2564เยาวราช-CCC_Ebook

50

วััฒนธรรมบนโต๊๊ะอาหารของผู้้�คนในแต่่ละวััฒนธรรม ต่่างสะท้้อนรากเหง้้าของบรรพชน ส่่งต่่อ
ความคิิดความเชื่่�อ ขนบธรรมเนีียมประเพณีีได้้อย่า่ งละเมีียดละไม โดยเฉพาะเรื่่�องราวบนโต๊๊ะอาหารของ
คนจีีนที่�่มาตั้้�งรกรากบนแผ่น่ ดิินสยาม ไม่ว่ ่่าจะมองไปที่�่สำ�ำ รับั กัับข้า้ วในบ้า้ น หรืือสารพัดั เมนููในภััตตาคาร
ต่่างมีีนัยั ที่�่สะท้้อนวิิถีีชีีวิิต วััฒนธรรม ไปจนถึึงสภาพทางสังั คมเศรษฐกิิจได้้เป็น็ อย่า่ งดีี

‘อาหาร’ จึึงไม่เ่ พีียงเป็น็ เรื่่�องของรสชาติิหรืือรสนิิยม แต่่เป็น็ มรดกทางวััฒนธรรม ที่�่กอปรขึ้้�นด้้วย
‘ภููมิิทััศน์์อาหาร’ (Foodscapes) หรืือพื้�้นที่�่ที่�่มีีกิิจกรรมอาหารเกิิดขึ้้�นทั้้�งที่�่เป็็นธรรมชาติิและมนุุษย์์
สร้้างขึ้้�น ส่่งผลให้้อาหารทุุกจานสััมพัันธ์์และมีีผลต่่อกัันและกัันกัับสิ่่�งแวดล้้อม วััฒนธรรม สัังคม และ
เศรษฐกิิจ หากกล่่าวเฉพาะเจาะจงลงไปที่�่ภููมิิทััศน์์อาหารย่่านเยาวราช จะพบว่่ามีีทั้้�งพื้�้นที่�่อาหารแบบ
การค้้า (Public Food Spaces) และอาหารแบบครััวเรืือน (Domestic Food Spaces) ซึ่�่งภายใต้้บริิบท
อาหารแบบครัวั เรืือนนี้้�ได้้รวมเอาอาหารตามความเชื่่�อไว้้ด้้วย (Sacred Food Spaces)

ความเป็็นมรดกทางวััฒนธรรมของอาหารในย่่านเยาวราชนี้้�เองนำ�ำ มาซึ่�่งกิิจกรรมวิิจััย การพััฒนา
เมนูอู าหารต้้นแบบด้้วยทุนุ ทางวััฒนธรรม ‘ศาสตร์แ์ ละศิิลปะอาหารในย่า่ นเยาวราช’ และ ‘ชาเชิิงธุุรกิิจ
ในย่า่ นเยาวราช’ ภายใต้้โครงการวิิจััยการพัฒั นาทุนุ ทางศิิลปะและวััฒนธรรมย่า่ นเยาวราช

ดร.นิิพััทธ์์ชนก นาจพิินิิจ บััณฑิิตวิิทยาลััย มหาวิิทยาลััยสวนดุุสิิต ในฐานะนัักวิิจััยบอกว่่า
โครงการนี้้�จััดทำำ�ขึ้้�นเพื่่�อสืืบค้้นอััตลัักษณ์์ทางวััฒนธรรมผ่่านอาหารการกิินในครััวเรืือนของชาวเยาวราช
เพราะสำ�ำ รัับอาหารย่่านเยาวราชเป็็นรากฐานวััฒนธรรมคนไทยเชื้�้อสายจีีนที่�่เข้้มข้้น แต่่ที่�่ผ่่านมาถููก
ผลักั ดันั ด้ว้ ยค่า่ นิยิ มการท่อ่ งเที่ย�่ วเน้น้ ไปที่อ�่ าหารแนวสตรีีทฟู้้�ดเป็น็ หลักั ซึ่ง�่ อาจไม่แ่ สดงถึงึ คุณุ ค่า่ ที่ค�่ รบด้า้ น
และอาจไม่ส่ ื่่�อถึึงรากทางวััฒนธรรมของลูกู ไทยเชื้�อ้ สายจีีนได้้เท่่าที่�่ควร งานวิิจััยนี้้�ใช้ศ้ าสตร์์ Gastronomy
และนำ�ำ หลัักมานุุษยวิิทยามาทำำ�ความเข้้าใจอาหารผ่่านปรากฏการณ์์ต่่าง ๆ ที่�่เกี่�่ยวข้้องกัับมนุุษย์์ ในทาง
ตรงกันั ข้า้ มก็ใ็ ช้อ้ าหารทำำ�ความเข้า้ ใจมนุษุ ย์์ โดยโครงการได้้เลืือก ‘เจียี ะม้ว้ ย’ (ข้า้ วต้้ม) เป็น็ ตััวแทนอาหาร
ที่�่สะท้้อนอััตลัักษณ์ข์ องเยาวราช

‘เจีียะม้้วย’ ความเรีียบง่า่ ยแต่่รุ่�มรวยในชามข้า้ วต้ม้

พอเอ่่ยถึึง ‘ข้า้ วต้้ม’ กลิ่่�นอายของอาหารจีีนก็็มักั จะลอยมา แม้้ว่่าข้า้ วต้้มจะแทรกซึมึ จนกลายเป็น็
ส่ว่ นหนึ่่�งของอาหารไทย แต่่ปฏิิเสธไม่ไ่ ด้้ว่่าข้า้ วต้้มสำ�ำ หรับั คนจีีนไม่ใ่ ช่แ่ ค่่ ‘ข้า้ ว’ ที่�่นำำ�มา ‘ต้้ม’ โดยเฉพาะ
สำ�ำ หรับั คนเชื้�อ้ สายแต้้จิ๋๋�วนั้้น� ถึึงกัับใช้เ้ ป็น็ ตััวบอกว่่าเจีียะม้ว้ ยคืือตน ไม่ใ่ ช่แ่ ค่่ในไทยแต่่พบว่่าคนอิินโดนีีเซีีย
เชื้�อ้ สายจีีนแต้้จิ๋๋�วก็็บอกว่่าสามารถกิินสำ�ำ รับั ข้า้ วต้้มนี้้�ได้้ทั้้�งวััน

“อาหารของเยาวราชมีีเยอะมาก ๆ” และมีีเลเยอร์์หรืือพื้�้นที่�่ในภููมิิทััศน์์อาหารวางตััวอยู่่�กัับผู้้�คน
ตำำ�แหน่ง่ ทางการค้า้ และครัวั เรืือน แม้ต้ ้น้ น้ำำ�ในสายโซ่อ่ าหารไม่ม่ ีีแล้ว้ ในปััจจุบุ ันั วัตั ถุดุ ิบิ อาหารที่เ�่ ป็น็ ของสด
มาจากนอกย่่าน (ปััจจุุบัันมีีการเลี้้�ยงสััตว์์ปีีกเพื่่�อเป็็นอาหารใช้้ในพิิธีีกรรมอยู่่�น้้อยมากจนไม่่อาจนัับว่่า
เยาวราชเป็็นต้้นน้ำ�ำ ของวััตถุุดิิบได้้) แต่่เยาวราชมีีตลาดที่�่ผู้้�คนสามารถหาวััตถุุดิิบในการทำำ�อาหารจีีน
ต่า่ ง ๆ ได้ม้ ากที่�ส่ ุดุ ในประเทศ จนอาจจะบอกว่า่ เป็น็ เมืืองหลวงทางการค้า้ ขายอาหารและวัตั ถุดุ ิบิ อาหารจีีน
ที่ค�่ นเชื้�อ้ สายจีีนในไทยแม้อ้ ยู่่�แห่ง่ ไหนก็ต็ ้อ้ งมาจับั จ่า่ ย พื้�น้ ที่ท�่ างเศรษฐกิจิ แห่ง่ นี้้จ� ึงึ เฟื่�่องฟูคู ู่่�ขนานกับั รสนิยิ ม
ในอาหารจีีนของผู้้�คน

เยาวราช CREATIVE
CULTURAL
COMMUNITY

51

CREATIVE เยาวราช
CULTURAL
COMMUNITY

52

ในพื้�้นที่�่ที่�่ลึึกเข้้ามาในย่่านครััวเรืือนของเยาวราชตามถนนน้้อยตามซอยเล็็ก อาจไม่่มีีการค้้าขาย
หนาแน่น่ เหมืือนด้้านหน้า้ ถนนเยาวราช ยังั คงพอเห็็นร้า้ นขายอาหารแต่่มีีหน้า้ ที่�่ต่่างกัันไป หลายร้า้ นเป็น็
ร้า้ นเล็็ก ๆ ที่�่คนในย่า่ นพึ่่�งพามากกว่่าเป็็นการขายให้้คนนอก

ที่�่สำ�ำ คััญคืืออาหารที่�่ผลิิตขึ้้�นมาจากครััวในบ้้านเหล่่านี้้�เองที่�่เล่่าเรื่่�องสมาชิิกในบ้้าน กิิจกรรมชีีวิิต
ปรากฏการณ์เ์ มืืองใหญ่่ ความมั่่ง� คั่่�ง และในมุมุ กลับั ก็ท็ ำ�ำ ให้เ้ ห็น็ ว่า่ จำำ�นวนไม่น่ ้อ้ ยที่ย�่ ้า้ ยออกจากบ้า้ นหลังั เดิมิ
การมีีสมาชิกิ ที่�่น้้อยลง การสลายตััวของการอยู่่�ร่ว่ มกัันแบบ ‘กงสี’ี เป็็นคลื่่�นที่�่ชักั พาเอาวััฒนธรรมอาหาร
กิิจกรรมสืืบทอดการทำำ�และการกิินออกจากชีีวิิตแบบเดิิมของเยาวราชทีีละเล็็กทีีละน้้อย

“เพื่่�อจะเปรีียบเทีียบกัับวััฒนธรรมของคนตรงนั้้�นคืือชาวไทยเชื้�อ้ สายจีีนให้เ้ ห็น็ ภาพที่�่ชัดั จึึงเลืือก
ศึกึ ษา ‘ตััวเขา’ ไม่ไ่ ด้้ศึกึ ษาอาหารด้้านนอกที่�่เป็น็ การค้้าอาหาร แต่่เป็น็ อาหารด้้านใน ในที่�่นี้้ค� ืือในครัวั เรืือน
Domestic Food Space จึึงได้้เห็็นวิิถีีชีีวิิตของเขา ตื่่�นมาด้้วยวิิถีีของคนค้้าขายที่�่ต้้องรีีบค้้าขาย มื้�้อเช้้า
ไม่ว่ ่่าจะเป็น็ ของนักั ธุุรกิิจใหญ่โ่ ตหรืือเล็็กกว่่าก็็มัักจะเป็็นข้า้ วต้้ม” ดร.นิิพัทั ธ์ช์ นก อธิบิ ายเพิ่่ม� เติิม

