_राधेय_ - रणजित देसाई

९

चं पानगरी सुखाने नांदत होती. कणासार या दातृ वशील राजा या

आिधप याखाली नागिरक तृ त होते. आप या पर् जेचे क याण िचंतणारा कण
रा यकारभारात म न होता, पण उलटणा या वषाबं रोबर याचे समाधान ढळत होते.
हि तनापु राहनू येणा या वातानं ी तो ग धळात पडत होता. पांडवानं ी इंदर् पर् थ नगरी
उभारली होती. मयसभेसार या अलौिकक सभेचे वणन कणा या कानांवर येऊन गेले
होते. वष उलटत होती. हे सारे घडत होते. पण हि तनापरू ची वाता कळत न हती.
दुयोधनाचा कोणताच िनरोप कणाला आला न हता.

या िचंतेने गर् त असतानाच एके िदवशी पांडवदळ अंगरा यावर चालनू येत
अस याचे कणाला समजले. कणाने आपली सारी सेना गोळा के ली. रथशाळे तनू घरघराट
करीत रथ बाहेर धाव ू लागले. चंपानगरी या राजर यांव न टापाचं ा आवाज करीत
अ व धाव ू लागले. आप या कु टुं बीयाचं ा िनरोप घेऊन नाना श तर् े धारण करणारे वीर
आपाप या दळात सामील होऊ लागले.

आप या सेनेसह कण अंगदेशा या सीमेवर उभा रािहला. जे हा याला पांडवसेनेचे
दशन घडले, ते हा कणा या आ चयाला सीमा रािह या नाहीत. गर् ी मकाळात धरतीवर
मेघाचं ी सावली िफरावी, तसे पांडवाचं े चतु रंग अफाट दळ पु ढे सरकत होते. यानं ी
इंदर् पर् थ िनमाण क न काही वष झाली नाहीत, तेच पांडव एवढ ा सै यािनशी येतात,
यावर कणाचा िव वास बसत न हता.

दो ही दळे एकमेकानं ा िभडली आिण तुंबळ यु सु झाले. ह ीचं ा ची कार,
चाकाचं ा आवाज, शंख व रणनौबतीं या आवाजाने पृ वी धुंदावनू गे याचा भास होत
होता.

कण रथदळा या अगर् भागी उभा होता. आप या सेनेचा पराक् रम तो पाहत असता
कणाचे सार य करणारा चक् रधर हणाला,

‘कणा, ते बघ.’
कणाची दृ टी वळली. सयू ोदयाला आर सयू िबंब ि ितजावर पर् कटावे आिण
पाहता-पाहता याने पणू आकार धरावा, तसा एक सुवणरथ दौडत कणिदशेने येत होता.
ते िसंहिच ह पाहताच तो भीमाचा रथ आहे, हे कणाने ओळखले, कणाचा रथ भीमाला
सामोरा गे ला.
भीमाचा रथ कणाजवळ आला. भीम आप या रथात सार यामागे उभा होता.
रथा या हालचालीबं रोबर तोल सावरीत असलेला भीम आप याच गवात उ या जागी
डु लणा या म ह ीसारखा भासत होता. त त सुवणापर् माणे शु गौर वणाचा, िवशाल
व दीघ कं ध असलेला आिण पु ट व दीघ बाहंचू ा तो भीम कणाकडे पाहत होता.
कणाने आप या धनु याला बाण जोडलेला पाहताच, वेषाने भीमाने याचे अनुकरण
के ले आिण तुंबळ यु ाला सु वात झाली.
सयू ा तापयंत ते भयानक यु सु होते; पण जय-पराजयाची िनि चती सांगता येत

न हती.
सयू ा त होताच दीघ शंखनाद रणभमू ीवर उमटला आिण या िदवसाचे यु थाबं ले.
भीमाने ितर काराने कणाकडे दृि ट ेप के ला आिण तो गरजला,
‘राधेया... सतू पु तर् ा... उ ा रणभमू ीवर तु ला एवढे क ट पडणार नाहीत. वगृही

जाऊन िवशर् ांती घे, पृ वीतलावरची शेवटची िवशर् ांती मनसो त भोग.’
हेच ते श द. श तर् पध या वेळी याच भीमाने असाच उपहास के ला होता.

वयाबरोबर पात फरक पडला, पण वृ ी तीच रािहली- असंयमी, संतापी, गिव ठ.
कणाने चक् रधराला रथ वळवायला सांिगतले. रथ चंपानगरी या िदशेने दौडत

होता.

कण पर् ासादात आला, ते हा पािलते घेतलेले सेवक धावले. पर् ासादात जाताच
हि तनापु राहनू अ व थामा आ याचे कळले.

या बातमीने कणा या उदि् व न मनाला थोडी शांतता लाभली. अधी या पावलाने
तो अ व था याला सामोरा गेला. दोघाचं ी भेट झाली.

‘गु बंधो! हे घडतंय ् तरी काय? काही अपराध नसता पांडवाचं ं सै य मा या
रा यावर चालनू येतं आिण कौरवे वर गंमत पाहत बसतात.’

‘मी ऐकलं की, यु सु झालं.’
‘हो! याचा िनणय, हेत ू िनि चत नाही, असं यु क न मी माघारी परत आलो.’
‘िनणय, हेत?ू ’
‘नाहीतर काय! या पांडवाचं ं धृतरा ट्र महाराजानं ी वागत के लं, खांडवपर् थासह
अधं रा य िदलं, या पांडवांवर मी श तर् ध ? भीमाचा पराभव झाला, तर याब ल
माझं कौतु क के लं जाणार होतं, की िनंदा, हे सांगणार कोण?’
‘मी सांगतो, अंगराज! या भीमाचा पराभव के लात, तर तु ही दोषी ठराल.’
‘अं...?’
‘अपे ेपे ा मला थोडा वेळ झाला. नाहीतर आजचं रणांगणही चु कलं असतं.
कौरवाचं े मु य मंतर् ी, स लागार िवदुर अन ् िपतामह भी मचायाचं ा आ ेनं मी इथं आलो
आहे .’
‘काय आ ा आहे.’
‘कौरवांशी एकिन ठ असले या राजानं ी पांडवानं ा िवरोध क नये. पांडव राजसयू
य कर या या इ छे नं करभार गोळा करीत आहेत. िदि वजयासाठी ते पाच वाटानं ी
िनघाले आहेत. ते हा सवानं ी पांडवानं ा करभार ावा, स य राखावं, अशी आ ा आहे.’
‘अन ् यु वराज दुयोधन...’
‘ते या मसलतीत नाहीत.’
‘ हणजे! काही मतभेद झाले?’
‘मला माहीत नाही.’
‘गु बंधो! अस य भाषण क नकोस. यु वराज दुयोधनाचा त ू मा याइतकाच
जवळचा िमतर् .’
अ व थामा या उदग ् ाराने चपापला; पण आपला आवाज ि थर ठे वीत तो हणाला,

‘मला काही माहीत नाही. सेवकाला आ ापालन एवढंच माहीत असतं. मी जातो.’
‘अशा अपरातर् ी?’
‘िमतर् ा, जे तु झं घडलं, तेच इतराचं ं, पांडवां या पर् चंड ताकदीला राना या
आशर् यानं राहणारे हे राजे कसे सामोरे जाणार? ते घड या या आधी जेवढ ानं ा सावध
करता येईल, तेवढं के लं पािहजे. त ू सामोपचार कर. येतो मी.’
कण अ व था याला पोहोचवायला राजपर् वेश ारी गेला. ारापाशी पावले थाबं ली.
तो वळला.
‘िमतर् ा, दतू ाचं कत य संपलं. हि तनापु राला सारं ेम आहे. यु वराज दुयोधन
तु यािवना एकाकी आहे. अन.् ..’
‘आिण...’
‘अिधरथ, राधाई तु झी आठवण काढतात. येताना काही िनरोप असला, तर पाहावा,
हणनू गेलो होते. ते हा अिधरथानं ी एक िनरोप सांिगतला.’
‘कोणता?’
‘ते हणाले, आ ही थकलो. फार पाहावंसं वाटतं.’
‘एवढाच....’ कणाला बोलवले नाही.
‘हो! श य झालं, तर सहकु टुं ब ये, हणनू सांिगतलंय.् ’
अ व था याने कणाचा िनरोप घेतला.
फरफरणा या पािल यां या उजेडात अ व था याचा रथ रातर् ी या काळोखात
िदसेनासा झाला. टापाचं ा आवाज या शांततेत बराच वेळ एकू येत होता.

१०

भ या पहाटे ची वेळ होती. अ ािप सयू ोदयाला बराच वेळ होता. सवतर् नीरव

शांतता पसरली होती. रणवेश पिरधान के लेला कण आप या रथात आ ढ झाला होता.
चक् रधर रथ चालवीत होता. कणाने चक् रधराला संके त के ला आिण रथ चाल ू लागला.
रथा या पाठोपाठ अ वदळ दौडत होते.

कणाचे िशिबर िदस ू लागले. िशिबरावर असं य शेकोट ा पेट या हो या. कणाचे
दळ या पहाटे या काळोखात स ज होत होते. पांडवसेनेचा तळ ितथनू िदसत होता.
रानाम ये वणवा लागावा, तशी या शेकोट ाचं ी मािलका िदसत होती.

सयू ोदयाची वाट पाहत कण या शेकोटीजवळ उभा होता. या या मुखावर
वालाचं ा उजेड खेळत होता. उठणा या वालांवर धरले या हातां या बोटाचं ी
चाळवाचाळव होत होती. वालाचं ा दाह या बोटानं ा झाला की, हात मागे येत होते.
वालाचं े ते अि ननृ य कण एकटक पाहत होता.

पहाटे चा उजेड फाकू लागला. दो ही दळांतनू नौबती वाज ू लाग या.
तळावर एकच धावपळ सु झाली. हळूहळू सयू ोदयापवू ीच दळ स ज झाले.
‘अंगराजऽऽ’
‘अं ...’ कणाने वळू न पािहले .
चक् रधर उभा होता.
दीघ िन: वास सोडून कण हणाला,
‘चल.’
कण रथा ढ झाला. पण नेहमीपर् माणे रथात ठे वलेले धनु य याने हाती घेतले
नाही. दळां या म यभागी रथ उभा रािहला. हळूहळू सयू िबंब ि ितजावर उमटले आिण
भीमा या रथातनू शंखनाद उमटला; पण कणरथातनू याला पर् यु र गेले नाही.
चक् रधराने पािहले, तो कण शांतपणे रथात उभा होता. भीमाचे परत आ ान आले आिण
कण हणाला,
‘िमतर् ा, भीमा या भेटीला आपण जाऊ.’
सारे सै य सोडून एकाकी कणरथ येताना पाहनू भीमाला नवल वाटले. रथ नजीक
येताना पाहताच भीमाने आप या धनु याला पर् यंचा जोडली. कणरथ प ट िदसू
लागला. कणा या हाती धनु य न हते. श तर् रिहत तो रथाम ये उभा होता. रथ जवळ
येताच भीमा या कानांवर श द पडले :
‘पंडु पु तर् भीमाचा िवजय असो. अंगराज कण आपलं वागत करीत आहे.’
भीमाने ते अपेि ले न हते. कणाचा अहंकार, याचे रौदर् प भीमाला माहीत होते.
सावधपणे याने िवचारले,
‘कोण या हेतु नं हे वागत होत आहे?’
‘राजसयू य ा या पिवतर् काया तव बाहेर पडले या वीरानं ा मी िवरोध करीत
नसतो.’

‘हे काल सु चलं असतं , तर पटलं असतं . अं गराज, पराजयाची भीती वाटली?’
‘मुळीच नाही.’ आपला संताप आवरीत कण हणाला, ‘आपण राजसयू य ाचं
आमंतर् ण दे यासाठी आला आहात ना?’
‘हो! जे करभार देऊन स ा मा य करतात, यानं ा आमंतर् ण िदलं जातं अन.् ..’
‘आिण काय?’
‘आिण जे मा य करीत नाहीत, याचं ा पराजय क न राजसयू य ाला ये याची
आ ा िदली जाते. आप याला आमंतर् ण हवं, की आ ा, ते आपणच ठरवावं. दो हीला
माझी तयारी आहे .’
‘आप याला इि छत करभार देऊन आप या राजसयू य ा या सोह यात भाग
घे यात मला आनंद वाटे ल.’
‘पराजय वीकारलात ना?’
‘ याम येच समाधान असेल, तर तसं मानावं. मी आप याला चंपानगरीला यायला
आलो आहे .’
‘आपली इ छा!’
कण आप या रथातनू उतरला. भीमा या रथावर आ ढ हो याआधी याने
भीमा या सार याला उतर यास सांिगतले. सारथी उतरताच कणाने याची जागा घेतली.
आ चयचािकत झालेला भीम हणाला,
‘अंगराज, आपण सार य करणार?’
मागे वळून न पाहता कण हणाला,
‘आपण चंपानगरीत येणार. आपलं सार य मी करणं अिधक यो य आहे. अिधक
सुरि त आहे.’
भीमा या रथापाठोपाठ कणाचा मोकळा रथ आिण भीमाचे र कदळ येत होते.
कणा या तळावर कणाचे र कदळ रथा या अगर् भागी दौडू लागले. चंपानगरी या
िदशेने धुर याचा लोट िदस ू लागला.

चंपानगरी या भ कम तटां या ारात रथ थाबं ला. खंदकावर फ या सोड यात
आ या. कणासह भीमाने चंपानगरीत पर् वेश के ला.

भीम चंपानगरी या स दयाने चिकत होऊन गोपु रे , पु करणी, उ ानानं ी नटलेली ती
चंपानगरी पाहत होता. ं द राजर यांव न अ वदळापाठोपाठ रथ दौडत होता. एरवी
कणरथ िदसताच कणदशनाने आनंद होऊन याला वंदन करणारे लोक राजर ता
टाळ या या पर् य नात गुंतलेले िदसत होते. या सुंदर वैभवसंपतर् नगरीतील ते िख न

प भीमाला जाणवले. तो न राहवनू हणाला,
‘अंगराज, य नगरीसारखी तु मची सुंदर नगरी आहे; पण य नगरीचा भोग

घे याइतके आपले पर् जाजन अ ाप सुजाण झालेले िदसत नाहीत. याचं ी उदासीनता...’
कण िख नपणे हसला. तो हणाला,
‘हे महाबाहो भीमा, सवसामा य माणसाला पराजय सहजपणे पचवता येत नसतो.’
भीमा या भुवया वक् र झा या. याने उ र िदले,
‘खरं! अगदी खरं! पराजय पचवायला मन कोडगं असावं लागतं. आपली ताकद या

सवसामा यांत असेल कोठून!’
कणाने मागे पािहले नाही. या या हातातला असडू उंचावला गेला. आसुडा या

वेदनेबरोबर रथ उधळला, रथा या खाबं ाचा आधार घेऊन उभा असलेला भीम मोठयाने
हसत होता.

पर् ासादाम ये सुवणासनावर भीम बसला होता. कणाचे सिचव या या मागे उभे
होते. भीमासमोर उंची म ाची सुरई, पेला ठे वला होता, पण भीमाचे ितकडे ल न हते.
भीम बस या जागेव न कणपर् ासादाचे वैभव िनरखीत होता. तो काय बोलतो, इकडे
सवाचं े ल लागले होते, भीम परत मोठयाने हसला व हणाला,

‘अंगराज, तु मचा पर् ासाद मला आवडला. ही भमू ी एवढी संप न असेल, असं मला
वाटलं न हतं.’

‘परमे वरकृ पेनं ही भमू ी आजवर सुरि त होती.’
‘पु ढंही राहील... आम या कृ पेनं. अंगराज, हा पर् ासाद तु हीच बांधलात की, पवू ी
होता?’
‘मी बांधला.’
‘सुरे ख! अंगराज, तु ही तो पराक् रम के ला नसता, तर कदािचत आज मी या
चंपानगरीचा वामी बनलो असतो.’
‘कसला पराक् रम?’
‘जरासंधाचा म लयु ात तु ही पराभव के ला होता ना! यानंच ही नगरी तु हांला
िदली ना?’
‘हो!’
‘ याच तु म या िमतर् ाचा- जरासंधाचा यु ात वध क न मी िदि वजयासाठी बाहेर
पडलोय.् ’
‘जरासंधाचा वध झाला? यु ात...’
‘हो, मी के ला. म लयु ाचं, याचं आ ान मी वीकारलं. यातच याचा वध
झाला.’
जरासंधा या मृ यू या बातमीनं कणा या मनाला वेदना झा या. मनमोकळा,
औदायशाली जरासंध कणा या डो यासं मोर उभा रािहला. शेवटची पेट घडली होती
दर् ौपदी वयंवर पर् संगी. कणाला पाहताच पर् े मभराने याने वागत के ले होते.
‘का? बोलत का नाही?’ भीमाने िवचारले .
‘वाध यापु ढं इलाज नसतो.’
भीम मोठयाने हसला. सारा महाल या या हस याने भ न गेला.
‘अंगराज! आपण जे हा म लयु ाचं आ ान वीकारलंत, ते हा जरासंध त ण
न हता. तो वृ च होता.’
‘ते मला माहीत होतं, हणनू च मी याला सोडलं, पंडु पु तर् ा! मानवा या वाढ या
जीवनाबरोबर या या इ छा-आकां ा वाढत जातात. फ त दोनच गो टीचं ं भान याला
कधी ये त नाही.’
‘कोण या?’

