หนังสือเรียน สุขศึกษาและพลศึกษา ม.4-6

หนงั สอื เรียน รายวิชาพืน้ ฐาน

สขุ ศึกษาและพลศึกษา 3

ม. 4–6

กลมุ สาระการเรยี นรสู้ ขุ ศกึ ษาและพลศกึ ษา
ตามหลกั สตู รแกนกลางการศกึ ษาข้นั พนื้ ฐาน พุทธศกั ราช 2551

ผเู้ รยี บเรียง
รศ. ดร.สมหมาย แตงสกุล B.S., M.S., Ph.D.

ผศ.เชาวลิต ภมู ภิ าค กศ.บ., กศ.ม.
สมาพร ย่ิงคณุ ธนา ศษ.บ., ศษ.ม.

ผู้ตรวจ
พ.อ. ดร.สมนึก แสงนาค กศ.บ., ค.ม., ค.ด.

สมาน ถวิลกิจ กศ.บ.
พัฒน อตุ ตโมบล กศ.บ., กศ.ม.

บรรณาธกิ าร
วิชุดา คงสุทธ์ิ ค.บ., ค.ม.
ทวิ าวลี บญุ ญดิษฐ์ วท.บ., วท.ม.

หนังสอื เรียน รายวิชาพื้นฐาน

สุขศกึ ษาและพลศกึ ษา 3

ช้ันมัธยมศึกษาปท ี่ 4–6
กลมุ สาระการเรียนรูสุขศึกษาและพลศึกษา
ตามหลกั สูตรแกนกลางการศึกษาข้ันพืน้ ฐาน พทุ ธศกั ราช 2551

สงวนลขิ สทิ ธ์ติ ามกฎหมาย
หามละเมิด ทำซ้ำ ดดั แปลง เผยแพร
สวนหนง่ึ สว นใด เวนแตจะไดร บั อนญุ าต

ผเู รียบเรียง รศ. ดร.สมหมาย แตงสกุล
ผศ.เชาวลติ ภมู ภิ าค
สมาพร ยงิ่ คณุ ธนา

ผตู รวจ พ.อ. ดร.สมนกึ แสงนาค
สมาน ถวลิ กจิ
พฒั น อตุ ตโมบล

บรรณาธิการ วชิ ุดา คงสุทธิ์
ทิวาวลี บญุ ญดษิ ฐ

ISBN 978-974-18-6231-3
พมิ พท์ ี่ บริษัท โรงพิมพว์ ัฒนาพานชิ จำกดั นายเริงชัย จงพิพฒั นสขุ กรรมการผจู้ ดั การ

ค�ำ น�ำ

หนังสอื เรียน รายวชิ าพ้นื ฐาน สุขศกึ ษาและพลศึกษา ชั้นมัธยมศกึ ษาปท ่ี 4–6 ชุดนี้ จัดทำขึน้
ตามหลักสูตรแกนกลางการศึกษาข้ันพ้ืนฐาน พุทธศักราช 2551 สำหรับผู้เรียนระดับช้ันมัธยมศึกษา
ตอนปลาย ประกอบไปด้วย 3 เล่ม ได้แก่ หนังสือเรียน รายวิชาพื้นฐาน สุขศึกษาและพลศึกษา 1
ม. 4–6 (ม. 4), หนังสือเรียน รายวิชาพ้ืนฐาน สุขศึกษาและพลศึกษา 2 ม. 4–6 (ม. 5), และ
หนงั สอื เรยี น รายวชิ าพนื้ ฐาน สขุ ศกึ ษาและพลศกึ ษา 3 ม. 4–6 (ม. 6) แตท่ ง้ั นค้ี รสู ามารถเลอื กใชห้ นงั สอื
เลม่ ใดตามลำดบั กอ่ น–หลงั กไ็ ด้ ตามตวั ชว้ี ดั ทม่ี ลี กั ษณะเปน็ แบบชว่ งชน้ั ตามความเหมาะสมของสถานศกึ ษา
โดยในเล่มนี้มีเปาหมายให้นักเรียนและครูใช้เป็นส่ือในการจัดการเรียนรู้เพื่อพัฒนานักเรียนให้มีคุณภาพ
ตามมาตรฐานการเรียนรู้ ตวั ช้ีวัดท่ีกำหนดไว้ในหลักสูตร และสาระการเรยี นรแู้ กนกลาง พัฒนานกั เรยี น
ให้มีสมรรถนะสำคัญตามท่ีต้องการทั้งด้านการส่ือสาร การคิด การแก้ปญหา การใช้ทักษะชีวิต และ
การใชเ้ ทคโนโลยี ตลอดจนพัฒนานักเรียนใหม้ คี ณุ ลกั ษณะอนั พึงประสงค ทำประโยชนใ หส้ งั คม เพอ่ื ให้
สามารถอยรู่ ว่ มกบั ผอู้ น่ื ในสงั คมไทยและสงั คมโลกไดอ้ ยา่ งมคี วามสขุ

ในการจัดทำหนังสือเรียนชุดนี้ คณะผู้จัดทำซึ่งเป็นผู้เช่ียวชาญในสาขาวิชาและการพัฒนาส่ือการ
เรยี นรู้ ไดศ้ กึ ษาหลกั สตู รแกนกลางการศกึ ษาขนั้ พน้ื ฐาน พทุ ธศกั ราช 2551 อยา่ งลกึ ซงึ้ ทงั้ ดา้ นวสิ ยั ทศั น
หลักการ จุดหมาย สมรรถนะสำคัญของนักเรียน คุณลักษณะอันพึงประสงค สาระและมาตรฐาน
การเรียนรู้ ตวั ชว้ี ัดของสาระการเรียนร้แู กนกลาง แนวทางการจัดการเรียนรู้ แล้วจึงนำองคค วามรู้ที่ไดม้ า
ออกแบบหน่วยการเรียนรู้ แต่ละหน่วยการเรียนรู้ประกอบด้วยตัวช้ีวัดช่วงชั้น ผังมโนทัศนสาระ
การเรียนรู้ ประโยชนจากการเรียน และคำถามนำสู่การเรียนรู้ เนื้อหาสาระแต่ละเร่ืองแต่ละหัวข้อ
เรื่องน่ารู้ กิจกรรมพัฒนาการเรียนรู้ แหล่งสืบค้นความรู้ บทสรุป กิจกรรมเสนอแนะ โครงงาน
การประยุกตใช้ในชีวิตประจำวัน คำถามประจำหน่วยการเรียนรู้ นอกจากน้ีท้ายเล่มยังมีบรรณานุกรม
และอภธิ านศัพท ซงึ่ องคประกอบของสอื่ การเรียนรูเ้ หล่านจี้ ะช่วยส่งเสริมให้นักเรียนเกิดการเรียนรู้อย่าง
ครบถ้วนตามหลักสูตร

การเสนอเนื้อหาและออกแบบกิจกรรมในหนังสือเรียนเล่มนี้ ได้จัดทำข้ึนโดยยึดแนวคิดการ
จัดการเรียนรู้ท่ีเน้นผู้เรียนเป็นสำคัญ โดยคำนึงถึงศักยภาพของนักเรียน เน้นการเรียนรู้แบบองครวม
บนพื้นฐานของการบูรณาการแนวคิดทฤษฎีทางการเรียนรู้ต่าง ๆ อย่างหลากหลาย เช่น การเรียนรู้
โดยใชส้ มองเปน็ ฐาน พหปุ ญ ญา การใชค้ ำถามแบบหมวกความคดิ 6 ใบ การเรยี นรแู้ บบประสบการณแ ละ
ที่เน้นการปฏิบัติ การเรียนรู้แบบโครงงาน เป็นต้น จัดการเรียนรู้แบบบูรณาการ เน้นให้นักเรียนสร้าง
องคค วามรูด้ ว้ ยตนเอง มุ่งพฒั นาการคดิ และพฒั นาการเรยี นรูท้ ีส่ อดคลอ้ งกับพฒั นาการทางสมองและ
พัฒนาการทางร่างกายของนักเรียน อันจะช่วยให้นักเรียนเกิดการเรียนรู้อย่างสมบูรณและสามารถนำไป
ประยกุ ตใช้ในชวี ิตประจำวนั ได้

หวงั เปน็ อยา่ งยง่ิ วา่ หนงั สอื เรยี น รายวชิ าพน้ื ฐาน สขุ ศกึ ษาและพลศกึ ษา ชน้ั มธั ยมศกึ ษาปท ่ี 4–6
เล่มน้ีจะช่วยสนับสนุนให้นักเรียนได้พัฒนาความรู้ด้านทักษะกระบวนการทางสุขศึกษาและพลศึกษา
และการปฏิรูปการเรียนรู้ตามเจตนารมณของพระราชบัญญัติการศึกษาแห่งชาติ พุทธศักราช 2542
ได้เป็นอย่างดี และสนับสนุนการปฏิรูปการเรียนรู้ตามเจตนารมณของพระราชบัญญัติการศึกษา
แห่งชาติ พ.ศ. 2542 และทีแ่ กไ้ ขเพม่ิ เตมิ (ฉบบั ท่ี 2) พ.ศ. 2545

คณะผจู ัดทำ

คำ�ชแ้ี จง

หนงั สือเรยี น รายวชิ าพืน้ ฐาน สขุ ศกึ ษาและพลศึกษา ชั้นมัธยมศึกษาปท ี่ 4–6 แต่ละเลม่
ไดอ้ อกแบบหน่วยการเรียนรใู้ ห้แตล่ ะหน่วยการเรยี นรู้ประกอบด้วย

1. ตัวชี้วัดชวงชั้น เป็นเปาหมายในการพัฒนานักเรียนแต่ละช่วงช้ัน ซ่ึงสอดคล้องกับ
มาตรฐานการเรยี นรู้ มีรหัสของมาตรฐานการเรยี นรแู้ ละตวั ชวี้ ดั ช่วงชนั้ กำกบั ไว้หลงั ตัวช้ีวดั ชว่ งชั้น
เชน่ พ 1.1 ม. 4–6/1 (รหสั แตล่ ะตวั มีความหมายดงั นี้ พ คือ กลุ่มสาระการเรียนร้สู ขุ ศึกษาและ
พลศกึ ษา 1.1 คือ สาระท่ี 1 มาตรฐานการเรยี นรขู้ ้อที่ 1 ม. 4–6/1 คือ ตัวชว้ี ดั ชนั้ มัธยมศกึ ษา
ปท่ี 4–6 ขอ้ ท่ี 1)

2. ผงั มโนทศั นส์ าระการเรียนรู เปน็ การจัดระเบยี บและรวบรวมเนื้อหาแตล่ ะหน่วย พร้อม
แสดงความเชอ่ื มโยงของเนอ้ื หาในสาระนนั้ ๆ ไวด้ ว้ ย เพอ่ื สอื่ ใหเ้ กดิ ความเขา้ ใจชดั เจนขนึ้ นกั เรยี น
เกดิ การเรยี นรอู้ ยา่ งมคี วามหมาย เปน็ ผงั มโนทศั นท แ่ี สดงขอบขา่ ยเนอื้ หาในแตล่ ะหนว่ ยการเรยี นรู้
โดยมชี ่ือหน่วยการเรียนรู้ หวั ขอ้ หลกั และหัวข้อรองของเน้อื หาในหน่วยการเรียนรนู้ ัน้ ๆ

3. ประโยชนจ์ ากการเรยี น นำเสนอไวเ้ พื่อกระตนุ้ ให้นักเรียนนำความรู้ ทักษะจากการเรยี น
ไปประยกุ ตใ ช้ในชีวิตประจำวัน

4. ลองคิด ลองตอบ (คำถามนำสูการเรียนรู) เป็นคำถามหรือสถานการณเพื่อกระตุ้นให้
นักเรียนเกิดความสงสยั และสนใจทจ่ี ะค้นหาคำตอบ

5. เนอ้ื หา เปน็ เนอ้ื หาทตี่ รงตามสาระ มาตรฐานการเรยี นรู้ ตวั ชว้ี ดั ชว่ งชน้ั และสาระการเรยี นรู้
แกนกลาง โดยแบง่ เนอื้ หาเปน็ ชว่ ง ๆ แลว้ แทรกกจิ กรรมพฒั นาการเรยี นรทู้ พี่ อเหมาะกบั การเรยี น รวม
ทง้ั มกี ารนำเสนอดว้ ยภาพ ตาราง แผนภมู ิ คำสำคญั หรอื คำหลกั ในหนว่ ยการเรยี นรนู้ น้ั จะแทรกอยใู่ น
เนอื้ หาโดยการเนน้ รปู แบบตวั อกั ษรใหแ้ ตกตา่ งจากตวั พน้ื คำสำคญั นจี้ ะใชต้ วั เนน้ เฉพาะคำทป่ี รากฏ
คำแรกในเน้อื หา ไม่เน้นคำที่เปน็ หัวขอ้ และแผนที่ความคิด เพอ่ื เปน็ สอื่ ให้นกั เรียนสรา้ งความคิด
รวบยอดและเกิดความเขา้ ใจที่คงทน

6. รูไหมวา (เรื่องนารู/ความรูเสริมหรือเกร็ดความรู) เป็นความรู้เพื่อเพิ่มพูนให้นักเรียน
มคี วามร้กู ว้างขวางขนึ้ โดยคัดสรรเฉพาะเร่อื งท่ีนักเรยี นควรรู้

7. แหลง สบื คน ความรู เปน็ แหลง่ การเรยี นรตู้ า่ ง ๆ ตามความเหมาะสม เชน่ เวบ็ ไซต หนงั สอื
สถานที่ หรือบคุ คล เพือ่ ให้นักเรยี นศึกษาค้นควา้ เพมิ่ เติมให้สอดคล้องกับเรอ่ื งทเี่ รยี น

8. เรยี นร.ู ..ส.ู ..ปฏบิ ตั ิ (กจิ กรรมพฒั นาการเรยี นร)ู เปน็ กจิ กรรมทกี่ ำหนดไวเ้ มอ่ื จบเนอื้ หา
แต่ละตอนหรือหวั ขอ้ เป็นกิจกรรมที่หลากหลาย ใชแ้ นวคดิ ทฤษฎีต่าง ๆ ทีส่ อดคลอ้ งกับเนอ้ื หา
เหมาะสมกับวยั และพฒั นาการด้านต่าง ๆ ของนกั เรียน สะดวกในการปฏิบัติ กระต้นุ ใหน้ กั เรยี น
ไดค้ ิด และส่งเสริมให้ศกึ ษาคน้ ควา้ เพ่ิมเติม มีคำถามเปน็ การตรวจสอบผลการเรียนร้ขู องนักเรียน
ได้ออกแบบกิจกรรมไว้อย่างหลากหลาย และมีมากเพียงพอท่ีจะพัฒนาให้นักเรียนเกิดการเรียนรู้
ตามเปาหมายของหลกั สตู ร

9. บทสรุป ได้จัดทำบทสรุปเป็นผังมโนทัศน เพื่อเป็นการทบทวนความรู้หรือการเรียนรู้
กว้าง ๆ อย่างรวดเรว็

10. กิจกรรมเสนอแนะ เป็นกิจกรรมบูรณาการทักษะที่รวมหลักการและความคิดรวบยอด
ในเรอื่ งตา่ ง ๆ ทน่ี กั เรยี นได้เรยี นรไู้ ปแล้วมาประยุกตใ นการปฏิบัตกิ จิ กรรม

11. โครงงาน เปน็ ขอ้ เสนอแนะในการกำหนดใหน้ กั เรยี นปฏบิ ตั โิ ครงงาน โดยเสนอแนะหวั ขอ้
โครงงานและแนวทางการปฏบิ ตั โิ ครงงานทส่ี อดคลอ้ งกบั มาตรฐานการเรยี นรแู้ ละตวั ชว้ี ดั ชว่ งชนั้ ของ
หน่วยการเรยี นรนู้ ั้น เพอื่ พฒั นาทักษะการคดิ การวางแผน และการแกป้ ญหาของนกั เรียน

12. การประยกุ ตใ์ ชใ นชวี ติ ประจำวนั เปน็ กจิ กรรมทเ่ี สนอแนะใหน้ กั เรยี นไดน้ ำความรู้ ทกั ษะ
ในการประยกุ ตค วามรู้ในหนว่ ยการเรยี นรูน้ นั้ ไปใช้ในชวี ิตประจำวนั

13. คำถามประจำหนวยการเรียนรู เป็นคำถามแบบอัตนัยท่ีมุ่งถามเพื่อทบทวนการเรียนรู้
ของนกั เรียน

14. ทา ยเลม ประกอบด้วย บรรณานุกรม และอภธิ านศพั ท
14.1 บรรณานกุ รม เป็นรายชอ่ื หนังสอื เอกสาร หรอื เวบ็ ไซตท ใ่ี ช้คน้ คว้าอ้างองิ ประกอบ

