumurut. Miad–iad no i Zunga ka Mangi-tangi no i Zunga ka. Nunu no ma iadan ka Nunu no ma itangi ka. Miad mokipungaan ka Miad mokiputondo ka. Putandaai ku nopo ka Pungaanai ku nopo ka. Pasaasangazo ku do Toombung ka Oombung kosunizo nu Oton ka. Kinoonuan: Zandi Rosina Sogondu Kampung Nampasan, Penampang Transkripsi: Zandi Rita Lasimbang (KLF) Audio 10 Audio 11
Saiz sebenar 33 • Suhuon o tangaanak do monudawil tumanud audio. • Suhuon o tangaanak popolombus boros nosugku id gulu di kiwarana miampai pomoroitan di pointunud. • Tudukan o tangaanak boros guas montok boros nosugku i kiwarana. Nuut Mongingia’ 1.1.2 (iv) 1.2.2 (iv) BA: 21 Pomoinan Kohiok Kada tokou lihuai pomoinan koubasanan. Sudawilo’ Longkudi oi longkudi Asawat ko tumulud Gisom do koingkawas Tumulud mongoi tawan Tagu oi tagu Mantad puun do lugus Mintagu miambalut Misowoli mamagayat Tubau oi tubau Otolong do tumurug Mamain asadapan Kada lihuai muli Tambalut oi tambalut Kanou tokou mamain Kanou tokou minguyat Popogirot piombolutan. Sinupu di: Roslin S TEMA 2 WINOUN TOILAAN 4 UNIT POMOINAN Audio 12 Audio 13
Osuab po i Fazura om i Sureen minongoi sikul. Haro o kapanaandakan Tadau Tangaanak id sikul diolo. Au yolo kaandad do mampayat di pomoinan rinukut-rukut. Potimpuuno’ no di mongingia’ o abaabayan pomoinan rinukut-rukut di jaam koturu. Minampayat i Fazura om i Sureen do piipiro pomoinan. Nokolimbou koiso i Sureen id pomoinan mongobus toobusan gisom oloput. Nokolimbou koiso i Fazura id pialaan manangkus poinsuang karung om pomoinan poposuang buul id balatak. Kalapas mamain, ongoi no yolo intong do pialaan mamain catur, mamanau torumpak om mamain congkak montok tangaanak Taang Koduo. Angabaal ngawi yolo mamain. Kopongo nopo ngawi o pomoinan, onuai no yolo do wawa. Pogitaatabi po yolo pogulu minuli miampai ginawo ounsikou. Tadau Tangaanak Basao’ Mamain kaanu mongolihis do ginawo om koidu hongkob pomusarahan. A B C D E F • Porongohon o tangaanak do audio pogulu suhuon mambasa do opuhod. • Suhuon o tangaanak mongintutun om popolombus boros kipimato noolos /c/. Nuut Mongingia’ 2.2.2 (iv) 2.2.5 (ii) 2.2.3 (i) BA: 22 Saiz sebenar 34 Audio 14
Saiz sebenar 35 kingking Play Station korutut korita-korita lotirik longkudi helikopter kiremote Orohian oku mingkingking. Nokuro tu orohian ko dii? Aramai mamain miampai tambalut. Kouyat nogi do tinan. Toinuo’ • Suhuon tangaanak mambasa ngaran do pomoinan. • Uhoton o tangaanak kokomoi pomoinan korohian diolo. • Suhuon o tangaanak monoinu om popoboros kowosian om koluhoyon do pomoinan id carta. 2.3.1(iii)) Nuut Mongingia’ BA: 23 doungguugulu Pomoinan moden
Saiz sebenar 36 Tikid sosodopon, mongoi i Daren om tongotambalut pamain id taman pomoinan. Ounsikou yolo tu nawansayan do taman pomoinan id somok lamin diolo. Tamangan kasari diolo kolidangan id taman dii mooi do olumis. Tamangan nogi diolo i tongopomoinan mooi do au orumbak om au koligogon maso mamain. Pomonsoi Boros papan sulimbang helikopter kiremote bosi pinlantaidan kikiriison Id pomusarahan nu, nokuro tu nuru do koruhangon di molohing i tangaanak diolo ontok mongoi pamain id taman pomoinan? Simbaro’. Taman Pomoinan
Saiz sebenar 37 kasut kibulandai tontoidon sininggayanak 5.3.1(iv) BA: 24 • Suhuon o tangaanak mambasa boros ngaran kokomoi pomoinan. • Suhuon o tangaanak momogonop ayat momoguno boros maan om boros ngaran kokomoi pomoinan. Nuut Mongingia’ Poomitanan: Minsulimbang i Daren id papan sulimbang miampai di tabang disio. Gonopo’ ayat id siriba. 1. Mintontoidon i Lee Lian id _______. 2. Mingkikiriison i Serlin id _______. 3. _______ i Adi id bosi pinlantaidan. 4. _______ i Ah Chong do helikopter kiremote. 5. _______ i Fazura om i tambalut disido do _______. 6. _______ i Sureen om i tadi disio momoguno _______.