‘वाध य! याची जाणीव याला के हाही होत नाही.’
‘आिण?’
‘मृ य!ू तो अटळ आहे. के वढाही िदि वजय के ला, तरी एक ना एक िदवशी सारं
िमळवलेलं िजथ या ितथं टाकायला लावणारा. िनजीव बनवणारा तो मृ यु ! याचं
अि त व कधीच जाणवत नाही.’
मृ यू या भीतीने भीमाचे अंग शहारले. िवजयी हसणे मावळने, तो पणे
हणाला,
‘ज म-मृ यू या िनणय ऐकायला पाठशाला, आशर् म उदंड आहेत. यासाठी आ ही
इथं आलो नाही. अं गराज, आमचा करभार...’
‘सव यव था के ली आहे.’
सिचवानं ी तबकांवरची आ छादने काढली. अनेक सुवणतबकांत नाना त हेची र ने
ठे वली होती. या र नांवर दृ टी ठरत न हती. भीमाला काही बोलायला सुचत न हते.
कण हणाला,
‘पंडु पु तर् , आपलं समाधान होतं नसेल, तर आणखी...’
‘नको! एवढयावर मी तृ त आहे. ठीक आहे. आ ही येतो. मा या भर् ा यां या वतीनं
मी आमंतर् ण देत आहे ते वीकारावं.’
‘ही िवनंती, की आ ा?’
भीमाला उ र सुचले नाही. याने पािहले. कणा या नजरे त एक वेगळाच शांत भाव
पर् गटला होता. या दृ टीला दृ टी िभडव याचे साम य भीमा या ठायी न हते. भीम
अगितक बनला. कणाची नजर चु कवीत तो हणाला,
‘अंगराज, मी िवनंती करतोय ् आ ही येतो.’
‘ मा!’ कण हणाला, म या काळ जवळ येतोय ् इथंच आपलं भोजन झालं, तर...’
पु ढे कणाला बोलावे लागले नाही. पाठमो या भीमाचे श द प टपणे कानांवर आले,
‘शरणागता या गृही ितर् य अ नगर् हण करीत नसतात.’

११

क रभार घेऊन भीम िनघनू गेला आिण याबरोबर कणा या मनाची शांतताही

हरवली. अकारण झाले या अपमानाने याचे मन पोळून िनघाले. उलटणारा िदवस
अिधकच मन तापाचा जात होता

िन यसयू ोपासनेसाठी कण नदीकडे जायला िस झाला होता. रथ स ज कर याची
याने आ ा िदली होती. वृषालीने िवचारले,

‘अजनू पु कळ वेळ आहे.’
‘मानलं, तर आहे, मानलं, तर नाही. वस,ू हरवलेली मन:शांती परत िमळवायला
एवढी एकच वाट आता या कणाजवळ आहे. ई वरिचंतनात मन हलकं होतं.’
वृ षाली काही बोलली नाही.

कणरथ पर् ासादाबाहेर पडला. राजर याने रथ जात होता. वाटे ने काही घरासं मोर
माणसाचं े थवे गोळा झालेले िदसत होते. या घरांतनू उठणारा रड याचा आवाज कानांवर
येई. रथाचा आवाज ऐकू न घरापु ढे गोळा झालेले लोक मागे वळून पाहत आिण परत
याचं ी दृ टी खाली वळे . नगरीत नांदणारी चम कािरक शांतता कणाला सहन करणे
अश य झाले. याने आप या सार याला रथाला वेग दे याची आ ा के ली. रथ भरधाव
सुटला. नदीकाठी वृ राईत रथ थाबं ताच कण रथातनू उतरला व नदीकडे चाल ू लागला.

नदीकाठी याची पावले थाबं ली.
नदीचे िव तृत वाळवंट अगदी मोकळे होते. सयू िकरणां या दाहात सारे वाळवंट
पर् खर बनत होते. या पर् वाहातनू वाहणा या नीलवणीय पर् वाहाचे तेवढे सुख नेतर् ानं ा
वाटत होते. या गढू शांततेत कणाचे मन शांत झाले.
कणाची पावले करकरत, वाळूत तत पु ढे जात होती.
नदीजवळ जाताच कणाने पादतर् ाने काढून ठे वली, हातातले कोरडे अंतरीय आिण
अंगावरचे उ रीय वाळूवर ठे वनू याने जलात पर् वेश के ला. पाया या तळ यानं ा तो गार
पश सुखकारक वाटत होता. कणाने सयू ाला वंदन के ले. िकरणानं ी सयू ाचे मुख उजळले
होते. कण थोडे अंतर चालत गेला आिण या पर् वािहत जलाशयात आपले शरीर याने
झोकू न िदले. एक कासावीस करणारी िशरीशरी या या अंगावर उमटली; पण णभरच.
कण अगदी मोक या मनाने नदीत पोहत होता. मनसो त पोहनू होताच तो काठावर
आला आिण जलात उभा राहनू , हात उंचावनू तो सयू ोपासनेत म न झाला. पाहता-
पाहता या िचंतनात याचे भान हरपनू गेले.
याची सयू ोपासना संपली, ते हा सयू ाचे िकरण या या पाठीवर आले होते. लाबं
मानेवर ळणारे काळे भोर के स कोरडे होऊन या या मानेवर िचकटले होते. सयू िकरणानं ी
याचे अंग कोरडे के ले होते.
कणाने शांतपणे गंगेतील जल हाती घेतले आिण या पाठोपाठ याचा आवाज
पर् गटला,

‘कोणी याचक आहे ?’
मागनू पर् ितसाद आला नाही.
कणाने समाधानाने परत िवचारले ,
‘कोणी याचक आहे ?’
‘आहे ’ कोमल आवाज आला.
कणा या चेह यावर ि मत उमटले. तो मागे न वळता हणाला,
‘हे याचका, माझा धम आिण माझं पौ ष वगळून जे तु झं मनोवांिछत असेल, ते पणू
कर यास मी वचनब आहे.
‘कणाने हातांतले जल साडले आिण तो याचकाचे दशन घ यासाठी वळला.
नदीकाठावर एक चंदर् कळा नेसलेली एक तर् ी उभी होती. काळे व तर् पिरधान
के लेली ती तर् ी अधोवदन उभी होती. मा यावरचा पदर पु ढे ओढ याने ितचे प िदसत
न हते.
कणाने िवचारले ,
‘माते! तु झी इ छा बोल. ती पु री कर यात मला ध यता वाटे ल.’
पण ती आकृ ती काही बोलली नाही.
‘बोल, माते, संकोच क नकोस. आजवर कोण याच याचकानं संकोच दाखवला
नाही, ना मा या दातृ वावर अिव वास दाखवला. तु ला काय हवं?’
‘माझा पु तर् मला हवा.’ शु क श द उमटले.
‘पु तर् ! मी समजलो नाही, माते!’
‘काल या रणांगणावर माझा मुलगा अकारण बळी गेला, तो माझा एकु लता एक
मुलगा मला हवाय.् ’
‘माते ऽ ऽ’
‘आप या दातृ वाब ल मी खपू ऐकलंय.् .. कोणीही याचक िवमुख माघारी जाता
नाही, असा आपल लौिकक.’
‘पण माते याचनेलाही प असावं लागतं.’
‘कसलं प?’
‘घन प! रातर् ीचा अंधार आिण िदवसाचा पर् काश मािगतला, तर तो देणं कसं
श य आहे? या घटना फ त सयू तेजाला ब असतात, ज म-मृ य,ू मानवा या अधीन
नसतात.’
‘पण कारण अधीन असतं ना! मा या मुला या अपमृ यलू ा तु हीच कारण नाही
का?’
‘मी?’ कण उदग् ारला.
‘हो! मा असावी, राजन.् पु तर् हीन संकोच पाळता येत नाही...’
‘माते, प ट बोल. के वढंही कटू असेल; पण ते स य असेल, तर मी ते आनंदानं शन
करीन. ‘
‘ते स य आहे. रणांगणावर मा या मुलाचा मृ य ू घडला.’
‘रणांगणाचा िनणय कु णी सांगावा!’
‘तेही मी जाणते. रणांगणावर जाणा या वीरास मृ यचू ं आ ान वीकारावंच लागतं;
पण मा या मुलाचा मृ य ू एका वांझोट ा, असफल रणांगणी झाला, याचं मला दु:ख

आहे !’
‘असफल ?’
‘हां! राजा, तु याच आ ेनं ते रणांगण घडलं ना! या रणभमू ीवर जय अथवा

पराजय याचा िनणय लागणार न हता, या रणभमू ीवर मा या मुलाला पाठव याचा
अिधकार काय होता? करभार ायचाच होता, तर ते यु कशासाठी के लं? हौस हणनू ,
की पर् जािन ठे चा भार कमी हावा, हणनू ?’

अपराहण काळा या उ हापे ाही ते श द दाहक होते.
‘ यात माझा दोष न हता.’
‘हां, मग मा या मुलाचा दोष? खरं आहे... दोष याचाच. राजा हणनू िन ठा ठे वली,
यो य-अयो य याचा िवचार न करता, दाखवला तो शत् मानला आिण कत याचं पालन
कर यासाठी अखेर या णापयंत तो लढला. दोष याचा. आपला नाही. आप या
िन ठे पायी बळी जाणारे गेले आिण यानं ी ते बळी घेतले, यानं ा करभार देऊन आपण
संकटापासनू वत:ला सुरि त राखलंत.’
‘बोल, माते! थाबं लीस का? गेले दोन िदवस जे मा या मनात खुपत आहे, तेच तू
बोलते आहेस. ते सारं मला ऐकू दे.’
‘मला काही मला माझा मुलगा हवाय.् ’
‘मा! ढळलेली मनःशांती, हरवलेलं व न आिण गेलेला जीव पर् य नसा य
नसतो.’
‘तो िवचार मी कशाला क ? दानाला उभं राहणा यानं तो करावा, िजवाचं मोल
ायला वीर रणांगणावर जातात. राजाचा िव वासघात ते जाणत नाहीत.’
या शेवट या वा यानं कणाचं अंग का ठवत झालं. िन चयी वरात तो हणाला,
‘ठीक आहे मते तु झा पु तर् तु ला िमळे ल. यापढू ं रणांगणी जो वीर गेला, याचं नाव
कण होतं. तु झा मुलगा यापु ढं मा या पानं िजवंत आहे, असं समज.’
‘माते या मनाला फसवणकू ीची फुं कर घालता येत नाही.’
‘ही फसवणकू नाही, माते! मला दोन िदवसाचं ा अवधी दे. या दोन िदवसांत
चंपानगरीचा दुसरा अिधपती बनेल आिण मी कण तु या घरी, तु झा पु तर् हणनू सेवेला
येईन. तु या मुलानं जे सुख िदलं असेल, तेच सुख अखंड दे यासाठी मी माझी सारी
तप चया पणाला लावीन, यात ितळमातर् शंका ध नकोस. ती पर् ित ा...’
कणा या या श दाबं रोबर ती य ती भर वादळात एखादी वेल थरथरावी, तशी
काप ू लागली पाळलेला संयम, कठोरता कु ठ या कु ठे गेली ती िकं चाळली,
‘नको! राजन ् ती पर् ित ा क नका. माझं दुःख मी सहन करीन. पु तर् हीन मातेपे ा
पु तर् वान माताचं ं संर ण करायला तु यासारखा राजा िमळायचा नाही.’
उ या जागी ती तर् ी अश् ढाळू लागली.
कणाचे मन या बोलानं ी िव झाले. तो शांत पावले टाकीत ित या समोर गेला.
आप या िन चयी हातानी याने अवगुंठन उचलले.
या पदशनाबरोबर कणाचा चेहरा फटफटीत पडला. चक् रधराची प नी अवंती
समोर उभी होती
‘अवंती! त ू S S, तु झा कौ तु भ....!’
‘भाऊजी S S, माझा कौ तु भ हरवला. कायमचा...’

अवंती बोलता-बोलता वाळूवर ढासळली.
कण पु ढे झाला. हातां या आधाराने याने अवंतीला क टाने उभे के ले.
अवंतीचे सां वन करायला कणाजवळ अश् ं खेरीज काहीही रािहले न हते.
अवंतीला साव न ितला आधार देत ित यासह कण रथाजवळ आला. अवंतीला
वगृही पोहोचवनू कणाचा रथ पर् ासादाकडे वळला.

आप याच िवचारात पर् ासादा या पाय या चढून कण आत पर् वेश करणार, तोच
याची पावले दाराशी थाबं ली. आतनू हस याचा आवाज येत होता. कोणीतरी धावत येत
होते .

महाला या आत या ारातनू चक् रधर धावत बाहेर आला. या या पाठोपाठ
वृषसेन धावत येत होता. वृषसेन उंब यावर येताच याने धनु याला पर् यंचा जोड याचा
आिवभाव के ला. बाण सुटताच चक् रधर महालात कोसळला व हसत हणाला,

‘मे लो S S’
‘ वा!’ वृषसेन नाराजीने हणाला. ‘एका बाणानं कधी मरतात का?’
पड या जागेव न डोळे िकलिकले करीत चक् रधर हणाला,
‘यु वराज! शेकडो बाण लागले, तरी जीव जातो एकाच बाणानं... जो काळजात
घु सतो, यानं.’
याच वे ळी सं तापले ली वृ षाली आत आली.
‘हे काय, भाऊजी, लहान का आहात मु लाबरोबर खे ळायला!’
चक् रधर गडबडीने अंग झटकीत उठला आिण याचे ल दारात उ या असले या
कणाकडे गे ले .
कण धावला.
चक् रधर या याकडे पाहत होता.
कणा या का याभोर नेतर् ांत, खडकातनू पाझर फु टावा, तसे पाणी गोळा झाले
आिण णात पाप यांव न ते गालांवर ओघळले. गु दमरले या वरात कण हणाला,
‘िमतर् ा S S’
कणापासनू दरू होत चक् रधर हणाला,
‘िमतर् ा, बाण आरपार िनघनू गेला. िवसरलोच, बघ. हि तनापु राला जा यासाठी रथ
आिण दल तयार आहे. के हाही मुहतू ठरव. येतो मी.’
चक् रधर तसाच िनघनू गेला.
वृ षाली जवळ आली.
कण आपले डोळे िटपीत होता.
वृ षालीने िवचारले ,
‘काय झालं?’
‘वस ू S S, चक् रधराचा कौ तु भ परवा या रणांगणावर हरवला. कायमचा...’
- आिण वृषसेनाला छातीशी कवटाळून कणाने आवरले या अश् ं ना वाट क न
िदली.

१२

हि तनापरू िदस ू लागले, तसा वृषसेनाचा आनंद वाढला. आसुस या नजरे ने तो
नगरी पाहत होता. दोनपर् हरा या वेळी गंगे या िवशाल पर् वाहा या काठावर
हि तनापरू शुभर् कमळापर् माणे उमलले होते. या नगरीची गोपु रे , आकाशात उंचावलेली
भवने कमलदलासारखी भासत होती.

कण वृषसेनाला हणाला,
‘वस ू ती बघ कौरवे वराचं ी राजधानी हि तनापरू .’
‘तात, ितथं खपू गंमत असेल, नाही?’
‘खपू !’ िनराळे च व न कण पाहत होता. ‘ितथं तु झे आजोबा, आजी वाट पाहत
असतील. तु झे भाऊ शत् ं जय अन ् वृषके तु तु झी आठवण काढीत असतील. अन ् तु झा
काका द् म, त ू के हा येतोस अन ् आप या रथातनू तु ला के हा पर् ासादावर नेतो, असं
याला झालं असे ल.’
‘पर् ासादावर?’
‘हो! तु झा काका दुयोधन महाराजां या बरोबर असतो ना?’
कणाचे मन राधाई-अिधरथानं ा पाह यासाठी उतावीळ झाले होते.
हि तनापू या ारात र काचं े अिभवादन वीका न कमाचा रथ पर् वेश करता
झाला. अिधरथा या वाड ासमोर कणरथ थाबं ला. वाड ातनू वृषके तु बाहेर आला.
कणाला रथात पाहताच तो तसाच माघारी वळला आिण वाड ात एकच धावपळ उडाली.
कण, वृषाली, वृषसेन वाड ात आले. शत् ं जय, वृषके तु पु ढे झाले. यानं ी कणाला
वंदन के ले. द् म सामोरा येताच कणाने याला वंदन कर यासही अवसर िदला नाही.
याला आप या िमठीत घेतले. सवानं ी वाड ात पर् वेश के ला. द् मप नीची भेट झाली.
कणाची नजर आत या ारातनू येणा या राधाईवर ि थरावली. कण पु ढे झाला.
मातृवंदना क न उठत असता राधाईचे श द कानांवर पडले,
‘बरं झालं , आलास, ते . फार पाहावं सं वाटत होतं ...’
कण वाध याने थकले या राधाईकडे पाहत होता. राधाई हणाली,
‘के वढा उंच झाला आहेस, रे ! जरा वाक ना!’
कण वाकला. राधाईने या या कानिशलांव न बोटे उत न माया घेतली. ती शु क
बोटे कट्कट् वाजली. राधाईने कणाला िमठीत घेतले. सा यां या चेह यांवर हस ू होते.
कण हणाला,
‘आई, सारे हसतात, बघ.’
‘हस ू देत! ती काय बेडकीसारखी आकाशातु ल पडली होती काय? मायेखालीच तीही
मोठी झालीत.’
‘हो, पण दादा मोठा झालाय ् ना!’ द् माने राधाईला िचडवले.
‘गप, रे . माहीत आहे मोठा! मला तेवढाच आहे तो.’
राधाईचे ल वृषसेनाकडे गेले. ितने वृषसेनाला जवळ ओढले.
सा या घरात एकच आनंद वावरत होता. घर गजबजनू उठले होते. पण कणाचे मन

अ व थ होते. तो उठत हणाला,
‘आई, तात कु ठं आहेत?’
‘रथशाळे त गेलेत.’
‘मी तातानं ा भेटून येतो.’
‘अरे , पण येतील ना एवढ ात...’
‘नको. मी भे टून ये तो.’
कण जायला िनघा याचे पाहताच द् म उठला. द् म सार य करीत होता. कणाला

सा या घटना सांगत होता. रथशाळे कडे रथ धावत होता.

चारी बाजंनू ी तटानं ी ब झालेली रथशाळे ची भ य वा त ू िदस ू लागली.
रथशाळे या ाराशी कण, द् म उतरले आिण यानं ी रथशाळे त पर् वेश के ला. आत
मोठा, भ य उघडा चौक होता. डा या हाताला घोड ाचं ी भ य पागा लागत होती.
पागेतनू नाना लाकडां या राशी एका भागात रच या हो या. समोर दरू वर रथशाळा
िदसत होती. रथशाळे कडे जात असता अधवट रािहलेले काही रथ नजरे त येत होते.