การเขียน
14.2 อภธิ านศพั ท์ เปน็ การนำคำสำคญั ทแ่ี ทรกอยใู่ นเนอื้ หามาอธบิ ายใหค้ วามหมายและ

จัดเรยี งตามลำดบั ตัวอกั ษรเพื่อสะดวกในการค้นคว้า

ส�รบัญ

หนวยการเรยี นรทู ี่ 1 เรียนรตู ัวเรา............................................................................................1–30
_ ตวั ช้ีวัดชว งช้ัน........................................................................................................................ 1
_ ผังมโนทศั น์สาระการเรยี นรู....................................................................................................... 2
_ ประโยชนจ์ ากการเรยี น............................................................................................................. 2
_ ลองคิด ลองตอบ .................................................................................................................... 2

1. ระบบตา ง ๆ ของรางกาย ................................................................................................3–18
1.1 ระบบประสาท............................................................................................................................ 4
1.2 ระบบสืบพนั ธุ .......................................................................................................................... 10
1.3 ระบบตอ่ มไรท้ ่อ ....................................................................................................................... 15

2. การวางแผนดูแลสุขภาพของบคุ คลในครอบครัว..................................................................18–26
2.1 ความหมายและความสำคญั ...................................................................................................... 19
2.2 แนวทางในการวางแผนดูแลสุขภาพของบุคคลในครอบครัว........................................................... 19
2.3 ตวั อยา่ งการวางแผนดแู ลสขุ ภาพของบคุ คลในครอบครัว............................................................... 23
2.4 หน่วยงานทใี่ หค้ ำปรกึ ษาในการวางแผนดแู ลสขุ ภาพของบุคคลในครอบครัว .................................... 26

_ บทสรปุ หนวยการเรียนรูที่ 1 .................................................................................................... 27
_ กจิ กรรมเสนอแนะ ................................................................................................................ 28
_ โครงงาน ............................................................................................................................ 29
_ การประยกุ ตใ์ ชในชีวิตประจำวัน................................................................................................ 29
_ คำถามประจำหนวยการเรยี นรูที่ 1............................................................................................. 30
หนว ยการเรยี นรูท ี่ 2 ชวี ติ และครอบครัว ..................................................................................31–44
_ ตัวชว้ี ัดชว งชนั้ ...................................................................................................................... 31
_ ผงั มโนทศั นส์ าระการเรยี นรู..................................................................................................... 32
_ ประโยชนจ์ ากการเรียน........................................................................................................... 32
_ ลองคดิ ลองตอบ .................................................................................................................. 32

• วัยรุนกับปจั จยั ทางสังคมทส่ี งผลตอพฤตกิ รรมเส่ียงทางเพศ ....................................................33–40
1. ปจ จัยทางสังคมที่สง่ ผลต่อพฤตกิ รรมเส่ยี งทางเพศ ......................................................................... 33
2. ลักษณะและผลกระทบของปจจัยทางสังคมทส่ี ่งผลตอ่ พฤตกิ รรมเสยี่ งทางเพศ................................... 34
3. แนวทางในการปอ งกันปจจัยทางสังคมทส่ี ่งผลตอ่ พฤตกิ รรมเสยี่ งทางเพศ.......................................... 37
4. คา่ นิยมทางเพศทีเ่ หมาะสมต่อการดำเนนิ ชีวิตตามวฒั นธรรมไทย...................................................... 38
5. ค่านิยมทางเพศตามแบบวฒั นธรรมอนื่ ทเ่ี หมาะสมควรนำมาใช้ในสงั คมไทย....................................... 39

_ บทสรปุ หนว ยการเรยี นรูท่ี 2 .................................................................................................... 41
_ กิจกรรมเสนอแนะ ................................................................................................................ 42
_ โครงงาน ............................................................................................................................ 43
_ การประยุกต์ใชในชวี ิตประจำวนั ................................................................................................ 43
_ คำถามประจำหนว ยการเรียนรูท่ี 2............................................................................................. 44

หนว ยการเรยี นรทู ี่ 3 ใสใจสขุ ภาพ .........................................................................................45–66
_ ตวั ชีว้ ดั ชวงชนั้ ...................................................................................................................... 45
_ ผงั มโนทศั น์สาระการเรยี นรู..................................................................................................... 46
_ ประโยชนจ์ ากการเรยี น........................................................................................................... 46
_ ลองคิด ลองตอบ .................................................................................................................. 46

1. การมสี ว นรว มในการสงเสรมิ และพัฒนาสุขภาพในชุมชน.......................................................47–50
1.1 ความหมายและความสำคัญของการมีสว่ นรว่ มในการส่งเสริมและพฒั นาสขุ ภาพในชมุ ชน.................. 47
1.2 บทบาทและความสำคัญของวยั รุ่นตอ่ การส่งเสริมและพฒั นาสุขภาพในชมุ ชน................................... 47
1.3 แนวทางและรูปแบบการมสี ่วนร่วมในการสง่ เสริมและพฒั นาสุขภาพในชุมชนของวัยรุ่น..................... 49

2. การวางแผนพฒั นาสมรรถภาพทางกายและสมรรถภาพทางกลไก.............................................50–62
2.1 ความหมายและความสำคัญของการวางแผนพฒั นาสมรรถภาพทางกาย
และสมรรถภาพทางกลไก.......................................................................................................... 50
2.2 กิจกรรมสร้างเสริมสมรรถภาพทางกาย ....................................................................................... 54
2.3 กจิ กรรมสรา้ งเสรมิ สมรรถภาพทางกลไก ..................................................................................... 57
2.4 ตวั อย่างการวางแผนพฒั นาสมรรถภาพทางกายและสมรรถภาพทางกลไก........................................ 60

_ บทสรปุ หนว ยการเรยี นรูท่ี 3 .................................................................................................... 63
_ กจิ กรรมเสนอแนะ ................................................................................................................ 64
_ โครงงาน ............................................................................................................................ 65
_ การประยุกตใ์ ชใ นชวี ิตประจำวนั ................................................................................................ 65
_ คำถามประจำหนว ยการเรยี นรทู ่ี 3............................................................................................. 66
หนว ยการเรียนรูท่ี 4 ชวี ติ ปลอดภัย ......................................................................................67–103
_ ตวั ชีว้ ัดชว งชั้น...................................................................................................................... 67
_ ผงั มโนทัศนส์ าระการเรยี นรู..................................................................................................... 68
_ ประโยชนจ์ ากการเรียน........................................................................................................... 68
_ ลองคิด ลองตอบ .................................................................................................................. 68

1. กระบวนการสรา งเสรมิ ความปลอดภัยและลดอบุ ตั เิ หตใุ นชุมชน ...............................................69–78
1.1 ความหมายและความสำคัญของกระบวนการสรา้ งเสริมความปลอดภัยและลดอบุ ัตเิ หตุในชุมชน........ 69
1.2 การวางแผนและกำหนดแนวทางสรา้ งเสรมิ ความปลอดภยั และลดอบุ ัติเหตุในชมุ ชน ......................... 70
1.3 การสรา้ งความตระหนกั เรื่องความปลอดภัยและลดอุบตั ิเหตใุ นชุมชน ............................................. 76
1.4 หนว่ ยงานที่ใหค้ ำปรึกษาและใหค้ วามชว่ ยเหลอื ดา้ นความปลอดภัย................................................. 77

2. อบุ ัตภิ ัยกับการดำเนินชวี ติ ...........................................................................................79–100
2.1 การวางแผนและพัฒนากลวธิ ีการปอ งกนั อบุ ตั ิภัยกับการดำเนนิ ชีวติ ................................................ 79
2.2 การปองกนั อุบตั ิภัยจากการใชย้ า ................................................................................................ 82
2.3 การปองกนั อบุ ัติภยั จากสารเสพตดิ ในชมุ ชน................................................................................. 87
2.4 การปอ งกนั อบุ ัตภิ ยั จากความรุนแรงในสงั คม............................................................................... 89
2.5 การปองกันอบุ ตั ภิ ยั จากธรณีพิบัติภัย .......................................................................................... 93

_ บทสรุปหนว ยการเรียนรทู ี่ 4 .................................................................................................. 101
_ กจิ กรรมเสนอแนะ .............................................................................................................. 102

_ โครงงาน .......................................................................................................................... 102
_ การประยุกตใ์ ชในชีวติ ประจำวัน.............................................................................................. 103
_ คำถามประจำหนวยการเรยี นรูท่ี 4........................................................................................... 103
หนวยการเรยี นรูที่ 5 เพิ่มพนู ทักษะการเคล่ือนไหว................................................................. 104–192
_ ตัวชี้วดั ชวงชนั้ .................................................................................................................... 104
_ ผังมโนทัศนส์ าระการเรียนรู................................................................................................... 105
_ ประโยชนจ์ ากการเรียน......................................................................................................... 105
_ ลองคิด ลองตอบ ................................................................................................................ 105

1. การนำหลกั การทางวิทยาศาสตร์การเคลือ่ นไหวมาประยกุ ต์ใชในการเลน กีฬา...........................106–127
1.1 ความหมายและความสำคญั ของวิทยาศาสตรการเคลอื่ นไหว........................................................ 107
1.2 หลกั การและทฤษฎที างวทิ ยาศาสตรก ารเคล่ือนไหวทีเ่ ก่ียวขอ้ งกบั กิจกรรมกีฬา.............................. 107
1.3 การนำหลักการและทฤษฎีทางวิทยาศาสตรก ารเคลือ่ นไหวมาใชใ้ นการเลน่ กฬี า............................... 123

2. กจิ กรรมสรา งเสรมิ สมรรถภาพทางกายและทางจติ .............................................................127–144
2.1 ความหมายและความสำคัญของกจิ กรรมสรา้ งเสรมิ สมรรถภาพทางกายและทางจติ ........................ 128
2.2 หลกั ในการเลอื กกจิ กรรมสร้างเสริมสมรรถภาพทางกายและทางจิต .............................................. 129
2.3 การวางแผนสร้างเสริมสมรรถภาพทางกายและทางจิต................................................................. 131
2.4 ตวั อย่างรูปแบบกจิ กรรมสร้างเสริมสมรรถภาพทางกายและทางจิต ............................................... 133

3. บทบาทและมารยาทในการเขา รวมกิจกรรมการออกกำลงั กาย
และกิจกรรมนันทนาการ ........................................................................................... 145–150
3.1 ความหมายของคำทีเ่ กยี่ วข้อง................................................................................................... 145
3.2 ความสำคญั ของกจิ กรรมการออกกำลงั กายและกิจกรรมนนั ทนาการ............................................. 146
3.3 มารยาทท่ีดใี นการเขา้ รว่ มกจิ กรรมการออกกำลังกายและกจิ กรรมนันทนาการ................................ 148
3.4 บทบาทของการเปน็ ผู้นำและผู้รว่ มกจิ กรรมท่ดี ี........................................................................... 148

4. กีฬาเพื่อชีวติ .........................................................................................................151–188
4.1 กีฬาตะกรอ้ ลอดหว่ ง............................................................................................................... 151
4.2 กีฬาแบดมินตัน...................................................................................................................... 167

_ บทสรุปหนว ยการเรียนรูท ่ี 5 .................................................................................................. 189
_ กจิ กรรมเสนอแนะ .............................................................................................................. 190
_ โครงงาน .......................................................................................................................... 190
_ การประยุกตใ์ ชใ นชวี ติ ประจำวัน.............................................................................................. 191
_ คำถามประจำหนวยการเรียนรูท่ี 5........................................................................................... 191
บรรณานุกรม................................................................................................................... 193–194
อภิธานศพั ท์ ....................................................................................................................195–200

1

หน่วยการเรยี นรทู ่ี

เรียนรูต ัวเรา

ตัวช้ีวดั ชว่ งชั้น

1. อธิบายกระบวนการสรางเสริมและดำ รงประสิทธิภาพการทำ งานของระบบอวัยวะ
ตา ง ๆ (พ 1.1 ม. 4–6/1)

2. วางแผนดูแลสุขภาพตามภาวะการเจริญเติบโตและพัฒนาการของตนเองและ
บุคคลในครอบครวั (พ 1.1 ม. 4–6/2)

2 หนังสอื เรียน รายวิชาพ้ืนฐาน สขุ ศกึ ษาและพลศึกษา 3 ม. 4–6

ผังมโนทศั น์สาระการเรียนรู้

เรียนรตู วั เรา

1. ระบบตา ง ๆ ของรา งกาย 2. การวางแผนดแู ลสุขภาพของบคุ คล
ในครอบครวั
1.1 ระบบประสาท
1.2 ระบบสบื พันธ ุ 2.1 ความหมายและความสำ คัญ
1.3 ระบบตอมไรท อ 2.2 แนวทางในการวางแผนดแู ลสขุ ภาพของ
บุคคลในครอบครัว
2.3 ตัวอยางการวางแผนดูแลสุขภาพของ
บุคคลในครอบครัว
2.4 หนว ยงานทใี่ หค ำ ปรกึ ษาในการวางแผน
ดูแลสขุ ภาพของบุคคลในครอบครัว

ประโยชน์จากการเรยี น
รูและเขาใจการสรางเสริมและดำ รงประสิทธิภาพการทำ งานของระบบประสาท ระบบสืบพันธุ และ
ระบบตอมไรท อ อีกท้ังสามารถวางแผนดแู ลสุขภาพของบคุ คลในครอบครัว และขอรับคำ ปรึกษาจากหนว ยงาน
ท่เี กย่ี วขอ งไดอ ยา งเหมาะสม

ลองคิด ลองตอบ

– ระบบประสาทมคี วามสำ คัญอยา งไร
– สมองของคนเราเหมือนหรอื แตกตา งกับคอมพวิ เตอรอ ยา งไร
– หากมนษุ ยไมม ีระบบสบื พนั ธุจะเกดิ อะไรข้นึ
– หากระบบตอมไรทอทำ งานผิดปกติจะเกดิ อะไรข้นึ

รางกายของคนเราประกอบดว ยระบบตา ง ๆ หลายระบบ ซึง่ แตละระบบลวนมีความสำ คญั
และตองทำ งานประสานกันจึงจะมีสวนชวยใหเกิดสุขภาพท่ีดีได และการท่ีคนเราจะมีสุขภาพท่ีดี
ไดอ ยา งยงั่ ยนื นน้ั นอกจากตอ งมคี วามรใู นเรอ่ื งการวางแผนดแู ลสขุ ภาพตนเองแลว การรจู กั วางแผน
ดูแลสุขภาพของบุคคลในครอบครัว ตลอดจนเรียนรูเกี่ยวกับหนวยงานท่ีเกี่ยวของ เปนอีก
กระบวนการหนงึ่ ท่นี ักเรียนควรตองทำ ความเขา ใจและนำ ไปปฏิบตั ิ

หนงั สอื เรยี น รายวชิ าพ้นื ฐาน สขุ ศึกษาและพลศกึ ษา 3 ม. 4–6 3

1. ระบบตา ง ๆ ของรางกาย +

รางกายของมนุษยประกอบดวยเซลลซึ่ง (เซลล)
มีรูปรางและขนาดท่ีแตกตางกันเปนจำ นวนนับ (เนื้อเย่อื )
ลาน ๆ เซลล กลุมเซลลท่ีรวมกันทำาหนาท่ี (อวยั วะ)
เฉพาะอยา ง เรยี กวา เน้ือเยื่อ (tissue) เนื้อเยื่อ
ชนดิ เดยี วกนั หรอื ตา งชนดิ กนั เมอ่ื รว มกนั ทำ หนา ท่ี (ระบบอวัยวะ)
อยางใดอยางหน่ึง เรียกวา อวัยวะ (organ)
อวยั วะหลาย ๆ อวยั วะทำ งานประสานกนั เกดิ เปน (รางกาย)
ระบบ (system) รางกายของคนเราประกอบดว ย แผนภาพแสดงการจัดลำดับกลุ่มเซลล์
ระบบอวัยวะหลายระบบ ระบบตาง ๆ ในรางกาย
ทำ หนาท่ีแตกตางกัน แตตองทำ งานสอดคลอง ทปี่ ระกอบเปน็ ระบบรา่ งกาย
สมั พนั ธก นั รา งกายจงึ จะสามารถดำ รงอยไู ดอ ยา ง
ปกติ ดังน้ันเราจึงควรดูแลรักษาสุขภาพรางกาย
เพ่ือใหอวัยวะของแตละระบบทำาหนาท่ีไดตาม
ปกตจิ ะชว ยใหเ รามสี ุขภาพที่ดี
ในหนวยการเรียนรทู ่ ี 1 ของหนงั สอื เรียน
รายวชิ าพน้ื ฐาน สขุ ศกึ ษาและพลศกึ ษา 1 ม. 4–6
(เลม 1) นำ เสนอในเร่ือง ระบบหอหุมรางกาย
ระบบกระดกู และระบบกลา มเนอื้ ในหนงั สอื เรยี น
รายวชิ าพน้ื ฐาน สขุ ศกึ ษาและพลศกึ ษา 2 ม. 4–6
(เลม 2) นำ เสนอในเร่ือง ระบบไหลเวยี นโลหติ
ระบบหายใจ ระบบยอยอาหาร และระบบขับถา ย
และในหนงั สอื เรยี น รายวชิ าพนื้ ฐาน สขุ ศกึ ษาและ
พลศกึ ษา 3 ม. 4–6 (เลม 3) น้ ี นักเรยี นจะได
ศึกษาเก่ียวกับระบบประสาท ระบบสืบพันธ์ุ และ
ระบบตอ่ มไรท้ อ่ ซง่ึ การศึกษาทตี่ อ เนื่องดงั กลา วจะ
สงผลใหเขาใจเกี่ยวกับโครงสราง หนาท่ี และ
การดูแลรักษาระบบตาง ๆ ท่ีกลาวมาไดชัดเจน
ย่งิ ข้ึน