ข้า้ วต้้มที่�่เรีียกว่่า ‘เจียี ะม้ว้ ย’ เป็น็ อาหารที่�่หล่่อเลี้้�ยงหลายชีีวิิตของคนเยาวราชมาตั้้�งแต่่อดีีต จนถึึง
ปััจจุุบัันก็็ยัังเป็็นส่่วนหนึ่่�งในวิิถีีชีีวิิต ระหว่่างการสััมภาษณ์์มีีบ้้างที่�่ตอบถึึงต้้นตระกููลที่�่มาตั้้�งรกรากอย่่าง
ยากลำำ�บาก อาจมีีการกล่่าวถึึงกรวดแช่น่ ้ำ�ำ ปลา แต่่นั่่�นไม่ส่ ามารถใช้เ้ ป็น็ ข้อ้ มููลบอกว่่านี่�่คืือเจีียะม้้วยสำ�ำ รับั
แรก ๆ เมื่่�อมาถึึง เพราะจากการทำำ�การทดลองด้้วยการเชิญิ ผู้้�คนมารับั ประทานเจีียะม้้วยซึ่�ง่ เป็็นเครื่่�องมืือ
สำ�ำ คััญในการทำำ�วิิจััยนี้้� ‘กรวดแช่น่ ้ำำ�ปลา’ ที่�่วางลงมาต่่อหน้า้ คนร่ว่ มหกสิบิ คนมีีแค่่คนเดีียวที่�่มองแล้้วรู้้�ว่่า
คืืออะไร เพราะอาหารเป็น็ สัญั ลักั ษณ์ท์ ี่�ใ่ ช้ผ้ ูกู พันั ผู้้�คนเอาไว้้ กรวดแช่น่ ้ำ�ำ ปลาหรืือแช่น่ ้ำ�ำ เกลืือนี้้จ� ึึงเป็น็ ‘เรื่่�อง’
สะท้้อนให้เ้ ห็็นว่่าในช่ว่ งที่�่คนจีีนย้า้ ยถิ่่�นมาใหม่ย่ ังั ตั้้�งหลัักไม่ไ่ ด้้ ครัวั ยังั ไม่เ่ ป็็นครัวั เน้้นทำำ�กิินง่่าย ๆ และให้้
หนัักท้้องเอาไว้้ก่่อน เรื่่�องกรวดนี้้�จึึงถืือว่่าเป็็นอาหารทางจิิตวิิญญาณที่�่เชื่่�อมโยงผููกพัันคนด้้วยความรู้้�คุุณ
ผู้้�มาก่่อน

เยาวราช CREATIVE
CULTURAL
COMMUNITY

53

ส่ว่ นอาหารยุุคต่่อมาคืืออาหารประเภท ‘เกี้้ย� ม’ เป็น็ อาหารที่�่มีีรสเค็็ม หยิบิ จัับมาทำำ�อาหารเช้า้ ได้้
อย่า่ งรวดเร็ว็ ก่่อนที่�่จะออกไปทำำ�มาหากิิน เช่น่ เกี้้�ยมฉ่า่ ย เต้้าหู้้�ยี้้� กานาฉ่า่ ย ด้้วยความใกล้้เคีียงกัันในเรื่่�อง
สภาพอากาศของดิินแดนต้้นทางและถิ่่�นฐานใหม่่ พืืชผัักตลอดจนวััตถุุดิิบก็็หาไม่่ยาก การหมัักดองจึึง
เป็็นเรื่่�องที่�่ทำำ�ได้้ง่่าย และเมื่่�ออยู่่�ในโหลหมัักดองแล้้วจะหยิิบจัับออกมาทานตอนไหนก็็สะดวก กลุ่่�มเกี้้�ยม
ทั้้�งหลายจึึงเป็็นการตอบโจทย์์ในวิิถีี และเมื่่�อตอบได้้มากถึึงขั้้�นว่่าถููกปาก มีีศิิลปะบางอย่่างอยู่่�ในอาหาร
เหล่่านั้้�น เกี้้�ยมหรืือของหมัักดองเหล่่านั้้�นจะไม่่อยู่่�นิ่่�งหากแต่่มีีวิิวััฒนาการ ซึ่�่งการวิิจััยเห็็นเส้้นทางเกี้้�ยม
ระหว่่างบ้้านคนกัับตลาดในเยาวราชอย่่างแนบแน่่น แทบไม่่มีีครััวเรืือนไหนทำำ�เกี้้�ยมกัันเองแต่่ใช้้การเดิิน
ไปซื้�อ้ หาจากตลาดมาเสีียส่ว่ นใหญ่่

สำ�ำ หรัับอาหารประเภทถััดมาที่�่สะท้้อนเวลาที่�่อยู่่�และความก้้าวหน้้าในชีีวิิต ดร.นิิพััทธ์ช์ นกบอกว่่า
เป็็นอาหารพวกเปิิดเตาทำำ�กัับข้้าว เพราะครอบครััวเริ่่�มลงหลัักปัักฐานได้้ มีีเวลาประกอบอาหารมากขึ้้�น
ใช้ว้ ััตถุดุ ิิบที่�่ดีีขึ้้�น ทำำ�ให้้รสชาติิดีีขึ้้�น เช่น่ ใบปอ ไชโป๊๊วผััดไข่่ ถั่่�วทอด

ส่ว่ นที่�่แสดงถึึงความเป็น็ คนไทยเชื้�อ้ สายจีีนในแผ่น่ ดิินนี้้เ� ท่่านั้้�น พบอาหารกลุ่่�มที่�่ได้้รับั อิิทธิพิ ลจาก
คนไทย คืือ อาหารรสจััดที่�่เรีียกว่่า ‘ยำ�ำ ’ มีีการเพิ่่ม� ดีีกรีีของรสเปรี้้ย� ว เค็็ม หวาน บวกกัับการเจืือเผ็็ดเข้า้ มา
โดยมีีเกี้้�ยมเป็น็ พื้�น้ แล้้วเข้า้ เครื่่�องยำ�ำ เข้า้ ไป เช่น่ ยำ�ำ ไชโป๊ว๊ ยำ�ำ ไข่เ่ ค็็ม ยำ�ำ ปลาเค็็ม

สุุดท้้ายคืือกลุ่่�มเนื้�้อสััตว์์ เมื่่�อพอมีีฐานะขึ้้�นมาก็็สามารถซื้�้อหาวััตถุุดิิบเป็็นเนื้�้อเป็็นหนัังได้้มาก
มีีหมูแู ผ่น่ หมูซู ีีอิ๊๊�ว กุนุ เชีียงอยู่่�ในสำ�ำ รับั ข้า้ วต้้ม

‘ม้้วย’ ความธรรมดาที่�่ไม่่ธรรมดาของข้้าวต้้ม จึึงเชื่่�อมโยงผููกพัันกัับหลายบริิบทสัังคม ไปจนถึึง
เรื่่�องเศรษฐกิิจในครัวั เรืือน นักั วิิจััยยกตััวอย่า่ งความข้น้ ความใสของข้า้ วต้้ม ว่่านอกจากรสนิยิ มแล้้วยังั บอก
ถึึงสถานะทางการเงิินของแต่่ละบ้า้ นได้้ด้้วย เช่น่ บ้า้ นที่�่ฐานะไม่ค่ ่่อยดีีจะกิินข้า้ วต้้มน้ำำ�ใสเพราะใช้ข้ ้า้ วเก่่า
ที่�่ราคาย่่อมเยากว่่า ข้้าวเก่่านี้้�ต้้มอย่่างไรก็็ไม่่มีียางออกมา ข้้าวยัังเป็็นเม็็ดและมีีน้ำ�ำ เชงเชง (ใส) มาก

CREATIVE เยาวราช
CULTURAL
COMMUNITY

54

ส่ว่ นบ้า้ นที่�่เศรษฐกิิจค่่อนข้า้ งดีีจะนิยิ มใช้ข้ ้า้ วใหม่ม่ าต้้มซึ่�ง่ แบบนี้้�ยางข้า้ วจะออกมาทำำ�ให้น้ ้ำำ�น้อ้ ย เป็น็ ข้า้ ว
ที่�่ยังั มีีสารอาหารครบถ้้วน และยางในข้า้ วใหม่จ่ ะทำำ�ให้้มีีกลิ่่�นหอมและน้ำำ�ข้น้ หรืือแม้แ้ ต่่กัับข้า้ วในตำำ�นาน
อย่า่ ง ‘กรวดแช่น่ ้ำำ�เกลืือ’ ที่�่เคยเป็็นของคู่่�กัันกัับข้้าวต้้มในยุุคแรก ๆ ที่�่ชาวจีีนอพยพมาลงหลัักปัักฐานก็็
สะท้้อนภาพวิิถีีชีีวิิตในช่ว่ งเวลานั้้�นได้้เป็็นอย่า่ งดีี

“กรวดแช่่น้ำำ�เกลืือสะท้้อนให้้เห็็นความยากลำำ�บากของ
บรรพบุุรุุษ กว่่าที่�่จะมีีความมั่่�นคงได้้อย่า่ งวัันนี้้� บางคนเล่่าว่่าเพื่่�อน
บ้้านเก็็บก้้อนกรวดใส่่ไว้้ในกล่่องกำำ�มะหยี่�่เพื่่�อเป็็นเครื่่�องเตืือนใจ
ในมิิติิของอาหาร มนุษุ ย์เ์ ราไม่ย่ อมที่�่จะหยุุดอยู่่�แค่่ข้า้ วต้้มเปล่่า ๆ
ที่�่ไม่่มีีกัับ เล่่ากัันว่่าวิิธีีปรุุงคืือ นำ�ำ น้ำำ�ผสมเกลืือ เลืือกกรวดขนาด
ตะเกีียบคีีบได้้ ไม่่ใหญ่่หรืือไม่่เล็็กจนเกิินไปเพราะถ้้าใหญ่่มัันจะ
ร้อ้ นไปลวกลิ้้�น อาจลงไปติิดคอ เวลากิินก็็ดูดู ๆ ให้้ได้้รสชาติิ”

ในบริบิ ทของครอบครัวั ระหว่่างกิินข้้าวต้้ม คืือช่ว่ งเวลาที่�่ กรวดแช่่น้ำำ��เกลืือ
ผู้้�ใหญ่่จะได้้พููดคุุยกัับลููกหลาน เป็็นกุุศโลบายที่�่ทำำ�ลายช่่องว่่าง

ระหว่า่ งวัยั ได้อ้ ย่า่ งดีี เช่น่ อากงอาม่า่ สอนหลานใช้ต้ ะเกีียบที่ถ�่ ูกู ต้อ้ ง

หรืือการสอนให้้พุ้้�ยข้า้ วต้้มเข้า้ ปาก ซึ่�ง่ ทำำ�ให้ป้ ากและตะเกีียบแทบจะไม่ส่ ัมั ผัสั กััน ฯลฯ

“เรามองเห็น็ ว่่าเจีียะม้้วยเป็น็ สำ�ำ รับั ที่�่เป็็นมากกว่่าอาหารสำ�ำ คััญของครอบครัวั ให้เ้ ติิบโตมา”