कण चिकत होऊन रथशाळे चे प पाहत होता. पवू ी याच रथशाळे त शेकडो
कारािगराचं ी वदळ असे. नाना आवाजानं ी ही शाळा गजबजनू गेलेली असे. याच
रथशाळे त आता आशर् माची शांतता नांदत होती. कणाने तो िवचार झटकला. याचे ल
जवळ येणा या रथशाळे कडे लागले होते.

रथशाळे समोर एक सुवणरथ एका चाकावर उभा होता. दुसरा भाग लाकडी
ओडं यावर ि थरावला होता. रथापासनू थोड ा अंतरावर जिमनीत रोवले या क यावर
एक सुरे ख रथचक् र फे रे घेत होते. या िफर या चाकाजवळ एक य ती बसली होती.
शुभर् , िवरळ के स मानेवर पसरले होते. साव या छातीवर शुभर् उ रीय िवसावले होते.
आप या ती ण नजेरे ने ती य ती ते िफरते चाक पाहत होती. कण जवळ आ याचे
भानही या य तीला न हते.

‘तात!’
‘अं!’ हणत या वृ ाने मान वर के ली.
कणाला पाहताच ती य ती हषाने उठली.
कण वंदन क न उठत असतानाच अिधरथाने या या पाठीव न हात िफरवीत
िवचारले ,
‘कणा, के हा आलास?’
‘थोडा वे ळ झाला.’
‘ ेम आहे ना!’
‘आप या आशीवादानं...’
‘एकटाच आलास?’
‘नाही. आ ही सवजण आलो आहोत.’
अिधरथाने या याकडे पािहले आिण सेवकानं ा हटले,
‘चक् र रथाला जोडा.’
चक् र रथाला जोडले गेले.

अिधरथासह कण तो सुवणरथ पाहत होता. रथ दृ ट लाग याइतका सुरे ख स ज
झाला होता.

कणाने िवचारले ,
‘कु णाचा रथ?’
‘दुयोधन महाराज राजसयू य ाला जाणार आहेत ना! यां यासाठी रथ मु ाम
तयार के लाय’्
‘रथ अपर् ितम झालाय.् ’
‘मनाजोगं काम करायला उसंत िमळते, हणनू एवढं सुबक काम करता येतं’
‘आता रथाचं काम फारसं िदसत नाही.’
‘असलं, तर िदसणार! पवू ीचे स ज झालेले रथ िवपु ल आहेत. याचं ी मोडतोड
पाहणं एवढंच काम आता आहे. जु ने जाणकर कलावंत आहेत. यां यासाठीच िवदुरानं ी
रथशाळा चाल ू ठे वली आहे, हटलं, तर फारसं वावगं होणार नाही.’
‘पण इथं तर शेकडो कारागीर होते. आप या चंपानगरीहचू ...’
‘ते सारे इंदर् पर् थाला आहेत. नवी राजधानी उभारली जाते ना! पांडवाचं ी
रथशाळा स ज कर यासाठी भी माचायानं ी यानं ा इंदर् पर् थाला पाठवलंय ् पांडवानं ी
उभारले या राजधानीमुळं हि तनापु रा या सा या कलावंतानं ा, िश पकारानं ा चांगले
िदवस आले त.’
‘इंदर् पर् थ एवढं भ य आहे?’
‘ यापु ढं हि तनापरू काहीच नाही. रथशाळा स ज कर यासाठी मीच गेलो होतो
ना! कणा, पांडवानं ी उभारलेली मयसभा पाहनू त ू थ क होशील. देवानं ीसु ा हेवा करावा,
अशी ती मयसभा आहे. आपली गजशाला याच कामावर होती.’
‘गजशाला?’
‘नाहीतर एवढा भ य पर् ासाद, गोपु रं, मयसभेसारखी सभागृहं उभी करायची, तर
याला लाकू ड नको? देवदार, साग, तालवृ ाचं े पर् चंड सोट ओढून आणणं हे का
माणसाचं ं काम? यासाठी आपली गजशाळाच न हे, तर आपलं चतु रंग दळही राबत होतं.
कणा, आकाशात सयू -चंदर् शोभावे, तसं हि तनापु र आिण इंदर् पर् थ या भमू ीवर
शोभतात.’
रथाचं चाक रथाला जोडलं होतं. उमदे अ व रथाला जुंपले होते. रथ तयार झालेला
पाहनू अिधरथ कणाला हणाला,
‘चल, कणा! रथाची परी ा पाह ू अन ् मग घरी जाऊ.’
कण रथा ढ झाला. अिधरथाने वेग हाती घेतले. मंदगतीने रथ रथशाळे बाहेर
आला. रथाबरोबर द् म सेवकासं ह आला होता. अिधरथ कणाला हणाला,
‘कणा, उतर.’
‘मी ये तो ना!’
‘कणा, हा यु वराजाचं ा रथ आहे. याची जोखीम मोठी. कौरवसामर् ा या या
यु वराजाचं ा रथ सव गु णानी शर् े ठ असला पािहजे. या रथाची परी ा वेगळी आहे.’
‘वे गळी?’
‘हो! रथ समतोल धावला पािहजे. ते पाहायचंच झालं, तर रथाला वेग दे याआधी
मी रथा या कु या काढून घेतो अन ् रथ पळवतो. दो ही चाकां या समतोल वेगानंच

रथाला आवळणी लागायला हवी. चाक न सोडता रथ धावायला हवा. त ू उतर. बघ.’
कण उतरला. अिधरथानं ी णभर डोळे िमटले. रथाला वंदन के ले. वेग हाती घेऊन

ते रथावर उभे रािहले. समोर दरू वर गेलेला र ता िनरखला आिण सेवकानं ा आ ा के ली,
‘कु या काढा.’
रथाला लावले या कु या काढ या गे या. कणाचा वास रोखला गेला. आसुडाचा

आवाज उठला. रथ भरधाव सु टला. काही वे ळातच वळणावर रथ िदसे नासा झाला.
या मोक या र याकडे कणाचे ल लागले होते.
हळूहळू रथाचा आवाज ऐकू येऊ लागला. रथ िदस ू लागला. भरघाव वेगाने रथ

दौडत येऊन थाबं ला. घोड ाचं ी ओठाळी फे साळली होती.
अिधरथ समाधानाने खाली उतरला व अिभमानाने हणाला,
‘रथ िस झाला.’
‘कु या काढून रथ कु णालाही चालवता येईल?’
अिधरथ हसला,
‘कु णालाही न हे! याला रथपरी ा आहे, यालाच हे जमेल. अन ् कणा, कु या

काढून रथ चालवणं हा काही रथाचा गु ण न हे. ती परी ेची प त आहे माझी.’
सेवकानं ी रथ रथशाळे त नेला अन ् कण-द् मासं ह अिधरथ आप या रथातनू

वगृ ही परतला.

१३

स काळी कण राधाईबरोबर बोलत बसला असता, द् म गडबडीने आत आला. तो

हणाला,
‘दादा, दु योधनमहाराज आले त.’
कण उठ याआधीच दुयोधन आत आला. याने राधाईला वंदन के ले. संकोचलेली

राधाई हणाली,
‘आयु यमान हा.’
कण हणाला,
‘यु वराज!’
कणाकडे पाहत दुयोधनाने हटले,
‘मी तु याशी मुळीच बोलणार नाही.’
कण गालांत हसला. तो शांतपणे हणाला,
‘अन ् हे सांग यासाठी यु वराज दुयोधन महाराज सेवका या अंतःपु रापयंत धावत

आले , वाटतं ?’
दुयोधनाने कणाकडे रोखनू पािहले आिण मोठ ाने हसत याने कणाला िमठी

मारली. दोघेही हसत होते. दुयोधन हणाला,
‘िमतर् ा, काल आलास अन ् भेट नाही.’
‘तसं नाही. पण ब याच वषानं ी आलो, ते हा....’
‘ठीक! चल. लवकर तयार हो. मी तु ला पर् ासादावर ने यासाठी आलोय.् ’
‘जशी आ ा!’
कण तयार होताच दोघे रथातनू पर् ासादाकडे िनघाले.

पांढ या शुभर् आिण शदरी दगडानं ी बांधले या भ य पर् ासादासमोर रथ येऊन उभा
रािहला. फिटका या पाय यांव न चढत असता र क दुयोधनाला वंदन करीत होते.
अनेक महालानं ी स ज असले या ऐ वयसंप न पर् ासादातनू दोघे जात होते. अनेक
महाल ओलांडून दोघे राजमहालात आले. ारावरचे र क अदबीने बाजलू ा झाले.
राजमहालात धृतरा ट्रमहाराज न ीदार उ च सुवण-आसनावर बसले होते. म तकावर
यानं ी र नांिकत मुकु ट धारण के ला होता. राजभषू णे, राजव तर् ानं ी यां या पाला
वेगळीच भ यता लाभली होती. डोळे िमट यासारखे िदसत होते. महाराजाचं े अंध व
माहीत असनू ही ते डोळ कोण याहा णी उघडले जातील, असे वाटत होते.

धृतरा ट्रमहाराजां या मागे दोन दासी मंद गतीने चव या ढाळीत उ या हो या.
धृतरा ट्रा या उज या हाताला यां या िसंहासनाखाली एका चंदनी आसनावर िवदुर
बसले होते .

गोल चेहरा, शांत दृ टी, कपाळावर गंधाची मुदर् ा असणा या िवदुराचं े ल
महालात येणा या दुयोधनाकडे गेले; धृतरा ट्रमहाराजां या डा या बाजलू ा आसन थ

झाले या भी माकं डे यानं ी पािहले.

भी माचायानं ी आपली मान िफरवली.

यां या पाने िहमालयच िफर याचा भास झाला.

म तकाव न अ या पाठीपयंत उतरलेले पांढरे शुभर् के स, व भागापयंत आलेली

वेत दाढी, पांढ या भुवयांत जडावलेले र नासं ारखे डोळे , सा ात भ यता या पाने

साकार याचा भास होत होता.
वयोवृ , तपोवृ भी मानं ी दुयोधनाला येताना पािहले आिण ते हणाले,
‘राजन,् यु वराज दुयोधन येत आहेत.’
कणासह दुयोधन पु ढे झाला. वंदन करीत तो हणाला,
‘तात, दु योधन वं दन करीत आहे .’

‘क याण असो!’

कण वंदन करीत हणाला,

‘सतू पु तर् राधेय वंदन करीत आहे.’
धृतरा ट्रा या चेह यावर िकं िचत ि मत िवसावले. ते शांत आवाजात हणाले,

‘अंगराजा, त ू के हा आलास?’

‘काल सायं काळी.’
धृतरा ट्र काही बोलणार, तोच खडावाचं ा आवाज उमटला. दर् ोणाचाय

राजमहालात ये त होते .
दर् ोणाचाय उंचपु रे होते. तप चयचे तेज यां या मुळात या गौरवण, पण

रापले या शरीरावर िदसत होते. पांढरा शुभर् जटाभार यानं ा शोभत होता. पांढरी दाढी

छातीवर ळत होती.
दर् ोणाचाय येताना िदसताच िवदुराने सांिगतले,
‘दर् ोणाचाय...’
धृतरा ट्राने आ ा िदली.
‘िवदुरा, आचायानं ा मृगािजन दे.’
िवदुराला क ट यावे लागले नाहीत. सेवकानं ी आचायानं ा आसन िदले.
दर् ोणाचायाचं ी दृ टी वळताच दुयोधन-कणानं ी वंदन के ले.
आशीवादाचा हात उंचावनू धृतरा ट्राकडे पाहत दर् ोणाचाय हणाले,

‘राजन!् एकशे एक आशर् माचं ी जागा पाहनू मी आलोय.् भी ममहाराजानं ी जागा
पाहनू संमती िदली की, आशर् मकाय सु होईल.’

‘मी पाह याची आव यकता नाही.’ भी म हणाले, ‘आपण िनवडलेली जागा

िनि चत यो य असणार!’
धृतरा ट्रानं ी याला अनुमती िदली. याने सुखावलेले दर् ोण तृ ततेने हणाले,

‘राजन,् आणखी काही वषांत ही नगरी सा ात ानपीठ बनेल. िहचा लौिकक
ितर् खंडात पसरे ल. ानासारखं पिवतर् या पृ वीतलावर काहीच नाही. राजन,् राजसयू

य ाहनू येताच मी हे काय हाती घेईन.’
‘अ ाप राजसयू य ाला अवधी आहे ना?’

‘अवधी कु ठला! यु वराज नकु ल वतः आमंतर् ण दे यास आले असता यानं ी परत
परत सांिगतलंय.् .. भी म, िवदुर अन ् मी ितथं आधी जाणं आव यक आहे. ऐन वेळी

जाऊन कसं चाले ल?’
दर् ोणाचायाचं ा आवाज िकं िचत वाढलेला ल ात येताच धृतरा ट्र घाईने हणाले,

‘हो! तु ही लौकर जाणंच इ ट! पर् याणाचा मुहतू के हा?’
‘उ ाच िनघावं लागणार!’
‘जशी आपली इ छा!’ धृतरा ट्रानं ी आपली संमती िदली.
दुयोधनाने कणाकडे पािहले, नजरे ने खुणावले आिण सवानं ा वंदन क न दोघे

महालाबाहे र आले .
दुयोधना या महालात जाताच दुयोधनप नी भानुमतीने कणाचे वागत के ले.

‘या, भाऊजी! के हा आलात?’

‘कालच! आम या िमतर् ाला चोरलंत. यामुळं यावं लागलं.’

‘चोरलं?’

‘नाही तर काय? वयंवर झा यापासनू आमची आठवण िवसरलेत तु मचे पितराज!’

ेमकु शल िवचा न भानुमती िनघनू गेली.
महालात फ त कण आिण दुयोधन उरले होते. दुयोधनाची बेचैनी या या मुखावर

पर् कटली होती. कणाने िवचारले,

‘िमतर् ा, सव ेम आहे ना?’
दुयोधन हसत हणाला,
‘राधेया, ेमाखेरीज दुसरं काहीही उरलेलं नाही. पािहलंस ना, तातानं ी के वढ ा

पर् े मभरानं माझं वागत के लं, ते! के हातरी भेट घडते, पण ती अशी!’

‘के हातरी’

‘हो, म यंतरी ताताचं ा मा याब ल गैरसमज झाला होता.’

‘गैरसमज? कशाब ल?’
‘ला ागृहात पांडव जळून मेले, ती करणी माझी होती, असा ताताचं ा समज क न
िदला होता. समज कसला, स यच होतं ते. पांडवा या सुदैवानं अन ् मा या दुदवानं तो

बेत फसला. पण, िमतर् ा, पांडव जळून मेले, हे कळताच िपतामह भी माचाय, महा मा
िवदुर अन ् दर् ोणाचायानं ा के वढा शोक झाला, हणनू सांग!ू ते पाहायला त ू हवा होतास.’

‘बरं झालं, पांडव वाचले, ते! पांडव वाच याचा मलाही आनंद आहे.’

‘आनंद! त ू माझा िमतर् ना?’
‘यु वराज, दुदवानं पांडव ला ागृहात जळून मेले असते, तर आयु यभर श यागृहात
िनदर् े तव जाताना भीती वाटली असती. पराक् रमानं शत् िजंकावा, घातानं न हे.’
‘ते जाऊ दे! ऐक. मला पु कळ सांगायचं आहे. ते जतु गृहपर् करण झालं आिण

याची संधी आम या बर् देवानं ी उचलली. ित ही मुखानं ी सदैव मा यावर आग

पाखडली जात होती. मी सांगतो, कणा, पांडव वाचले, ते यां या दैवामुळं न हे-

आम याच घरभेदेपणानं. पांडव सुरि त आहेत, हणनू समजलं, ते हापासनू थोडी धार

मंदावली. यापवू ी तातां या दशनालासु ा जायला भीती वाटत असे.’

‘पण आता सारं िनवळलं ना! यातच समाधान...’

‘समाधान! या हि तनापु रात समाधान पणू तया नांदत आहे. या नगरीत
भी माचायासं ारखे अजातशत् पर् मुख आहेत, महा मा िवदुरासं ारखे नीतीचे आदश
जपणारे सिचव आहेत, ान आिण वैरा य बाळगणारे दर् ोणाचायासं ारखे स लागार

आहेत, तोवर कमतरता कसली? स या कौरवसामर् ा याचा कारभार या ितघां या हातनू

चालला आहे. त ू ऐकलं नाहीस? आता या रा यात ानदान करणारे शेकडो आशर् म

िनघणार. कौरवे वराचं ी राजधानी हि तनापरू ानपीठ बनणार! एका न या िवचारानं,
न या भ य व नानं सारे भारले गेले आहेत.’ दुयोधन हसला. ‘तु ला माहीत नाही, कणा,
राजपर् ासादा या पर् ािणसंगर् हालयात गोळा के लेले वाघ, िसंह, अ वले अर यात सोडून

दे यात आली आहेत.’

‘कारण?’

‘ यां या उपजीिवके साठी दररोज िन पाप जनावराचं ी ह या करावी लागते ना!
आता िवदुरानं ी दंडक घातला आहे. गरजेइतकीच मृगया के ली जाते. आता

हि तनापरू वासीच न हे, तर सम त पर् ािणमातर् ांत हे समाधान सुखेनैव नांदत आहे. सारे
तृ त आहेत.’

‘अन,् िमतर् ा, त.ू ..’

‘मा या निशबी हे सुख नाही. या कु सामर् ा याचा मी वारस. मला शांती लाभेल

कशी? या सामर् ा याचं वैभव वाढावं, स ा वाढावी, हे रा य बलशाली हावं, इथ या

नागिरकाला िनभयपणे, वािभमानानं जगता यावं; इथ या वीरां या बाहंतू वजर् ाचं बळ
साठवलेलं असावं, असं इि छणारा मी. मा या मनाला समाधान कु ठलं! िमतर् ा, मी
एकाकी पडलोय.् सा यानं ी मला टाकलंय.् मन रमिव यासाठी मृगयेला जरी गेलो, तरी

नौबती या आवाजानं ी चौखरू उधळणारी वापदं मला िभऊन पळताना िदसतात. एखादं
वापद गाठलं अन ् मारलं, तरी या या जागी मी िदस ू लागतो. मृगयेचा आनंदही उरत

नाही.’
दुयोधनाचे ते याकू ळ बोलणे ऐकू न कणाचे मन दर् वले. दुयोधनाचे असले घायाळ

प कणाने कधी पािहले न हते.