4 หนงั สือเรียน รายวิชาพ้นื ฐาน สุขศึกษาและพลศึกษา 3 ม. 4–6

สมอง 1.1 ระบบประสาท
(brain) (The Nervous System)

ไขสันหลัง ระบบประสาท คอื ระบบทปี่ ระกอบ
(spinal cord) ดว ยสมอง ไขสนั หลงั และเสนประสาททว่ั
รางกาย ทำ หนา ท่ใี นการควบคมุ การทำ งาน
และการรับความรูสึกของอวัยวะทุกสวน
รวมถึงความรูสึกนกึ คิด อารมณ  และความ
ทรงจำ ตาง ๆ สมองและไขสันหลังจะเปน
ศูนยกลางคอยรับการกระตุนจากส่ิงเรา
ทง้ั ภายในและภายนอกรา งกาย แลว สง กระแส
คำาสั่งผานเสนประสาทที่กระจายอยูตาม
สวนตาง ๆ ของรางกายใหทำ งานตามท่ี
ตอ งการ

เสนประสาท
(nerve)

ภาพแสดงระบบประสาท

หนงั สือเรยี น รายวชิ าพื้นฐาน สขุ ศึกษาและพลศึกษา 3 ม. 4–6 5

1. องคป ระกอบของระบบประสาท
ระบบประสาทของคนเราแบงออกเปน 2 สวนใหญ ๆ คือ ระบบประสาทส่วนกลาง และ
ระบบประสาทส่วนปลาย

1. ระบบประสาทสว นกลาง (central nervous system) ประกอบดวยสมอง (brain)
และไขสนั หลงั (spinal cord) ซึ่งเปนศนู ยกลางควบคุมและประสานการทำ งานของรางกายท้งั หมด

สมอง เปนอวัยวะที่สำ คัญและมีขนาดใหญกวาสวนอ่ืนของระบบประสาท บรรจุอยูภายใน
กะโหลกศรี ษะ มีน้ำ หนกั โดยเฉลย่ี ประมาณ 1.4 กิโลกรมั หรอื 3 ปอนด  สมองแบงออกเปน
2 ช้นั คือ ชั้นนอกมีสีเทา เรียกวา เกรยแ์ มตเตอร์ (gray matter) ซงึ่ เปนทีร่ วมของเซลลป ระสาท
และแอกซอนชนดิ ทไ่ี มม เี ยอ่ื หมุ สว นชน้ั ในมสี ขี าวเรยี กวา ไวทแ์ มตเตอร์ (white matter) เปน สว น
ของใยประสาททอ่ี อกจากเซลลป ระสาท สมองของสัตวช้ันสูงจะเปนท่ีรวมของใยประสาทควบคุม
อวัยวะตาง ๆ ท่ีบริเวณศีรษะ ทำ หนาที่เก่ียวกับความคิด ความจำ ความฉลาด นอกจากน้ียัง
เปน ศูนยก ลางควบคุมระบบประสาทท้งั หมด

สมองสว นกลาง (midbrain)

ซรี บี รัม (cerebrum)

ทาลามสั (thalamus)
ไฮโพทาลามัส
(hypothalamus)

พอนส  (pons) ซรี เี บลลมั (cerebellum)

เมดัลลา ออบลองกาตา
(medulla oblongata)

ไขสันหลงั (spinal cord)

ภาพแสดงโครงสร้างและส่วนประกอบของสมอง

6 หนงั สือเรยี น รายวิชาพื้นฐาน สขุ ศกึ ษาและพลศกึ ษา 3 ม. 4–6

สมอง แบงออกเปน 3 สวนใหญ ๆ คือ สมองสวนหนา สมองสวนกลาง และสมอง
สวนทาย

สว นของสมองและการทำหนาที่
1. สมองสวนหนา (forebrain) ประกอบดว ย
– ซีรีบรัม (cerebrum) เปนสมองสวนหนาสุดที่มีขนาดใหญที่สุด ทำ หนาท่ีเก่ียวกับ
ความจำ ความนึกคิด ไหวพรบิ และความรูสึกผดิ ชอบ นอกจากนี้ยงั เปน ศนู ยกลางควบคุมการ
ทำ งานของสวนตา ง ๆ ของรางกายทอ่ี ยใู ตอำ นาจจติ ใจ เชน ศูนยค วบคุมการทำ งานของกลา มเนือ้
การรบั สมั ผสั การพูด การมองเห็น
– ทาลามสั (thalamus) เปน สว นทอ่ี ยูดานหนาของสมองสว นกลางหรอื อยูข า ง ๆ โพรง
สมอง ทำ หนาท่ีเปนสถานีถายทอดกระแสประสาทท่ีรับความรูสึก กอนท่ีจะสงไปยังสมองสวนที่
เกย่ี วของกบั กระแสประสาทน้ัน ๆ
– ไฮโพทาลามสั (hypothalamus) เปนสมองสว นทอ่ี ยใู ตสวนทาลามัส ซง่ึ อยูดา นลาง
สุดของสมองสว นหนา ทำ หนา ท่เี ปน ศนู ยควบคุมอณุ หภมู ขิ องรา งกาย การเตนของหวั ใจ การนอน
หลับ ความดันเลอื ด ความหวิ ฯลฯ นอกจากนยี้ ังเปน ศูนยค วบคมุ อารมณแ ละความรูสึกตาง ๆ
เชน อารมณเศรา โศกเสียใจ

สว นควบคุมการเคลื่อนไหวของรา งกาย
สวนควบคุมการเคลือ่ นไหวของศรี ษะ
ลูกตา และเกีย่ วกับการรบั รูส ถานท่ี

เวลา และบคุ คล

สวนรับประสาทสัมผสั

สวนดา นหนา สวนรับประสาท
(ควบคุมสตสิ ัมปชัญญะ) การมองเห็น
ซีรเี บลลมั (cerebellum)
สวนควบคมุ
การใชภาษา

สวนรับประสาท
การไดย ิน
กานสมอง (brain stem)

ภาพแสดงโครงสรา้ งของสมองกบั ส่วนท่ีควบคมุ การทำงานของรา่ งกาย

หนังสอื เรยี น รายวิชาพน้ื ฐาน สุขศกึ ษาและพลศกึ ษา 3 ม. 4–6 7
2. สมองสวนกลาง (midbrain) เปนสวนท่ีตอจากสมองสวนหนา ทำ หนาที่เกี่ยวกับการ
เคลอื่ นไหวของลกู ตาและมา นตา เชน ทำ ใหล กู ตากลอกไปมาได  ปด –เปด มา นตาขณะทม่ี แี สงเขา มา
มากหรอื นอ ย
3. สมองสว นทา ย (hindbrain) ประกอบดวย
– ซรี ีเบลลมั (cerebellum) อยใู ตสวนลา งของซีรีบรัม ทำ หนา ทใ่ี นการดูแลการทำ งาน
ของสว นตาง ๆ ของรางกาย และระบบกลามเน้อื ตา ง ๆ ใหป ระสานสมั พนั ธกนั อยางเหมาะสมและ
ราบร่นื อีกทั้งยังเปนตวั รับกระแสประสาทจากอวัยวะควบคมุ การทรงตวั ซึ่งอยใู นหูชนั้ ใน และจาก
ขอตอและกลามเน้ือตา ง ๆ จึงเปน สว นสำ คัญในการควบคุมการทรงตัวของรางกาย
– พอนส (pons) เปนสวนของกานสมองที่อยูดานหนาของซีรีเบลลัมติดกับสมอง
สว นกลาง ทำ หนา ทคี่ วบคมุ การทำ งานบางอยา ง เชน การเคย้ี วอาหาร การหลง่ั น้ำ ลาย การเคลอื่ นไหว
ของกลามเนอื้ บรเิ วณใบหนา การหายใจ การฟง
– เมดลั ลา ออบลองกาตา (medulla oblongata) เปน สมองสว นทายสดุ ซึ่งตอนปลาย
ของสมองสว นน้ีตอ กบั ไขสันหลงั จงึ เปน ทางผานของกระแสประสาทระหวา งสมองกับไขสนั หลัง
นอกจากนี้เมดัลลา ออบลองกาตายังทำ หนาที่เปนศูนยควบคุมกิจกรรมของระบบประสาท
อัตโนมัต ิ เชน การเตนของหวั ใจ การหายใจ การหมนุ เวียนเลือด การกลนื การไอ การจาม ซ่ึง
สมองสว นกลาง พอนส และเมดัลลา ออบลองกาตา สมองทั้ง 3 สวนน้ีรวมเรียกวา กา้ นสมอง
(brain stem)

เรอ่ื งน่ารู้

โรคอัลไซเมอร โรคที่เกิดจากความผดิ ปกตขิ องสมอง
ดร.อโลอิส อัลไซเมอร นักจิตวิทยาชาวเยอรมัน ไดอธิบายลักษณะของโรคนี้เปนคร้ังแรกเม่ือปี
ค.ศ. 1901 โดยการสงั เกตผูป ว่ ยในโรงพยาบาลทมี่ ปี ญ หานอนไมห ลบั ความทรงจำ สบั สน อารมณแ ปรปรวน
และเมอ่ื ทำ การชนั สตู รศพเพอ่ื ทดสอบขอ สนั นษิ ฐานเกย่ี วกบั ความผดิ ปกตขิ องโครงสรา งสมองพบวา ผปู ว่ ยทม่ี ี
อาการดังกลาว จะมีสิ่งผิดปกติในเน้ือเยื่อสมองในสวนของโครงสรางโปรตีนที่ทำ ใหเซลลประสาทในสมอง
ไมสามารถสงอาหารสำ คัญระหวางเซลลได จนสงผลใหการทำ งานของเซลลประสาทในสมองบกพรองและ
เซลลประสาทถูกทำ ลายไป
ทม่ี า: http://www.trueplookpanya.com

ไขสนั หลงั เปน สว นทต่ี อ จากสมองลงไปตามแนวชอ งกระดกู สนั หลงั โดยเรม่ิ จากกระดกู สนั หลงั
ขอแรกไปจนถงึ กระดูกบ้ันเอวขอ ท ี่ 2 ซึ่งมคี วามยาวประมาณ 2 ใน 3 ของความยาวของกระดูก
สนั หลงั และมแี ขนงเสน ประสาทแตกออกจากขอ สนั หลงั มากมาย ไขสนั หลงั จะมเี ยอื่ หมุ 3 ชนั้ และ
มีของเหลวบรรจุอยูในเยื่อหุมเชนเดียวกับเย่ือหุมสมอง ดังนั้นเม่ือมีการเจาะนำ้าเล้ียงสมอง
และไขสนั หลังหรอื การฉีดยาเขาไขสันหลัง แพทยจ ะฉดี ต่ำ กวา กระดูกบนั้ เอวขอ ที่ 2 ลงไปเพราะ
บรเิ วณทต่ี อ ลงไปจะเปน มดั ของเสน ประสาทไขสนั หลงั จะไมม ไี ขสนั หลงั ปรากฏอย ู โอกาสทจ่ี ะเกดิ

8 หนงั สือเรียน รายวิชาพืน้ ฐาน สขุ ศึกษาและพลศึกษา 3 ม. 4–6
อันตรายกับไขสันหลังมีนอยกวาการฉีดเขาไปบริเวณอ่ืน นอกจากนี้หากมีเชื้อแบคทีเรียหรือ
เช้ือไวรัสหลุดเขาไปในเยื่อหุมไขสันหลัง เช้ือโรคจะกระจายไดอยางรวดเร็ว ทำ ใหเกิดการอักเสบ
ของไขสันหลงั อยา งรนุ แรงได
ไขสันหลงั ทำ หนา ที่รบั กระแสประสาทจากสว นตาง ๆ ของรางกายสง ตอไปยังสมอง และรับ
กระแสประสาทตอบสนองจากสมองเพอื่ สง ไปยงั อวัยวะตาง ๆ ของรางกาย นอกจากนยี้ ังควบคมุ
ปฏกิ ิริยาสะทอ้ นกลับ (reflex action) หรือปฏกิ ิริยาตอบสนองตอ สิ่งเราอยา งกะทนั หนั โดยไมตองรอ
คำ สง่ั จากสมอง เชน เมอ่ื มอื ของเราบงั เอญิ ถกู ไฟหรอื ของรอ นเราจะรบี กระตกุ มอื หนที นั ท ี ซง่ึ ปฏกิ ริ ยิ า
สะทอ นกลบั นเ้ี ปน ปฏกิ ริ ยิ าทส่ี ำ คญั ทแ่ี สดงใหเ หน็ ถงึ พยาธสิ ภาพของรา งกายเกยี่ วกบั ระบบประสาท
และแพทยสามารถนำ มาใชป ระกอบการวินจิ ฉัยโรคบางชนิดได

2. ระบบประสาทสวนปลาย (peripheral nervous system) ประกอบดว ยเสน ประสาท
สมอง เสนประสาทไขสันหลงั และระบบประสาทอัตโนมัต ิ ระบบประสาทสว นปลายจะทำ หนาที่นำ
ความรสู กึ จากสว นตา ง ๆ ของรางกายเขา สูร ะบบประสาทสว นกลางไปยังอวัยวะปฏิบัติงาน

1) เส้นประสาทสมอง มีอย ู 12 คู  ทอดมาจากสมองผา นรูตา ง ๆ ของกะโหลกศรี ษะไป
เล้ยี งบรเิ วณศรี ษะและลำ คอเปน สว นใหญ

2) เสน้ ประสาทไขสนั หลงั มอี ย ู 31 ค ู ออกจากไขสนั หลงั เปน ชว ง ๆ ผา นรรู ะหวา งสนั หลงั
ไปสูรางกาย แขน กระดูกสันหลังและขา โดยปกติแลวเสนประสาทสมอง และเสนประสาท
ไขสันหลงั ประกอบดว ยใยประสาท 2 จำ พวก คอื ใยประสาทรบั เปน ใยประสาทที่นำ สัญญาณจาก
หนวยรับความรูส กึ ไปยงั สมองหรือไขสันหลัง อีกพวกหนงึ่ คอื ใยประสาทนำ เปน ใยประสาทชนิด
นำ คำ สง่ั จากระบบประสาทสว นกลางไปยงั กลามเน้ือลายตาง ๆ ท่ยี ึดติดกบั กระดกู ใหทำ งาน ซึ่งสง
ผลใหเราแสดงอริ ิยาบถตา ง ๆ ได

3) ระบบประสาทอัตโนมัติ (autonomic nervous system) เปน ระบบประสาททค่ี วบคุม
การทำ งานของอวัยวะท่ีอยูนอกอำ นาจของจิตใจ ซ่ึงอวัยวะเหลาน้ีทำ งานเปนอัตโนมัติตามหนาท่ี
และสภาพของอวยั วะนนั้ ๆ เชน การเตนของหวั ใจ การเคล่ือนไหวของอวยั วะภายใน ผนังของ
หลอดเลือด และตอมตาง ๆ ศนู ยกลางการควบคุมของระบบประสาทอตั โนมตั จิ ะอยูในกา นสมอง
และสวนทอ่ี ยลู กึ ลงไปในสมองทเ่ี รยี กวา ไฮโพทาลามสั

2. การทำงานของระบบประสาท
ระบบประสาท เปนระบบท่ีทำ งานประสานกนั กับระบบกลามเน้ือ เชน ขณะท่ีนกั เรียนอา น
เน้ือหาของหนวยการเรียนรูนี้อยูนั้น ระบบประสาทในรางกายของนักเรียนกำ ลังแยกการทำ งาน
อยางหลากหลาย โดยใชเวลาเพียงเสี้ยววินาที เริ่มจากการควบคุมกลามเนื้อตาใหกลอกไปมา
ซาย–ขวา จอภาพของตาก็จะสงขอมูลไปเรียบเรียงที่สมองและเก็บบางสวนไวในหนวยความจำ
พรอมทง้ั สมองยงั สามารถเรยี กความทรงจำ เกา ๆ ออกมาใช  เพ่อื ใหรับรขู อ มูลใหม  ๆ ไดด ยี ง่ิ ขึ้น