นอกจากได้้เหลีียวหลัังไปแลรากเหง้้าของเจีียะม้ว้ ย ดร.นิพิ ัทั ธ์ช์ นก ยังั คาดหวัังว่่าเจีียะม้ว้ ยจะยังั คง
เป็็นเมนููประจำำ�โต๊๊ะกิินข้า้ วในบ้า้ นคนไทยเชื้�อ้ สายจีีนที่�่เยาวราชต่่อไป แม้ม้ ีีการปรับั เปลี่�่ยนไปบ้า้ งแต่่นั่่�นก็็
เป็น็ วิิถีีที่�่ห้า้ มไม่ใ่ ห้เ้ กิิดขึ้้�นได้้ยาก บางเรื่่�องก็็อาจต้้องปรับั เพราะชีีวิิตคนเปลี่�่ยน ที่�่ผ่า่ นมาพลวััตด้้านอาหาร
มีีมากจนหลายบ้า้ นอาจลดทอนความสำ�ำ คััญของเจีียะม้้วยลง มีีการแทนที่�่ด้้วยเมนูตู ่่าง ๆ ที่�่หาง่่ายในย่า่ น
แน่่นอนว่่ากัับคนรุ่่�นเก่่ายัังไม่่น่่าห่่วงใย แต่่กัับคนรุ่่�นกลางและคนรุ่่�นใหม่่ จำำ�เป็็นต้้องตระหนัักว่่าอาหาร
ประเภทนี้้�เหมาะสมกัับบริบิ ทสังั คมที่�่เขาอยู่่�มากแค่่ไหน และตระหนักั ว่่าหากคิิดถึึงขึ้้�นมาเมื่่�อใด แล้้วกลัับ
ไปที่�่หีีบแต่่ไม่เ่ หลืือสมบัตั ิิให้้สืืบสานย่อ่ มเป็น็ เรื่่�องน่า่ เสีียดาย

ที่�่สำ�ำ คััญ เจีียะม้ว้ ยเป็น็ พลังั ทางเศรษฐกิจิ ที่�่ส่ง่ จากครัวั เรืือนมาสู่่�ความเป็น็ ย่า่ น การกินิ ที่�่บ้า้ นส่ง่ ออก
ไปที่�่ตลาด ถ้้าลองเดิินสำ�ำ รวจจะพบว่่าตลาดทั้้�งหลายในย่า่ นเยาวราช มีีวััตถุดุ ิิบอาหารที่�่เกี่�่ยวกัับเจีียะม้้วย
อยู่่�มากมาย ทั้้�งผักั กาดดอง กานาฉ่า่ ย ถั่่�วและธัญั พืืชต่่าง ๆ หรืือแม้แ้ ต่่ซีีอิ๊๊�วและเครื่่�องปรุุงต่่าง ๆ ที่�่เกี่�ย่ วข้อ้ ง
จึึงเห็็นจุุดสองจุุดที่�่เชื่่�อมโยงและมีีคุุณค่่าต่่อกััน ถ้้ามีีอยู่่�ในครััวเรืือนย่่อมมีีอยู่่�ในตลาด ในทางกลัับกัันนั่่�น
หมายถึึงคุณุ ภาพที่�่อยู่่�ในการผลิิตทั้้�งสองฝั่� ง่ เพราะล้้วนเกี่�่ยวข้อ้ งกัับสุขุ ภาพของผู้้�บริโิ ภค

“การเปลี่�่ยนแปลงที่�่อยู่่�อาศัยั ความเปลี่�่ยนไปของเมืือง ผู้้�คนที่�่ออกไปและที่�่เข้า้ มาใหม่ล่ ้้วนมีีผลต่่อ
ภููมิิทััศน์์อาหาร ศาสตร์แ์ ละศิิลปะอาหารที่�่สร้า้ งขึ้้�นใหม่ย่ ังั มีีของเก่่าอยู่่�ท่่ามกลางหรืือไม่่ บางอย่า่ งหายไป
ก็็น่า่ ใจหายเพราะเห็น็ ประโยชน์ม์ ันั อยู่่� โดยเฉพาะนักั การอาหารที่�่เราสามารถสร้า้ งสรรค์์ต่่อยอดให้อ้ าหาร
เป็็นทรััพย์์สิินในหลายด้้านของชีีวิิตมนุุษย์์ เราต้้องสร้้างความยั่่�งยืืนที่�่เป็็นนิิเวศทางวััฒนธรรมอาหาร เรา
ไม่ใ่ ช่แ่ ค่่บอกเขาว่่ากิินอัันนี้้�ดีี อร่อ่ ย และเป็็นเงิินเป็็นทอง แต่่ต้้องยั่่�งยืืนด้้วย ยั่่�งยืืนกัับคนและสิ่่ง� แวดล้้อม
รวมถึึงวััฒนธรรมก็็ต้้องยั่่�งยืืนด้้วย” ดร.นิิพัทั ธ์ช์ นก กล่่าวทิ้้�งท้้าย

เยาวราช CREATIVE
CULTURAL
COMMUNITY

55

CREATIVE เยาวราช
CULTURAL
COMMUNITY

56

‘น้ำ�ำ�ชา’ กรุ่�นกลิ่่น� วิถิ ีวี ััฒนธรรมจีีน

ในวัฒั นธรรมอาหารของคนเชื้�อ้ สายจีีนทั่่�วโลก เครื่่�องดื่่�มที่ห�่ ลายคนนึกึ ถึงึ คงเป็น็ อื่่�นใดไม่ไ่ ด้น้ อกจาก
‘น้ำำ�ชา’ การเข้า้ มาตั้้�งรกรากที่�่เยาวราชก็็เช่น่ เดีียวกััน พวกเขามาพร้อ้ มกัับวััฒนธรรมการดื่่�มชาที่�่ในวัันนี้้ก� ็็
ยังั คงอยู่่� จนเรีียกได้้ว่่าเยาวราชน่า่ จะเป็็นแหล่่งรวมชาจีีนมากที่�่สุดุ ในประเทศไทย

รองศาสตราจารย์์ ดร.ประสพชัยั พสุนุ นท์์ คณะวิิทยาการจััดการ มหาวิิทยาลััยศิลิ ปากร นัักวิิจััย
ผู้้�รับั ผิดิ ชอบกิิจกรรมวิิจััย ชาเชิิงธุุรกิิจในย่า่ นเยาวราช บอกว่่าชาเป็น็ สิ่่ง� ที่�่อยู่่�ในชีีวิิตประจำำ�วัันของคนจีีน
และคนไทยเชื้�อ้ สายจีีนที่�่เยาวราช และมีีผลต่่อเรื่่�องสุขุ ภาพด้้วย

ชาจีีนมีี 6,000 กว่่าชนิดิ ใน 6 ประเภท มีีวิิธีีชงน้ำ�ำ แตกต่่างกััน มีีรสชาติิแตกต่่างกััน และเข้า้ ชุุดกัับ
อาหารแตกต่า่ งกันั โดยที่ช�่ าเขีียวซึ่ง�่ บางคนเข้า้ ใจว่า่ เป็น็ ของประเทศญี่ป�่ ุ่่�นนั้้น� เป็น็ ใบชาที่ม�่ ีีปริมิ าณการผลิติ
ปริมิ าณการจำำ�หน่า่ ย และปริมิ าณการบริโิ ภคมากที่�่สุดุ ในจีีน

“เรามองไปที่�่ธุุรกิิจที่�่เป็็นโมเดลขัับเคลื่่� อนในย่่านเยาวราช
ว่่าจริงิ ๆ แล้้วธุุรกิิจชาแบบดั้้�งเดิิมกัับรููปแบบใหม่จ่ ะอยู่่�ได้้ไหม แล้้ว
ประสานกัับผลิิตภััณฑ์์อื่่�น ๆ ได้้ไหม เราพบว่่ามีี 2 เรื่่�องใหญ่่ ๆ คืือ
ธุุรกิิจแบบเดิิม ๆ เลย เป็็นร้า้ นชากาแฟที่�่เปิดิ มาอย่า่ งยาวนาน บาง
ร้า้ นที่�่เราไปเก็็บข้อ้ มูลู เปิดิ มาตั้้�งแต่่สมัยั รัชั กาลที่�่ 6 ผ่า่ นมา 5 รุ่่�นแล้้ว
ขณะที่�่บางร้้านเป็็นเด็็กจบใหม่่ ได้้รัับตึึกแถวจากพ่่อแม่่มาก็็อยาก
พัฒั นาเป็็นธุุรกิิจ และบางคนเกิิดจากความชอบ ชอบดื่่�มชา อาจจะ
เป็็นชาจากญี่�่ปุ่่�นก่่อน แต่่พอได้้มาศึึกษาแล้้วชอบก็็เลยมาทำำ�ธุุรกิิจ
ที่�่เกี่�่ยวกัับชาจีีนในพื้�น้ ที่�่เยาวราช”

หลัังจากได้้ศึกึ ษาทั้้�ง 3 กลุ่่�มเป้า้ หมายดัังกล่่าว นักั วิิจััยอธิบิ าย
ว่่าธุรุ กิิจของทุกุ กลุ่่�มอยู่่�ได้้ แต่่ต้้องปรับั ให้เ้ หมาะสมกัับความต้้องการ
ของผู้้�บริิโภค ยกตััวอย่่าง กลุ่่�มธุุรกิิจดั้้�งเดิิม คนที่�่มาชิิมชาที่�่ร้้าน
ประเภทนี้้โ� ดยส่ว่ นมากเป็น็ ผู้้�สูงู อายุุ จะมาตั้้�งแต่่เช้า้ และใช้พ้ ื้�น้ ที่�่เพื่่�อ
พบปะ สิ่่ง� ที่�่ควรเพิ่่ม� เติิมจึึงเป็น็ เรื่่�องของกิิจกรรม

ขณะที่�่ร้้านของคนรุ่่�นใหม่่จะเติิมสิ่่�งที่�่รัับประทานควบคู่่�
ไปกัับชา อาทิิ ไอศกรีีมที่�่กิินคู่่�กัับน้ำ�ำ ชา ซึ่�ง่ เป็น็ การพัฒั นาผลิิตภััณฑ์์
ให้้มีีเอกลัักษณ์์และขายได้้ ส่่วนร้้านของคนรัักชา มัักจะเจาะกลุ่่�ม
นักั ท่่องเที่�่ยว ในช่ว่ งสถานการณ์ป์ กติิก่่อนโควิิด-19 ระบาด ร้า้ นกลุ่่�ม
นี้้�มีีนัักท่่องเที่�่ยวตบเท้้าเข้้ามาใช้้บริิการจำำ�นวนมาก ซึ่�่งนัับจากอดีีต
จนถึึงทุุกวัันนี้้� ร้้านชาและวััฒนธรรมการดื่่�มชาในพื้�้นที่�่เยาวราชมีี
พลวััตแตกต่่างไป