कण हणाला,

‘िमतर् ा, त ू असा भयगर् त होऊ नकोस. एक काम पर् थम कर.’
‘काय?’ आशे ने दु योधनाने िवचारले .
‘ या कृ णाची मैतर् ी संपादन कर. याला आपलासा क न घे.’
दुयोधन उदि् व नपणे हसला.
‘ याची आता आशा क नकोस. कृ ण पांडवाचं ा बनलाय.् राजमाता कुं ती याची
आ या आहे. एवढंच न हे, तर कृ णाची बहीण सुभदर् ा अजु नानं वरलीय.् सव राजाकं डून
करभार गोळा कर यासाठी कृ णाची चतु रंग सेना पांडवां या मागं उभी होती.’

‘ठीक आहे. याचा आपण िवचार क .’
‘िमतर् ा, त ू तरी माझा आहेस का?’ दुयोधना या नेतर् ांत अश् तरळ याचा भास

झाला.

‘या कणा या जीवनात तु या िमतर् वाइतकं मोठं, काही नाही. िमतर् ा, मी बोलतो,

यावर िव वास ठे व. जोवर कण िजवंत आहे, तोवर वतःला एकटा समज ू नकोस. तु झी
इ छा पु री कर यासाठी हा तु झा िमतर् सदैव तु या पाठीशी उभा आहे, याचा िवसर पडू

दे ऊ नकोस.’

‘वचन!’

‘स जनाचा, वीराचा आिण तप याचा श द हाच गर् ा धरावा. तेच वचन

समजावं.’
दुयोधनाने पर् े मभराने कणाचा हात हाती घेतला.
या हाताची पकड कणाला जाणवत होती.

दुयोधनाचा िनरोप घेऊन कण जायला िनघाला असता याने दुयोधनाला िवचारले,
‘यु वराज, राजसयू य ाला मी यायलाच हवं का?’
‘का?’
‘जाऊ नये , असं वाटतं .’
‘मला का जा याची इ छा आहे? पण जावं लागणारच! त ू तसं काही मनात आणू
नकोस. त ू राजसयू य ाला आला नाहीस, तर सा यां या यानी तु झी अनुपि थती येईल.
चचचा िवषय होईल अन ् आम या राजमंडळात याब ल तु यावर कोप होईल.’
‘जशी आ ा!’
‘उ ा िपतामह, आचाय आिण महा मा राजसयू ाला जात आहेत. आपण मागाहनू
िमळून जाऊ.’
दुयोधनाला होकार देऊन कण वगृही आला; पण राजसयू य ाचा िवचार मनातनू
जात न हता.

१४

खां डवपर् थ हणजे कौरव यु वराजाचं ी मृगयेची भमू ी. घनदाट अर यानं ी आिण

नाना व य वापदानं ी संप न असलेला तो भभू ाग. या जागेवर पांडवानं ी उभारलेली
राजधानी पाहनू दुयोधनाबरोबर गेलेला कण चिकत झाला. यमुने या िकना यावर ती
नगरी उभी होती. मंिदरे , राजवाडे, गोपु रे याचं ी िशखरे आकाशात झाळाळत होती. भ य
तटा या पर् वेश ारातनू इंदर् पर् थात जात असता या ाराशीच एकशे एक ह ी
वागतासाठी उभे होते. चंदर् ापर् माणे शुभर् धवल हवे या या नगरीचे स दय वाढवीत
हो या. य ासाठी पाचारण के ले या राजासं ाठी पर् ासाद उपल ध होते. चारी वणासं ाठी
मोठमोठ ा अितिथशाला िनमाण के या हो या. यां या मनोरंजनासाठी नट-नतकाचं े,
वादक-गायकाचं े वा त य या नगरीत घडवले होते.

य शाळे या ारी मंगल वा े वाजत होती. या य भमू ीत म यभागी कु शल
िश पकारां या साहा याने शर् े ठ य वेदी थािपली होती. कुं डे आिण य शाला िस
झा या हो या.

य भमू ीचे सव यवहार यथासांग हावेत, हणनू युिधि टराने कामे वाटून िदली
होती. य समारंभावर ल ठे व याचे काम दर् ोणाचायांवर सोपवले होते. भोजनिवभाग
दुःशासन सांभाळीत होता. य ासाठी आले या बर् ा णाचं ा व नृपाचं ा स कार
अ व थामा आिण संजय करीत होते. दि णा कृ पाचायां या ह ते िदली जात होती.
य ासाठी होणा या अफाट खचावर िवदुराचं े ल होते आिण दुयोधन करभार घे यात
गुंतला होता.

शेकडो बर् ा णां या त डून मंतर् ो चार उठत होते. य ात या आहु तीनं ी तृ त
झाले या य कुं डातनू उठणारे धुराचे लोट आकाशात चढत होते.

इतर सव य कम पार पाड यावर शेवटी सोमयागाचा िदवस उगवला. अगर् पजू ेचा
मान कोणाला जातो, इकडे सव नृपाचं े ल लागले होते. भी मानं ी वसुदेवपु तर् कृ णाला
अगर् पजू ेचा मान िदला. युिधि ठराने कृ णपजू ा के ली. ते पाहनू िशशुपाल संतापला. भर
सभेत याने कृ णाची नाल ती के ली. कृ णाने खपू संयम दाखिवला, पण िशशुपालाने
मयादा ओलांडताच कृ णाने आप या सुदशनाने िशशुपालाचा वध के ला. य भमू ीत
झालेला तो वध पाहनू सा या राजाचं ी मने भीतीने थरारली.

या ा या शेवट या िदवशी नृपाचं ी एकच पंगत बसली होती. चंदनअग चा सुवास
सवतर् दरवळत होता. शेकडो सुवणासनानं ी ती पंगत सुशोिभत के ली होती. पं ती या
अगर् भागी भी म, दर् ोण िदसत होते. िवदुरां या शेजारी कण बसला होता. पं तीमधनू
कृ ण िफरत होता. पं तीम ये वाढ यासाठी आले या दासीसमुदाया या अगर् भागी
दर् ौपदी िदसत होती.

िवदुर कणाला हणाला,
‘राधेया, जीवनाचं साथक झा यासारखं वाटलं.’
‘कशामुळं ?’

‘असा अलौिकक य योजणं आिण पार पाडणं ही का सामा य गो ट आहे!

पवू संिचताखेरीज ही गो ट घडत नाही. त ू कधी असा य पािहला होतास?’
‘दुयोधनामुळं च हा य पाह याचं भा य लाभलं.’
‘पवू पु याई! दुसरं काय!’
कणा या पानाजवळ सुकु मार पावले आली, नकळत कणाची दृ टी वर गेली. समोर

दर् ौपदी उभी होती. दोघाचं ी दृ टी एकमेकानं ा िभडली होती. दर् ौपदी या हाती

प वा नाचं े तबक होते. पदर ढळला होता. तो यानी येताच वाढ यासाठी वाकलेली
दर् ौपदी न वाढताच उभी रािहली. कणाची दृ टी पानाकडे वळली आिण याच वेळी

या या कानांवर श द आले,

‘याचकानं दा याकडं पाह ू नये,’
कणाने संतापाने मान वर के ली.
दर् ौपदी पं तीमधनू भरभर जात होती.
कृ ण सामोरा आला होता. कृ णा या चेह यावरचे आ चय कणाला णभर िदसले,
कारण दुस या णी कृ ण दर् ौपदी या पाठोपाठ जात होता.
दर् ौपदी हातांतील तबक सावरीत पं तीबाहेर आली. ितने आत या महालात

पर् वेश के ला, तोच ित या कानांवर हाक आली,
‘दर् ौपदी ऽऽ’
दर् ौपदीने मागे वळून पािहले, कृ णाला पाहताच ित या चेह यावर ि मत उमटले.
‘कृ णा, मला हाक मारलीस?’
‘हो!’ कृ णाने आजबू ाजलू ा कोणी नाही, याची खातर् ी क न घेतली. तो हणाला,

‘ या कणाचा असा अपमान कर याची काही आव यकता होती का?’

‘मग यानं पाहावं कशाला?’

‘तु झा पदर ढळला, हा याचं ा दोष न हे. तो आपला अितथी आहे, एवढंही भान

तु ला राह ू नये?’
‘कृ णा, याला पािहलं, की माझा संताप उसळतो. का, कु णास ठाऊक!’
कृ ण कठोर हसला. हणाला,

‘तु ला कारण माहीत नसलं, तरी मला आहे. पदर ढळला, तो दोष तु झा; पण पातक
या या मा यावर. गु हा काय, तर यानं दृ टी उंचावली. कृ णे, पा या गवानं आिण

कु ला या खोट ा अहंकारापायी एक चकू के लीस, याचं पातक या या माथी कशाला

घालतेस? तो पती लाभला नाही, याचा आता प चा ाप होतो ना?’
‘कृ णा S S’ दर् ौपदी ओरडली; पण ितचे बोलणे ऐकायलाही कृ ण थाबं ला नाही.
कृ ण पंगतीत आला, ते हा पंगत उठत होती. जाणारा कण कृ णाला पाठमोरा

िदसला. कृ ण जवळ गेला आिण याने हाक मारली,

‘राधे या S S’

कण वळला.
कृ णदशनाबरोबर या या चेह यावर आनंद उमटला.
कृ णाने िवचारले,

‘मु काम आहे ना?’
‘नाही! आज आ ही जाणार! यु वराज दुयोधन अन ् शकु िनमहाराज थोडे िदवस राहनू

ये णार आहे त.’
‘भोजन यवि थत झालं ना?’
‘अगदी यवि थत! मी तृ त आहे. प वा नानं ी पोट भरलं, तरी या हातानं ी

प वा नाचं ा वाद घेतो, या हातानं ा उि छ ट लागतंच. तेच धुवायला िनघालो होतो.’
डा या हाताने उ रीय सावरीत कण चाल ू लागला.
कृ ण पाठमो या कणाकडे पाहत होता. मुखावर िचंता पर् गटली होती.

१५

दु योधन आप या महालात येरझारा घालीत होता. महालात या आसनावर

दुयोधनाचे मामा शकु िन बसले होते व आप या घा या डो यानं ी दुयोधनाची हालचाल
पाहत होते. इंदर् पर् थाहनू येताच दुयोधनाने कणाला आण यासाठी आपला रथ
पाठािवला. कणाची भेट घे यासाठी तो उतावीळ बनला होता. रथाचा आवाज कानी
येताच सौधाकडे धावत तो हणाला,

‘आला, वाटतं .’
पर् ासादासमोर उ या असले या रथातनू उतरणारा कण पाहनू दुयोधनाला समाधान
वाटले. तो महालात येत हणाला,
‘मामा, कण आला.’
‘यु वराज, तु ही आ ा के यावर कोण येणार नाही?’
कण महालात पर् वेश करताच दुयोधन हणाला,
‘ये, िमतर् ा, मी तु झीच वाट पाहत होतो.’
‘के हा आलात?’
‘आ ही नुकतेच आलो.’
‘अन ् तातडीनं मला बोलावलंत?’
‘तु ला भेटावंसं वाटलं, हा काय गु हा? तसं वाटलं असलं, तर बोलाव याब ल मा
कर.’
दुयोधनाचे ते उदग ् ार ऐकू न कणाला आ चय वाटले. दुयोधनाजवळ जात तो
हणाला,
‘िमतर् ा, तु ला भेट यात मला आनंद नाही का? तातडीनं बोलावलं, हणनू मी
िचंतेत होतो, यामुळं मी िवचारलं.’
दुयोधनाचा राग थोडा शांत झाला. तो हणाला,
‘बै स.’
कणाची दृ टी शकु नीकडे गेली. शकु नीला वंदन करीत कण हणाला,
‘ मा असावी. मी आप याला पािहलं नाही. पर् वास चांगला झाला ना?’
‘उ म!’
‘अन ् इंदर् पर् थाचं वा त य?’
‘अपर् ितम!’ शकु िन हणाला. ‘कणा, तु म यापे ा आ ही सुदैवी. तु ही लौकर
िनघनू आलात; पण आ हांला आगर् हामुळं राहावं लागलं.’
‘बरं झालं, रािहलात, ते. यु वराजांवर करभार वीकार याची जबाबदारी अस यानं
य संपेपयंत यानं ा िवशर् ांती न हती. अनायासं शर् मपिरहार झाला असेल.’
‘झाला, तर! कणा, पांडवानं ी बांधलेली मयसभा या पृ वीवरचं आ चय आहे. अरे ,
पाणी हणनू व तर् ं साव न चालावं, तो पाणी नसनू फिटकभमू ी आहे, हे यानी येई.
फिटकभमू ी हणनू िनःशंकपणे पाय टाकावा, तो पा यात गटांग या खा याचा पर् संग

यायचा. दरवाजा समजनू जायला लागावं अन ् िभंतीवर आदळावं. िभंत समजनू थाबं ावं,

तो ितथंच ार असावं. छे , छे ! कणा, त ू ती मयसभा पाहायला हवी होतीस.’

‘ यासाठी ती मयसभा कशाला हवी, मामा! हे जीवन हीच एक मयसभा नाही का?
नेहाचा ओलावा शोधायला जावं, ितथं नेहाऐवजी कटु ता पदरात पडावी, याला

िमतर् मानावं, तोच वैरी बनावा, वरासाठी तप चया करावी अन ् पदरात शाप पडावेत,

भा याचा िदवस समजावा अन ् तोच जीवनाचा अंत ठरावा. या जीवना या मयसभेचा

पर् यय हरघडी येत असता या मयसभेला कसलं मह व!’

शकु िन हसत हणाले,

‘कणा तु या िमतर् ाचं हेच झालं! ती मयसभा पाहायला गेलं असता व तर् ं िभजली,

पाय घस न ते पडले, िभंतीवर आदळले.’
‘मामा!’ दु योधनाने दटावले .

‘हे एकटे च न हे. माझी पण तीच अव था होती; पण यामुळं पांडवाचं ी भरपरू

करमणकू झाली.’
दुयोधन काही बोलणार, तोच महालात िवकण आला. सा याचं े ल या यावर

िखळले. आप या भावाला- दुयोधनाला- तो नमर् तेनं हणाला,

‘दादा, तातानं ी बोलावलंय.् ’

‘आता?... आ ही तर नुकतेच आलो!’

‘ते तातानं ा कळलं आिण यानं ी मला पाठवलं.’

‘ितथं कोण आहे ?’
‘कोणी नाही. फ त िपतामह आचाय आिण िवदुरकाका आहेत.’
िख नतेनं हसत दुयोधन हणाला,

‘आणखी कोण असायला हवं! ठीक आहे, येतो; हणावं.’

िवकण गे ला.
दुयोधन हणाला,

‘बहु तेक नवे पर् माद हातनू घडले असावेत.’
‘कु णा या हातनू ?’ कणाने िवचारले.
‘दुस या कु णा या? मा या! नाहीतर तातानं ी एवढया तातडीनं माझी आठवण

काढली नसती.’
‘दुयोधना, चु कतोस त.ू ’ शकु िन हणाला, ‘समर् ाटाचं ं तु यावर के वढं पर् े म आहे, हे

मी जाणतो. ते अंधळे असतील; पण डोळस दृ टीला ते समजायला हवं.’

‘ते मलाही माहीत होतं . ते िदवस गे ले , मामा. ते िदवस परत यायचे नाहीत.’

‘मला तसं वाटत नाही. याचं ं तु यावरचं वेडं पर् े म मी जाणतो.’

‘मग मा याबरोबर चलता?’

गडबडीने उठत शकु नीने िवचारले,

‘कु ठं?’

‘ताताकं डं! या पर् े माचा पर् यय तु हांलाही येईल.’

‘आलो असतो. पण हा पर् वास... भारी थकवा आलाय.् ’

‘तेच! आपण िवशर् ांती या! कणा, त ू येणार?’

‘जशी आ ा!’

दुयोधन णभर थाबं ला. याने महालातली संदकू उघडली, यातला एक कं ठा हाती
घेऊन संदकू बंद के ली. कणासह तो धृतरा ट्रां या दशनाला जाऊ लागला.

महालात समया पेटव यात सेवक गक झाले होते...

१६

रा जगृह अनेक समयां या उजेडात उजळले होते. धृतरा ट्रमहाराजां या समोर

िवदुर बसले होते. यां यापासनू जवळच भी माचायाचं े आसन मांडलेले होते.
दर् ोणाचायाचं ी बैठक मृगािजनावर ि थर झालेली होती. अनेक दासदासी आ ेसाठी
उ या जागी ित ठत होते.