หนังสือเรียน รายวิชาพื้นฐาน สุขศกึ ษาและพลศึกษา 3 ม. 4–6 9
ขณะเดียวกันระบบประสาทจะสงคำ ส่ังไปยังกลามเนื้อลายท่ียึดกระดูกใหเราน่ังตัวตรงหรือยก
หนังสือขึ้นอานและยังควบคุมกลามเนื้อตาใหกะพริบราว 25 คร้ังตอนาทีดวย นอกจากนั้น
ระบบประสาทยงั รบั กระแสประสาทจากอวยั วะภายในตาง ๆ และสงคำ สงั่ กลับไปควบคุมการเตน
ของหัวใจ ความดันเลือด อตั ราการหายใจ อุณหภูมใิ นรางกาย การยอยอาหาร และระบบอน่ื ๆ
ใหทำ งานตามปกติ การท่ีนกั เรียนสามารถเคลอ่ื นไหวรางกายเพอ่ื ทำ กจิ กรรมหลาย ๆ อยา งในเวลา
เดยี วกันไดน น้ั เพราะมกี ารประสานงานกันอยา งดีระหวางกลามเน้อื กบั ประสาทที่เกีย่ วของ

3. การดแู ลรักษาระบบประสาท
แนวทางการดูแลรกั ษาระบบประสาท มดี งั นี้
1. ระวังไมใหเกิดการกระทบกระเทือนบริเวณศีรษะ เพราะหากสมองสวนซีรีบรัมไดรับ
การกระทบกระเทือนอยางรุนแรงอาจทำ ใหเกิดความจำ เส่ือมหรือไมสามารถจำ สิ่งท่ีพบเห็นใหม ๆ
ได และหากบริเวณท่ีไดรับความกระทบกระเทือนเปนบริเวณท่ีเก่ียวกับการเคล่ือนไหวสวน
ตา ง ๆ ของรา งกาย อาจสงผลใหรางกายสวนนัน้ เปนอมั พาตได
2. ระมัดระวังปองกันไมใหเกิดโรคทางสมองโดยใชวิธีการตาง ๆ เชน ฉีดวัคซีนปองกัน
โรคสมองอักเสบในเด็กตามระยะเวลาที่แพทยกำ หนด หรือรีบใหแพทยตรวจสอบเมื่อเกิดความ
ผิดปกติทเี่ กีย่ วของกับสมอง
3. หลกี เลย่ี งการซอื้ ยาโดยไมม ใี บสง่ั แพทย  เพราะอาจมผี ลตอ สมอง รวมทงั้ สารเสพตดิ และ
เครื่องด่ืมท่ีมแี อลกอฮอล เพราะส่ิงเหลานสี้ ามารถทำ ใหเกดิ เปน โรคสมองเสือ่ มได
4. พยายามผอ นคลายความเครียด หากปลอ ยใหความเครยี ดสะสมเปน เวลานาน จะกอ ให
เกิดผลเสียทั้งตอรางกายและจิตใจ จึงควรหาทางผอนคลายความเครียดดวยวิธีการตาง ๆ เชน
การออกกำ ลังกาย พบปะสังสรรคกับเพื่อนฝูง ทำ จิตใจใหราเริงแจมใส พักผอนใหเพียงพอ
โดยเฉพาะการนอนหลับ เพราะเปนการพักผอนสมองและรางกายท่ีดี โดยขณะท่ีเรานอนหลับ
ประสาททุกสวนท่ีอยูในอำ นาจของจิตใจจะไดรับการพักผอนอยางเต็มท่ี และระบบประสาทนอก
อำ นาจจติ ใจก็จะทำ งานนอ ยลง
5. รับประทานอาหารที่มีประโยชนต อรางกาย โดยเฉพาะอาหารทใ่ี หวิตามินบ ี 1 สูง ไดแ ก 
อาหารพวกขา วกลอง ขาวซอมมือ ถัว่ ลิสง เครอื่ งในสัตว เมล็ดทานตะวนั เปน ตน เพราะวิตามนิ
บ ี 1 จะชว ยใหป ระสาทแขน ขา และศรี ษะทำ งานปกติ ชวยปองกันการเกิดอาการเหน่ือยงา ยและ
ชวยปอ งกนั การเกิดโรคเหนบ็ ชา

เรยี น​ร.ู ..สู่...ปฏิบัติ

• ศึกษาคนควา ความรเู พิม่ เติมเรอ่ื ง ปจจัยท่ีทำใหเ้ กดิ โรคสมองเส่อื มและแนวทางแก้ไข จากส่ือการเรียนรู
ในหองสมุดโรงเรยี นหรอื จากสื่ออินเทอรเ นต็ แลวจดั ทำ เปนรายงาน

10 หนังสือเรียน รายวิชาพ้ืนฐาน สุขศึกษาและพลศึกษา 3 ม. 4–6

1.2 ระบบสบื พนั ธุ (Reproductive System)

ระบบสบื พนั ธ ์ุ เปน ระบบทเี่ กย่ี วกบั การเพม่ิ จำ นวนของสง่ิ มชี วี ติ ใหม ากขนึ้ ตามธรรมชาตแิ ละ
เปน การทดแทนสงิ่ มชี วี ติ รนุ เกา ทต่ี ายไป เพอื่ ใหด ำ รงเผา พนั ธไุ วไ ด  ซงึ่ การสบื พนั ธขุ องมนษุ ยเ ปน การ
สบื พันธุแบบอาศัยเพศตอ งอาศยั อวยั วะสืบพนั ธุของเพศชายและเพศหญงิ

1. อวยั วะสืบพนั ธเุ พศชาย
อวัยวะสบื พนั ธุเพศชาย ประกอบดว ยสว นตาง ๆ ดงั นี้

ตอ มสรา งนำ้ เลีย้ งอสจุ ิ กระเพาะปส สาวะ
(seminal vesicle) (bladder)

หลอดเก็บตวั อสจุ ิ หลอดนำ ตวั อสจุ ิ
(epididymis) (vas deferens)
อัณฑะ (testis)
ถุงหุม อัณฑะ (scrotum) ตอมลูกหมาก
ภาพแสดงโครงสร้างอวยั วะในระบบสืบพันธเุ์ พศชาย (prostate gland)
ตอ มคาวเปอร 
(cowper’s glands)

องคชาตหรอื ลงึ ค
(penis)

ทอปส สาวะ
(urethra)

1. อณั ฑะ (testis) เปน ตอ มทม่ี ลี กั ษณะคลา ยรปู ไข  อยใู นถงุ หมุ อณั ฑะ เพศชายทมี่ รี า งกาย
ปกตจิ ะมอี ย ู 2 ตอ ม ทำ หนา ทส่ี รา งตวั อสจุ ิ (sperm) ซง่ึ เปน เซลลส บื พนั ธเุ พศชาย และสรา งฮอรโ มน
เพศชาย คือ เทสโทสเทอโรน (testosterone) ทำ หนาท่ีควบคุมลักษณะตาง ๆ ของเพศชาย
เชน การมีหนวด มีขนข้ึนท่รี ักแร เสยี งแตกหาว เปน ตน ภายในอัณฑะจะประกอบดว ย หลอด
สรางตัวอสุจิ (seminiferous tubules) เปนหลอดเล็ก ๆ ขดไปมาอยูภายใน ทำ หนาที่สราง
ตวั อสุจิ

หนังสือเรียน รายวชิ าพื้นฐาน สขุ ศึกษาและพลศกึ ษา 3 ม. 4–6 11
2. ถงุ หุมอณั ฑะ (scrotum) เปนถงุ ของผิวหนงั อยนู อกชองทอง ซงึ่ สขี องผวิ หนังสว นนจ้ี ะ
เขมกวาสวนอื่นของรางกายทั่วไป ทำ หนาที่ควบคุมอุณหภูมิใหพอเหมาะในการสรางตัวอสุจิ ซ่ึง
ตัวอสจุ จิ ะเจรญิ ไดด ที ่ีอุณหภมู ิต่ำ กวาอณุ หภูมปิ กติของรางกายประมาณ 3–5 องศาเซลเซียส
3. หลอดเกบ็ ตวั อสจุ ิ (epididymis) มลี ักษณะเปน ทอเลก็ ๆ ขดทบไปมา รูปรา งคลา ย
ลูกนำ้ ตัวเต็มวัย สวนบนโต สวนลางแคบ อยูดานบนของอัณฑะ ทำ หนาที่เก็บตัวอสุจิท่ีเจริญ
เตม็ ท ่ี กอ นทีจ่ ะสง ผา นไปยงั หลอดนำ ตวั อสจุ ิ
4. หลอดนำตัวอสุจิ (vas deferens) เปนทออยูถัดจากสวนลางของหลอดเก็บตัวอสุจิ
มอี ย ู 2 ทอ ทำ หนาทีล่ ำ เลียงตัวอสุจิไปเกบ็ ไวท่ีตอมสรา งนำ้ เลี้ยงอสจุ ิ
5. ตอมสรางนำ้ เลี้ยงอสุจิ (seminal vesicle) เปนตอมรูปรางคลายถุงยาว ๆ ผนัง
ไมเรียบ อยูดานหลังตอกับกระเพาะปสสาวะ ทำ หนาที่สรางอาหารเพ่ือใชเลี้ยงตัวอสุจิ เชน
น้ำ ตาลฟรักโทส วิตามินซี โปรตีนโกลบูลิน และสรางของเหลวมาผสมกับตัวอสุจิเพื่อใหเกิด
สภาพท่เี หมาะสมสำ หรับตวั อสจุ ิ
6. ตอ มลกู หมาก (prostate gland) เปนตอ มทมี่ ขี นาดใกลเ คียงกบั ลกู หมากอยตู อนตน
ของทอ ปสสาวะ ทำ หนา ทีห่ ล่งั สารที่มฤี ทธิเ์ ปนดา งออ น ๆ เขา ไปในทอ ปสสาวะเพ่อื ทำ ลายฤทธิก์ รด
ในทอ ปส สาวะ ทำ ใหเ กิดสภาพทเ่ี หมาะสมกบั ตวั อสจุ ิ
7. ตอ มคาวเปอร (cowper’s glands) เปน ตอ มทม่ี รี ปู รา งกลมขนาดเทา เมด็ ถว่ั ม ี 2 ตอม
อยใู ตตอมลูกหมากลงไป ทำ หนาทห่ี ลั่งสารไปหลอ ล่ืนทอ ปสสาวะในขณะที่เกดิ การกระตนุ ทางเพศ
ทำ ใหต วั อสจุ เิ คลอ่ื นทไ่ี ดเ รว็ และยงั ทำ หนา ทชี่ ำ ระลา งกรดของน้ำ ปส สาวะทเี่ คลอื บทอ ปส สาวะ ทำ ให 
ตวั อสจุ ไิ มต ายกอ นในขณะทเ่ี คลอ่ื นออกมา โดยทวั่ ไปเพศชายจะเรม่ิ สรา งตวั อสจุ เิ มอื่ เรม่ิ เขา สวู ยั รนุ
ในชว งอายปุ ระมาณ 12–13 ป ี และจะสรา งไปจนตลอดชวี ติ การหลงั่ น้ำ อสจุ แิ ตล ะครงั้ จะมขี องเหลว
ประมาณ 3–4 ลูกบาศกเ ซนตเิ มตร มตี วั อสจุ เิ ฉล่ียประมาณ 350–500 ลานตัว ปรมิ าณน้ำ อสุจิ
และตัวอสุจิแตกตางกันไปตามความแข็งแรงสมบูรณของรางกาย เช้ือชาติ และสภาพแวดลอม
ผูท่ีมีตัวอสุจิตำ่ กวา 30 ลานตัวตอลูกบาศกเซนติเมตร หรือมีตัวอสุจิท่ีมีรูปรางผิดปกติมากกวา
รอยละ 25 จะมโี อกาสเปน หมันได  น้ำ อสจุ จิ ะถูกขบั ออกทางทอ ปสสาวะและออกจากรางกายตรง
ปลายสดุ ของอวัยวะเพศชาย ตวั อสุจจิ ะเคล่ือนทไี่ ดประมาณ 1–3 มิลลิเมตรตอนาที ตวั อสุจเิ มอ่ื
ออกสภู ายนอกจะมชี วี ติ อยไู ดเ พยี ง 2–3 ชว่ั โมง แตถ า อยใู นมดลกู ของผหู ญงิ จะอยไู ดน านประมาณ
24–48 ช่ัวโมง ตัวอสุจมิ ลี กั ษณะคลายลกู ออ ด มีขนาดเล็กมาก ประกอบดวยสวนสำ คัญ 3 สวน
คือ สว่ นหวั เปนสวนทม่ี นี วิ เคลยี สอย ู และถอื วาเปน สว นท่ีสำ คญั ท่สี ุดในการสบื พนั ธ ุ สว่ นรา่ งกาย
มีลักษณะเปนรูปทรงกระบอกยาว และสว่ นหาง เปนสว นทใ่ี ชใ นการเคลือ่ นท ่ี ตัวอสุจจิ ะมคี า pH
ประมาณ 7.35–7.50 มีสภาวะคอ นขา งเปนดาง ในนำ้ อสจุ นิ อกจากจะมีตัวอสจุ แิ ลวยังมสี วนผสม
ของสารอ่นื ๆ ดวย

12 หนังสอื เรยี น รายวชิ าพื้นฐาน สุขศกึ ษาและพลศึกษา 3 ม. 4–6
2. อวัยวะสืบพันธเุ พศหญงิ

ทอ นำ ไข  (oviduct) หรือ รังไข (ovary)
ปกี มดลูก (fallopian tube) มดลูก (uterus)

กระเพาะปส สาวะ (bladder) ทอ ปสสาวะ
ชอ งคลอด (vagina) (urethra)

ภาพแสดงโครงสรา้ งอวัยวะในระบบสบื พันธุเ์ พศหญิง

อวยั วะสบื พันธุเพศหญิง ประกอบดวยสวนตาง ๆ ดงั นี้
1. รงั ไข (ovary) มลี กั ษณะรปู รา งคลา ยเมด็ มะมว งหมิ พานตย าวประมาณ 2–3 เซนตเิ มตร

หนา 1 เซนตเิ มตร มนี ำ้ หนกั ประมาณ 2–3 กรัม และม ี 2 อัน อยบู ริเวณปกี มดลกู แตล ะขา ง
โดยดา นในยดึ ตดิ กบั มดลกู ดว ยเสน เอน็ สวนดานนอกยึดติดกบั ลำ ตวั ทำ หนาทด่ี งั นี้

1) ผลิตไข่ (ovum) โดยปกติไขซงึ่ เปนเซลลสืบพันธเุ พศหญงิ จะสกุ เดือนละ 1 ใบ จาก
รังไขแตล ะขางสลับกนั ทุกเดือน และออกจากรงั ไขทกุ รอบเดือน (โดยประมาณ 28 วัน) เรียกวา
การตกไข่ ตลอดชว งชีวิตของเพศหญิงปกติจะมกี ารผลติ ไขป ระมาณ 400 ใบ คอื เริม่ ตงั้ แตอาย ุ
11–14 ป ี ไปจนถงึ อายุประมาณ 45–50 ป ี จึงหยดุ ผลิต เซลลไ ขจะมีอายุอยูไ ดน านประมาณ
24 ชว่ั โมง

2) สรา้ งฮอรโ์ มนเพศหญงิ ซ่งึ มอี ยหู ลายชนิดท่สี ำ คัญ ไดแ ก 
(1) เอสโทรเจน (estrogen) เปน ฮอรโ มนทำ หนา ทค่ี วบคมุ เกย่ี วกบั มดลกู ชอ งคลอด
ตอมนำ้ นม และควบคมุ การเกิดลกั ษณะตาง ๆ ของเพศหญิง เชน เสยี งแหลมเล็ก สะโพกผาย
ขนาดของหนา อกและอวยั วะเพศทีใ่ หญข้นึ
(2) โพรเจสเทอโรน (progesterone) เปน ฮอรโ มนทท่ี ำ งานรว มกบั ฮอรโ มนเอสโทรเจน
ทำ หนา ทค่ี วบคมุ เกย่ี วกบั การเจรญิ ของมดลกู การเปลยี่ นแปลงเยอ่ื บมุ ดลกู เพอ่ื เตรยี มรบั ไขท ไี่ ดร บั
การผสมแลว