เยาวราช CREATIVE
CULTURAL
COMMUNITY

57

“สิ่่�งที่่�ได้้จากการทำำ�วิจิ ััยคือื การค้้นพบว่่า
มีีรากเหง้้า มีคี วามเชื่่�ออยู่่�ในวิิถีีชีวี ิิตของผู้�ค้ น
อาหารไม่่ใช่แ่ ค่่ของกิิน
แต่่คืือความรุ่�มรวยทางวัฒั นธรรม”

“ก่่อนสถานการณ์โ์ ควิิด-19 มีีร้า้ นชาขยายขึ้้�นประมาณ 20 เปอร์เ์ ซ็น็ ต์์ เกิิดขึ้้�นแม้ก้ ระทั่่�งร้า้ นที่�่เป็็น
คูหู าใหญ่่ ๆ เนื่่�องจากชาเป็น็ เรื่่�องน่า่ สนใจและร้า้ นส่ว่ นมากก็็มีีเอกลัักษณ์ท์ ำำ�ให้ค้ นยอมดั้้�นด้้นมาใช้บ้ ริกิ าร
หมายความว่่าธุุรกิิจชาและวััฒนธรรมชาในเยาวราชมีีพลวััต และมีีพลวััตที่�่น่า่ สนใจมากด้้วย

สิ่่�งที่�่เราได้้จากการทำำ�วิิจััยคืือ การค้้นพบว่่ามีีรากเหง้้า มีีความเชื่่�ออยู่่�ในวิิถีีชีีวิิตของผู้้�คน อาหาร
ไม่ใ่ ช่แ่ ค่่ของกินิ แต่่คืือความรุ่�มรวยทางวััฒนธรรม ไม่อ่ ย่า่ งนั้้น� จะไม่ส่ ามารถสืืบทอดองค์์ความรู้�ในการผลิติ
การรังั สรรค์์ การปรุุงแต่่งให้ส้ อดคล้้องกัับความเปลี่�่ยนแปลง เช่น่ ในอดีีตอาหารจะมีีรสออกหวาน ไม่ด่ ีีต่่อ
สุขุ ภาพ ปััจจุุบันั ถ้้าหากต้้องการสืืบทอดสิ่่ง� เหล่่านี้้�ให้้ดำำ�รงอยู่่� ต้้องปรับั ปรุุงผลิิตภััณฑ์์ให้ต้ อบโจทย์ว์ ิิถีีชีีวิิต
คนรุ่่�นใหม่ด่ ้้วย”

อย่่างไรก็็ดีี แม้้การดำำ�รงอยู่่�ของ ‘ชา’ จะยัังพอมองเห็็นว่่ามีีที่่�ทางและอาจทำำ�ให้้ตายใจว่่า
ไม่น่ ่่ากัังวล แต่่มีตี ััวอย่า่ งอาหารหลายอย่า่ งที่่� รองศาสตราจารย์์ ดร.ประสพชัยั บอกว่่าได้้หายสาบสููญ
ไปแล้้ว เพราะถููกยุุคสมััย Disrupt หากชารวมถึึงอาหารดั้้�งเดิิมอื่่�น ๆ ยัังอยู่่�นิ่่�งก็็อาจมีวี ัันกล่่าวคำำ�ลา
เพราะทุุกวัันนี้้�อาหารการกิินถููกจััดไว้้เป็็นกิิจกรรมทางการท่่องเที่่�ยวแบบ Pop Culture ทำำ�ให้้มีี
ร้า้ นอาหารเกิิดขึ้้น� มากมายในส่ว่ นที่่เ� ป็น็ ถนนด้้านหน้้าของย่า่ น มีนี ัักท่่องเที่่ย� วที่่ต� ื่่�นตาตื่่�นใจไปกัับผู้้�คน
อาหาร และกิิจกรรมอาหารที่่ร� วมเป็น็ ภาพของย่า่ น และมีผี ู้้�ประกอบการพยายามมาใช้พ้ ื้้�นที่่เ� ยาวราช
เพื่่�อทำำ�ธุุรกิิจ ปััญหาก็็คืือทุุกวัันนี้้�คนที่่�มาเยาวราชไม่่รู้้�แล้้วว่่าอะไรคืืออััตลัักษณ์์ที่่�แท้้จริิงของอาหาร
ย่า่ นเก่่าแห่ง่ นี้้�

“ปััจจุุบัันในเยาวราชมีีอาหารและเครื่่�องดื่่�มที่�่ไม่่ใช่่เยาวราชแท้้เต็็มไปหมด คนที่�่เป็็นเยาวราชแท้้
จะรู้้�ว่่าร้า้ นไหนที่�่เป็น็ เยาวราชแท้้ แต่่คนที่�่เข้า้ ไปกิินก็็ไม่ค่ ่่อยได้้ไปกิินอาหารที่�่เป็น็ ของเยาวราชจริงิ ๆ”

การชวนคนเยาวราชและคนทั่่�วไปให้้ระลึึกถึึงวััฒนธรรมอาหาร ไม่ว่ ่่าจะเป็น็ ‘เจียี ะม้้วย’ หรือื
‘ชา’ จึึงมิิใช่แ่ ค่่บอกเล่่าตำำ�นานไชน่่าทาวน์์เมือื งไทย แต่่คืือการสานต่่อสายใยจากอดีตี ถึึงปัจั จุุบันั เพื่่�อ
ก้้าวไปสู่อ่� นาคตอย่า่ งงดงามบนฐานทุนุ ทางวััฒนธรรมของเยาวราชเอง

CREATIVE เยาวราช
CULTURAL
COMMUNITY

58

ฝุ่่�นควัันและ ‘ศาลเจ้้า’
สานต่่อลมหายใจเยาวราช

เยาวราช CREATIVE
CULTURAL
COMMUNITY

59

ระหว่่างตึึกรามบ้้านช่่องและวิิถีีชีีวิิตของผู้้�คนที่�่แวะเวีียนเปลี่�่ยนผ่่านในเยาวราช มรดกทาง
วััฒนธรรมของลููกหลานมัังกรที่�่ยัังปัักหลัักมั่่�นคงในย่่านเก่่าแห่่งนี้้� หนีีไม่่พ้้น ‘ศาลเจ้้า’ สัักการสถาน
ที่�่หลอมรวมศรัทั ธาจากรุ่่�นสู่่�รุ่่�น

กลิ่่น� ควันั ธูปู ที่ล�่ อยคละคลุ้้�งในเทศกาลงานประเพณีีสำ�ำ คัญั ๆ เปรีียบเสมืือนภาพแทนความศักั ดิ์์ส� ิทิ ธิ์์�
และความเชื่่�อที่�่สืืบทอดต่่อกัันมา ทว่่าเมื่่�อบริิบททางสัังคมวััฒนธรรมรวมถึึงสภาพแวดล้้อมเปลี่�่ยนไป
พิิธีีกรรมต่่าง ๆ ก็็ถููกลดทอดความสำ�ำ คััญลง ขณะที่�่อีีกด้้านเริ่่�มถููกตั้้�งคำำ�ถามถึึงผลกระทบต่่อสุุขอนามััย
จากการเผาไม้ข้ องธููปและเครื่่�องกระดาษที่�่ใช้ใ้ นการสักั การะ

วันั นี้้� ‘เยาวราช’ ในฐานะพื้�น้ ที่ท�่ างวัฒั นธรรม ทั้้�งในความหมายของการสืืบทอดอัตั ลักั ษณ์ข์ องชุมุ ชน
ดั้้�งเดิิม การเป็็นแหล่่งที่�่ตั้้�งของศาลเจ้้าหลายแห่่งและเป็็นศููนย์์กลางการค้้าขายเครื่่�องกระดาษและเครื่่�อง
บููชาต่่าง ๆ จึึงไม่่ต่่างจากการยืืนอยู่่�บนรอยต่่อระหว่่างศรััทธาความเชื่่�อกัับการรัักษาสภาพแวดล้้อม
ท่่ามกลางเงื่่�อนไขเร่ง่ เร้า้ ของปััญหามลพิษิ ฝุ่่�นควััน PM2.5 ในกรุุงเทพมหานคร

งานวิิจััยเรื่่�อง “การพัฒั นารููปแบบการจััดการมลภาวะทางอากาศบนฐานวััฒนธรรม จากโอกาส
และศัักยภาพเชิิงพื้้�นที่่�ของเยาวราช” ซึ่�่งเป็็นส่่วนหนึ่่�งของโครงการ “การพััฒนาทุุนทางศิิลปะและ
วััฒนธรรมย่่านเยาวราช” จึึงเป็็นแนวทางการแก้้ปััญหาที่�่ทีีมวิิจััยพยายามแสวงหาทางออกร่่วมกัับ
ศาลเจ้้า ชุุมชน ผู้้�ประกอบการ และหน่่วยงานรััฐ ด้้วยความหวัังว่่าความร่ว่ มมืือร่ว่ มใจนี้้�จะส่ง่ ผลกระทบ
หรืือเป็น็ ภาระต่่อผู้้�มีีส่ว่ นได้้ส่ว่ นเสีียในพื้�น้ ที่�่น้อ้ ยที่�่สุดุ นำำ�ไปสู่่�การแก้้ไขปััญหามลภาวะทางอากาศในพื้�น้ ที่�่
เยาวราชให้้ได้้มากที่�่สุดุ

แนวทางลดฝุ่่น� ควันั สืบื สานประเพณีีพิิธีีกรรม

ศาลเจ้้าจำำ�นวนมากในเยาวราช คืือพื้�้นที่�่ทางวััฒนธรรมที่�่ไม่่เพีียงส่่งต่่อมรดกด้้านสถาปััตยกรรม
ประเพณีีพิธิ ีีกรรมและธรรมเนีียมปฏิิบัตั ิิต่่าง ๆ ยังั ส่ง่ ผ่า่ นความคิิดความเชื่่�อซึ่�ง่ เปรีียบเหมืือนสายใยบาง ๆ
ร่่วมกัันของผู้้�คนในย่่านเก่่าแห่่งนี้้� ไม่่ว่่าจะเป็็นการไหว้้เทพเจ้้าตามวาระเทศกาลต่่าง ๆ การสัักการบููชา
ขอพรจากสิ่่ง� ศัักดิ์์�สิทิ ธิ์์�

ทว่่าสิ่่�งที่�่อยู่่�คู่่�กัันกัับพิิธีีกรรมที่�่เกี่�่ยวข้้องกัับศาลเจ้้ามาตั้้�งแต่่เริ่่�มต้้น หนีีไม่่พ้้นเครื่่�องสัักการบููชา
อันั ประกอบด้ว้ ย อาหาร ผลไม้้ ธูปู เทีียน และเครื่่�องกระดาษ (กระดาษเงินิ กระดาษทอง) โดยเฉพาะอย่า่ งยิ่่ง�
การประกอบพิธิ ีีกรรมของศาลเจ้า้ ที่เ�่ กี่ย�่ วข้อ้ งกับั เทพเจ้า้ ล้ว้ นอาศัยั ธูปู เทีียน และเครื่่�องกระดาษเป็น็ พื้�น้ ฐาน
จึึงทำำ�ให้ก้ ลิ่่�นธููปควัันไฟอยู่่�คู่่�กัับพื้�น้ ที่�่เยาวราชตลอดมา