दुयोधन आिण कण महालात येताच दर् ोणाचाय हणाले,
‘राजन!् यु वराज दुयोधन राधेय कणासह येत आहेत. या दोघाचं ी मैतर् ी अभे
आहे .’
दुयोधनाला ते ऐकू न समाधान वाटले.
एरवी दुयोधन येताच गंभीर मुदर् ा धारण करणा या भी म, िवदुर, दर् ोण यां या
मुखांवरचे पर् स न भाव पाहनू दुयोधनाचे मन मोकळे झाले.
सवानं ा वंदन क न होताच धृतरा ट्राने िवचारले,
‘दुयोधना, त ू आ याचं समजलं अन ् राहवलं नाही. मी तु यावर िकतीही रागावलो
असलो, तरी या अंध या िप या या मनातलं तु झं प सदैव मला सुखावतं. तु झा आवाज
ऐकू न खपू िदवस झाले, हणनू तु ला तातडीनं बोलावलं.’
‘तात, आप याला माझी आठवण झाली, यात साथक वाटतं.’
‘ते जाऊ दे! तु झा पर् वास चांगला झाला ना? य ा या वातावरणात तु झं मन रमलं
ना?’
‘कु णाचं रमणार नाही! तात, असा अलौिकक य मी पािहलाच नाही. योगानं आिण
तप चयनं िस बनले या शेकडो िव ानाकं डून य ाची देखरे ख होत होती. हजारो
बर् ा णां या मुखांतनू उठणा या मंतर् ानं ी भमू ीच न हे, तर सारी सृ टी भारली जात
होती. या य भमू ी या दशनासाठी ितथं शेकडो शर् े ठ नृपाचं ी रीघ लागली होती.’
‘यु वराज सांगतात, ते काहीच खोटं अथवा अितरंिजत नाही.ं ’ भी माचाय हणाले,
‘ या य ा या पानं सा ात पु य भतू लावर अवतरलं होतं,’
‘बाबा, रे , मी आता िनधा त झालो.’ धृतरा ट्र हणाले, ‘तु झा संतापी, संशयी
वभाव. तु ला तो य खपतो, की नाही, याची भीती वाटत होती. तु हांला कसली
कमतरता पडली नाही ना?’
‘कमतरता पडली तर!’
भी म, िवदुर, दर् ोणाचायानं ी एकदम एकाच वेळी दुयोधनाकडे पािहले.
दुयोधना या चेह यावरचे ि मत तसेच होते.
‘कमतरता पडली, ती आम याच बळाची. तात, तो य पांडवानं ी घडवला, तरी पार
पाडला आ हीच. सारी जबाबदारी आम यावरच होती. िवदुरकाकां या हाती सारा खच
होता. िपतामह आिण आचाय यां यावर सव य समारंभावर ल ठे व याचं काम होतं,
भोजनिवभाग दुःशासनानं सांभाळला होता. कृ पाचाय दि णादान करीत होते.’
‘अन ् तु म या...’

‘मा या... सव नृपानं ी आणलेला करभार वीकारता- वीकारता मी थकू न गेलो.’

सारे मोकळे पणी हसले.
‘कणा, तु ला कोणतं काम िदलं होतं?’ धृतरा ट्रानं ी िवचारले.

‘मला काही काम न हतं, महाराज. यामुळं या सवापं े ा मलाच अिधक य समारंभ

उपभोगायला िमळाला.’
‘महाराज!’ दर् ोणाचाय हणाले, ‘कण ितथं यु वराजाचं ा नेही हणनू गेला न हता.

अंगराज हणनू तो आमंितर् त होता.’
िवदुराचं े मन आनंदले होते. ते हणाले,
‘बाळा दुयोधना, मी आज सुखी झालो. तु म या अन ् पांडवां या मनांतलं िकि मष

या य ानं नाहीसं झालं. य भमू ीत घडलेलं तापसाचं ं दशन, मंतर् ाचं ं शर् वण अन ् सु-

संगत याचं ा पिरणाम टळे ल कसा!’
दुयोधन पु ढे झाला. हातातला कं ठा धृतरा ट्रा या मांडीवर ठे वीत तो हणाला,

‘महाराज, येताना युिधि टरानं ी हा कं ठा आपणासं ाठी िदला आहे.’
तेज वी टपो या नीलम याचं ा तो कं ठा चाचपीत धृतरा ट्र हणाले,

‘कं ठा?’

‘हो! अ यंत मौ यवान अशा नीलम याचं ा तो कं ठा आहे.’

‘ यां या मनांतला पर् े मभाव हाच मोठा. हा कं ठा पाठिव याची काही आव यकता

न हती.’

‘तात!’
‘बोल!’ धृतरा ट्रानं ी आ ा के ली.

‘य भमू ी पाहनू आ यापासनू मलाही एव इ छा झाली आहे.’
‘कसली?’

‘असा राजसयू य करावा, असं वाटतं.,’
दर् ोणाचायां या हस याने दुयोधनाने मागे वळून पािहले.
दर् ोणाचाय आप या मांडीवरचा हात उंचावनू हसत होते.
हस ू आव न होताच दुयोधनाने िवचारले,

‘काही चु कलं का, आचाय?’

‘यु वराज, राजसयू तु हांला कसा करता येईल?’

‘का?’
‘यु वराज, धृतरा ट्रमहाराज समर् ाट असताना तो य तु हांला कर याचा अिधकार

नाही. राजसयू समर् ाटपदासाठी कराराचा य आहे.’
‘दुसरा तसलाच भ य य करता येईल ना?’
‘ज र!’ दर् ोणाचायानं ी संमती िदली.
‘पण, दुयोधना!’ भी म हणाले, ‘एवढया लौकर य कर याचं मनात आण ू नकोस.’

‘का?’

‘राजसयू य ात सा यानं ी करभार िदला आहे. ते िनधन झाले आहेत. यानं ा परत

करभार सोसणार नाही.’
दुयोधना या चेह यावर वेगळे च हा य पर् कटले. दर् ोणाचायानं ा तो हणाला,

‘आचाय, राजसयू ाचा हेत ू काटा असतो, हणालात?’

‘समर् ाटपद!’

‘अन ् तो य पांडवानं ी के ला? आचाय, समर् ाट िकती असतात?’

‘समर् ाट एकच!’
‘मग धृतरा ट्रमहाराज कोण? करभार देणारे पांडवाचं े अंिकत?’

‘यु वराज!’

‘पर् शर् ाचं ी उ रं ा, आचाय! संताप ू नका.’
दर् ोणाचाय या पर् नाने गडबडले. अनपेि त आलेला तो पर् संग कसा टाळावा, हे

यानं ा सुचेना. ते कसेबसे हणाले,

‘यु वराज, गैरसमज होतोय.् खांडवपर् थासह अधं रा य यानं ा
धृतरा ट्रमहाराजानं ी तोडून िदलं, या रा या या आिधप यासाठी तो य के ला.’

‘अन ् यासाठी कौरवसामर् ा याशी जे जे राजे एकिन ठ होते, यां यावर ह ले

क न करभार वसलू के ला!’
‘य ा या पिवतर् कायासाठी तो करभार िदला होता.’ िवदुर हणाले.
िवदुरकाका, बस या जागी यायनीती या व गना क न यायनीतीचा िव तार होत

नसतो. कै क वेळा याच बु र याखाली अनीती नांदत असते. ती आक् रमण करते.’
‘यु वराज, कु णाला बोलता हे?’ धृतरा ट्र हणाले.
‘तात, शांतपणे ऐका.’ िवदुरावर दृ टी ि थरावत दुयोधनाने मागे उ या असले या

कणाकडे बोट दाखिवले, ‘काका, या अंगराजावर भीम का चालनू गेला? ते करीत

असताना पांडवानं ा हा माझा िमतर् आहे, कौरवाचं ा अंिकत आहे, हे माहीत न ह् तं, असं
का हणाराचं आहे?’

‘सव राजानी करभार ावा, िवरोध क नये, असं आ हीच कळवलं होतं, कु णी

आ ाभंग के ला असला, तर याचं पर् ायि च ...’
दर् ोणाचायानं ा आपलं वा य पु रं करता आलं नाही.
दुयोधन हणाला,
‘आचाय, फार उिशरा िनरोप पाठवलात. तोवर तु मचं अधं राना कृ णा या चतु रंग

सेने या पाठबळानं पांडवानं ी िजकलं होतं, कौरव सामर् ा या या िन ठे पायी यानं ी

आप या साम याचा िवचार न करता शसर् हाती धरलं, या राजानं ा अपमािनत पराजय

सोसावा लागला. पांडवां या आ ेनं करभार घेऊन यशाला यावं लागलं. राजसयू य
यापु ढं कौरवानं ा कधीच करता येणार नाही.’

भी माचाय संतापाने उगर् बनले.

‘यु वराज, अमंगळ िवचारानी तु ही भया याकु ल झाला आहात. कौरव समर् ा याचं

शर् े ठ व िस कर यासाठी य ाची गरज नाही. हे सामर् ा य वयंभ ू आहे, ते सवानं ा

ात आहे .’
‘एवढं शर् े ठ सामर् ा य आहे हे?’ औपरोिधकपणे दुयोधन हणाला, ‘मला माहीत

न ह् तं, िपतामह असलत अथहीन श दां या नादात तातानं ा डोलवत ठे वलंत. मी
अंधपु तर् असलो, तरी डोळस आहे. िदसतं, ते कळ याइतपत मला शहाणपण िनि चत

आहे .’
‘यु वराज!’ धृतरा ट्र शु कपणे हणाले.
‘ताल, मा! पण िवचारा िपतामहानं ा. राजसयू य ात या कृ णाला यानं ी

अगर् पजू ेचा मान िदला. कु रा याचा अिभमान या वेळी कु ठं गेला होता?
कु समर् ा याचा यु वराज यां या दृ टीला का िदसला नाही?’

‘अगर् पजू ेचा मान बलानं तोलला जात नाही. तो अिधकार धारण करणा या
पु षां या ठायी स वगु णाचं ा अिधकार असावा लागतो.’ दर् ोणाचायानं ी िनणय िदला.

‘अन ् तो या कृ णा या ठायी तु हांला िदसला? आचाय, या सभेत कृ णाचा िपता
वृ वसुदेव होता; कृ पाचायाचं ी आठवण हायला हवी होती. भी मकासारखे अनेक राजे
यो यतेचे होते. याचं ी यो यता तु म या यानी आली नाही. अन ् तो कृ ण ऋि वज

नसता, आचाय नसता व राजाही नसता याला अगर् पजू ेचा मान देऊन मोकळे झालात.’
‘दुयोधना, या महापु षाला त ू ओळखलं नाहीस. तो दैवी गु णानं ी संप न आहे. तो

भगवान आहे. तो ई वरी अवतार आहे.’ दर् ोणाचायानं ी सांिगतले.
दुयोधना या हस याने सारे सभागृह दणाणनू गेले. तो हणाला,

‘आचाय, हा सा ा कार के हा झाला? ही तु म या अंत ानाची सा , वाटतं!
के हापासनू कृ ण भगवान झाला? तु मचा, िपतामहाचं ा अन ् याचा पिरचय के हापासनू ?

के हापासनू या या अलौिकक गु णाचं ी सा तु हांला पटली? िशशुपालवधापासनू च

ना?’
‘हं!’ िवदुर िख नपणे हसले, ‘तो िशशुपाल असंच काहीतरी य सभेत बोलत होता.’

‘अन ् याच कारणा तव सव राजां या देखत िशशुपालाचा वध झाला... अन्

सा यानं ी तो उघड ा डो यानं ी पािहला.’

‘तु ला िवरोध करायला कु णी हरकत के ली होती?’ भी म गरजले.

‘एकाला ठे च लागली की, पाठीमाग यानं शहाणं हावं. तेवढं शहाणपण बाळगलं,

हणनू बरं झालं. नाहीतर िशशुपालाचं जे झालं, तेच माझं घडलं असतं. िपतामह, मी

िवरोध के ला नाही, याचं. एक कारण होतं, कौरवा नवर पोसलेले तु ही सारे या पांडवाचं े

लाचार होता...’
‘दुयोधना!’ संत त भी माचाय उभे रािहले.
‘ व थ बसा.’ दुयोधनाचा आवाज तेवढाच चढला, ‘ही पांडवसभा नाही. कौरवाचं ी

सभा आहे. सामर् ा या या यु वराजाला बोल याचं इथं काहीच पर् योजन नाही. लाचार

हटलं, हणनू राग येतो? लाचार नाही तर काय? कोण या मानानं या य ाला गेलात, ते
तरी आठवा! समर् ाट धृतरा ट्रमहाराजानं ा य ाचं आमंतर् ण ायला वत: युिधि ठरानं

यायला हवं होतं; पण आमंतर् ण पाठवलं नकु ला या ह ते. तो अपमान जाणनू बु जनू के ला

होता. तु मचा न हे, कौरवसामर् ा याचा!’
‘दुयोधना, शांत हो! संयमाला िवस नकोस.’ धृतरा ट्र हणाले,

‘संयमा या क ा यानीच ओलांड या, ितथं मी याचं ं पालन काय करणार? या
जरासंधाचं पाठबळ सदैव कौरवां या पाठीशी होतं या या पराक् रमापु ढं कृ णाला हार
घेऊन ारके ला पळालं लागलं, या जरासंधाचा वध कपटानं एकाकी गाठून या कृ णानं

करवला... अन ् या िशशुपालानं भीमाच आप या रा यात वागत के लं, आदरानं करभार

िदला, याचा स याव तेपणापायी गेलेला बळी या आम या थोर महा यानं पािहला.

कौरवां या पर् ित ठे पायी चेिदराज िशशुपालावा वध झाला अन ् कौरवां या

सामर् ा याची धुरा वाहणा यात या आप या ितघां स लागारानं ी ते चु पचाप सहन के लं.
पांडवां या सामर् ा यापदाला आचाय दर् ोणानं ी आशीवाद िदले. कौरवसभेत अिभमानानं,

िन ठे नं पर् वेश करणा या आप या राजानं ी नतम तक होऊन आणलेला अपमािनत

करभार या कौरवां या यु वराजानं वीकारला अन ् कौरवां या महामं यानं िन महा मा
िवदुरानं तो करभार पांडवा या पर् ित ठे साठी खच के ला. ध य या पांडवाचं ी आिण
यां या बु ीची! कौरवशर् े ठाकं डूनच आपला राजसयू य पार पाडणारे पांडव खरोखरच

ध य होत. तात, या पांडवां या य कुं डात कौरवाचं सामर् ा य जळत असताना पािहलं.’
‘काय बोलतोस त ू हे!’ धृतरा ट्र पु रे बेचैन होऊन हणाले.
‘ या दाहानं मा या डो यांतले अश् के हाच आटून गेले. तु मचे नेतर् कधीच

उघडणार नाहीत अन ् तु म या या स लागाराचं े उघडे डोळे तु म यासाठी दर् वनू कधीच
िमटणार नाहीत. कृ णा या नादानं अन ् पांडवा या पर् ीतीनं धुंदावले या या भुं यानं ी
कौरवसामर् ा य के हाच पोख न टाकलंय.् ते कोलमडून पडताना तु हांला पाहावं

लागणार नाही, एवढंच तु मचं भा य आहे. या भा याचा मला हेवा वाटतो.’
‘ब स कर, दुयोधना. वाटलं, हणनू हवं ते बोल ू नकोस. या िपतामहानं ी अपरंपार

क ट घेऊन हे सामर् ा य उभं के लं, या िवदुरानं आपलं बु दि् धसाम य या रा या या

वैभवासाठी वेचलं, या या हातानं ी सारी श तर् िव ा तु हांला िदली, यां या सेवेब ल
एवढे अनुदारपणाचे उदग ् ार! साधी कृ त ता तरी बाळग!’ दर् ोणाचाय हणाले, ‘ हणे,

आ ही सामर् ा य पोख न टाकलं!’
‘हो तु ही अन ् तु म या सद भ् ावानं. एक पडले िपतामह. यानं ा दोघे सारखेच. दुसरे

महा मा, आ ही सदैव जवळ असतो, हणनू आमचे दुगु ण यानं ा अिधक िदसतात अन्
पांडव दरू अस यानं ते सद ग् ु णी भासतात. तु मचा तर पर् नच नाही. तु ही सदैव

धमिनणयालाच बसलेले. तु हां ितघां या थोरपणात सामर् ा य तेवढं ढासबलं.’

‘काय झालं सामर् ा याला?’ भी मानं ी िवचारले.

‘काय झालं उघड ा डो यानं ी पाहा ना! शर् ा -प ासं ाठी िपंड घालावेत, तसे

सामर् ा याचे तु कडे के लेत. माझा िवरोध मानला नाहीत. तातानं ा घरी बसवनू या

यु धीि ठरावर राजमुकु ट चढिवला असता, तरी सामर् ा य एकसंध रािहलं असतं.

वत: या हातनू तु कडे पाडायचे अन ् नंतर भेद घडला, हणनू हळहळायचं.’
‘संघष टाळायला तेवढा एकच उपाय होता.’ िवदुर हणाले, ‘रा य तोड याची

कु णाला हौस न हती.’
‘रा य वाटून देऊन शत् तृ त होत नसतात, पण तु हांला तसं वाटलं.

कु सामर् ा याची पर् ित ठा असा लौिकक असणारी ही हि तनापरू नगरी. शत् ं ना

भयभीत करणारी, वीरानं ा आ ान देणारी तु म या खोट ा व नापायी या नगरीला

िन तेज, िन पर् भ क न टाकलंत. या नगरी या आशर् मांतनू शसर् िव े चे धडे िदले

जायने, भिू मर णाथ वीर तयार हावयाचे, जी भमू ी ख या अथानं वीरपर् स ू बनायची, या
आशर् मांतनू तु मची ानगंगेची सतर् ं सु झाली. िजतेपणी मृ यनू ंतर या वगाची िचतर् ं

रंगिव यात वीराचं ी मनं रमली. रथशाळांतनू नवे नवे तेज वी रथ िनमाण हो याऐवजी
या िन णात कलावंताकं डून शत् ची घरंदारं उभी के लीत. या म गजानं ी सुवण-
अंबा या तोल या यां या पावलानं ी रणभमू ीला धडकी भरली या गजदर् ानं ा सागाचे

सोट वाहनू आण याचं काम िदलंत. शांती या वेडापोटी तु मचं सामर् ा य िचरशांतीची
वाटचाल करित आहे हे कसं तु हांला िदसत नाही?’

‘याला उपाय...’ कं िपत सुरात धृतरा ट्रानं ी िवचारले.

‘मी शोधला आहे.’ दुयोधन हणाला.

‘कोणता?’