หนังสอื เรยี น รายวชิ าพืน้ ฐาน สุขศกึ ษาและพลศึกษา 3 ม. 4–6 13

2. ทอนำไข (oviduct) หรือปกมดลูก (fallopian tube) เปนทอที่เชื่อมระหวางรังไข
ทั้ง 2 ขา ง กับมดลกู มกี ลามเนื้อซงึ่ บีบรัดตวั เสมอ มีเสน ผา นศูนยกลางประมาณ 2 มิลลเิ มตร
ยาวประมาณ 6–7 เซนติเมตร หนา 1 เซนติเมตร ทำ หนาท่ีเปนทางผานของไขท่ีออกจาก
รังไขเ ขา สูม ดลูก โดยมีปลายขา งหนง่ึ เปด อยูใกลกบั รงั ไข เรยี กวา ปากแตร (funnel) บุดวยเซลลท่ี
มขี นสั้น ๆ ทำ หนาที่พัดโบกไขท่ีตกมาจากรงั ไขใหเ ขาไปในทอ นำ ไข ทอ นำ ไขเ ปนบรเิ วณทีอ่ สุจิจะ
เขาปฏิสนธิกับไข 

3. มดลูก (uterus) มีรูปรางคลายชมพู กวางประมาณ 4 เซนติเมตร ยาวประมาณ
6–8 เซนติเมตร หนาประมาณ 2 เซนติเมตร อยูในบริเวณอุงกระดูกเชิงกรานระหวาง
กระเพาะปสสาวะกับทวารหนกั ภายในเปน โพรง ผนงั เปน กลามเนือ้ เรยี บหนา ยดื หดไดมากเปน
พเิ ศษ ประกอบดว ยโครงสราง 3 ชัน้ คือ ชนั้ นอกเปน เย่ือบาง ๆ ปกคลมุ ดานนอกมดลกู ช้นั กลาง
ประกอบดวยกลามเน้ือเรียบที่หนาและขยายตัวไดมากในเวลาตั้งครรภ และช้ันในสุดเรียกวา
เย่ือบุมดลูก มีลักษณะบางเปนท่ีฝงตัวของไขท่ีปฏิสนธิแลว มดลูกทำ หนาที่เปนที่ฝงตัวของไข
ท่ีไดรับการผสมแลว และเปนทีเ่ จรญิ เติบโตของทารกในครรภ

4. ชองคลอด (vagina) เปนทอยาวจากปากชองคลอดไปจนถึงปากมดลูก อยูระหวาง
ทอ ปสสาวะและทวารหนัก ทำ หนาทเี่ ปนทางผานของตวั อสจุ ิเขา สูม ดลกู เปนทางออกของทารกเมอื่
ครบกำ หนดคลอด และยังเปนชองใหประจำ เดือนระบายออกมาสูภายนอก ที่ปากชองคลอดมี
เยือ่ พรหมจารีปด อยูดานบนของชองคลอด ยาวประมาณ 7 เซนตเิ มตร และดานลางยาวประมาณ
9 เซนตเิ มตร การตกไข่ (ovulation) คอื การทไี่ ขส กุ และออกจากรงั ไขเ ขา สทู อ นำ ไข  ในชว งกงึ่ กลาง
ของรอบเดือน ถา นบั วันแรกทม่ี ปี ระจำ เดือนเปนวันท ่ี 1 การตกไขจะเกดิ ขึน้ ประมาณวนั ที่ 13–15
การมปี ระจำเดือน (menstruation) เกิดจากผนังมดลูกลอกตวั เมื่อไขไ มไ ดรับการผสม เปนสิ่งที่
เกิดขึ้นตามธรรมชาติที่แสดงใหทราบวาเด็กหญิงน้นั ไดเจรญิ เต็มทีพ่ รอมท่ีจะมลี กู ได

รู้ไหมว่า

– ปกติลูกอัณฑะของเพศชายจะเคล่ือนตัวมาอยูในถุงอัณฑะ ตั้งแตเปนทารกใกลกำาหนดคลอดหรือ
หลังคลอด
– เพศชายทลี่ กู อณั ฑะไมเ คลอ่ื นลงในถงุ อณั ฑะ ลกู อณั ฑะยงั อยใู นชอ งทอ งจะสง ผลใหเ ปน หมนั ไดห รอื เคลอ่ื น
ลงเพียงลกู เดียวโอกาสมีลูกจะนอยลง
– อาการปวดทองประจำ เดอื นเปน สง่ิ ธรรมดาทเ่ี กดิ ขนึ้ ขณะมปี ระจำ เดอื น แตถ า มอี าการปวดทอ งมากขณะมี
ประจำ เดอื นทกุ ครงั้ และตอ งรบั ประทานยาแกป วดโดยตลอด มกั จะไมใ ชก ารปวดทอ งธรรมดา สาเหตเุ กดิ จาก
มเี ย่ือบุมดลูกอยผู ิดที่ เชน เยือ่ บมุ ดลูกไปอยูท ี่องุ เชิงกราน รงั ไข หรอื แทรกเขา ไปในเน้อื มดลกู โดยเฉพาะ
กลายเปน ถุงนำ้ ทีร่ งั ไข  เรยี กวา “ชอ็ กโกแลตซีส”

ท่ีมา: 1) ชาตรี เกิดธรรม. สารานกุ รมวิทยาศาสตร: การดำรงชีวติ ของมนษุ ย์, 2554. หนา 40–45.
2) http://www.si.mahidol.ac.th/sidoctor/e-pl

14 หนังสือเรยี น รายวิชาพนื้ ฐาน สุขศึกษาและพลศึกษา 3 ม. 4–6
3. การดูแลรักษาระบบสืบพันธุ

ระบบสืบพันธุเปนระบบหนึ่งในรางกายท่ีทำ งานประสานสัมพันธอยางใกลชิดกับระบบอ่ืน
เพอื่ ชว ยใหช วี ติ ดำ รงอยแู ละสบื พนั ธเุ พอื่ ดำ รงเผา พนั ธไุ ว  เราควรดแู ลรกั ษาอวยั วะในระบบสบื พนั ธุ
ใหสามารถทำ งานไดตามปกตดิ งั น้ี
1. ดูแลรางกายใหแข็งแรงอยางสมำ่ เสมอ โดยรับประทานอาหารใหถูกสัดสวนทั้ง 5 หมู
ลดอาหารจำ พวกที่มไี ขมันสงู และเพ่ิมอาหารทีม่ กี ากใยสูง โดยรับประทานผัก ผลไม  ถ่วั เมล็ดแหง
และในเพศหญงิ ซงึ่ มกี ารสญู เสยี เลอื ดทกุ รอบเดอื น ควรรบั ประทานอาหารทชี่ ว ยบำ รงุ เซลลเ มด็ เลอื ด
เชน อาหารทีม่ ีธาตเุ หลก็ สูง ไดแก  เนอ้ื สัตว ตบั ไขแดง ผักใบเขยี วเขม ถ่ัวเหลอื ง
2. ออกกำ ลงั กายอยา งสมำ่ เสมอ อยา งนอยสปั ดาหล ะ 3 คร้งั ครงั้ ละไมตำ่ กวา 30 นาที
จะชว ยใหรางกายแขง็ แรง คลายความเครียด ทำ ใหนอนหลับ และทำ ใหเลือดไหลเวยี นไดดี
3. งดเครื่องดม่ื ท่ีมสี ว นผสมของแอลกอฮอล  เพราะแอลกอฮอลส งผลตอ การเปลยี่ นแปลง
ของระดับฮอรโมนเพศ โดยเฉพาะในเพศชายจะทำ ใหระดับฮอรโมนเพศชายลดลง เกิดการ
เปลี่ยนแปลงเร่ืองทางเพศ และทำ ใหส มรรถภาพทางเพศลดลง
4. พกั ผอ นใหเ พยี งพอ ไมเครงเครียด และทำ จิตใจใหร า เรงิ แจม ใสอยูเ สมอ
5. ทำ ความสะอาดรางกายและอวัยวะเพศอยา งทั่วถึงและสมำ่ เสมอ อยา งนอยวนั ละ 2 คร้งั
6. สวมใสเสือ้ ผา ท่สี ะอาด ไมอ ับช้นื และอยา ใหร ัดแนน จนเกนิ ไป
7. ไมใ ชเสอื้ ผา ผาเช็ดตัว และเครอ่ื งนงุ หมรว มกับผอู ื่น เพราะอาจตดิ เชอ้ื บางชนดิ ได
8. ไมส ำ สอนทางเพศ เพราะอาจติดเชือ้ ทางเพศสมั พันธแ ละเช้ือเอดส
9. เม่ือเกดิ ส่ิงผิดปกตใิ ด ๆ เกย่ี วกบั อวยั วะเพศ ควรรีบปรกึ ษาแพทย

เรียน​รู...ส่.ู ..ปฏิบัติ

1. นกั เรยี นวาดรปู โครงสรา งของอวยั วะเพศชายและอวยั วะเพศหญงิ แลว เขยี นลกู ศรชไ้ี ปยงั ตำ แหนง ตา ง ๆ
ท่ีเปนสวนประกอบของโครงสรางดังกลาว พรอมระบุชื่อและหนาท่ีของสวนประกอบน้ัน ๆ พอสังเขป
จดั ทำ เปน สมดุ ภาพ

2. เขยี นแผนทคี่ วามคดิ เพือ่ สรปุ ความรเู รือ่ ง การดแู ลรกั ษาระบบสบื พนั ธุ์ จดั ทำ เปนรายงาน

หนงั สือเรียน รายวชิ าพ้นื ฐาน สขุ ศึกษาและพลศึกษา 3 ม. 4–6 15

1.3 ระบบตอ มไรท อ (The Endocrine System)

ระบบตอ่ มไรท้ อ่ เปน ระบบทผี่ ลติ สารทเี่ รยี กวา ฮอรโ์ มน เปน ตอ มทไี่ มม ที อ หรอื รเู ปด ลำ เลยี ง
สารนนั้ ไปตามกระแสเลอื ดไปสอู วยั วะเปาหมาย เพอ่ื ทำ หนา ท่ีควบคุมการทำ งานของระบบตา ง ๆ
ฮอรโ มนจะทำ งานโดยประสานกบั ระบบประสาท เราจงึ เรยี กระบบตอ มไรท อ และระบบประสาทนว้ี า
ระบบประสานงาน ฮอรโมนท่ผี ลติ ขึน้ จากตอมไรท อ นจ้ี ะตอ งมปี รมิ าณพอดีกับรางกาย และมีฤทธิ์
มากพอที่จะทำ ใหเกิดพฤติกรรมตาง ๆ ในส่ิงมีชีวิต ถาปริมาณฮอรโมนมีมากหรือนอยเกินไป
จะทำ ใหเ กดิ โรคตา ง ๆ ขน้ึ ได  เชน โรคเบาหวาน โรคคอพอก หรอื โรคทเ่ี กย่ี วขอ งกบั การเจรญิ เตบิ โต
ของรา งกาย

1. ตอ มไรท อในรางกาย

ตอ มใตสมอง
(pituitary gland)

(thyroiตdอ gมlไaทnรdอ aยnดdแ ล ะ พpาaรrาaไtทhรyอroยidด  gland)

ตอมไทมสั
(thymus gland)
ตอ มหมวกไต
(adrenal gland)

(isตleอtมs ทo่ีอf ยlaใู นnตgeับrอhอaนns)

รงั ไข (อteณั sฑtisะ)
(ovary)

ภาพแสดงตำแหน่งท่ตี ั้งตอ่ มไรท้ อ่ ท่ีสำคญั ในรา่ งกาย

16 หนงั สอื เรยี น รายวชิ าพนื้ ฐาน สขุ ศกึ ษาและพลศกึ ษา 3 ม. 4–6
ตอมไรทอท่สี ำ คญั ในรางกายของเรา มีดงั นี้

1. ตอมใตสมอง (pituitary gland) เปนตอมที่มีขนาดเล็ก รูปรางกลม อยูใตสมอง
แบงเปน 2 สว นคือ ตอ มใตส มองสวนหนา และตอ มใตสมองสวนหลัง เปน ศูนยค วบคมุ รา งกาย
ท่ีสำ คัญ มีหนาที่สำ คัญหลายอยาง เชน สรางฮอรโมนควบคุมการเจริญเติบโตของรางกายและ
กระดูก และสรา งฮอรโมนที่ทำ ใหค วามดันเลือดสงู ขนึ้ ทำ ใหปสสาวะเปน ปกติ และกระตนุ ใหเกดิ
การบบี ตวั ของมดลกู ในเพศหญงิ ขณะคลอดบตุ รดว ย นอกจากนยี้ งั ทำ หนา ทคี่ วบคมุ การทำ งานของ
ตอ มไรทออ่นื ๆ เชน ตอ มไทรอยด  ตอ มหมวกไต ตอมพาราไทรอยด  รวมไปถึงควบคมุ การทำ งาน
ของระบบสบื พนั ธขุ องคนเรา

2. ตอมหมวกไต (adrenal gland) เปนตอมท่ีมีรูปรางคอนขางแบนคลายหมวกครอบ
อยสู ว นบนของไต แบง ออกเปน 2 ชั้น ชนั้ ในสรา งฮอรโมนอะดรนี าลนี (adrenaline hormone)
ซึ่งมีคุณสมบัติเหมือนสารท่ีหล่ังจากปลายประสาทอัตโนมัติ โดยจะกระตุนรางกายทุกสวนให
เตรยี มพรอ ม เมอื่ หลอดเลอื ดทว่ั ไปหดตวั และทำ ใหค วามดนั เลอื ดสงู ขน้ึ สว นชนั้ นอกสรา งฮอรโ มน
คอร์ติซอล (cortisol) ทำ หนาที่ควบคุมการเผาผลาญอาหาร ตลอดจนฮอรโมนแอลโดสเทอโรน
(aldosterone hormone) ทำ หนาที่ควบคุมการดดู ซึมเกลอื ทไ่ี ต

3. ตอมไทรอยด (thyroid gland) เปน ตอ มท่มี ลี กั ษณะเปน พู 2 พเู ชื่อมตอกัน เปนตอ ม
ที่อยูติดกับกลองเสียงและหลอดลม ตอมนี้จะมีขนาดโตขึ้นตามอายุ เพศ และภาวะโภชนาการ
ทำ หนาท่ีหล่ังฮอรโมนท่ีเรียกวา ไทรอกซิน (thyroxin) ซ่ึงมีความสำ คัญตอการควบคุมการ
เจรญิ เตบิ โตของรา งกายใหดำ เนนิ ไปไดอยางเหมาะสม

4. ตอมพาราไทรอยด (parathyroid gland) เปนตอ มขนาดเล็ก มี 2 คู อยูดานหลัง
ตอมไทรอยด  ทำ หนาทส่ี รางฮอรโ มนพาราไทรอยด์ (parathyroid hormone) ทที่ ำ หนาท่ีควบคุม
ปรมิ าณของแคลเซยี มในเลอื ดและรกั ษาความเปน กรดเปน ดา งในรา งกายใหอ ยใู นระดบั ทเ่ี หมาะสม

5. ตอมท่ีอยูในตับออน (islets of langerhans) เปนตอมที่สรางฮอรโมนอินซูลิน
(insulin hormone) ซึ่งทำ หนาที่ควบคุมปริมาณน้ำ ตาลของรางกาย ถาขาดฮอรโมนชนิดนี้
จะทำ ใหเปนโรคเบาหวาน เพราะรางกายไมสามารถเปล่ียนน้ำ ตาลในเลือดใหเปนไกลโคเจนเก็บไว
ในกลา มเน้อื หรอื ในตับได

6. ตอ มเพศ (Gonads) คอื รังไข่ (ovary) ในเพศหญงิ และอณั ฑะ (testis) ในเพศชาย
โดยท่ีรงั ไขทำ หนา ที่ผลิตไขแ ละสรางฮอรโมนเพศ คือ ฮอรโ มนเอสโทรเจน (estrogen hormone)
กับฮอรโมนโพรเจสเทอโรน (progesterone hormone) เปนฮอรโมนท่ีควบคุมเกี่ยวกับลักษณะ
ตาง ๆ ของเพศหญิง เชน มีเสียงเล็กแหลม สะโพกผาย การขยายใหญของอวัยวะเพศและ
เตานม สวนอัณฑะทำ หนาที่สรางตัวอสุจิและสรางฮอรโ มนเพศชาย คอื ฮอรโ มนเทสโทสเทอโรน
(testosterone hormone) เพอ่ื ควบคมุ ลกั ษณะตา ง ๆ ของเพศชาย เชน มเี สยี งแตกหา ว ลกู กระเดอื ก
แหลม มขี นข้นึ บรเิ วณหนา แขง รกั แร และอวยั วะเพศ