ไม่เ่ พีียงในฐานะผู้้�ประกอบพิธิ ีีกรรม แต่่ยังั หมายรวมถึึงการเป็น็ แหล่่งผลิิตและกระจายสินิ ค้้าไปยังั
ศาสนสถานและศาลเจ้้าทั่่�วทุุกภููมิิภาคของประเทศด้้วย โดยแหล่่งผลิิตและจำำ�หน่่ายเครื่่�องสัักการบููชา
สำ�ำ คััญตั้้�งอยู่่�ในชุุมชนเจริิญไชย มีีผู้้�ประกอบการรายใหญ่่มากกว่่า 30 ราย และรายย่่อยอีีกกว่่า 50 ราย
ผู้้�ประกอบการเหล่่านี้้ต� ่่างมีีต้้นทุนุ ทางความรู้้�ทั้้�งการผลิิตและจำำ�หน่า่ ย จากการสืืบทอดกิิจการมายาวนาน
กว่่า 3 ชั่่�วอายุุคน ซึ่�ง่ ถืือเป็น็ ผู้้�ที่�่เกี่�่ยวข้อ้ งโดยตรงกัับประเพณีีพิธิ ีีกรรมต่่าง ๆ ทั้้�งในศาลเจ้้าและในชุุมชน

CREATIVE เยาวราช
CULTURAL
COMMUNITY

60

สำ�ำ หรับั ขั้้�นตอนในการบููชาเทพเจ้้า ศาลเจ้้าต่่าง ๆ จะมีีจุุดบริกิ ารเครื่่�องสักั การะ ประกอบด้้วย ธููป
เทีียน และเครื่่�องกระดาษ โดยคนที่�่มาขอพรจะนำำ�ธููปเทีียนไปจุุดบููชา ณ กระถางธููปของศาลเจ้้า จากนั้้�น
จึึงนำำ�เครื่่�องกระดาษไปจุุดเผาภายหลััง ถืือเป็น็ การส่ง่ เครื่่�องกระดาษเหล่่านั้้�นไปยังั เทพเจ้้าที่�่เคารพนับั ถืือ
เป็็นอัันเสร็็จพิิธีี แต่่เนื่่�องจากในแต่่ละศาลเจ้้ามีีกระถางธููปจำำ�นวนมาก และจะมากตามจำำ�นวนแท่่นบููชา
ของแต่่ละแห่ง่ โดยบางแห่ง่ มีีกระถางธููปบููชามากกว่่า 50 กระถาง ทำำ�ให้้ในแต่่ละวัันมีีปริมิ าณฝุ่่�นควัันจาก
การเผาไหม้้เกิิดขึ้้�นเป็็นจำำ�นวนมาก

และแม้ก้ าลเวลาจะทำำ�ให้ค้ วามเชื่่�อถืือศรัทั ธาค่่อย ๆ แปรเปลี่�่ยนไป แต่่ควัันไฟและกลิ่่�นธููปก็็ไม่เ่ คย
จางหายไปจากศาลเจ้้า มีีแต่่จะมากขึ้้�นในวาระพิเิ ศษต่่าง ๆ ไม่ว่ ่่าจะเป็น็ วัันพระจีีน วัันเกิิดเทพเจ้้า วัันหยุุด
วัันก่่อนและหลัังการออกสลากกิินแบ่ง่ รัฐั บาล รวมไปถึึงธรรมเนีียมนิยิ มใหม่่ ๆ เช่น่ การสักั การะเพื่่�อเสริมิ
ดวงหรืือแก้ช้ ง ซึ่ง�่ ดึงึ ดูดู ผู้้�คนให้ม้ าที่ศ�่ าลเจ้า้ เป็น็ จำำ�นวนมาก ยิ่่ง� ในเทศกาลสำ�ำ คัญั อย่า่ งตรุุษจีีนไหว้พ้ ระจันั ทร์์
หรืือเทศกาลกิินเจ ต้้องยอมรับั ว่่าปริมิ าณฝุ่่�นควัันที่�่เกิิดขึ้้�นยิ่่ง� ทบทวีีคูณู

ที่�่สำ�ำ คััญ นอกเหนืือไปจากศาลเจ้้า ในพื้�้นที่�่เยาวราชยัังมีีการไหว้้เจ้้าและบรรพบุุรุุษในอาคาร
บ้้านเรืือนด้้วย เช่่น เทศกาลตรุุษจีีนจะมีีการไหว้้เจ้้า ไหว้้บรรพบุุรุุษและไหว้้วิิญญาณไร้้ญาติิภายในบ้้าน
และหน้้าบ้า้ นของตนเอง ร่ว่ มไปกัับการสักั การบููชาเทพเจ้้าต่่าง ๆ ในศาลเจ้้า หรืือเทศกาลไหว้้พระจัันทร์์
จะมีีการสัักการบููชาที่�่ศาลเจ้้าในช่่วงเช้้า และจััดไหว้้พระจัันทร์์บริิเวณบ้้านและชุุมชนช่่วงกลางคืืน
เครื่่�องสักั การะที่�่ใช้ใ้ นการไหว้้บููชาภายในบริเิ วณอาคารบ้า้ นเรืือนจะมีีความคล้้ายคลึึงกัับที่�่ใช้ต้ ามศาลเจ้้า
ต่า่ ง ๆ อาจแตกต่า่ งกันั เล็ก็ น้อ้ ยในเชิงิ ปริมิ าณที่น�่ ้อ้ ยกว่า่ เช่น่ จำำ�นวนกระถางธูปู บูชู า จำำ�นวนหิ้้ง� บูชู า ปริมิ าณ
เครื่่�องกระดาษ หรืือชนิดิ ของเครื่่�องกระดาษบางประเภทที่�่ไม่ส่ ามารถใช้แ้ บบเดีียวกับั ศาลเจ้้าด้้วยข้อ้ จำำ�กัดั
ในเชิงิ พื้�น้ ที่�่และความเชื่่�อ อาทิิ ภูเู ขาเงิินภูเู ขาทอง ที่�่มัักใช้ก้ ัับศาลเจ้้ามากกว่่า แต่่หากเป็น็ เครื่่�องสักั การะ
สำ�ำ หรับั ไหว้้บููชาวิิญญาณต่่าง ๆ แล้้ว จะมีีรููปแบบเฉพาะที่�่แตกต่่างจากการไหว้้เทพเจ้้า เช่น่ เครื่่�องกงเต็็ก
แบงค์์กงเต็็ก กิิมจั้้�ว อวงแซจี้้� เป็็นต้้น ซึ่�่งเครื่่�องกระดาษประเภทนี้้� ไม่่สามารถใช้้ร่่วมกัับการไหว้้เทพเจ้้า
ทั่่�วไปได้้ แต่่จะใช้้เฉพาะกัับการไหว้้บรรพบุุรุุษหรืือดวงวิิญญาณ มีีเพีียงธููป เทีียน ขนม อาหาร ผลไม้้
น้ำ�ำ ชา เท่่านั้้�นที่�่ไม่แ่ ตกต่่างกััน

อย่่างไรก็็ตาม ไม่่ว่่าจะเป็็นการสัักการบููชาในมิิติิของศาลเจ้้าหรืือในชุุมชน ล้้วนมีีผลกระทบต่่อ
มลภาวะทางอากาศ โดยมีีเงื่่�อนไขสำ�ำ คัญั คืือ ‘การเผาไหม้’้ ทั้้ง� จากธูปู เทีียนและเครื่่�องสักั การะ ซึ่ง�่ คนส่ว่ นหนึ่่ง�
ยัังมองว่่ามีีความจำำ�เป็็นที่�่ต้้องถืือปฏิิบััติิเพื่่�อดำำ�รงไว้้ซึ่�่งขนบธรรมเนีียมประเพณีี แต่่อีีกส่่วนก็็กัังวลว่่าจะ
ก่่อให้เ้ กิิดผลเสีียต่่อสุขุ ภาพและสภาพแวดล้้อมโดยรวม

ที่�่ผ่า่ นมาแม้ว้ ่่าหลายหน่ว่ ยงานจะพยายามเข้า้ มาแก้้ไขปััญหาดัังกล่่าว แต่่ก็็ยังั ไม่เ่ ห็็นผลเท่่าที่�่ควร
โครงการการพััฒนาทุุนทางศิิลปะและวััฒนธรรมย่่านเยาวราช: การพััฒนาศาลเจ้้าเพื่่�อการจััดการ
สิ่่�งแวดล้้อมในชุุมชนเยาวราช จึึงมีีเป้้าหมายเพื่่�อออกแบบกระบวนการจััดการมลภาวะทางอากาศของ
ศาลเจ้า้ และชุมุ ชนอย่า่ งยั่่ง� ยืืน โดยคำำ�นึงึ ถึงึ ทุนุ ทางวัฒั นธรรมในพื้�น้ ที่�่ พร้อ้ ม ๆ ไปกับั การดูแู ลสภาพแวดล้อ้ ม
อย่่างเหมาะสม ระมััดระวัังให้้กระทบต่่อประเพณีีพิิธีีกรรมให้้น้้อยที่�่สุุด รวมทั้้�งสามารถอธิิบายเพื่่�อสร้้าง
ความเข้า้ ใจและสร้า้ งการมีีส่ว่ นร่ว่ มของชุุมชนควบคู่่�กัันไป

เยาวราช CREATIVE
CULTURAL
COMMUNITY

61

“การสัักการบููชาในมิติ ิขิ องศาลเจ้้าหรืือในชุมุ ชน ล้้วนมีผี ลกระทบ
ต่่อมลภาวะทางอากาศ โดยมีเี งื่อ� นไขสำำ�คัญั คืือ ‘การเผาไหม้’้
ทั้้�งจากธููปเทีียนและเครื่อ� งสัักการะ ซึ่่�งคนส่ว่ นหนึ่่�งยังั มองว่า่
มีคี วามจำำ�เป็น็ ที่่�ต้อ้ งถืือปฏิิบัตั ิเิ พื่่อ� ดำ�ำ รงไว้้ซึ่�ง่ ขนบธรรมเนีียม
ประเพณีี แต่่อีีกส่ว่ นก็ก็ ัังวลว่า่ จะก่่อให้้เกิดิ ผลเสีียต่อ่ สุุขภาพ
และสภาพแวดล้้อมโดยรวม”

ทั้้�งนี้้� ผลจากการสำ�ำ รวจในพื้�น้ ที่�่พบว่่า ‘เครื่่�องสักั การบููชา’ ทั้้�งที่�่จุุดเผาในศาลเจ้้าและในบ้า้ นเรืือน
เป็น็ ตััวแปรสำ�ำ คััญที่�่ส่ง่ ผลต่่อการเกิิดปััญหาฝุ่่�นละออง ควัันพิษิ และค่่า PM2.5 ที่�่เกิินค่่ามาตรฐาน