‘आ मघात!’
‘आ मघात?’ धृतरा ट्र उदग ् ारले.
‘हो! आ मघात! याखेरीज दुसरा माग नाही. तात, तो िवचार मनात आला, तरी

मनातच ठे वा. याचा उ चार क नका. या तु म या िव वसनीय राजसभेत बोलली

जाणारी पर् येक गो ट पांडवां या महालात पर् ित वनी या पानं उमटते. इथं तु म या

बाजु चं कोणीच नाही. यासाठी तु मचा मा यावर कोप झाला होता, ती गो ट आज मी
सांगतो. रा याची वाटणी अटळ िदसली, ते हा मीच पांडवानं ा जतु गृहात जाळून
मार याचा कट रचला. पु रोचनाकरवी मी ला ागृह उभारलं, पण या िदवशी पांडव या

घरात पर् वेश करते झाले, याच िदवशी यानं ा सावध करणारे संदेश याच पर् ासादातनू

गे ले .’
‘यु वराज!’ िवदुर कासावीस झाले.
यां याकडे पाहत दुयोधन हसला.
‘काका! मी तु हांला काही बोललो नाही. मा या योजनेनुसार ला ागृह पेटलं; पण

घरभे ां या साहा यानं पांडव सुरि त रािहले. भररातर् ी गंगे या काठी एक सुस जा

नौका पांडवानं ा तार यासाठी उभी होती. काका, आप या ानच ंनू ा भतू -वतमान िदसत
असेल. तेवढी माझी श ती नाही; पण मी यु वराज आहे. यु वराजाची दू टी ग डासारखी

ती ण असते. जे हा ती वेध घेते, ते हा सावज िनि चतपणे पंजात सापडलेलं असतं.

तात, ये तो मी.’

‘िनघालास कु ठं?’
‘कु ठंही! पण या भमू ीतनू दरू ... िजथं मानानं जगता येईल, यु वराजपदाचा िवसर

पडेल, ितथं. पांडवानं ी टाकले या िभ ेला सामर् ा य समजनू जग याचं बळ माझं नाही.’
दु योधनाने पािहले .
बेचैन झालेले धृतरा ट्र हातात या कं ठयाशी चाळवाचाळव करीत होते.

‘ताल, हा कं ठा नीलम याचं ा आहे. जाितवंत मणी आहेत ते. ते आपला गु ण

दाखिव याखेरीज राहणार नाहीत. तु ही तो कं ठा ज र पिरधान करा. नागा या

िवळ यासारखा तो शोभनू िदसेल. नीलम याचं ा गु णपर् यय पाहाराला फार काळ वाट

पाहावी लागणार नाही. दीड पर् हर, दीड िदवस, दीड स तकात तो पर् यय येतो. नील
पर् स न झाला, तर सामर् ा य पायी चालत येतं, नाहीतर सामर् ा याची धळू धाण उडून

जाते. आता सामर् ा य नाहीच. यायचं झालं, तर कदािचत या कं ठ ा या गु णानंच येईल.

ज र याची परी ा बघा. येतो, तात!’
दुयोधनाने पाठ िफरवली अन ् तो महालाबाहेर िनघनू गेला.

कण या या पाठोपाठ जात होता.
दुयोधन-कण िनघनू गेले आिण राजसभेत एकच शांतता पसरली. काही बोल याचे
कु णाला भान रािहले नाही. घसा खाक न िवदुराचे श द उमटले,

‘भारीच सं तापी, असं यमी. असलत वतनाचा पिरणाम...’
‘िवदुर, थाबं ! काही बोल ू नकोस.’ धृतरा ट्राचं ा आवाज उमटला.
िवदुराने पािहले, तो धृतरा ट्र थरथरत उभे होते. याचं े ओठ णभर थरथरले.

आिण श द उमटले,

‘एकदा तरी मला स य ऐकू दे S S’
हातातला नीलम याचं ा कं ठा धृतरा ट्राने फे कू न िदला. अंधहाताने फे कलेला तो
कं ठा फिटका या फरशीव न दरू वर जाऊन िभंतीला आदळला.
धडपडत धृतरा ट्र चालत होते. यानं ा आधार दे यासाठी दासी धावत हो या...

१७

दु स या िदवशी सायंकाळी दुयोधन-महालात दुयोधन, शकु िन आिण कण आले

होते. दुयोधनाचा संताप िनवळला न हता. तो कणाला हणाला,
‘िमतर् ा, तु या चंपानगरीम ये मला आशर् य िमळे ल?’
‘यु वराज, नगरी आपली आहे. ितथं आशर् य शोध याचं काहीच कारण नाही. पण

संतापा या भरात....’
‘संतापा या भरात न हे. या नगरीत मला आता राहावंसं वाटत नाही.’
‘पण एवढी िनरवािनरवीची भाषा कशाला?’ शकु नीने िवचारले.
‘आणखी काय हायचंय?् काल काय पर् कार झाला, माहीत आहे ना?’
‘आहे! सा या पर् ासादात तीच चचा चाल ू आहे.’
‘ती चचा अखंड चालली, तरी मला याचं सोयर-सुतक नाही.’ दुयोधन उदि् वगर्

होऊन हणाला, ‘सा या िनदर् े लादेखील मी मुकलोय.् व नातही तो य , ती मयसभा
उभी राहते. अनथाला तु ही कारणीभतू झाला आहात, मामा.’

‘मी? भले... हा चांगला याय!’
‘हो, तु ही! तरी मी, या राजसयू ाला जाऊ नये, असं हणत होतो; पण तु ही
आगर् ह के लात अन ् अपमान सोस याची पाळी आली. नजरे आड काहीही घडलं असतं,
तरी याचं दुःख एवढं वाटलं नसतं.’
‘दुयोधना, शांत हो!’ शकु िन हणाले, ‘मी तु झा संताप जाणतो; पण स याकडं दुल
क नकोस. त ू राजसयू ाला गेला नसतास, हणनू तु यािवना तो य थाबं णार होता?
शत् प ा या बळाकडं डोळे झाक क न चालत नाही. ते उघड ा डो यानं ी अन ् सावध
मनानं पाहावं लागतं. राजसयू य ात यानं ी घडवलेलं आप या स ेचं दशन तु ला घडलं
नाही का? आजवर जे राजे कौरवे वरां या पु ढं नमले होते, तेच राजे यु दि् धाि ठरावर
सुवणपु पं उधळीत होते ना? स ेचं बळ आिण सुडाची इ छा नसती, तर मयसभेत तु झी-
माझी फिजती कर याचं धाडस याचं ं झालं नसतं. दुयोधना, यु धीि ठरानं राजसयू य
क न तु म या कौरव-सामर् ा याला आ ान िदलंय.् ’
‘कौरवाचं ं बाहु बळ अजनू यानं ा माहीत नाही.’ दुयोधन उसळला.
‘बाहु बळ खरं, पण कु णाचं शकु िन उज या हातात या अंगठ ा डा या हाता या
बोटानं ी चाळवीत हणाले, यु धीि ठरावर छतर् चामरं ढाळली गेली. सव राजानं ी आप या
वैभवािनशी पांडवापं ु ढं मान झु कवली. िपतामहानं ी कृ णाला अगर् पजू ेचा मान िदला.
नाही, दुयोधना, या घटके ला तरी बाहु बळ याचं ंच आहे.’
कण शांतपणे हणाला,
‘शकु िनमहाराज, आपण एक गो ट िवसरता. या य ानं आपण िदपला असाल, पण
यामुळं कौरवानं ा दुबळे समज याचं काहीच कारण नाही. भी मानं ी अगर् पजू ेचा मान
कृ णाला िदला िकं वा दर् ोणाचायानं ी य भमू ीची सांगता के ली, हणनू एवढं, यायला
नको. उ ा पर् संग आलाच, तर हेच भी माचाय, दर् ोणाचाय, िवदुर, कृ पाचाय पर् ाणपणानं

आम या बाजलू ा उभे राहतील, यात मला याि कं िचतही संशय नाही. समर् ाट
धृतरा ट्रमहाराजां या नुस या आ ेनंही...’

शकु िन शांतपणे हणाले,
‘फार लहान आहेस त.ू अशी आशा क नका. कौरवसमर् ाट अंध आहेत... अन्
राजमातेनं पितिन ठे ची पट्टी डो यांवर बांधली आहे.’
हणनू कौरवपु तर् अंधळे आहेत थोडेच?’ दुयोधनाने िवचारले.
‘उ र हवं?’ शकु नीने िवचारले.
‘हो!’
‘कोरवपु तर् ां या डोळस चालीला िवदुरां या िनःस व नीतीचे लगाम घातलेत अन्
अंध समर् ाटाचं ा राजरथ िवंदुरां या सार यानं शतकौरवां या अ वानं ी ओढला जातो.’
‘मामा!’ दुयोधन उठत हणाला.
‘थोडं म पी! राग शांत होईल. यु वराज, संतापानं काही िस होत नाही.
पांडवां या राजसयू य ात, यां या कोषागाराची र नं मोज यात हे हात गुंतले होते,
ते हा तो संताप य त हायला हवा होता. मयसभेत पाया घस न पडला अन्
पांडवि तर् याचं ं हसणं उठलं, ते हा िभज या व तर् ाची लाज वाटायला हवी होती.
‘अंधपु तर् ानं ो’ हणनू भीमानं वाट दाखवली ते हा डोळे उघडायला हवे होते...’
‘मामा, तु हीसु ा...’
‘नाही, दुयोधना, ते दुःख मला तु याइतकं च सलतंय.् ’
‘याला काहीच का उपाय नाही?’ वै तागाने दु योधनाने िवचारले .
‘शोधला, तर आहे. ज र आहे.’
‘कोणता?’
‘सांगतो.’
शकु नीने तीन म पातर् े भरली. आपले म पातर् उचलनू यचा आ वाद घेतला.
आप या ताबं सू -पातळ ओठांव न जीभ िफरवीत शकु िन हणाला,
‘म सुरे ख आहे घे!’
दोघानं ी पेले उचलले.
कणाने िवचारले ,
‘यु ?’
‘नाही.’
‘सामोपचार?’
‘नाही.’
‘घात?’ मिू तमंत भीती कणमुखावर तरळली.
‘नाही.’
‘सांगा, मामा!’ दुयोधन उतावीळपणे हणाला, ‘हे तीन माग सोडून कोणताही
उपाय सांगा.’
‘मी खपू िवचार के ला. एकच उपाय मला िदसतो.’
‘बोला.’
‘ तू !’ शकु नीने सांगनू टाकले.
‘ !ू ’ कण-दुयोधन एकाच वेळी उदग ् ारले आिण एकमेकाकं डे पाह ू लागले.

‘असे पाहता काय?’ फासे खेळवावेत, तसा हाताचं ा चाळा करीत शकु िन हणाले,
‘दुयोधना, तो पांडवशर् े ठ यु दि् धाि ठर तू ाचा यसनी आहे. याला तू ाचं आ ान दे.
तो ितर् य आहे... अन ् ितर् य तू ाचं आ ान कधीही टाळीत नाही.’

‘पण कोण या िनिम ानं?’
‘ यात िवचार कसला पु यपर् ा तीसाठी एखादा य कर. या िनिम ानं
मयसभेसारखं सभागृह उभार. धृतरा ट्रमहाराज याला ज र अनुमती देतील. तू ाचा
पट मांडला जाऊ दे अन ् मग शकु नीचं कौश य बघ.’
‘महाराज! मा असावी.’ कण हणाला, ‘आपण वयानं मोठे . आपण पु कळ
पािहलेले, अनुभवलेले... हि तनापु रापासनू गांधार देशापयंत या अमोल व तुंचं
मू यमापन, यापार कर यात आपण िन णात. माणसाचं ी परी ा आप याइतकी दुस या
कु णाला! तरीही या तू ाचा िव वास...’
‘िनि चत बाळगा.’ आपले उ रीय सावरीत शकु िन उभा रािहला. या या वेधक
घा या डो यांत एक वेगळाच आनंद पर् गटला. ‘राधेया, मी नुसता यापारी नाही. मी
सुबल राजाचा पु तर् - गांधार देशािधपती आहे, हे िवस नकोस. हि तनापु रापासनू गांधार
देशापयंत मी जो पर् वास करतो, तो यापारासाठी न हे. ू हेच ते कारण आहे.’
‘ तू ासाठी पर् वास?’ दुयोधन हणाला.
‘हो, तू ासाठी! या भतू लावर या समर् ाटाचं ी, ऐ वयसंप न लोकाचं ी र नघरं
अिधक संप न कर यासाठी, व तर् लंकाराचं ी दी ती वाढिव यासाठी, भलू ोकीची र नं,
तलम व तर् ं, सुवणाचे सुबक न ीदार नाजकू दागदािगने, पवती दासी यां यासह या
देशात येणा या यापा याचं े तांडे याचं ी वदळ गांधार-हि तनापु र या िबकट वाटे नंच
होते .’
कण-दुयोधन शकु नीकडे पाहत होते. शकु नीचा अित-गौर वण अिधकच उजळला
होता. कृ श अंगलटीची ती उंच यि तरे खा आप या तंदर् ीत मगर् होती. डा या
खां ावरचे रे शमी उ रीय डा या मनगटावर पटबंध होऊन ळत होते. या याशी
चाळा करीत शकु िन बोलत होता :
‘िहमालया या पवतद यां या, कडेकपारीं या अ ं द वाटे नं हा पर् वास जातो.
मौ यवान नाना व तंू यत ओ यानं ी लादले या उंटां या अखंड रांगा या वाटे व न
चालत असतात. चोरां या भीतीनं सदैव सावध असणारे धनु यबाण, खड़्गधर र क
डो यांत तेल घालनू आजु बाजू या पर् देशांव न टे हळणी करीत असतात. सायंकाळी
सुरि त जागा पाहु न मु काम पडतो. पाली, राहु ट ा उभार या जातात. सेवकाचं ी
धावपळ, उंटाचं ं ओरडणं, घोड ाचं ी िखकाळीणी यां या आवाजानं वातावरण गजबजनू
उठतं, शेकोट ा पर् विलत होतात अन ् पर् काशानं रातर् उजाडते. िदवसभरा या
पर् वासानं थकलेले जीव शेकोट ां या उबा यात अन ् पवतराईव न येणा या
अंगबोच या गार यानं सावध होतात. उंची म ा या सेवनानं आर त बनले या
नेतर् कडांवर एक वेगळीच धुंदी पर् गटते... अन ् मग तू ाचा पट मांडला जातो.’
‘ तू ... बोलनू चालनू जु गार. याचा भरवसा कु णी चा? कण उदि् व न होऊन
हणाला.
कणा, मी सावध तू ी नाही. या नाना देशीं या तू ीबं रोबर मी फासे घोळवले
आहेत. िपर् यकराला आप या सखीची अंगपर् यंगं जशी जाणवतात, तशा फाशांवर

कोरले या मुदर् ा मा या सरावले या हातानं ा रातर् ी अंधारातही जाणवतात.’
‘ तू ात यश िमळे ल?’ दुयोधनाची आशा पर् गटली.
शकु िन उ र देणार, तोच कण हणाला,
‘यु वराज, जु गारा या साहा यानं यशाची आकां ा फ त मखू आिण यसनीच

बाळगतात. जु गार हा करमणुकीचा खेळ आहे. मनोरंजनासाठी याचा वापर हावा,
राजकारणात याला वाव नाही. राजकारणात बु ी अन ् बाहु बलाचाच पराक् रम हे
िवजयाचं साधन असतं. वीरानं ी याचाच अवलंब करावा, हे ठीक.’

‘राधेया, यो य तेच बोललास, तु झं अगदी बरोबर आहे.’ शकु िन हणाला,
‘राजकारणात बु ी आिण बाहु बलच शर् े ठ. त ू यो ा आहेस. वीर आहेस, बु दि् धमान
आहेस. राजसयू य ात पांडवां या मागे उभी रािहलेली कृ णाची चतु रंग सेना तू
पािहलीस. हजारो नरदर् आज आप या बळािनशी पांडवाचं ं साम य वाढवीत आहेत.
जरासंधासार या कौरवां या श तीचं ा पराभव झालाय ू आज पांडवाचं ा रणांगणातला
पराजय तु ला सहजसा या वाटतो? वाटला, तरी याला धृतरा ट्रमहाराज संमती देतील?
येणा या पर् येक घटके बरोबर पांडवाचं ं बळ वाढतंय,् हे न समज याइतका का त ू मखू
आहेस? आता रािहली बु ी. ितचाच उपयोग कराराला हवा.’

‘महाराज, बु ीची दानंसु ा परहातानं ी पडत नसतात.’ कण प टपणे हणाला,
‘दुब या अन ् अि थर हातानं ीच फासे खेळले जातात.’

शकु नीने कणाकडे रोखनू पािहले. या या नेतर् ांत िनराळाच िव वास उमटला.
आपले हात उंचावत, ते हात िनरखीत शकु िन हणाला,

‘दुबळे हात! हे हात दुबळे ? या हाताचं ी िकमया माहीत नाही, हणनू च हे उदर् ार
तु या मुखातनू िनघाले. या शकु नी या ह तलाघवावर िव वास ठे व. म ानं अि थर
बनले या या हाती जे हा फासे धरले जातात ना, ते हा ते पवतासारखे ि थर बनतात. हे
हात साधे जु गारी नाहीत, या हाताचं ा लौिकक कृ तह त, अितदेवी असा आहे. तू हणजे
अठरा यसनांतील सवशर् े ठ यसन. बाहु बलाइतकं च शर् े ठ. या ह त पशात करकरणारे
फासे पटावर घरंगळून तक थै नाच ू लागतात, ते हा राजसभागृहात नृ य करणा या
नतकी या पद यासाची आठवण होते. एकदा का ते िपंगट रंगाचे फासे पटावर फे कले
जाऊन याचं ा पद यास सु झाला की, एखादी जािरणी तर् ी अिनवार ओढीनं
संके त थळी यावी, तशी जु गा या या मनाची अव था होते. तो जु गारी युिधि ठर या
फाशां या नादावर आपलं भान हरे ल... अन ् सव व पणाला लावनू मोकळा होईल. हे तू
ल ात ठे व.’