หนังสือเรียน รายวชิ าพ้ืนฐาน สขุ ศกึ ษาและพลศกึ ษา 3 ม. 4–6 17
7. ตอ มไทมสั (thymus gland) เปน ตอ มทม่ี รี ปู รา งคลา ยพรี ะมดิ แบนทางขา ง ม ี 2 กลบี
ขนาดและรูปรางแตกตางกันไปตามอายุ มีขนาดใหญในทารกแรกเกิดและจะคอย ๆ เล็กลงเม่ือ
เรม่ิ เขาสูวัยผใู หญ  ทำ หนาทีค่ วบคมุ การทำ งานของระบบภูมิคมุ กนั ของรา งกาย การควบคุมกลไก
ตาง ๆ ของรา งกายใหเปน ปกตินัน้ เก่ียวขอ งกบั ระบบประสาทและระบบตอมไรท อ ทท่ี ำ งานรว มกัน
การทำ งานของระบบประสาทนั้นจะเกิดข้ึนอยางรวดเร็ว เพราะมีเสนประสาทท่ีเช่ือมโยงตอเน่ือง
ตลอดรางกาย ทำ ใหการตอบสนองตอสิ่งเราตาง ๆ เปนไปอยางรวดเร็ว แตการทำ งานของ
ระบบตอมไรทอจะเปนไปอยางชา ๆ เพราะตอมไรทอไมมีทางขนสงลำาเลียงฮอรโมนไปยัง
อวัยวะเปาหมายโดยตรง ตองอาศัยไปกับกระแสเลือดซ่ึงจะตองผานอวัยวะอื่น ๆ กอนจะถึง
เปาหมายแลวคอยไหลเขาสูเปาหมาย ซึ่งการทำางานของรางกายมีขอดีที่วา ถาไมใชอวัยวะ
ซง่ึ เปน เปา หมายของฮอรโ มนแลว อวยั วะนน้ั จะไมถ กู กระตนุ ดงั นน้ั การทำ งานของระบบตอ มไรท อ
จงึ เปน ไปอยา งชา ๆ และคอ นขา งนาน เชน กระบวนการควบคมุ การเจรญิ เตบิ โตของเดก็ กระบวนการ
เมแทบอลิซมึ ของรางกาย

2. การดูแลรักษาระบบตอ มไรทอ
การเจรญิ เตบิ โตและกจิ กรรมอนื่ ๆ ภายในรา งกายของเรา อยภู ายใตก ารควบคมุ ของฮอรโ มน
ชนิดตา ง ๆ ทผ่ี ลิตจากตอ มไรทอ ซึง่ สงผลโดยตรงตอการดำ รงชีวติ ความเปนปกตสิ ขุ ของรา งกาย
และจติ ใจมนษุ ย  ดงั นนั้ เพอื่ ใหก ารทำ งานของระบบตอ มไรท อ ทท่ี ำ งานประสานกนั กบั ระบบประสาท
ดำ เนนิ ไปไดต ามปกต ิ เราจงึ ควรดแู ลรกั ษารางกายใหสมบูรณแ ข็งแรง ดงั นี้
1. เลือกรับประทานอาหารที่มีคุณคาทางโภชนาการครบทั้ง 5 หมู ในปริมาณที่เหมาะสม
หลีกเล่ียงอาหารท่ีจะกอใหเกิดโทษกับรางกาย ลดอาหารที่มีรสหวานจัด เพราะอาจเปนสาเหตุท่ี
ทำ ใหเ กดิ โรคเบาหวานได  รบั ประทานอาหารทะเลหรอื เกลอื ทม่ี ธี าตไุ อโอดนี เพอื่ ปอ งกนั การเปน โรค
คอพอก
2. ดื่มน้ำ ในปริมาณที่เพียงพอ ประมาณ 6–8 แกวตอวัน เพราะน้ำ ชวยในการผลิต
ฮอรโมน
3. ออกกำาลังกายสมำ่าเสมอ เพราะการออกกำาลังกายจะชวยใหระบบตอมไรทอและ
ระบบประสาทอัตโนมัติทำ งานไดอยา งสมดุล
4. ไมด มื่ เครอื่ งดม่ื ทมี่ แี อลกอฮอล  เพราะแอลกอฮอลม ผี ลตอ การทำ งานของระบบตอ มไรท อ
บางตอ มใหดอยประสิทธภิ าพลง เชน ตอมใตส มอง ตอมไทรอยด รวมท้งั รงั ไขแ ละอณั ฑะดวย
5. หลีกเลี่ยงสภาพแวดลอมท่ีสงผลตอระบบตอมไรทอ เชน บริเวณแหลงโรงงาน
อุตสาหกรรม บรเิ วณทม่ี สี ารพษิ หรอื ยาฆา แมลง อุตสาหกรรมหลอมโลหะ หรอื โรงงานถลุงแร 

18 หนังสอื เรียน รายวชิ าพนื้ ฐาน สขุ ศึกษาและพลศึกษา 3 ม. 4–6
6. พกั ผอ นใหเ พยี งพอ มคี วามคดิ สรา งสรรค  คดิ ในเชงิ บวกมาก ๆ จะสง ผลไปทต่ี อ มใตส มอง
ทำ ใหก ารหลงั่ ฮอรโ มนเปน ไปอยา งมปี ระสทิ ธภิ าพสง ผลทำ ใหค นเรามสี ขุ ภาพกายและสขุ ภาพจติ ทดี่ ี

เรยี นร​ู...สู่...ปฏิบัติ

1. นักเรียนวาดรูปโครงสรางของระบบตอมไรทอในรางกาย แลวเขียนลูกศรช้ีไปยังตำ แหนงตาง ๆ
ทเ่ี ปน สว นประกอบของโครงสรา งดงั กลา วพรอ มทง้ั ระบชุ อื่ และหนา ทข่ี องสว นประกอบนนั้ ๆ พอสงั เขป
จัดทำ เปน สมุดภาพ
2. เขียนแผนท่ีความคิดเพ่ือสรุปความรเู รอ่ื ง การดูแลรกั ษาระบบต่อมไรท้ อ่ จัดทำ เปนรายงาน

แหล่งสบื ค​ น ​ความร​ู

• นักเรียนสามารถคนควาความรูเร่ือง กระบวนการสร้างเสริมและดำรงประสิทธิภาพการทำงานของ
ระบบประสาท ระบบสืบพนั ธุ์ และระบบต่อมไร้ท่อ เพมิ่ เตมิ ไดจ ากการสอบถามคร ู อาจารย ผรู ใู นชุมชน

หรอื ศกึ ษาจากส่ือ/เอกสารวิชาการทเ่ี กยี่ วขอ ง และท่เี ว็บไซต
ตัวอยาง เชน http://th.wikipedia.org/wiki/ แลวสบื คน คำ วา ระบบอวัยวะ หรอื

http://www.trueplookpanya.com แลว เขา สหู ัวขอ คลังความรู้

2. การวางแผนดแู ลสขุ ภาพของบุคคลในครอบครวั

การวางแผนดูแลสุขภาพของตนเองนับวา
เปน ปจ จยั พน้ื ฐานทท่ี กุ คนควรปฏบิ ตั ิ แตน อกเหนอื
จากการดูแลสุขภาพของตนเองแลว การดูแล
สุขภาพของบุคคลในครอบครัวก็นับวาเปนสิ่ง
สำ คัญไมยิ่งหยอนไปกวากัน เพราะภาวะสุขภาพ
ท่ีเกิดขึ้นในครอบครัวลวนแลวแตมีผลตอสุขภาพ
ของคนเรา เนื่องจากตัวเราก็เปนหนึ่งในสมาชิก
การวางแผนดแู ลสขุ ภาพทีด่ ีของบคุ คลในครอบครัว ของครอบครัวเชนกัน ดังนั้น ความรูเ กย่ี วกบั การ
เปน็ พื้นฐานสำคัญของการมสี ุขภาพท่ดี ี วางแผนดแู ลสขุ ภาพของบคุ คลในครอบครวั จงึ เปน
ของประชากรในประเทศ ความรูท่ีสำ คัญอีกประการหน่ึงท่ีนักเรียนควรได

ศึกษาและทำ ความเขาใจ เพื่อท่ีจะไดนำ ความรูความเขาใจดังกลาวไปปรับใชในการสรางเสริม
สขุ ภาพของตนเองและของบคุ คลในครอบครวั ตอ ไป

หนังสือเรยี น รายวชิ าพน้ื ฐาน สุขศึกษาและพลศกึ ษา 3 ม. 4–6 19

2.1 ความหมายและความสำคญั

การวางแผนดูแลสุขภาพ หมายถึง การกำ หนดแนวทางในการเลือกรูปแบบของการปฏิบัติ
เพอ่ื การดแู ลสุขภาพท่นี ำ มาสูสุขภาวะท่สี มบูรณท ้ังรางกาย จติ ใจ อารมณ  และสังคม

การวางแผนดแู ลสขุ ภาพของบคุ คลในครอบครวั หมายถงึ การกำ หนดแนวทางในการปฏบิ ตั ิ
เพอ่ื สง ผลใหบ คุ คลในครอบครวั เชน พอ แม  หรอื สมาชกิ ในครอบครวั ทกุ คนมสี ขุ ภาวะทส่ี มบรู ณท งั้
รา งกาย จติ ใจ อารมณ และสังคม
จะเห็นไดวาการดูแลสุขภาพไมวาจะเปนการดูแลสุขภาพของตนเองหรือการดูแลสุขภาพ
ของบุคคลในครอบครัว ลวนแตมีความสำ คัญตอกันทั้งสิ้น ดังนั้น การดูแลสุขภาพของบุคคล
ในครอบครัว จึงเปนส่ิงจำ เปนอยางย่ิงเพราะถือวามีสวนชวยพัฒนาคุณภาพชีวิตของมนุษยให
ดำ รงอยูในสงั คมไดอ ยา งมีความสขุ ตลอดไป โดยจะตองมีการวางแผนดูแลสุขภาพทีเ่ หมาะสม

2.2 แนวทางในการวางแผนดูแลสขุ ภาพของบคุ คลในครอบครวั

บุคคลในครอบครัวประกอบดวยบคุ คลทีม่ ีความแตกตา งกนั ทง้ั บทบาท หนา ที่ และชว งวัย
ดังนั้นการวางแผนดูแลสุขภาพของบุคคลใน
ครอบครัวจึงตองมีความแตกตางกันออกไป เชน
ในวยั เดก็ เปน วยั ทยี่ งั ไมส ามารถดแู ลสขุ ภาพตนเอง
ได พอแมจึงมีสวนสำาคัญในการวางแผนดูแล
สุขภาพใหกบั เดก็ ในขณะทว่ี ัยผูใ หญสามารถท่จี ะ
วางแผนดูแลสุขภาพดว ยตนเองได  อยา งไรกต็ าม
หากการวางแผนดงั กลา วขาดความสมบรู ณถ กู ตอ ง
เหมาะสมอาจจะสง ผลใหภ าวะทางสขุ ภาพไมบ รรลุ
ประสิทธิผลท่ีตั้งไว ดังน้ัน ผูท่ีจะวางแผนดูแล การวางแผนดแู ลสุขภาพครอบครวั จะต้องคำนึงถึง
สขุ ภาพของบคุ คลในครอบครวั ควรใหค วามสำ คญั ความแตกตา่ งทางด้านเพศ วยั และปญ หาสขุ ภาพ
ตอ เร่อื งที่เกี่ยวของกับการวางแผนปฏบิ ัตดิ งั กลาว
ของสมาชิกครอบครวั แตล่ ะคนอยา่ งเหมาะสม

1. โภชนาการ

ตามหลักโภชนาการ อาหารถือวา เปนสงิ่ จำ เปนตอการดำ รงชีวิต หากเรารับประทานอาหารที่
มีคุณคาและมีปริมาณที่เหมาะสมกับความตองการของรางกาย ก็จะกอใหเกิดประโยชนตอ
การดำ รงชวี ติ แตหากเรารบั ประทานอาหารทีไ่ มม ปี ระโยชนห รอื รบั ประทานในปรมิ าณทไ่ี มเ หมาะสม
กับความตองการของรางกายไมวาจะมากหรือนอยเกินไป อาจกอใหเกิดโรคไดมากมาย ดังนั้น

20 หนังสือเรยี น รายวิชาพ้ืนฐาน สขุ ศึกษาและพลศกึ ษา 3 ม. 4–6

การรูจักที่จะวางแผนดูแลในเร่ืองของการ
รบั ประทานอาหารเพอ่ื ใหร า งกายเกดิ ความสมบรู ณ
แขง็ แรง จงึ เปน อกี แนวทางหนงึ่ ทคี่ วรนำ มาปฏบิ ตั ิ
ในการเสริมสรางดูแลสุขภาพของบุคคลใหมี
ภาวะท่เี ปน ปกตแิ ละมสี ขุ ภาพดี
การวางแผนการรบั ประทานอาหารใหถ กู ตอ ง
ตามหลกั โภชนาการมหี ลกั การและแนวทางปฏบิ ตั ิ
ทีส่ ำ คญั ดงั นี้
อาหารทม่ี ีคณุ ค่าตามหลกั โภชนาการเปน็ พ้นื ฐาน 1. ศึกษาหาความรูเก่ียวกับอาหารท่ี
ประการแรกของการวางแผนดูแลสขุ ภาพ เหมาะสมกับบคุ คลวัยตา ง ๆ ในครอบครวั เชน

อาหารทเ่ี หมาะกบั วยั เดก็ ควรจะเปน อาหารในกลมุ ทช่ี ว ยสง เสรมิ การเจรญิ เตบิ โตและครบทง้ั 5 หม ู
เพราะวยั เดก็ เปน วยั ทกี่ ำ ลงั เจรญิ เตบิ โต สว นในวยั ผใู หญจ ะเนน การรบั ประทานอาหารทใ่ี หพ ลงั งาน
และครบท้งั 5 หมู  และในวยั น้แี ตละคนจะมีความตอ งการอาหารแตกตางกนั แลว แตลักษณะการ
ทำ งานหรอื กจิ กรรมที่ตองทำ ในแตล ะวนั ซึ่งจะสง ผลตอปริมาณของอาหารท่ีควรไดร ับในแตล ะวนั
ดว ย สำ หรบั ในวัยผูสูงอายุนอกจากการคำ นงึ ในเรอื่ งการรบั ประทานอาหารใหครบทง้ั 5 หมูแ ลว
ควรจะมีการปรับเปล่ียนวิธีการปรุงอาหารใหเหมาะสมตอการรับประทาน เชน อาหารประเภท
เน้ือสตั วควรเปนเน้อื สัตวแบบยอยงาย โดยเฉพาะเนื้อปลา นอกจากน ้ี ควรลดอาหารประเภทแปง
และไขมนั ลง เพราะอาจเปนสาเหตุใหเกิดโรคอว นในผสู งู อายไุ ด
2. ควรสงเสริมสุขนิสัยในการรับประทานอาหารใหเกิดข้ึนกับบุคคลในครอบครัว เชน
รบั ประทานอาหารใหเ ปน เวลา เลอื กรบั ประทานอาหารทใ่ี หมแ ละสะอาด ไมร บั ประทานอาหารสกุ ๆ
ดบิ ๆ รบั ประทานอาหารแตพออิม่ ไมค วรรบั ประทานมากเกินไปเพราะอาจกอใหเ กดิ โรคอวน
3. หากบคุ คลในครอบครวั มโี รคประจำ ตวั ผทู ม่ี หี นา ทใี่ นการจดั เตรยี มอาหารควรตอ งมคี วาม
ระมัดระวังในการจัดเตรียม และตัวผูท่ีเปนโรคเองก็ตองระมัดระวังในการบริโภคอาหารที่มีผล
กระทบตอโรคดวย เชน ผูท่ีเปนโรคไตควรหลีกเลี่ยงอาหารท่ีมีรสเค็ม หรือผูท่ีเปนโรคไขมัน
ในเลอื ดสูงควรลดหรอื หลีกเลี่ยงอาหารท่มี ไี ขมันสูง

2. การออกกำลังกาย

การออกกำ ลังกายหากปฏิบัติอยางถูกตองและสม่ำ เสมอจะสงผลใหอวัยวะทุกสวนของ
รางกายแข็งแรงและทำ งานไดดีขึ้น ซึ่งถือวาสงผลดีตอสุขภาพ นอกจากน้ี การออกกำ ลังกาย
ยงั ชว ยใหเกิดความสนกุ สนาน เพลดิ เพลิน รสู กึ ผอ นคลาย ทำ ใหมสี ขุ ภาพจติ ดีขึน้ ดงั นัน้ บุคคล
ทุกกลุมอายุที่อยูในครอบครัวจึงควรออกกำ ลังกาย โดยอาจปฏิบัติรวมกันหรือปฏิบัติตามความ
เหมาะสมของแตล ะบคุ คลกไ็ ด  หลกั การวางแผนการออกกำ ลงั กายโดยทวั่ ไปทผ่ี วู างแผน ตลอดจน
สมาชกิ ในครอบครวั ควรนำ มาใชเ ปน แนวทางในการปฏิบตั ิมีดังน้ี