รองศาสตราจารย์์ ดร.รัฐั พล อ้้นแฉ่่ง คณะวิิทยาศาสตร์์ มหาวิิทยาลัยั ศิลิ ปากร กล่า่ วในฐานะผู้้�วิิจััย
ว่่า “ของไหว้้ต่่าง ๆ และควัันธููปทำำ�ให้้ค่่า PM2.5 เกิินค่่ามาตรฐานความปลอดภััยต่่อสุขุ ภาพ ผู้้�ไหว้้อาจจะ
ต้้องลดจำำ�นวนการจุุดธููปเพื่่�อช่่วยกัันรัักษาคุุณภาพอากาศ โดยการตรวจวััดค่่าฝุ่่�นละอองพบว่่าเกิิน 100
ไมโครกรัมั ต่่อลูกู บาศก์์เมตร ซึ่�ง่ หากอยู่่�ในวััดนาน ๆ ก็็จะได้้รับั ผลกระทบมากขึ้้�น ทุกุ คนควรตื่่�นตััวในการ
แก้้ปััญหา ตระหนัักรู้�และร่ว่ มกัันรณรงค์์ว่่าจะไหว้้เจ้้าอย่า่ งไรให้้เป็น็ มิติ รต่่อสิ่่ง� แวดล้้อม”

ในมิิติิของศาลเจ้้า ซึ่�่งเป็็นแหล่่งรองรัับเครื่่�องสัักการบููชา ทั้้�งในสถานะของวััตถุุที่�่สมบููรณ์์จนถึึง
กากใยจากการเผาไหม้้ จำำ�เป็น็ จะต้อ้ งควบคุมุ ดูแู ลกระบวนการเผาไหม้แ้ ละจัดั การกับั กากใยที่เ�่ กิดิ ขึ้้น� เพราะ
ถืือเป็็นปััจจััยสำ�ำ คััญที่�่อาจส่่งผลต่่อปััญหามลภาวะทางอากาศหากขาดระบบและกลไกการจััดการที่�่ดีี
ซึ่�่งที่�่ผ่่านมาแต่่ละแห่่งเริ่่�มมีีการดำำ�เนิินการไปบ้้างแล้้ว แต่่ลัักษณะและประสิิทธิิภาพแตกต่่างกัันไปตาม
กำำ�ลัังความสามารถและความพร้อ้ ม อาทิิ การติิดตั้้�งเครื่่�องดูดู ระบายควััน การกำำ�หนดช่ว่ งเวลาและความถี่�่
ในการเก็็บธููปในกระถางแต่่ละใบในศาลเจ้้า การเผาเครื่่�องกระดาษในเตาไร้ม้ ลพิษิ การกำำ�หนดพื้�น้ ที่�่หรืือ
เตารองรับั การเผาไหม้้ที่�่เหมาะสม และการกำำ�จััดกากใยของเสีียจากกระบวนการเผาไหม้้ เป็็นต้้น

ในส่่วนของอาคารบ้้านเรืือน แม้้ว่่าจะมีีความแตกต่่างกัับการสัักการบููชาในศาลเจ้้าที่�่ปริิมาณและ
จำำ�นวนการไหว้้ แต่่เมื่่�อพิจิ ารณาถึึงลัักษณะการเกิิดมลภาวะทางอากาศจากการประกอบกิิจกรรมไหว้้บููชา
พบปััญหาคล้้ายคลึึงกัันในบางประเด็็น อาทิิ ชนิิดเครื่่�องสัักการบููชา จำำ�นวนสมาชิิกที่�่ร่่วมกิิจกรรมและ
จำำ�นวนกระถางธูปู ภายในบ้า้ นเรืือน ปััจจัยั ด้า้ นการจัดั การเพื่่�อการเผาไหม้้ และปััจจัยั ด้า้ นการระบายอากาศ
ในอาคารบ้า้ นเรืือน ซึ่�ง่ ถืือเป็็นปััจจััยที่�่มีีผลต่่อเนื่่�องในการสร้า้ งมลภาวะทางอากาศเช่น่ เดีียวกััน

ถึึงอย่่างนั้้�นก็็ตาม พื้�้นที่�่เยาวราชไม่่ได้้ดำำ�รงอยู่่�เพีียงในสถานะของผู้้�ก่่อมลภาวะและผู้้�ได้้รัับ
ผลกระทบ หากแต่่ยังั แวดล้้อมด้้วยมิติ ิิทางวััฒนธรรม เศรษฐกิิจและการท่่องเที่�่ยว ซึ่�ง่ เป็น็ ฟัันเฟืืองสำ�ำ คััญ
ของเมืือง การรัักษาลมหายใจของเยาวราช จึึงนัับเป็็นความท้้าทายอย่่างยิ่่�งสำ�ำ หรัับการก้้าวไปสู่่�อนาคต
โดยไม่ท่ อดทิ้้�งอดีีตอัันเป็น็ รากเหง้้า

CREATIVE เยาวราช
CULTURAL
COMMUNITY

62

เยาวราช CREATIVE
CULTURAL
COMMUNITY

63

ประเพณีวี ััฒนธรรมเราคงห้า้ มไม่่ได้้
แต่ต่ ้้องยอมรัับว่า่ เป็น็ ส่่วนหนึ่่ง� ของปััญหา
เราจึงึ ต้้องร่ว่ มกัันแสวงหารููปแบบการจัดั การ
แบบมีสี ่ว่ นร่่วมบนพื้�น้ ฐานทางวััฒนธรรม
เพื่่อ� ไม่่ให้้เกิิดผลกระทบต่อ่ ผู้้ค� น ชุมุ ชน
และสิ่่�งแวดล้อ้ ม

“ประเพณีีวััฒนธรรมเราคงห้า้ มไม่ไ่ ด้้ แต่่ต้้องยอมรับั ว่่าเป็น็ ส่ว่ นหนึ่่�งของปััญหา
เราจึึงต้้องร่่วมกัันแสวงหารููปแบบการจััดการแบบมีีส่่วนร่่วมบนพื้�้นฐานทางวััฒนธรรม
เพื่่�อไม่่ให้้เกิิดผลกระทบต่่อผู้้�คน ชุุมชน และสิ่่�งแวดล้้อม ทั้้�งนี้้� คณะวิิจััยจะทำำ�ข้้อเสนอ
เชิิงนโยบายต่่อภาครััฐและหน่่วยงานต่่าง ๆ ที่�่เกี่�่ยวข้้อง เพื่่� อนำ�ำ ไปสู่่�การจััดการ
ศาลเจ้้าอื่่�น ๆ ของประเทศ รััฐจะต้้องสร้้างพื้�้นที่�่สำ�ำ หรัับการเผาที่�่สมบููรณ์์ และจััดการ
กัับวััตถุุดิิบที่�่ประกอบพิิธีีกรรมให้้ไร้้มลพิิษอย่่างเป็็นรููปธรรม โดยมีีวััดมัังกรกมลาวาส
เป็็นผู้้�นำ�ำ การเปลี่�่ยนแปลงในการเริ่่�มจััดการปััญหา เพราะเป็็นผู้้�นำ�ำ ทางความคิิดทาง
วััฒนธรรมจีีน และจะหารืือกับั เจ้้าอาวาสวััดมังั กรกมลาวาสเพื่่�อจััดการแก้ไ้ ขปััญหาอย่า่ ง
ยั่่�งยืืนต่่อไป” ผู้้�ช่ว่ ยศาสตราจารย์์ ดร.วุุฒิิชัยั อารักั ษ์์โพชฌงค์์ คณะวิิทยาการจััดการ
มหาวิิทยาลััยศิิลปากร ให้้ความเห็น็

ถึึงวัันนี้้�...แม้้ว่่าวิิถีีของเยาวราชจะเปลี่่�ยนไปจากจุุดเริ่่ม� ต้้นมากมายเพีียงใด
แต่่ท่่ามกลางการเปลี่่ย� นผ่า่ น คำำ�ถามสำ�ำ คััญก็็คืือ ทำำ�อย่า่ งไรให้ค้ ุณุ ค่่าของเยาวราชยังั
ดำำ�รงอยู่่�ท่่ามกลางการเปลี่่ย� นแปลงแห่ง่ ยุุคสมััย และกลายเป็น็ ต้้นทุนุ ทางวััฒนธรรม
และวิิถีชี ีวี ิิตให้ก้ ัับคนในพื้้�นที่่อ� ย่า่ งแท้้จริิง

CREATIVE เยาวราช
CULTURAL
COMMUNITY

64

เยาวราชท่า่ มกลาง
การเปลี่่�ยนแปลงของยุุคสมััย
บููรณาการงานวิิจัยั บนฐานทุนุ
ทางวััฒนธรรม

เยาวราช CREATIVE
CULTURAL
COMMUNITY

65

แม้้ว่่าย่่านเยาวราชจะยัังคงดำ�ำ รงอัตั ลักั ษณ์ท์ ั้้ง� มรดกที่่เ� ป็็นรููปธรรม
และนามธรรมไว้้ได้้ แต่ท่ ว่า่ พื้้�นที่่�ดัังกล่่าวก็ไ็ ด้้รัับผลกระทบจาก
กระแสแห่่งการพััฒนาและก่่อให้เ้ กิิดการเปลี่่ย� นแปลงที่่�เห็น็ ได้้ชัดั เจน
จนทำำ�ให้้ชุุมชนและย่่านเก่่าแก่เ่ หล่า่ นี้้ก� ำำ�ลัังสููญเสีียอัตั ลัักษณ์์
และล้้มหายไปตามการเปลี่่ย� นแปลงโครงสร้า้ งของเมืือง ค่า่ นิิยม
วิิถีชี ีวี ิิตที่่ป� รัับเปลี่่ย� นตามยุุคสมััย และเทคโนโลยีที ี่่ก� ำ�ำ ลัังพัฒั นาขึ้�้น

‘ย่า่ นเยาวราช’ เป็น็ ย่า่ นเก่า่ แก่ท่ ี่เ�่ ป็น็ ส่ว่ นหนึ่่ง� ของพื้�น้ ที่น�่ อกเขตกรุุงรัตั นโกสินิ ทร์ช์ ั้้น� ในฝั่� ง่ ตะวันั ออก
ย่่านเหล่่านี้้�ล้้วนประกอบไปด้้วยชุุมชนที่�่มีีความเก่่าแก่่ ศาสนสถาน อาคารที่�่มีีคุุณค่่าทางประวััติิศาสตร์์
โบราณสถานต่่าง ๆ อัันเต็็มไปด้้วยขนบธรรมประเพณีี ความเชื่่�อ วิิถีีชีีวิิต ร้้อยเรื่่�องราวและเรื่่�องเล่่าของ
ผู้้�คนที่�่เข้้ามาประกอบกิิจกรรมต่่าง ๆ รวมกัันจนกลายเป็็นย่่านประวััติิศาสตร์์ที่�่ยัังหลงเหลืือแหล่่งศิิลปะ
และวััฒนธรรมตกทอดมาจากอดีีต