‘या फाशाचं ा भरवसा एवढा देता?’ दुयोधनाने िवचारले.
‘मी बर् ा तर् जाणणारा कणासारखा यो ा नाही, की यानं कवचकुं डलां या
भरवशावर शत् ं ना सामोरं जावं. वीराचं ा रथ हवा तसा नेऊन शत् गाठ याइतपत माझं
सार य नाही. तु ला मदत कर यास फ त हीच िव ा मा याजवळ आहे. मा या जीवनात
याचा िव वास देता येईल, अशी एकच कला मला ात आहे. ितचा लाभ यायचा, की
नाही, हे त ू ठरव.’
‘फाशंचं साम य एवढं बलव र असतं?’
‘बलव र ? यु वराज, हे फासे पडतात खाली; पण फु रफु रतात सवांवर. यानं ा हात
नाहीत, तरी हात असणा या पु षानं ा ते दीन बनवतात. भलू ोकी या पटावर िवखुरणारे हे

फासे िद य लोकीचे िनखारे च असतात. ह त पशाला शीतल करणारे हे फासे पर् ितप ाचं ं
काळीजच थंड करवनू टाकतात. याचं ं बळ रणांगणावर या यो ापे ा, पर् बळ
श तर् ापे ा अमोघ आहे. दुयोधना, या लू ंपट युिधि ठराला तू ाचं आ ान दे आिण
या हाताचं ं लाघव बघ. राजसयू य ानं पर् म झाले या या पांडवाचं े पाची राजमुकु ट
मा या तू ा या स गट ा क न, याचं ं िव तारलेलं रा य तु या पायाखं ालचा पट के ला
नाही, तर या शकु नीला िवचार!’

‘अन ् हेच या युिधि ठरानं के लं, तर!’
‘अश य!’ तेवढ ाच खंबीरपणे शकु नीने सांिगतले, ‘राधेया, या तू ात त ू नवखा
आहेस. अनिभ आहेस. चार बाण सोडता आले, खड्गाचे चार वार जमले की, सा यानं ाच
आपण यो े आहो, असं वाटू लागतं; पण ते धैय रणांगणावर िटकत नाही. नौबतीं या
आवाजानं, रणभमू ी या दशनानं अशा वीराचं ा थरकाप होऊन जातो. यो ाला मृ यचू ं
भय असनू चालत नाही. मृ यलू ा समोर पाहताच याला वाढावं लागतं. तो सं कार
याला जपावा लागतो. रणनौबती या आवाजानं यो याला फु रण चढतं. मृ यचू ा
िवचार न करता तो शत् ला िभडतो, ते यानं जोपासले या सं कारानं. पंचक याणी
उम ा घोड ावर दुबळा जीव कधी वार होईल का? या फाशानं ा सं कार असतात. मी
अ िव े त िनपु ण आहे. असलेलं घालव यापे ा गमावलेलं िजंक याची याची बलव र
इ छा असते, यालाच हे फासे वश होतात. पापपु याची मडकी शोधीत पोट भरणा या
या दुब या युिधि ठराला या तू ात यश कसं लाभेल? ते माझंच आहे.’
कण िन र बनलेला पाहनू आनंदाने दुयोधनाने िवचारले,
‘मामा, पण तात याला सं मती....’
‘काल या तु या पराक् रमानं याचं े डोळे उघडले आहेत. कदािचत ते संमती
देतीलही; पण कोण याही पिरि थतीत ही सारी गो ट त ू तु या िप या या कानांवर
घालणं इ ट आहे. याचं ी अनुमती िमळाली, की जय आपलाच!’
दुयोधन सलगीने हणाला,
‘मामा, आता तु म याखेरीज आधार नाही. तु हीच ही गो ट तातां या कानांवर
घाला. आप याला ते चांगलं सांगता येईल. मला पटवनू देणं कठीण जाईल.’
‘ठीक आहे. त ू िचंता क नकोस. य अन ् तू राजमा य आहेत. राजनीतीला ते
ध नही आहे. धृतरा ट्रमहाराज याला िनि चतपणे संमती देतील. ते काम त ू मा यावर
सोपव. उ ा सयू ोदयानंतर यां या स लागारानं ी यानं ा भेट याआधी तु ला समर् ाटाचं ं
बोलावणं येईल, ते हा त ू ज र ितथं ये. या वेळी तू ाची भिू मका मी तयार क न
ठे वलेली असेल.’
दुयोधनाला आ वासन देऊन शकु िन िनघनू गेला.

दु योधनाने समाधानाने कणाकडे पािहले .
कण सिचं त िदसत होता.
‘िमतर् ा...’
कणाने वर पािहले. उठत तो हणाला,
‘यु वराज, हा तू मला पटत नाही. हा माग वीराचा न हे.’

‘दु सरा काही माग सु चतो?’ दु योधनाने िवचारले .
‘सुचला असता, तर तू ाचा स ला मी ऐकत बसलोच नसतो; पण सांगावंसं वाटतं,
परत एकदा िवचार कर. संपणू िवचाराखेरीज यात पाऊल टाकू नकोस. जु गार अन ् चािर य
या अशा दोन गो टी आहेत की, यांत पाय टाक याआधी िवचार करावा. नंतर पाय
माघारी घे ता ये त नाही. ये तो मी.’
दुयोधनाचा िनरोप घेऊन कण वगृही गेला, तरी तू ाचा िवचार या या मनातनू
जात न हता.

१८

सू याचे तेज आकाशात चढत होते. हि तनापरू या िदशेने दुयोधना या रथातनू

कण दुयोधनभेटीसाठी जात होता. शकु नीने सुचवलेला आिण दुयोधनाने मानलेला
तू ाचा बेत रिहत हावा, असे कणाला वाटत होते. समर् ाटानं ा पु तर् पर् े म असले, तरी

िवदुरां या स याखेरीज ते िनणय घेत नाहीत, हे कणाला पु रते ठाऊक होते. िवदुर
तू ाला कधीही संमती देणार नाही, याची खातर् ी होती. कदािचत तू ाचा बेत राधेय

फस याने दुयोधनाने रथ पाठिवला अस याची श यता होती.
रथ राजपर् ासादा या उ ानात िशरला. उ ानातनू िफरणारे मोराचं े तांडे, झाडीतनू

उठणारे याचं े आवाज कणाला मोहवीत न हते. रथ राजपर् ासादासमोर थाबं ला.
कण उतरला.
पाहतो, तो दुयोधन पर् स न मुदर् े ने पर् ासादा या पाय यांवर उभा होता.
कण रथातनू उतरताच तो भरभर पाय या उत न कणाजवळ आला. कणाचा हात

धरीत तो हणाला,
‘िमतर् ा, चल खपू बोलायचंय.् ’
कणासह दुयोधन महालात आला. सव दासदासीनं ा याने बाहेर घालवले आिण तो

हणाला,
‘िमतर् ा तातानं ी तू ाला संमती िदली.’
‘खरं ?’
‘एवढंच न हे तर, वैभवशाली, अलौिकक असं तू गृह उभार याची यानं ी आ ा

िदली आहे .’
‘या बेताला िवदुरानं ी संमती िदली?’
‘छान! काका याला कधी संमती देतील? यां यापासनू हा बेत तर संपणू गु त

राहायला हवा. सव िस ता होईल, ते हाच ते यानं ा कळे ल.’
‘यु वराज, माझं थोडं ऐकता का?’
‘सांग! मला माहीत आहे, त ू िवरोध करणार. तेही ऐकायला माझी तयारी आहे.’
‘ठीक आहे . मी काही बोलणार नाही.’
‘हे िवरोधापे ाही भयानक आहे. एवढा राग मा यावर क नकोस.’
‘नाही, यु वराज. माझा राग नाही; पण अस या चोरवाटाचं ा आशर् य वीरानं ी घेऊ

नये , असं वाटतं .’
‘चोरवाट कसली? िमतर् ा, तू राजमा य आहे.’
‘संप ीचा मोह सोडून, ती उधळ याची ताकद यावी, इतपतच. राजानं ी तू

िजंक यासाठी खेळायचा नसतो. करमणकू हावी, आिशर् तानं ा धनलाभ हावा, एवढाच
याला अथ. यापलीकडं जाऊ नये.’

‘ठीक आहे. आपण तू ाचा बेत र क .’
कण आनंदला. या उ राची याची अपे ा न हती.

‘यु वराज, मला तु मचा अिभमान वाटतो.’
‘िनदान एका िमतर् ाला तरी असं वाटावं, हे का थोडं झालं? आता यापु ढं यावरच
समाधान मानायला हवं. पांडवाचं ी स ा हळूहळू वाढत जाईल. ते आपण उघ ा
डो यानं ी पाह ू अन ् यां या वाढ या साम याबरोबर कौरवसामर् ा य गर् ासलं जाईल,
ते हा िनल जपणे, पवणी आली, असं समजनू पदरी पडलेलं दान घेऊन तृ त होऊ.
आप या दोघां या पराक् रमाची, बलव र इ छे ची तीच सांगता असेल, तर याला
पायबंद घालणार कोण?’
‘पण तू ाखेरीज दुसरा काही उपाय नाही का?’
‘त ू सांगतोस? तु ला िदसतो?’
‘नाही, हे खरं; पण तरीही हा जु गार मला पटत नाही.’
‘कमकु वत मनाला जु गार नेहमीच भेडसावतो.’
‘कमकु वत मन? माझं?’ कण छाती ं दावत हणाला, ‘िमतर् ा, अजनू या कणाची
पारख झाली नाही! िमतर् ा, सांग की, या इंदर् पर् थावर चालनू जायचं, हणनू . बरोबर
दळ िकती आहे, याचा िवचार मा या मनात येणार नाही. शत् पर् बळ आहे, हे मी यानी
घेणार नाही. हा कण शत् वर तु टून पडला, एवढंच तु ला िदसेल.’
दुयोधन हसत होता.
कणाने संतापनू िवचारले,
‘का ? खोटं वाटतं?’
‘नाही. खोटं नाही वाटत!’
दुयोधन गंभीर झाला,
‘पण, िमतर् ा, जु गार आणखी काय वेगळा असतो?’
‘जु गार?’
‘नाहीतर काय? शत् बलव र असताही यावर तु टून पडणं हा जु गार नाही?’
कण चिकत झाला होता.
‘िमतर् ा, या जीवनात अशी कोणती गो ट आहे की, जी जु गार नाही? रणांगणात
कोणता शत् समोर येणार आहे, या या खेचले या पर् यंचेला कोणता अघोरी बाण
जोडला आहे, हे का माहीत असतं? जय-पराजय माहीत नसता, शत् वर वीर चालनू
जातो, तो जु गार नसतो? तु झा ज म होताच तु ड ा मातेनं तु ला जलपर् वाहावर सोडून
िदलं, तो तु या जीवनातील खेळलेला जु गारच न हे का? संसारात जोडलेली प नी,
मानलेला िमतर् , तोडलेला संबंध हा हरघडी खेळ या जाणा या तू ाचाच भाग नाही
का? िमतर् ा, उभं आयु य पावलोपावली जु गार खेळ यात जातं. ती दानं टाकत जा यात
भय वाटत नाही. पटावर या जु गाराचं भय वाटतं?’
‘यु वराज, बोलनू चालनू जु गार. याचं दान कु णा या बाजनू ं पडणार, याची वाही
कोण दे णार?’
‘अरे , जु गार हणजे िजंकणं, नाहीतर हरणं. या दैवा या फाशानं ी हरवलेलं
िजंकू िकवा असलेलं ह . दो हीलाही माझी तयारी आहे.’
‘ठीक! तू , तर तू !’ कण हणाला.
‘त ू िचंता क नकोस. या तू ात जय आपलाच आहे. आता लौकरात लौकर तू गृह
कसं उभारल जाईल, ितकडं ल ायला हवं. हे तू गृह मयसभेपे ा शर् े ठ असेल. ितथं

पाणी िदसत असता पाणीच राहील, भमू ी असणार नाही. िभंत िदसत असता ार राहणार
नाही. फिटकभमू ी फिटकाचीच राहील. यावर पाय ठे वला असता जल पश घडणार
नाही.’ दुयोधना या डो यांत सडू ाचे तेज पर् गटले होते. चेह यावर हस ू होते. ‘कणा, या
मत पांडवानं ा मा या तू गृहात पाय टाकू दे. डो यासं मोर पाणी िदसत असता आप या
पावलानं ी गटांग या खा या लागतील. िभंत माहीत असनू तीवर म तक फोडून यावं
लागेल. फिटकभमू ीवर उभं राहनू ही पायाचं ं बळ सर यानं याच भमू ीवर ढासळावं
लागेल. चल, िमतर् ा, आता अवधी फार थोडा आहे. तू गृहाची जागा मामानं ी िनि चत
के ली आहे. ते पु ढं गेले आहेत. ती जागा पाहायला आप याला जायचंय.् ’

दुयोधनासह कण तू गृहाची संकि पत जागा पाहायला गेला.

रातर् ी कण आप या श यागृहात म पान करात बसला होता. अधीरथाबरोबर
द् म, वृ षकतु , शत् ं जय यां याशी मनसो त ग पा मार याने कणा या मनावरचे दडपण
खपू कमी झाले होते. तोच वृषाली श यागृहात आली. कणाने ित याकडे पािहले.

कणाने िवचारले ,
‘वे ळ झाला?’
‘हो! सासबू ा चे पाय चेपीत होते.’
‘आई झोपली?’
‘नाही. जा या आहेत.’
‘मग झोपेपयंत थाबं ायचं, की नाही?’
‘ याच नको हणा या.’
‘का? आई काय हणाली?’
वृषाली उ या जागी लाजली.
कणाने कलते होऊन वृषालीचा हात पकडला. ितला आप या शेजारी बसवीत याने
िवचारले ,
‘सांग ना!’
‘अं हं !’ वृ षाली आणखी लाजली.
‘सांगावं लागेल!’ कणाने हट्ट धरला. ‘काय हणाली आई?’
वृषालीचा चेहरा गोरामोरा झाला. ती क टाने हणाली,
‘ या हणा या... तो वाट पाहत असेल.’
कण मोठ ाने हसला आिण वृषाहलीला जवळ आढात असता ध का लागनू
मंचकावरचा म ाचा पेला कलंडला. म सांडले.
वृषाली हणाली,
‘पे ला सांडला ना?’
‘जु गारातला एक पेला सांडला, हणनू झारी िरती होत नाही.’
‘कसला जु गार?’
‘साराच जु गार! तु झा-माझा िववाह हाही एक जु गारच!’
‘काय बोलता?’
‘आजच मला ते ात झालं.’ कण हसनू हणाला, ‘वस,ू आपण श यागृहात हसतो

आहोत. आनंदात आहोत. आणखी काही वेळानं भांडणार नाही कशाव न? हा जु गारच
नाही का?’

‘फार ऐकलं. उठा! ‘वृषाली हणाली, ‘रातर् फार झाली.’
कण उठत हणाला,
‘जु गाराचं काय?’
‘ याचा िवचार तु ही क नका.’ वृषाली हसनू हणाली, ‘श यागृहात फासे
तर् ी या हाती असतात. पु षाका न हे.’
कणाने पािहले .
वृषाली श यागृहाची समई शांत करीत होती. उजेड मंदावत होता....

१९

दु योधना या संकि पत य ा या आिण तू गृहा या कामाला सु वात झाली.

राजपर् ासादासमोर पांडवाचं ा य मंडप िफका पडावा, असा भ य मंडप उभार यासाठी
काम सु झाले. राजपर् ासादा या िव तीण उ ाना या एका भागात तू गृहा या
उभारणीला सु वात झाली. शेकडो िन णात कारागीर, िश पी या कामावर होते.

तू गृहा या कामावर ल ठे व यासाठी हु शार आिण त पर सेवकाचं ी नेमणकू झाली
होती. दुयोधनाला याखेरीज काही सुचत न हते.

तू गृह तयार झाले. शेकडो कोरीव तंभानं ी ते तू गृह तोलले होते. यां या
कमानीवं र सुवणाम ये वैडूयर ने जडवनू िचतर् िविचतर् वेलप ी िचतारली होती. या
सभागृहाला अनेक ारे आिण अनेक वातायने ठे वली होती. सभागृहाचे महा ार
र नांिकत सुवणाने मढवले होते. तू गृहा या िभंतीवं र तू पटाची सुबक िचतर् े िचतारली
होती, पर् वेश ारावर तू खेळतानाचे िशवपावती िचतारले होते. सभागृहा या बैठकीची
जागा अधचंदर् ाकृ ती आयोजली होती. सभागृहा या जिमनीपासनू थोड ा उंचीवर ती
बैठक होती. या बैठकीवर शेकडो सुवणासने चढ या पाय यानं ी मांडली होती. म यभागी
समर् ाटासं ाठी मोतीलगाचे छतर् चामर असलेले, र नजिडत सुवणिसंहासन ठे वले होते.
चढ या पायरीने मांडलेली ती अधचंदर् ाकृ ती बैठक अशी होती की, कोण याही
थानाव न तू गृहात मांडलेला पट प ट िदसावा. सभागृहात जाताच समर् ाटां या
िसंहासनामागे फिटक-िभंतीवर िचतारलेले भ य िचतर् डो यांत भरे . या िचतर् ात पंख
पस न नागावर झेपावणारा ग ड दाखिवला होता.

या अधचंदर् ाकृ ती बैठकी या समोर चकचकीत फिटकभमू ीवर ह तदंती, कोरीव
काम के लेली, न ीदार, मोठी आसने ठे वलेली होती. चंदनाचे चौरंग ठे वले होते. यांवर
पसरलेले तू पट, स गट ा, फासे िदसत होते.

तू गृह आता पु रे झाले होते.
दुयोधन कणासह समाधानाने ते तू गृह पाहत होता. ते तू गृह पाहत असताना
दुयोधना या चेह यावरचे समाधान प टपणे िदसत होते. तो कणाला हणाला,
‘कणा, या तू गृहात काही कमतरता वाटते?’
‘नाही, यु वराज! तू गृह सवाथानं पिरपणू आहे. तू गृहाब ल मा या मनात मुळीच
आकषण नाही; पण हे तू गृह पािह यावर आपणसु ा फासे घोळवावेत,असं वाटतं.’
दुयोधन हसला.
‘आता फार काळ वाट पाहावी लागणार नाही. मामानं ी स तमीचा मुहतू िनवडला
आहे .’
‘एवढ ा नजीकचा?’
‘ यात काय अवघड आहे? य ाची सव तयारी झालीच आहे. कालच तातानं ी
िवदुरानं ा इंदर् पर् थाला जाऊन पांडवानं ा घेऊन यायला सांिगतलं आहे.’