หนังสอื เรยี น รายวชิ าพ้ืนฐาน สุขศกึ ษาและพลศกึ ษา 3 ม. 4–6 21

1. ศึกษารูปแบบของกิจกรรมการออก-
กำาลังกายใหเหมาะสมกับวัยและเพศ รวมทั้ง
สภาพรา งกายของแตล ะคน เชน การออกกำ ลงั กาย
ในวยั เดก็ สว นใหญจ ะเปน รปู แบบของการเลน ซง่ึ จะ
ชวยในเรื่องของการฝกทักษะทางกาย พัฒนาการ
ทางอารมณ สังคม และสติปญญาใหแกเด็ก
สว นผใู หญเ ปน วยั ทร่ี า งกายมกี ารพฒั นาเตม็ ทแี่ ลว
จึงสามารถเลือกกิจกรรมการออกกำาลังกายได
หลากหลายรปู แบบ ซง่ึ จะชว ยสรา งเสรมิ สมรรถภาพ การออกกำลงั กายมีหลายรูปแบบ
ของรางกายและประสิทธิภาพในการทำ งานของ ควรเลอื กให้เหมาะสมกับสภาพรา่ งกายของตนเอง

ระบบอวยั วะตาง ๆ ในรา งกาย กิจกรรมในการออกกำ ลงั กายอาจเลือกไดตามความสนใจ แตทั้งนี้
ตองคำ นึงถึงความเหมาะสมในเรื่องเพศ วัย และสภาพรางกายของตนเองดวย สวนผูสูงอายุ
ควรเลือกรูปแบบการออกกำ ลังกายท่ีไมหนักจนเกินไป ไมเคล่ือนไหวรางกายที่รวดเร็วมากนัก
ซึ่งกิจกรรมการออกกำ ลังกายที่เหมาะสมสำ หรับผูสูงอายุ ไดแก การรำ มวยจีน การเดินเร็ว
การว่งิ เหยาะ การทำ ทากายบรหิ ารงาย ๆ เปน ตน
2. เตรียมอุปกรณและเครื่องใชในการออกกำาลังกายใหเหมาะสมกับชนิดของการ
ออกกำ ลังกาย
3. กำ หนดโปรแกรมในการออกกำ ลงั กายใหเหมาะสม ซงึ่ โดยทวั่ ไปแลวไมว า จะอยูในวัยใด
ควรออกกำ ลังกายครั้งละไมต ่ำ กวา 30 นาที และสัปดาหละไมต ่ำ กวา 3 วัน
4. ในกรณีที่มีโรคประจำ ตัว หรือมีปญหาทางดานสุขภาพอ่ืน ๆ ควรปรึกษาแพทยกอน
ออกกำ ลงั กาย

3. การพักผอน

การพักผอนเปนส่ิงท่ีจำ เปนตอมนุษย
และมีความสำ คัญตอสุขภาพท้ังทางรางกาย
และทางจิตใจ การพักผอนเปนการชวยให
รางกายไดผอนคลายจากความเหน็ดเหนื่อย
เมื่อยลา และชวยสรางเสริมใหรางกาย
สมบรู ณแข็งแรงขน้ึ นอกจากน ี้ ยังทำ ใหร ูส กึ
สดชื่นข้ึนอีกดวย ลักษณะท่ีจัดวาเปนการ
พกั ผอน ไดแ ก

การนอนหลบั ช่วยใหร้ ะบบตา่ ง ๆ ในรา่ งกาย
เกิดความผอ่ นคลายและไดฟ้ น ฟสู ภาพ

22 หนงั สือเรยี น รายวชิ าพ้ืนฐาน สุขศกึ ษาและพลศกึ ษา 3 ม. 4–6
1. การนอนหลบั เปนวิธีการพักผอ นทีด่ ีท่สี ุด เนื่องจากในขณะท่ีคนเรานอนหลับอวยั วะทกุ

ระบบในรา งกายไดพ กั ผอ น ขณะเดยี วกนั รา งกายกจ็ ะทำ การซอ มแซมปรบั ปรงุ เซลลต า ง ๆ ใหพ รอ ม
ที่จะปฏิบัติงานตอไป หากนอนหลับอยางเพียงพอเมื่อต่ืนข้ึนมาเราจะรูสึกสดช่ืน กระปรี้กระเปรา
พรอ มทจ่ี ะปฏิบัตกิ ิจกรรมตาง ๆ ในแตละชว งวยั คนเราตอ งการเวลาในการนอนหลบั แตกตา งกัน
เชน ทารกแรกเกิด ตอ งการเวลานอนหลบั วนั ละประมาณ 18–20 ชัว่ โมง เด็กอายุ 1–4 ป  วันละ
ประมาณ 11–12 ชัว่ โมง เด็กอายุ 5–12 ป  วนั ละประมาณ 8–9 ชั่วโมง วยั รนุ่ วนั ละประมาณ
8–9 ช่วั โมง วยั ผใู้ หญ่ วนั ละประมาณ 6–8 ชั่วโมง และผ้สู ูงอายุ 60 ปขน้ึ ไป วนั ละประมาณ
9–10 ช่ัวโมง นอกจากน้ี ในชวงวัยเด็กเริ่มเรียน 3–5 ป ควรนอนหลับในเวลากลางวันเพ่ิม
2–3 ชวั่ โมงดว ย

2. กิจกรรมนันทนาการ เปนกิจกรรมท่ีทำ ในยามวางนอกเหนือจากงานประจำ และเปน
กิจกรรมท่ที ำ ดวยความสมัครใจ เพอ่ื ผอ นคลายความตึงเครียด สรา งความสนกุ สนาน กิจกรรม
นันทนาการมีมากมายหลายลักษณะ ซ่ึงในการวางแผนเลือกกิจกรรมนันทนาการควรยึดหลักที่วา
กจิ กรรมเหลาน้ันตองมีความเหมาะสมกบั สุขภาพรางกาย เพศ วยั ความสนใจ ความถนัด และ
ความสามารถของตนเอง ไมข ดั ตอ ศลี ธรรมประเพณ ี วฒั นธรรมของสงั คม และกฎหมาย นอกจากนี้
ควรเปนกิจกรรมที่ไมสรางความรบกวนหรือกอความรำ คาญใหแกบุคคลอื่น กิจกรรมที่จัดเปน
กิจกรรมนันทนาการ ไดแก กิจกรรมที่เก่ียวกับงานฝีมือ งานประดิษฐ งานศิลปะตาง ๆ
การเลนดนตรี รองเพลง หรอื การเตน รำ ในสถานท่ที ม่ี คี วามเหมาะสม

4. การวางแผนการตรวจสุขภาพและสรา งเสรมิ ความตา นทานโรค
โรคภัยไขเจ็บเปนสิ่งที่เกิดข้ึนไดกับบุคคลทุกเพศทุกวัย หากปลอยปละละเลย ไมสนใจ
ดูแลสุขภาพของตนเองก็อาจจะทำ ใหเกิดอาการเจ็บป่วย เปนเหตุใหบุคคลอ่ืนในครอบครัวตอง
เสยี เงนิ และเวลามาดแู ลรกั ษา นอกจากนภ้ี าวะของความเจบ็ ปว่ ยยงั กอ ใหเ กดิ ความเครยี ดสง ผลเสยี
ตอสุขภาพจิตอีกดวย และหากเกิดภาวะของการเจ็บป่วยดวยโรคติดตอก็อาจสงผลใหสมาชิก
คนอ่ืนในครอบครัวติดเชื้อและเจ็บป่วยไปดวยก็ได ดังน้ันทุกคนในครอบครัวจึงควรที่จะรูจัก
ปอ งกันตนเองใหปลอดภัยจากโรค โดยการสรา งสขุ นิสัยที่ดีในการดำ เนินชีวิตประจำ วนั หลีกเล่ยี ง
พฤติกรรมท่ีเส่ียงตอโรค และหม่ันสังเกตส่ิงผิดปกติท่ีอาจเกิดกับตนเองและบุคคลในครอบครัว
หากมีความผดิ ปกติใด ๆ เกิดขน้ึ ควรรีบไปพบแพทยเพ่อื ทำ การรกั ษา แตถงึ แมว าจะไมม อี าการ
ผดิ ปกตใิ ด ๆ ก็ควรท่จี ะปองกันไวกอ น ดว ยวิธีการขอรบั การตรวจสุขภาพวา ยังปกติอยูหรอื ไม

หนังสอื เรยี น รายวชิ าพ้ืนฐาน สขุ ศกึ ษาและพลศึกษา 3 ม. 4–6 23

การวางแผนการตรวจสุขภาพ มีแนวทางปฏบิ ัติโดยทวั่ ไปดังน้ี
1. การตรวจสขุ ภาพทว่ั ไป หลกั เกณฑ
การตรวจสขุ ภาพทว่ั ไปจะแตกตา งกนั ไปตาม
กลมุ อาย ุ เชน เดก็ ทารก ควรไดรับการตรวจ
สุขภาพตามท่ีแพทยแนะนำ เพ่ือตรวจการ
เจริญเติบโตและพัฒนาการและการให
ภูมิคุมกนั โรคตา ง ๆ เด็กวัยเรียน ควรไดรบั
การตรวจสขุ ภาพอยา งนอ ยปลี ะ 1 ครง้ั และ
ตรวจสขุ ภาพฟนอยา งนอ ย 4 เดือนตอครง้ั
รวมไปถึงการไดรับการฉีดวัคซีนเพ่ือสราง
ภูมิคุมกันโรคตามที่กระทรวงสาธารณสุข วัยเดก็ ควรได้รบั การฉีดวัคซนี เพือ่ สรา้ งภมู ิคมุ้ กนั โรค

ไดก ำ หนดไว  ในวยั ผใู้ หญ่ ควรไดร บั การตรวจสขุ ภาพอยา งนอ ยปลี ะ 1 ครง้ั เพอ่ื ประเมนิ สมรรถภาพ
การทำ งานของอวยั วะตา ง ๆ ในรา งกาย สว นในวยั ผสู้ งู อายุ ควรไดร บั การตรวจสขุ ภาพอยา งละเอยี ด
และสมำ่ เสมออยา งนอ ย 6 เดอื นตอ ครง้ั เพอ่ื จะไดค น หาขอ บกพรอ งทางดา นรา งกายตา ง ๆ นอกจากนี้
บุคคลโดยท่วั ไปควรไดร บั การตรวจสุขภาพในสถานการณอ นื่ ๆ เชน ตรวจสขุ ภาพกอนแตง งาน
หรอื ตรวจสขุ ภาพกอนเขาทำ งาน
2. การตรวจสุขภาพเมือ่ มีอาการผดิ ปกตเิ กิดขน้ึ นอกจากการตรวจสุขภาพท่ัวไปทกี่ ลาวมา
แลว ทกุ คนในครอบครวั ควรหมน่ั ดแู ลและสงั เกตสขุ ภาพของตนเองอยเู สมอ หากพบความผดิ ปกติ
หรอื มอี าการของการเจบ็ ปว่ ยเกดิ ขนึ้ ควรรบี ไปพบแพทยเ พอ่ื ทจี่ ะไดท ำ การรกั ษาอยา งทนั ทว งท ี และ
ยงั เปน การปอ งกนั การลกุ ลามของโรค เพราะการคน พบความผดิ ปกตแิ ละอาการเกดิ ของโรคในระยะ
แรก แพทยจ ะสามารถรกั ษาใหห ายขาดไดง า ยกวา การคน พบโรคเมอ่ื มอี าการมากแลว ตวั อยา งอาการ
ผิดปกติที่แสดงออกมาและควรไปพบแพทย เชน นำ้ หนักตัวลดลงอยางรวดเร็วหรือปวดเสียด
หนา อกเปน คร้ังคราว

2.3 ตัวอยา งการวางแผนดแู ลสขุ ภาพของบุคคลในครอบครัว

การมีสุขภาพที่ดีของทุกคนในครอบครัวจะประสบผลสำ เร็จไดนั้นจะตองนำ แนวทาง
การวางแผนดูแลสุขภาพมาจัดทำ เปนแผนการปฏิบัติ ในบทเรียนนี้จึงขอนำ เสนอตัวอยาง
การวางแผนดูแลสขุ ภาพของบคุ คลในครอบครัวโดยใชห ลกั การวางแผนตามขัน้ ตอน ดงั นี้

ขั้นตอนท่ี 1 สำรวจสุขภาพของบุคคลในครอบครัว โดยการสังเกตสุขภาพของบุคคล
ในครอบครัว ไดแก การช่ังน้ำ หนัก วัดสวนสูง ตรวจสุขภาพประจำ ปี เพื่อคนหาความผิดปกติ
ดา นสุขภาพของสมาชิกในครอบครัวแตล ะคน

24 หนังสือเรียน รายวิชาพน้ื ฐาน สขุ ศกึ ษาและพลศกึ ษา 3 ม. 4–6
ขั้นตอนท่ี 2 กำหนดวิธีการดูแลสุขภาพ จากท่ีไดสำ รวจสุขภาพของบุคคลในครอบครัว

ในข้นั ตอนท่ ี 1 ถาหากตรวจพบความผดิ ปกตหิ รือบกพรองในสขุ ภาพดา นใด ใหว างแผนเพ่อื แกไ ข
ปญ หาสขุ ภาพดงั กลา ว แตถ า สำ รวจสขุ ภาพแลว ไมพ บปญ หาสขุ ภาพใด ๆ กใ็ หก ำ หนดวธิ กี ารวางแผน
ดแู ลสุขภาพใหดำ รงประสิทธภิ าพไว

ขน้ั ตอนที่ 3 ปฏบิ ตั ิตามวธิ กี ารดแู ลสขุ ภาพ โดยใหป ฏบิ ตั ิตามวิธกี ารดแู ลสขุ ภาพที่กำ หนด
ไวใ นขัน้ ตอนท่ี 2

ข้นั ตอนท่ี 4 ตรวจสอบ ติดตาม และประเมนิ ผลการปฏิบตั ิ ตามวธิ ีการดแู ลสขุ ภาพของ
บุคคลในครอบครัวเปน ระยะ ๆ

ขั้นตอนที่ 5 ปรับปรงุ แกไข โดยนำ ผลทไ่ี ดจ ากการตรวจสอบ ตดิ ตาม และประเมนิ ผล
การปฏิบัติมาวางแผนกำ หนดวิธีการดูแลสุขภาพของบุคคลในครอบครัว โดยแกไขปญหา
ขอบกพรองทพ่ี บในคร้งั แรกใหดีข้ึน
ตอไปน้ีคือ ตัวอยางตารางการวางแผนดูแลสุขภาพของนายเอกและครอบครัวในดาน
โภชนาการ การออกกำ ลังกาย การพกั ผอน และการตรวจสขุ ภาพและสรา งเสรมิ ความตานทานโรค
โดยใชห ลกั การวางแผนดแู ลสขุ ภาพของบุคคลในครอบครวั ตาม 5 ขน้ั ตอนท่นี ำ เสนอในขา งตน

รายการวางแผนดูแลสขุ ภาพ

บคุ คลใน ดา น ดาน ดา น ดานการตรวจ
ครอบครัว โภชนาการ การออกกำลงั กาย การพกั ผอ น สขุ ภาพและ
1. นายเอก สรางเสริมความ
(วยั รุน) ตา นทานโรค

กนิ อาหาร ออกกำ ลงั กาย นอนหลบั ตรวจสุขภาพ
ใหครบ 5 หมู แบบแอโรบิก วนั ละ 8 ชวั่ โมง ปลี ะ 1 ครัง้
ในแตล ะมือ้ อยางหลากหลาย และทำ กจิ กรรม ตรวจสุขภาพฟน
เนนอาหารท่ี ไดแ ก  วง่ิ วา ยนำ้ นันทนาการ ปีละ 2 คร้ัง และ
ใหโ ปรตนี และ เตะฟุตบอล ในวนั หยุด ฉดี วคั ซนี กระตนุ
พลังงาน วันละ 30 นาท ี เพ่อื ผอนคลาย ความตา นทาน
ทกุ วัน ความเครยี ด โรคตามความ
ไดแก  เลน เหมาะสม
ดนตรีกบั เพื่อน

หนงั สือเรียน รายวิชาพืน้ ฐาน สขุ ศึกษาและพลศึกษา 3 ม. 4–6 25

รายการวางแผนดูแลสขุ ภาพ

บุคคลใน ดาน ดา น ดาน ดานการตรวจ
ครอบครัว โภชนาการ การออกกำลงั กาย การพักผอ น สุขภาพและ
2. คณุ แม สรา งเสรมิ ความ
(วยั ผใู หญ) ตา นทานโรค