ปััจจุุบันั แม้้ว่่าย่า่ นเยาวราชจะยังั คงดำำ�รงอััตลัักษณ์ท์ ั้้�งมรดกที่�่เป็น็ รููปธรรมและนามธรรมไว้้ได้้ แต่่
ทว่่าพื้�้นที่�่ดัังกล่่าวก็็ได้้รัับผลกระทบจากกระแสแห่่งการพััฒนาและก่่อให้้เกิิดการเปลี่�่ยนแปลงที่�่เห็็นได้้
ชััดเจนหลายครั้้�ง จนทำำ�ให้้ชุุมชนและย่่านเก่่าแก่่เหล่่านี้้�กำำ�ลัังสููญเสีียอััตลัักษณ์์และล้้มหายไปตามการ
เปลี่�่ยนแปลงโครงสร้า้ งของเมืือง ค่่านิิยม วิิถีีชีีวิิตที่�่ปรับั เปลี่�่ยนตามยุุคสมัยั และเทคโนโลยีีที่�่กำำ�ลัังพัฒั นา
ขึ้้�นเรื่่�อย ๆ

โดยเฉพาะอย่่างยิ่่�งเมื่่�อเส้้นทางรถไฟฟ้้าสายสีีน้ำำ�เงิิน (หััวลำำ�โพง-บางแค) เปิิดให้้บริิการเชื่่�อมต่่อ
ย่่านประวััติิศาสตร์์เมืืองเก่่ากรุุงรััตนโกสิินทร์์กัับธนบุุรีี โดยลากผ่่านถนนเจริิญกรุุง มีีสถานีีสำ�ำ คััญอยู่่�ที่�่
สถานีีวััดมัังกรกมลาวาสและสถานีีวัังบููรพา ทำำ�ให้้การเดิินทางเข้้ามาในย่่านนี้้�มีีความสะดวกมากยิ่่�งขึ้้�น
มีีการคาดการณ์ว์ ่า่ จะมีีนักั ท่อ่ งเที่ย�่ วรายย่อ่ ยและผู้้�คนเดินิ ทางเข้า้ มาเพิ่่ม� มากขึ้้น� และแม้จ้ ะคาดหมายได้ว้ ่า่
รถไฟฟ้า้ จะสร้า้ งรายได้้ให้ก้ ัับธุุรกิิจในย่า่ นเยาวราชมากขึ้้�น แต่่ผลกระทบสำ�ำ คััญที่�่ผ่า่ นมาคืือ การขายที่�่ดิิน
ผลััดเจ้้าของและมีีแนวโน้้มจะเกิิดโครงการขนาดใหญ่แ่ ละกลางเกิิดขึ้้�นตามมา

การพัฒั นาที่�่ดิิน การส่ง่ เสริมิ เชิงิ พาณิชิ ย์แ์ ละการปรับั ปรุุงรููปแบบการท่่องเที่�่ยวจะสร้า้ งผลกระทบ
อย่่างกว้้างขวาง ในด้้านหนึ่่�งจะมีีผู้้�อาศััยรายใหม่่โยกย้้ายเข้้ามาและเกิิดผู้้�ประกอบธุุรกิิจแบบใหม่่ขึ้้�น
มองในด้้านดีีย่่อมทำำ�ให้้เกิิดโอกาสทางการค้้าและวิิถีีชีีวิิตที่�่สอดคล้้องกัับยุุคสมััยในย่่านเมืืองเก่่ามากขึ้้�น
แต่่พิจิ ารณาให้ล้ ึกึ ลงไป ชุุมชนและผู้้�อาศัยั เดิิมอาจสั่่น� คลอน เนื่่�องจากการค้้า ประเพณีี และวิิถีีชุุมชนที่�่เป็น็
อััตลัักษณ์์ของย่่านเยาวราชซึ่�่งเคยดึึงดููดใจนัักท่่องเที่�่ยวและผู้้�คนทั่่�วไปให้้มาเยี่�่ยมเยืือนมีีแนวโน้้มจะ
เปลี่�่ยนแปลงไป การค้้าและบริิการแบบเดิิมที่�่ไม่่อาจแข่่งขัันเชิิงธุุรกิิจจะสููญหาย การย้้ายออกของชุุมชน
ผู้้�อาศััยเดิิมและการรื้�้อถอนอาคารจะเพิ่่�มขึ้้�น การพััฒนาย่่านเยาวราชในอนาคตจึึงจำำ�เป็็นต้้องศึึกษาเพื่่�อ
วางแผนและปรับั ปรุุงทิิศทางให้เ้ กิิดความยั่่�งยืืน

CREATIVE เยาวราช
CULTURAL
COMMUNITY

66

เยาวราช CREATIVE
CULTURAL
COMMUNITY

67

CREATIVE เยาวราช
CULTURAL
COMMUNITY

68

พ.ศ. 2561 มหาวิิทยาลััยศิิลปากรได้้จััดทำำ�โครงการวิิจััย “การพััฒนาเมืืองวััฒนธรรมอััจฉริิยะ:
กรณีศี ึกึ ษาย่า่ นเยาวราช-เจริิญกรุุง” โดยมีี ศาสตราจารย์์ ดร.พรศัักดิ์์� ศรีีอมรศัักดิ์์� เป็็นหััวหน้้าโครงการ
ได้้รับั ความร่ว่ มมืือจากชุุมชน ภาคเอกชน ธุุรกิิจและภาคีีเครืือข่า่ ย ทำำ�ให้้ทราบปััญหา ความต้้องการและ
ศัักยภาพในการพััฒนาพื้�้นที่�่และชุุมชน อัันเป็็นข้้อมููลทุุนด้้านศิิลปะและวััฒนธรรมที่�่มีีอยู่่�เดิิม โดยได้้
ดำำ�เนิินงานด้้านต่่าง ๆ ดัังนี้้�

1. ด้้านประวััติิความเป็น็ มาของพื้�น้ ที่�่และข้อ้ มูลู ด้้านวััฒนธรรม มีีการศึกึ ษาวิิจััยร่ว่ มกัับชุุมชนและ
ภาคีี มีีการสร้า้ งเครืือข่า่ ยนัักประวััติิศาสตร์ใ์ นท้้องถิ่่�นและปราชญ์ช์ ุุมชนโดยคณะโบราณคดีี

2. ด้้านการพััฒนาผลิิตภััณฑ์์ชุุมชน ได้้ดำำ�เนิินงานอย่่างมีีส่่วนร่่วมกัับชุุมชนเจริิญไชย มีีกิิจกรรม
อบรมเชิิงปฏิิบััติิการหลายต่่อหลายครั้้�งจนสามารถสร้้างสรรค์์โคมไฟกระดาษและการพัับดอกไม้้จีีน
โดยคณะมััณฑนศิลิ ป์์

3. ด้้านศิิลปะและการออกแบบ ได้้ชุุดข้้อมููลด้้านอััตลัักษณ์์ของชุุมชนและผลกระทบจากการ
เปลี่�่ยนแปลงทางกายภาพที่�่มีีผลต่่อชุุมชน และแนวทางความร่่วมมืือในการอนุุรัักษ์์และสร้้างสรรค์์พื้�้นที่�่
เพื่่�อการต่่อยอดทางธุุรกิิจ

4. ด้้านสถาปััตยกรรมศาสตร์์ ศึกึ ษาความเป็็นไปได้้ในการพัฒั นาเมืืองเก่่าย่า่ นเยาวราช ศักั ยภาพ
ของพื้�น้ ที่�่และชุุมชน ประเมินิ ศักั ยภาพในระดัับผัังเมืือง

ทั้้�งนี้้�ผลการศึึกษาจาก โครงการสำ�ำ รวจศัักยภาพและการพััฒนาเศรษฐกิิจบนฐานวััฒนธรรม:
กรณีศี ึกึ ษาย่า่ นเยาวราช-เจริิญกรุุง (2562) ร่ว่ มกัับชุุมชนและภาคีีเครืือข่า่ ย พบว่่า ชุุมชนเก่่าแก่่ในย่า่ น
ถนนเยาวราช-เจริิญกรุุงได้้รัับผลกระทบจากการพััฒนาเมืืองและการท่่องเที่�่ยวที่�่เติิบโตอย่่างรวดเร็็ว
โดยเฉพาะตามเส้น้ ทางรถไฟฟ้า้ สายสีีน้ำำ�เงิินส่ว่ นต่่อขยาย เกิิดการรื้�อ้ ถอนอาคารและชุุมชนประวััติิศาสตร์์
มีีการเปลี่�่ยนแปลงเจ้้าของที่�่ดิินเป็น็ นายทุนุ เพื่่�อลงทุนุ ธุุรกิิจแทน เหตุกุ ารณ์ด์ ัังกล่่าวเกิิดขึ้้�นในหลายชุุมชน
เช่น่ ชุุมชนเวิ้้�งนาครเขษม (ปััจจุุบันั ไม่ม่ ีีแล้้ว) ชุุมชนเจริญิ ไชยที่�่กำำ�ลัังอยู่่�ในระหว่่างการต่่อรองการอยู่่�อาศัยั
กับั เจ้้าของที่�ด่ ิิน และชุมุ ชนเลื่่�อนฤทธิ์์ท� ี่�่กำำ�ลังั พัฒั นาอาคารประวัตั ิิศาสตร์ข์ องชุมุ ชน เป็น็ ต้้น ส่ง่ ผลให้ช้ ุมุ ชน
เก่่าแก่่เหล่่านี้้�สูญู เสีียอััตลัักษณ์แ์ ละล้้มหายไปพร้อ้ ม ๆ กัับการพัฒั นาทางกายภาพของเมืือง

อย่า่ งไรก็ด็ ีี ท่า่ มกลางกระแสการเปลี่ย�่ นแปลงอันั เชี่ย�่ วกรากก็ย็ ังั มีีชุมุ ชนเก่า่ แก่ท่ ี่ย�่ ังั คงรักั ษาร่อ่ งรอย
ความเป็็นย่่านประวััติิศาสตร์์ที่�่มีีศิิลปะและวััฒนธรรมไว้้ได้้แม้้จะไม่่มากนััก และยัังเห็็นการเกาะกลุ่่�ม
ร่ว่ มกัันระหว่่างผู้้�คนในชุุมชน ซึ่�ง่ แสดงถึึงศัักยภาพในการพัฒั นาเชิงิ พื้�น้ ที่�่ในระดัับสูงู ได้้แก่่

1. ชุุมชนเจริิญไชย แหล่่งผลิิตกระดาษไหว้้เจ้้า ที่�่ยังั คงรัักษาขนบธรรมเนีียมในการไหว้้เจ้้าแบบ
ดั้้�งเดิิม ด้้วยการจััดวางโต๊๊ะไหว้้ด้้วยเครื่่�องไหว้้และโคมกระดาษนานาชนิิด บ้า้ นเรืือนจะตกแต่่งในลัักษณะ
ต่่าง ๆ เพื่่�อสื่่�อความหมายอัันเป็็นมงคลให้้กัับการเฉลิิมฉลองการเก็็บเกี่�่ยวด้้วยการไหว้้ดวงจัันทร์์ในเวลา
กลางคืืน ภายในชุมุ ชนเจริญิ ไชยมีีพิพิ ิธิ ภััณฑ์บ์ ้า้ นเก่า่ เล่า่ เรื่่�องที่น�่ ำ�ำ เสนอประวััติศิ าสตร์ช์ ุมุ ชน ตลอดจนเรื่่�อง
ราวความทรงจำำ� วััตถุุด้้านศิิลปะและวััฒนธรรมของชุุมชนเอาไว้้ อย่่างไรก็็ตาม ชุุมชนเจริิญไชยยัังคง
มีีปััญหาและข้้อกัังวลเกี่�่ยวกัับวััฒนธรรมประเพณีีที่�่อาจสููญหายไปเมื่่� อย่่านและชุุมชนต้้องถููกเบีียดขัับ
จากการพัฒั นาเมืืองในมิติ ิิของทุนุ นิยิ ม