‘िवदुरां या करवी आमंतर् ण?’

‘हो, राजसयू य ात पांडव थकले आहेत. इथं येतील, चार िदवस राहतील. याचं ा
शर् मपिरहार होईल... नृ य, गायन, तू यांत याचं ं मनोरंजन होईल.’

मागे पावलाचं ा आवाज झाला.
दुयोधनाने वळून पािहले. दुयोधनबंध ू िवकण आत येत होता. याने सांिगतले,
‘महा मा िवदुरकाका येत आहेत.’
दु योधनाने कणाकडे पािहले ,

‘पािहलंस, िमतर् ा, आम या काकानं ा के वढं आयु य आहे, ते!’ िवकणाकडे वळून
दुयोधन हणाला, ‘येऊ देत; पण इंदर् पर् थाला ते जाणार आहेत ना?’

‘हो! सव तयारी झाली आहे. मीही बरोबर जात आहे; आज भोजन झा यानंतर...’

िवकणाला पु ढे बोलता आले नाही.
महा ारातनू िवदुर आत येत होते. िवदुराचं ा चेहरा िचताक् रांत होता.
दुयोधनाने वंदन के ले.
कणाने दुयोधनाचे अनुकरण के ले.
दुयोधन हणाला,
‘काका, बरं झालं, तु ही आलात, ते! तु ही एकदा हे तू गृह पाहायला हवं होतं.’
िवदुराचं ा हात ध न अधचंदर् ाकृ ती सभा थानापु ढे नेत तो हणाला, ‘पाहा, काका! या

सव सुवणिसंहासनांवर आमंितर् त राजे बसतील. कौरवशर् े ठ असतील. समोर पाय यांवर

म यभागी जे िसंहासन िदसतं ना, ितथं समर् ाट बसतील. यां या जवळ या

सुवणिसंहासनावर भी माचाय असतील. तु म यासाठी मातर् नेहमीची तातां या जवळची

जागा ठे वली नाही. तू प ट िदसावा, हणनू तू ालगत हे सुवणासन मंडल आहे...’
थकलेले िवदुर हणाले,
‘यु वराज, धृतरा ट्रमहाराजानं ी पांडवानं ा आमंतर् ण दे यास मला आ ा के लीय.् ’

‘ते मला माहीत आहे, काका! िकं बहु ना मीच तो आगर् ह धरला. मी तातानं ा आवजनू
सांिगतलं की, तु म याखेरीज दुस या कु णाला पाठव ू नका.’

‘अस या गो टीत मला रस नाही.’

‘का? रस नसायला काय झालं? पांडवां या राजसयू ात तर तु मचा आनंदरस ओसंडत
होता. इथंही य होणार आहे. मयसभेऐवजी तू गृह आहे.’

‘हा तु मचा तू आिण य खरा असता, तर मी हषानं इंदर् पर् थाला गेलो असतो.’
‘मग हा खरा य नाही? ऐक, कणा, काका काय हणतात, ते!’ दुयोधन हसला.
िवदुर हणाले,
‘दुयोधना, माझं ऐक. हा तू त ू घडव ू नकोस. िनदान पांडवानं ा इथं आण याचं मला

सांग ू नकोस.’

‘काका, मी तु हांला कोण सांगणार? तातानं ी सांिगतलं. मी नुसतं सुचिवलं.’

‘तेच ते! पण हा माझा आगर् ह कशाला धरतोस?’

काका, तु हांला आम यापे ा पांडवाचं ं पर् े म अिधक. तु ही याचं े पाठीराखे.’

‘मी कसली पाठराखण करणार?’
दुयोधनाचे हा य णभर िवरले; पण णभरच.
‘वा, काका! तु ही पाठीशी नसता, तर ला ागृहातनू ते वाचले नसते. तु ही

नाव ठे वली नसती, तर ते गंगापार कसे गेले असते? मला सगळं माहीत आहे,

काका!’

‘अन ् तरीही मला पाठवतोस?’

‘हो! जसे तु ही पांडवाचं े िहतकत, तसेच ताताचं े स लागार. तु ही पांडवापं ासनू

काही लपवनू ठे वणार नाही... अन ् मा यावर िव वासघाताचा आरोप येणार नाही.’
‘कणा, हा स ला तु झा का?’ िवदुरानं ी िवचारले.

‘ याचा काही यात संबंध नाही, काका.’
‘कणा, हा तु झा स ला का?’ परत िवदुरानं ी िवचारले. ‘अन ् हो हणनू उ र िदलं,

तर!’
िवदुर मान हलवीत हणाले,

‘मला पटायचं नाही त ू असा तू ाचा माग अवलंबणारा न हेस. त ू यु प करशील;

पण तू ...’

‘मग मला कशाला पर् न िवचारलात?’ कण हणाला.
‘काका, तातानं ी सांिगत यपर् माणं तु ही इंदर् पर् थाला जा. समर् ाट युिधि ठरानं ा

सव सांगा. तू ाचं आमंतर् ण ा. यानं ा हणावं, य हे िनिम आहे. तू हे आ ान

आहे. य भमू ीत या सुगर् ास भोजनासाठी यानं ा बोलावलं नसनू , तू खेळ यासाठी
यानं ा पाचारण के लंय.् यानं ा सांगा, हणावं, सुबलपु तर् गांधारदेशािधपती शकु िन
महाराज तू ाला बसणार आहेत. अ िव े त िनपु ण अशी याचं ी कीती आहे. ते कृ तह त
हणजे आप या इ छे नुसार फासे टाक यात िनपु ण आहेत. अितदेवी- हणजे मयादेचं

उ लंघन क न तू खेळणारा- असाही याचं ा लौिकक आहे. यां याबरोबर तू खेळणं

हणजे सा ात पराजय भोगणं. हे सारं या युिधि ठराला सांगा आिण तू ाचं आमंतर् ण

ा. स मानानं या सवानं ा घेऊन या.’
दुयोधना या बोलानं ी कण आशर् चयचिकत झाला होता. दुयोधनाने तू ाचे सारे

रह यच िवदुरानं ा सांिगतले होते. तो न राहवनू हणाला,

‘यु वराज, असा िनरोप पाठिवला, तर कोणता सु तू खेळायला आपणहनू येईल!’
‘सु येणार नाही; पण तो येईल. आप या हातानं आपलं सव व हरे ल. हरावंच

लागेल. कारण तो तू ाचा यसनी न हे, तर खोटा समर् ाटही आहे. या समर् ाटपदासाठी

तरी याला तू ात उतरावंच लागेल.’

‘समर् ाटपदाचा काय संबंध?’

‘काय संबंध? िमतर् ा, तो युिधि ठर एकदा हे आ ान नाका दे... अन ् मौज बघ.

ितर् य कधीही तू ाचं आ ान नाकारीत नाही... अन ् जो ितर् य नाही, याला समर् ाट

बन याचा अिधकार नाही. नाही, िमतर् ा, या युिधि ठराला यावंच लागेल.’
दुयोधन मोठ ाने हसत होता. िवदुर तू गृहाबाहेर जाईपयंत तो हसतच होता...

२०

दु योधनाचे भाकीत खरे ठरले. इंदर् पर् थाहनू िवदुराबरोबर पांडव आप या

पिरवारासह हि तनापु राला आले. कौरवां या राजपर् ासादातच पांडवाचं े वा त य होते.
य ासाठी आले या राजानं ा पांडव-कौरवाचं े ते स य पाहनू समाधान वाटत होते.
पांडवां या सुखसोयीतं कोणतीच कमतरता ठे वली न हती. सुगर् ास भोजना या
सामुदाियक भ य पं ती, नृ यगायनाचं ी करमणकू यांत पांडव सुखी होते.

य ाची सांगता झाली आिण या रातर् ी पांडव आप या शयनगृहात सुशर् ा य
गायन ऐकत श येवर पडून रािहले. ि तर् यां या सहवासात यानं ी ती शुभ रातर् सुखाने
घालवली.

उषःकाली वैतािलक तुितपाठ क लागले असता पांडव जागे झाले. आह्िनक
आटोपनू ते धृतरा ट्रा या भेटीसाठी राजगृहात गेले. राजसभेत भी माचाय, दर् ोणाचाय,
िवदुर याखं ेरीज दुयोधन, िवकण तेथे होते. ेमकु शल झा यानंतर धृतरा ट्र हणाले,

‘युिधि ठरा, यु वराज दुयोधनानं या य ाबरोबरच तोरण फिटका नावाचं तू गृह
उभारलं आहे. या तू गृहात जाऊन आज या सुखाचा आ वाद या.’

युिधि ठराने संमती देत हटले,
‘आपली आ ा! तू गृहाब ल मीही ऐकलंय.् तू ाचं आमंतर् ण वीका नच मी इथं
आलोय.् ’

जे हा युिधि ठरा या समवेत धृतरा ट्र तू गृहात गेला, ते हा तेथे सारे राजे,
मानकरी, पर् िति ठत नागिरक सभेम ये आपाप या आसनांवर बसले होते. धृतरा ट्राचा
हाता ध न संजय यानं ा सभागर् हात नेत होता, ु गृहाची रचना समजावनू सांगत होता.

तू गृहात अनेक कु शल तू कार तो तू पाह यासाठी गोळा झाले होते. या सवाचं ा
पिरचय युिधि ठराशी क न दे यात आला.

धृतरा ट्रमहाराज िसंहासनावर बसताच सारे परत आपआप या जागी बसले.
तू गृहात शांतता पसरली.

दुयोधन उभा रािहला आिण हणाला,
‘तात, आप या आशीवादानं तू गृह तू ासाठी िस झालं आहे. हा अलौिकक तू
पाह यासाठी आमंितर् त राजे, राजनगरीचे पर् िति ठत नागिरक, कौरववीर गोळा झाले
आहेत. या तू ात भाग घे यासाठी राजसयू य क न समर् ाट बनलेले युिधि ठर
महाराज आप या बांधवासं ह इथं आले आहेत. या तू ाला आशीवाद दे यासाठी िपतामह
भी म, महा मा िवदुर, दर् ोणाचाय, कृ पाचायां यासारखे शर् े ठ इथं आले आहेत. तू ाला
अधीर बनले या या सभागृहाला आपली आ ा हावी.’
धृतरा ट्रचा गंभीर वर उमटला,
‘मुलानं ो, तू हणजे कलहाचं मळू आहे. मृ यचू ं ार आहे, असं मला अनेकानं ी
सांिगतलंय.् पण तू राजमा य, धममा य अस यानंच मी या तू ाला अनुमती िदली

आहे. ते हा नेहबु ीनं आिण मोक या मनानं हा तू खेळा.’
दुयोधनाची दृ टी युिधि ठरावर गेली.
युिधि ठर उभा रािहला. याने दुयोधनाला िवचारले,

‘माझं तू कु णाशी होणार व मी िजंकले या पणाची हमी कोण देणार, हे पर् थम
मला समजायला हवं. यानंतर मी तू गृहात उतरे न.’

दुयोधनाने प ट श दांत सािगतले,
‘हे भपू ते, तु ला आधीच सांिगत यापर् माणं माझे मातु ल सुबलपु तर्

गांधारदेशािधपती शकु िनमहाराज आप यासह तू खेळतील अन ् आपण तू ात जे पण
िजंकाल, ते मी पु रवीन. या मा या वचनाला ही सभा सा आहे.’

शकु िन आप या आसनाव न उठले. ते युिधि ठराला हणाले,

‘युिधि ठरा, मी तु यासह तू खेळायला तयार आहे. सव िस ता झाली आहे.’
युिधि ठराने एकदा सभेव न दृ टी िफरवली. तो हणाला,

‘शकु िनमहाराज, समर् ाटानं ी सु वातीलाच सांिगतलंय ् की, तू हे पापाचं मळू आहे.

तू कार नेहमीच कपटाचा अवलंब करतात.’

शकु िन हसले,

‘राजा, त ू ानी आहेस. या जगातलं आ ान असंच असतं. िव ान अिव ानाला,
अ तर् अकृ ता तर् ाला अन ् बलवान दुबलाला असंच आ ान देत असतो. तु ला माझी
भीती वाटत असेल, तर याच वेळी तू ातनू परावृ हो!’

णात युिधि ठराची मान ताठ झाली. आपले उ रीय सावरीत तो पाय या उतरत

तू पटाकडे जात असता हणाला,

‘मी तू ाला तयार आहे.’

शकु नी या चेह यावर िवजयाचा आनंद पर् गटला आिण तोही पटाकडे चालू

लागला.

सभा थानासमोर ठे वले या तू पटाकडे सवाचं े ल वेधले होते. जेथे तू पट मांडला

होता, ती भमू ी उणाव तर् ाने आ छादलेली होती. युिधि ठराने आपली जागा घेतली.
या यामागे भीम, अजु न, नकु ल, सहदेव िचंताक् रांत मुदर् े ने बसले. पटा या दुस या

बाजलू ा शकु नीने जागा घेतली.

शकु नीने एकदा सभा थान िनरखले. युिधि ठरावरची नजर न काढता शांतपणे

आप या बोटांतील अंगठ ा काढ या आिण या जवळ या आसनावर ठे व या.
सभा थाना या खाली पटानजीक बसले या िवदुराकं डे पाहनू पटावरचे फासे हाती घेतले.
उलटी मांडी घालनू शकु नीने फासे घेतलेले हात कानाजवळ नेले आिण ते फासे हातात

घोळव ू लागला. शकु नीचा आवाज उमटला,

‘बोल, राजा, तु झा पण बोला...’

युिधि ठराचा हात ग याशी गेला होता. या हाताचा पश ग यात या अमू य

हाराला झाला. युिधि ठर हणाला,

‘हा मू यवान हार मी पणाला लावतो.’

शकु नीने फासे घोळवले आिण पटावर फे कले. सा याचं े डोळे पटाला िभडले आिण

शकु नीचा आवाज उठला,

‘राजा, मी डाव िजं कला...’

दुयोधना या मुखावर िवजयी ि मत उमटले.
याने जवळ बसले या कणाकडे पािहले.
कणाचे कु तहू ल वाढले होते. या या चेह यावर ि मत पर् गटले होते.

पवताव न िशलाखंड सुटावा आिण पवतउताराव न जात असताना अनेक
िशलाखंड याने सोबत यावेत, तसे ग यात या हारापाठोपाठ दास, दासी, गोधन,
ऐ वय, यासं ह आपले रा यही ह न युिधि ठर मोकळा झाला; पण ितथे याचे पतन
थाबं णारे न हते. सारे हर यावर युिधि ठराची दृ टी आप या पाठीशी बसले या
भर् ा यांवर िखळली आिण एकापाठोपाठ पणाला लावलेले नकु ल, सहदेवही िजंकले गेले.
युिधि ठराला काय पणाला लावावे, हे सुचेना. शकु िन हणाला,

‘राजा, थाबं लास का? सावतर् भावानं ा पणाला लावलंस आिण भीम, अजु न सुरि त
ठे वलेस. हाच तु झा धम?’

युिधि ठर या बोलानं ी संतापला आिण भीम-अजु नानं ाही पणाला लावनू मोकळा
झाला; पण ते िजंकताच शकु िन हणाला,

‘राजा, त ू सारं हरलास.’
‘नाही, मी सव व हरलो नाही. अजनू मी इथं आहे. या देहानं आिण मनानं फ त
धमच आचरला आहे. आता मी वत:ला पणाला लावतोय.् मा या पवू पु याईवर मी
तू ात गमावलेलं परत िमळवीन.’
पण तीही युिधि ठराची भर् ांतच ठरली. तू ाचे फासे युिधि ठरा या िव पडले
होत.
ते पाहनू सभेत खळबळ िनमाण झाली. सभागृहाला भरपरू वातायने असनू ही
पर् येकाचा जीव कासावीस होऊ लागला.
हताशपणे युिधि ठर या फाशाकं डे पाहत होता.
‘राजा!’ शकु िन हणाला, ‘तु याजवळ तु झं धन िश लक असता, ते तसं राखनू
ठे वनू वत:ला पणाला लावायला नको होतं. ते पाप आहे.’
‘माझं धन हरवलंऽ ऽ... काही िश लक नाही...’
‘नाही कसं? अ ाप तु झी िपर् य भाया अविश ट रािहली आहे ना? ती पाचं ाली तु झं
धन नाही?’
सा याचं े वास िजथ या ितथे थाबं ले. खोटी पर् ित ठा आिण ई या यानं ा बळी
पडलेला युिधि ठर ते एकू न सरसावला. आप या आवाजात याने िवचारल,
‘पाचं ाली...?’
‘हां? ती अजनू िश लक आहे. ती पणाला लावलीस आिण त ू पण िजंकलास, तर,
राजा, त ू आम या दा यातनू मोकळा होशील. आ ही पण िजंकला, तर दर् ौपदी आमची
दासी होईल. आहे मा य?’
देहभान िवसरलेला युिधि ठर हणाला,
‘हां! आहे मा य! ऐक, शकु ने, िजचे नेतर् शरदऋततू ील कमलदलासारखे आहेत,
िज या अंगाला शर कालीन कमलाचं ा गंध येतो, िजचे काळे व कु रळे के स िवपु ल व
सुदीघ आहेत, िजचा म यभाग य वेदीपर् माणे रे खीव आहे अन ् िज या अंगावर िवरळ

के स आहेत, अशा बु दि् धमती, कलंकिवधुरा सवांगसुंदर दर् ौपदीचा पण लावनू मी

तु याशी तू खेळतो.’
युिधि ठरा या या बोल याने सा या सभेला घृणा आली आिण सभेचा संके त

ल ात न घेता ‘िध कार असो’ असे ितर काराचे श द सभेम ये उमटू लागले. भी म,
दर् ोण, कृ प यां या अंगानं ा दरद न घाम सुटला. िवदुर दो ही हातांत म तक ध न

बसला. चेतनाशू य झा याने या या नेतर् ांत अश् ही िदसत न हते.

शकु नीचे हात उंचावले गेले आिण भयाण शांतता पसरली.
दुयोधन उठून उभा रािहला होता.

पर् लयासाठी आतु र झालेल फासे शकु नी या बोटां या िपंज यात करकरत होते...