3. คณุ ยาย กินอาหาร ออกกำ ลังกาย นอนหลับ ตรวจสุขภาพ
(วยั สงู อายุ) ใหครบ 5 หมู แบบแอโรบกิ วนั ละ 6 ช่ัวโมง ปีละ 1 ครั้ง
ในแตละมือ้ ที่ช่นื ชอบและ และทำ งานอดเิ รก ตรวจสขุ ภาพฟน
หลกี เล่ียงอาหาร คำ นงึ ถงึ โรค ทผ่ี อ นคลาย ปีละ 2 คร้งั และ
ทห่ี วานจดั และ ประจำ ตัว ไดแก ความเครยี ดใน ฉีดวคั ซีนกระตุน
ไขมันสงู เตน รำ โยคะ เวลาวา ง ไดแ ก ความตา นทาน
โดยปฏบิ ตั ิ 3 จัดดอกไม โรคตามความ
วันตอ สปั ดาห เหมาะสม
วนั ละ 30 นาที

กินอาหาร ออกกำ ลงั กายใน นอนหลบั ตรวจสขุ ภาพ
ใหค รบ 5 หมู รูปแบบที่ไมหนกั วันละ 9 ช่วั โมง อยา งสม่ำ เสมอ
ในแตล ะมอื้ จนเกินไป เชน และทำ กิจกรรม อยา งนอ ย
เนน อาหาร รำ มวยจีน ที่ชืน่ ชอบ ไดแก 6 เดอื นตอ คร้งั

ทย่ี อยงา ย เดินเรว็ แกวง เขารว มในงาน และตรวจสุขภาพ
ไขมันต่ำ แขนไปมา เปน พธิ ที างศาสนา ฟน ปีละ 2 ครง้ั

เวลา 30 นาที หรอื ถือศลี
สปั ดาหล ะ 3 วนั ปฏบิ ัตธิ รรม

เมื่อไดตารางการวางแผนดูแลสุขภาพแลว นายเอกและสมาชิกในครอบครัวจะตองนำ
แผนดังกลาวไปจัดทำ รายละเอยี ดการปฏบิ ตั ติ อ ไป เสรจ็ แลว นำ ไปใหบ คุ คลในครอบครวั ไดป ฏบิ ตั ิ
ตามแผนของตนเอง บันทึกผลการปฏิบัติ หาขอปรับปรุงแกไข เพื่อพัฒนาแผนการดูแลสุขภาพ
ของบคุ คลในครอบครวั ใหด ีย่ิงขน้ึ ตอ ไป

เรียน​รู...ส.ู่ ..ปฏบิ ัติ

• นักเรียนเขียนแผนการดูแลสุขภาพตนเองและของสมาชิกในครอบครัวแตละคนในดานโภชนาการ การ
ออกกำ ลังกาย การพักผอน และการตรวจสุขภาพและสรางเสริมความตานทานโรค แลวจัดทำ เปน
แฟม สะสมผลงาน

26 หนงั สอื เรียน รายวิชาพ้นื ฐาน สขุ ศกึ ษาและพลศกึ ษา 3 ม. 4–6

2.4 หนว ยงานทใี่ หค ำปรกึ ษาในการวางแผนดแู ลสขุ ภาพของบคุ คลในครอบครวั

ปจจุบันมีหนวยงานท่ีอยูในสังกัดท้ังภาครัฐบาลและภาคเอกชน ท่ีสามารถใหคำ ปรึกษา
ในเรือ่ งของการวางแผนดูแลสขุ ภาพท้ังสวนบคุ คลและครอบครวั ดงั นี้

1. โรงพยาบาลในชมุ ชนใกลบ า น ปจ จบุ นั โรงพยาบาลในชมุ ชนทงั้ ทส่ี งั กดั ภาครฐั บาลและ
ภาคเอกชนสวนใหญไดมนี โยบายการเปนโรงพยาบาลสรางเสรมิ สุขภาพ โดยจะมุงเนน เรอื่ งการให
ประชาชนในชุมชนมีการดูแลสุขภาพของตนเองไมใหเจ็บป่วยมากกวาการเนนไปท่ีการรักษา ซ่ึง
สามารถขอรบั คำ ปรกึ ษาไดโดยตรงท่ฝี ่ายสงเสรมิ สขุ ภาพภายในโรงพยาบาล

2. ศนู ยบ รกิ ารสาธารณสขุ ใกลบ า น เปน หนว ยงานทมี่ ที ง้ั ในกรงุ เทพมหานครและตา งจงั หวดั
โดยในกรงุ เทพฯ จะสงั กัดสำ นกั อนามยั กรงุ เทพมหานคร สวนในพ้นื ที่ตา งจังหวัดจะสังกดั สวน
เทศบาลจงั หวดั มคี วามสำ คญั ในเรอ่ื งการรกั ษาและดแู ลสขุ ภาพของบคุ คลในครอบครวั อกี หนว ยงาน
หน่ึง ภายในศูนยอนามัยชุมชนและศูนยบริการสาธารณสุขจะมีนักวิชาการสาธารณสุขเปนผูดูแล
และใหคำ ปรกึ ษา

3. สำนักงานสาธารณสุขจังหวัด เปนหนวยงานในสังกัดกระทรวงสาธารณสุขที่มีหนาท่ี
ใหบริการทางดานสุขภาพแกทุกชุมชนในจังหวัด โดยสามารถขอรับคำ ปรึกษาไดท่ีนักวิชาการ
สาธารณสขุ ประจำ จังหวดั

4. โรงพยาบาลสงเสริมสุขภาพตำบล (รพ.สต.) หรือสถานีอนามัยเดิม ซ่ึงจัดเปนสถาน
พยาบาลประจำ ตำ บลสงั กดั กระทรวงสาธารณสขุ มหี นา ทหี่ ลกั ในการสรา งเสรมิ สขุ ภาพ การควบคมุ
และปอ งกนั โรค การรักษาพยาบาล และการฟืน้ ฟสู ภาพ รวมทง้ั การจัดการปจจัยเส่ยี งตอสขุ ภาพ
ทง้ั ในระดบั บุคคล ครอบครัว ซึ่งสามารถขอรับคำ ปรกึ ษาไดโ ดยตรงที่โรงพยาบาลสงเสรมิ สุขภาพ
ตำ บลใกลบาน

เรยี นร​ู...ส่.ู ..ปฏบิ ัติ

• นักเรียนแบงกลุม กลุมละ 5–6 คน รวมกันสำ รวจหนวยงานในชุมชนท่ีสามารถขอรับคำ ปรึกษาเร่ือง
การวางแผนสุขภาพของบุคคลในครอบครัวได  แลวนำ เสนอหนาชัน้ เรียน

แหลง่ สบื ค​ น ค​ วามร​ู

• นกั เรยี นสามารถคน ควา ความรเู รอ่ื ง การวางแผนดแู ลสขุ ภาพของบคุ คลในครอบครวั เพ่ิมเติมไดจากการ
สอบถามคร ู อาจารย  ผูรใู นชุมชน หรอื ศึกษาจากสอ่ื /เอกสารวิชาการท่เี ก่ยี วขอ ง และที่เวบ็ ไซต

ตวั อยา ง เชน http://hph.moph.go.th

บทสรปุ หน่วยการเรียนรทู้ ่ี 1

ระบบตาง ๆ ของ รา งกายของคนเราประกอบดว ยระบบตา ง ๆ ทมี่ หี นา ทเ่ี ฉพาะ แตท กุ ระบบลว นมกี ารทำ งาน
รางกาย เชอ่ื มโยงสมั พนั ธกนั หากระบบใดมคี วามผิดปกติยอ มสงผลกระทบตอ ระบบอน่ื ๆ ตามมา
ระบบประสาท ประกอบดวย สมอง ไขสันหลัง และเสนประสาทท่ัวรางกายซ่ึงมีหนาท่ี
ในการควบคุมการทำ งานของอวัยวะทุกสวนในรางกาย ระบบสืบพันธุ ประกอบไปดวยอวัยวะ
สบื พนั ธทุ ที่ ำ หนา ทใี่ นการดำ รงเผา พนั ธ ุ และระบบตอ มไรท อ ประกอบดว ยตอ มไรท อ ทผี่ ลติ ฮอรโ มน
ออกมาควบคมุ ระบบตาง ๆ ในรา งกายใหทำ งานเปน ไปตามปกติ

เรยี นรูตัวเรา หนงั สือเรยี น รายวชิ าพื้นฐาน สขุ ศกึ ษาและพลศกึ ษา 3 ม. 4–6 27

การวางแผนดูแล การรูจักดูแลสุขภาพไมวาจะเปนการดูแลสุขภาพตนเองหรือการดูแลสุขภาพของบุคคล
สุขภาพของบุคคล ในครอบครัวลวนมีความสำ คัญดวยกันทั้งส้ิน การวางแผนดูแลสุขภาพของบุคคลในครอบครัว
ในครอบครวั เปนส่ิงจำ เปนเพราะถือวามีสวนชวยพัฒนาคุณภาพชีวิตของมนุษยใหดำ รงอยูในสังคมไดอยางมี
ความสุข ซึง่ ปจ จุบนั มีหนวยงานทอี่ ยูใ นสังกัดภาครฐั บาลและภาคเอกชนทสี่ ามารถใหคำ ปรกึ ษาใน
เรอื่ งของการวางแผนดแู ลสุขภาพของบคุ คลในครอบครัวได

28 หนงั สือเรียน รายวิชาพ้ืนฐาน สุขศกึ ษาและพลศึกษา 3 ม. 4–6

กิจกรรมเสนอแนะ

1. นักเรียนรวมกันอภิปรายและสรุปเรื่อง แนวทางการดูแลรักษาระบบตาง ๆ ในรางกาย
ของเรา และรวมกนั วางแผนเพ่อื นำ ไปปฏิบตั ิในชวี ติ ประจำ วัน

2. นักเรียนรวบรวมภาพและบทความเกีย่ วกับระบบประสาท แลว จดั ปายนิเทศหนาหองเรียน
3. นักเรยี นแบงกลุมออกเปน 6 กลมุ ศึกษาคนควา และอภปิ รายหนา ช้ันเรียนในเรอ่ื งตอ ไปนี ้

(เลอื กกลมุ ละ 1 หัวขอ)
1) แอลกอฮอลและความเครยี ดสงผลตอการทำ งานของระบบสบื พนั ธุไ ดอ ยางไร
2) อาหารทส่ี งเสรมิ การทำ งานของระบบตอ มไรท อ
3) การวางแผนดูแลสขุ ภาพบคุ คลในครอบครวั
4) หนวยงานท่ีใหคำ ปรึกษาเรื่องการวางแผนดแู ลสุขภาพ

ถ้านักเรียนสนใจเรื่องอ่ืนมากกว่าที่กำหนดน้ี จะช่วยกันต้ังชื่อเร่ืองหรือหัวข้อข้ึนใหม่ แล้วอภิปรายตาม
เรอื่ งหรอื หวั ขอ้ ทตี่ งั้ นน้ั กไ็ ด้ (เรอ่ื งหรอื หวั ขอ้ ทต่ี งั้ ขนึ้ นน้ั จะตอ้ งสมั พนั ธเ์ กย่ี วขอ้ งโดยตรงกบั เนอ้ื หาในบทเรยี น
หรือเป็นความคิดเก่ยี วกับทมี่ าหรือสืบเนือ่ งต่อจากเน้อื หาของบทเรียน)

4. นักเรียนศึกษาคนควาจากหองสมุดหรือแหลงวิทยาการอื่น ๆ เขียนรายงานเร่ืองตอไปนี้
เปน แบบรายงานสังเขป หรือตามแบบทผี่ สู อนกำ หนด (เลอื ก 1 ขอ )

1) โภชนาการกบั สขุ ภาพทด่ี ขี องบุคคลในครอบครวั
2) การวางแผนการตรวจสขุ ภาพของบุคคลแตล ะวยั ในครอบครัว
3) การเลือกรปู แบบการออกกำ ลังกายที่เหมาะสมกับบคุ คลในครอบครวั

(หรือนักเรียนจะศึกษาค้นคว้าเรื่องอื่นท่ีตนสนใจนอกจากท่ีกำหนดให้นี้ก็ได้ นักเรียนพิจารณาว่าควรเก็บ
รายงานในแฟมผลงานหรือไม่ โดยอาจพจิ ารณาความคิดเหน็ จากกลุ่มเพ่อื น และ/หรือผ้ปู กครอง)

หนังสอื เรยี น รายวชิ าพืน้ ฐาน สขุ ศกึ ษาและพลศึกษา 3 ม. 4–6 29

โครงงาน

นกั เรียนเลอื กทำ โครงงานตอไปน้ี (เลือก 1 ขอ) หรืออาจเลอื กทำ โครงงานอื่นตามความ
สนใจ หรอื ตามรปู แบบโครงงานทผ่ี สู อนกำ หนด (ซง่ึ อยา งนอ ยตอ งมหี วั ขอ ตอ ไปน ้ี เหตผุ ลทเ่ี ลอื ก
โครงงานน ้ี จุดประสงค  และแผนการปฏิบัติการ)

1. โครงงานการสำ รวจเรอ่ื ง สถติ ขิ องผปู้ ว ยเกยี่ วกบั ระบบประสาท ระบบสบื พนั ธ์ุ และระบบ
ต่อมไร้ทอ่ ในโรงพยาบาลของชมุ ชน

2. โครงงานการศึกษาคนควาเร่ือง พฤติกรรมของบุคคลท่ีส่งผลเสียต่อระบบประสาท
ระบบสืบพนั ธ์ุ และระบบต่อมไร้ทอ่

3. โครงงานการศกึ ษาคน ควา เรอื่ ง โปรแกรมการตรวจสขุ ภาพสำหรบั บคุ คลวยั ตา่ ง ๆ ใน
ครอบครัว

หมายเหต:ุ โครงงานทเ่ี ลอื กตามความสนใจควรไดร บั คำ แนะนำ แกไ ขจากคร ู เมอื่ ไดร บั ความเหน็ ชอบ
แลว จงึ ดำ เนนิ โครงงานนนั้ ๆ โดยคร/ู ผปู กครอง/กลมุ เพอื่ น ประเมนิ ลกั ษณะกระบวนการทำ งาน และนกั เรยี น
ควรมีการสรปุ แลกเปลีย่ นความรูซ ่ึงกันและกันกอ นพจิ ารณาเก็บในแฟม สะสมผลงาน

การประยุกต์ใช้ในชีวิตประจำาวัน

1. นักเรียนบันทึกการสรางเสริมสุขภาพของตนเองใน 1 สัปดาหท่ีมีสวนชวยพัฒนา
ประสทิ ธภิ าพการทำ งานของระบบประสาท ระบบสบื พนั ธ ุ และระบบตอ มไรท อ ของตนเอง
และนำ มาแลกเปล่ียนกันอานกับเพอ่ื นในชัน้ เรียน

2. นักเรียนเขียนแสดงแนวทางการวางแผนการดูแลสุขภาพของบุคคลในครอบครัว ตาม
ความคดิ เห็นของตนเอง โดยจัดทำ เปนรายงานนำ เสนอหนาชั้นเรียน

30 หนงั สอื เรยี น รายวชิ าพ้ืนฐาน สุขศกึ ษาและพลศึกษา 3 ม. 4–6

คำาถามประจำาห​น่วยการเรียน​รูที​่ 1

ตอบคำถามตอ ไปนี้
1. ถาระบบหนึ่งระบบใดในรางกายทำ งานผิดปกติ จะสงผลกระทบตอระบบอ่ืน ๆ ดวย

เพราะเหตใุ ดจึงเปนเชนน้นั
2. การเกดิ ความเครียดสง ผลเสียตอ ระบบประสาทอยา งไร
3. ตอมไรท อ มคี วามสำ คญั ตอ การเจรญิ เตบิ โตและพัฒนาการของนักเรียนอยา งไร
4. บุคคลทดี่ ม่ื แอลกอฮอลเ ปน ประจำ จะสงผลตอการทำ งานของระบบตอ มไรทอ อยา งไร
5. การวางแผนดแู ลสุขภาพมปี ระโยชนต อ สขุ ภาพอยา งไร
6. การวางแผนดูแลสุขภาพของบุคคลในครอบครัว มีความสัมพันธกับสุขภาพของนักเรียน

อยา งไร
7. นักเรียนจะวางแผนดานโภชนาการใหกับสมาชิกในครอบครัวของนักเรียนใหมีสุขภาพดี

ไดอยางไร
8. ถาบุคคลในครอบครัวของนักเรียนไมคอยไดออกกำ ลังกาย นักเรียนจะแกไขปญหาโดย

วางแผนการออกกำ ลังกายใหก บั สมาชิกในครอบครัวอยางไร
9. นักเรียนกบั สมาชกิ ในครอบครวั ตองการเวลาในการพักผอนเหมือนหรอื แตกตา งกันอยางไร

เพ่ือการมสี ุขภาพทดี่ ี
10. หนวยงานที่ใหคำ ปรึกษาเรื่องการวางแผนดูแลสุขภาพ มีความสำ คัญตอสุขภาพของคนใน
ครอบครวั อยา งไร