Saiz sebenar 38 Intutunai Boros Maan Transitif • Suhuon o tangaanak mambasa om papatayad boros maan tumanud kawo. Nuut Mongingia’ Aanangan i Serlin, mamain do sininggayanak miampai di tongotambalut disido. Binoli di Serlin ii mantad kadai pomoinan. Olumis o rasuk di sininggayanak di Serlin. Abaal i Serlin monombir do rasuk di sininggayanak tu tinudukan isido di tina disido. Ongolumis o rasuk tinombir di Serlin. Pinungaranan di Serlin i sininggayanak disido do i Sumandak Salapid tu sinalapid o tobuk dau. Ounsikou yolo mogiambalut om mamain di sininggayanak. Alansan yolo do kotilombus pogiombolutan diolo gisom kagayo. Boros Maan Transitif nopo nga boros maan di kiwaa objek. Kiwaa duo kawo boros Maan Transitif. Boros Maan Transitif mamain binoli Objek sininggayanak di Serlin Boros Maan Transitif Boros Maan Transitif Aktif (kiboros nosugkuan moN-) Poomitanan: mamain sininggayanak monombir rasuk Poomitanan: pinomoinan di Serlin tinombir di Serlin Boros Maan Transitif Pasif (kiboros nosugkuan sisipan -in) 5.2.1 (ii) BA: 25
Soriuludo’ 1 4 2 5 3 6 1. i Adi miampai tambalut disio. 2. Nakabaal i Serlin tu mamain kasari isido tikid tadau. 3. Aanangan i Shanti mamain i winonsoi disido sondii. 4. Akawas o tinuludon dilo di Sureen soira osougi tongus topuhod. 5. Ounsikou i Ah Chong miampai di Daren id natad do lamin. 6. Minluda i Sani tu mampayat isio id piboi’an rampanau ontok sipoot rinukut-rukut tadau paganakan diolo. Pomoinan Kaanangan Ku Min bau tu ning si ya ga nak longku di batu mim mintagu pa nau ram min 3.1.2(iv) 2.2.2(iv) BA: 26 • Suhuon o tangaanak mokinongou audio kokomoi ayat 1-6. • Suhuon o tangaanak monuat kawagu ayat 1-6 id buuk aktiviti. Nuut Mongingia’ Saiz sebenar 39 Audio 15
Saiz sebenar 40 Suato’ • Tudukan o tangaanak minluda monuat ponuatan mirangkai. Nuut Mongingia’ 3.1.6 BA: 27 A D B E C F miguugusa mincongkak minkorutut minlongkudi mintubau mingguli
Saiz sebenar 41 Kanou Mamain Pomoinan Sandad Ngaran pomoinan: Minliilisok Ginumu do mamaamain: Limo toi ko’ lobi tulun. Tionon mamain: Id natad do lamin toi ko’ id taman pomoinan. Karaaralano’ mamain: Pilion songulun sumiliu momuruan. Pogitutudukon o tuntuduk. Tudukon di momuruan tisoiso tuntuduk miampai suminding “Ning, Ning Tomuning”. Isai otuduk id koowion di sinding, suhuon do mongoi lisok. Huliton do suminding gisom oolu songulun di au otuduk sumiliu do mogiigihum. Nung okito i luminisok, nuru do roiton di mogiigihum ngaran di noihum om migusa mongoi id stesen. Nung kopogulu i mogiigihum korikot id torigi, ii no tohuri koihum o sumowoli mogihum. Huliton mamain gisom apaasan ngawi do mamain. Daamot mogihum do lisokon, mungkodom i mogiigihum om mongintob gisom 20 toi ko’ lobi id torigi sabaagi stesen do rikoton di minongoi lisok. Ihumon gisom oihum ngawi ii minongoi lisok. • Suhuon o tangaanak minsingumbal mamain. • Kawasa nogi alanan pomoinan diti do pomoinan suai tumanud korohian tanganaak. Nuut Mongingia’ Au kawasa minliilisok ontok doungotuong tu ngoyon kaka lisoko’ do rogon. Ning, Ning Tomuning Audio 16 4.4.1 (i) 4.4.2 (i)
Saiz sebenar 42 Kanou Momonsoi Replika Longkudi Kakamot: Kalatas mogisuusuai warana, watang kayu di tongokoro, selotep, gunting, gam om pinsil. Karaaralano’ momonsoi: • Suhuon o tangaanak momonsoi replika longkudi. • Kawasa nogi alanan watang kayu tonini momoguno tinggur do piasau om momonsoi replika longkudi tumanud bontuk korohian sondii. Nuut Mongingia’ 4.4.3 (i) 1.3.2 (ii) BA: 28 Uludon i watang kayu miagal bontuk longkudi om posokoton kayu id kalatas momoguno selotep. Sakatan nogi do kayu id disan tumanud bontuk longkudi di wonsoyon. 1 Likobon om posorokoton o disan di kalatas id dingkai. 3 Guntingon o kalatas tumanud bontuk di longkudi. Poloolobion do tokuri o linaab mantad ko’ ii dingkai longkudi. 2 Sindakon i longkudi momoguno kalatas suai warana. 4 Replika longkudi di nopongo. 5 Mogisuusuai bontuk do longkudi milo wonsoyon miagal ko’ bontuk tombolog, tulan om suusuai po.