เยาวราช CREATIVE
CULTURAL
COMMUNITY

69

CREATIVE เยาวราช
CULTURAL
COMMUNITY

70

2. ชุุมชนเลื่่�อนฤทธิ์์� เป็น็ ตััวอย่า่ งชุุมชนสำ�ำ คััญแห่ง่ หนึ่่�งที่�่กำำ�ลังั ประสบปััญหาการเปลี่ย�่ นแปลงของ
เมืืองทางกายภาพ จากการถูกู ไล่่รื้�อ้ ออกจากพื้�น้ ที่�่มานานกว่่า 11 ปีี ชุุมชนเลื่่�อนฤทธิ์์ไ� ด้้รวมตััวเป็็นชุุมชน
เข้้มแข็็งและร่่วมกัันก่่อตั้้�ง ‘บริิษััท ชุุมชนเลื่่�อนฤทธิ์์� จำำ�กััด’ โดยมีีเจ้้าของตึึกแถวแต่่ละคููหาเป็็นหุ้้�นส่่วน
การรวมตััวกัันของชุุมชนทำำ�ให้้สำ�ำ นัักงานทรััพย์์สิินส่่วนพระมหากษััตริิย์์ ซึ่�่งเป็็นเจ้้าของพื้�้นที่�่เห็็นชอบใน
อุุดมการณ์ข์ องชุุมชนในการอนุรุ ักั ษ์์ย่า่ นและสภาพแวดล้้อม ซึ่�ง่ ปััจจุุบันั ชุุมชนเลื่่�อนฤทธิ์์ไ� ด้้ทำำ�การอนุรุ ักั ษ์์
อาคารประวััติิศาสตร์ซ์ ึ่�ง่ เป็น็ บ้า้ นเรืือนของตนเองเรีียบร้อ้ ยแล้้ว แต่่ยังั พิจิ ารณาหาแนวทางว่่ากิิจกรรมหรืือ
ธุุรกิิจใดที่�่จะสามารถสร้า้ งสรรค์์คุณุ ค่่าและพลิิกโฉมพื้�น้ ที่�่ประวััติิศาสตร์ใ์ ห้ฟ้ ื้� น้ คืืนขึ้้�นอีีกครั้้�ง

3. ชุุมชนนานา เดิิมเป็็นที่�่รู้�จัักในฐานะย่า่ นขายยาสมุุนไพรจีีน ปััจจุุบันั เป็น็ แหล่่งรวมนัักกิิจกรรม
ทางศิิลปะและวััฒนธรรม โดยเฉพาะกลุ่่�มคนรุ่่�นใหม่่ที่�่สร้้างสรรค์์ธุุรกิิจแบบใหม่่ในพื้�้นที่�่ โอกาสที่�่ย่่านนี้้�
จะปรับั ตัวั เพื่่�อต้อ้ นรับั นักั ท่อ่ งเที่ย�่ วทั้้ง� ชาวไทยและต่า่ งประเทศที่ต�่ ้อ้ งการกิจิ กรรมด้า้ นศิลิ ปะและวัฒั นธรรม
มีีอยู่่�สููงมาก หากได้้รัับการสนัับสนุุนส่่งเสริิมให้้เกิิดการรวมตััวเพื่่�อพลิิกฟื้� ้นย่่านนี้้�ให้้เป็็นแหล่่งศิิลปะ
และพื้�น้ ที่�่สร้า้ งสรรค์์ทางวััฒนธรรม

จากข้อ้ มูลู เบื้�อ้ งต้้นจะเห็น็ ได้้ว่า่ ย่า่ นเยาวราชยังั เป็น็ พื้�น้ ที่�ส่ ำ�ำ คัญั ในกรุุงเทพมหานครที่�่ชุุมชนยังั ดำำ�รง
อััตลัักษณ์์และมรดกทางวััฒนธรรม ทั้้�งที่�่เป็็นรููปธรรมและนามธรรมไว้้ได้้ แม้้ว่่าชุุมชนเหล่่านี้้�ต่่างต้้อง
ปรัับตััวครั้้�งใหญ่่จากการเปลี่�่ยนแปลงโครงสร้้างของเมืือง ค่่านิิยมและวิิถีีชีีวิิตที่�่ปรัับเปลี่�่ยนตามยุุคสมััย
และเทคโนโลยีีที่�่กำำ�ลัังพัฒั นาไป แต่่หากการพัฒั นาย่า่ นสามารถประสานเชื่่�อมโยงมิิติิต่่าง ๆ ทั้้�งด้้านสังั คม
สิ่่�งแวดล้้อม และการจััดการวััฒนธรรม ย่่อมทำำ�ให้้เยาวราชยัังเป็็นพื้�้นที่�่ชีีวิิตและพื้�้นที่�่ทางวััฒนธรรมอััน
ทรงคุณุ ค่่าต่่อไป

การต่่อยอดงานวิิจััยในพื้�้นที่�่ย่่านเยาวราชผ่่านการศึึกษาวิิจััยในรููปแบบการสร้้างพื้�้นที่�่แลกเปลี่�่ยน
เผยแพร่่องค์์ความรู้�ของงานวิิจััย และองค์์ความรู้�ทางวััฒนธรรมของย่่านเยาวราช ภายใต้้โครงการวิิจััย
“การพัฒั นาทุนุ ทางศิิลปะและวััฒนธรรมย่า่ นเยาวราช” โดยมีี ศาสตราจารย์์ ดร.นันั ทนิิตย์์ วานิิชาชีวี ะ
รองอธิกิ ารบดีีฝ่า่ ยวิจิ ัยั มหาวิทิ ยาลัยั ศิลิ ปากร เป็น็ หัวั หน้า้ โครงการวิจิ ัยั จึงึ เป็น็ ไปเพื่่�อรวบรวมและประกอบ
สร้า้ งข้อ้ มููลความรู้�เกี่�่ยวกัับตััวตนของย่า่ นเยาวราช ค้้นหากลไก แบบจำำ�ลองการแก้้ปััญหาและแนวปฏิิบัตั ิิ
ตลอดจนทดลองสร้้างเวทีีแห่่งการปะทะสัังสรรค์์ทางความคิิดในรููปแบบของกิิจกรรมจากทุุนศิิลปะและ
วััฒนธรรมที่�่เป็็นต้้นแบบความร่่วมมืือของทุุกภาคส่่วนที่�่เกี่�่ยวข้้องในการจััดการมรดกวััฒนธรรมทางด้้าน
ศิิลปะและวััฒนธรรม โดยมีีเป้้าหมายระยะยาวคืือ การสร้้างชุุมชนสร้้างสรรค์์ที่�่สามารถปรัับตััวและอยู่่�
อาศัยั ในเขตเมืืองได้้โดยมีีคุณุ ภาพชีีวิิตที่�่ดีี

โครงการนี้้�ดำำ�เนินิ งานวิิจััยใน 3 ประเด็็น ได้้แก่่

1. การพัฒั นาเชิงิ พื้�น้ ที่�่ (Area – Based Development)

2. แผนที่�่ทางวััฒนธรรม (Cultural Mapping)

3. เศรษฐกิิจเชิงิ สร้า้ งสรรค์์และวััฒนธรรม (Creative and Cultural Economy)

สำ�ำ หรับั เครื่่�องมืือวิิจััยประกอบด้้วย การจััดการแผนที่�่ทางวััฒนธรรม (Cultural Mapping) การสร้า้ ง
พื้�น้ ที่�ท่ างวัฒั นธรรม (Cultural Space) และการสร้า้ งวิสิ าหกิจิ วัฒั นธรรม (Cultural Enterprise) ด้ว้ ยวิธิ ีีการ

เยาวราช CREATIVE
CULTURAL
COMMUNITY

71

นำ�ำ องค์์ความรู้�แบบบููรณาการ 8 สาขาในมหาวิิทยาลัยั มาผลิติ ผลงานวิิจััยเชิงิ บููรณาการที่�่เชื่่�อมโยงกับั พื้�น้ ที่�่
เพื่่�อนำำ�ทุุนทางศิิลปะและวััฒนธรรมในย่่านเยาวราชมาพััฒนาร่่วมกัับภาคีีเครืือข่่ายและชุุมชน เพื่่�อสร้้าง
กลไกแนวทางหรืือกระบวนการจััดการทางศิิลปะและวััฒนธรรมของชุุมชน เพื่่�อการพััฒนาเมืืองสร้้าง
กิจิ กรรมและการทดลองที่ท�่ ำำ�ให้เ้ กิดิ แนวคิดิ ใหม่ห่ รืือความหมายใหม่ใ่ นการจัดั การทางศิลิ ปะและวัฒั นธรรม
และสร้า้ งต้้นแบบแนวทางปฏิิบัตั ิิของชุุมชนสร้า้ งสรรค์์และการอาศัยั ในเขตเมืืองอย่า่ งมีีคุณุ ค่่า โดยมีีกลไก
ในการดำำ�เนินิ งานแต่่ละส่ว่ นงานวิิจััย 2 บริบิ ท คืือ 1. กลไกการจััดการพื้�น้ ที่�่โดยชุุมชน และ 2. กลไกจััดการ
ทุนุ วัฒั นธรรม ซึ่ง�่ ดำ�ำ เนินิ งานวิจิ ัยั ผ่า่ นกิจิ กรรม 5 รููปแบบ ใช้ก้ ระบวนการมีีส่ว่ นร่ว่ มของชุมุ ชน ภาคีีเครืือข่า่ ย
ผู้้�ประกอบการ ผู้้�ให้้บริกิ าร และผู้้�มีีส่ว่ นได้้ส่ว่ นเสีียเพื่่�อส่ง่ เสริมิ ให้้เกิิดความร่ว่ มมืือของ 5 ภาคีีหลััก

สำ�ำ หรัับแนวทางพััฒนากลไกการทำำ�งานในพื้�้นที่�่ร่่วมกัับภาคีี เพื่่� อทำำ�ความเข้้าใจในรากฐาน
ความเป็น็ มาของพื้�น้ ที่�่ ย่า่ น ชุมุ ชน อัตั ลักั ษณ์์ และทุนุ ทางศิลิ ปะและวัฒั นธรรม ประกอบด้ว้ ย 4 วิธิ ีีการศึกึ ษา
ได้้แก่่

1. การค้้นหาตััวอย่่างความสำ�ำ เร็็จในชุุมชนและการขยายผลต่่อยอด (Searching Models &
Enrichment)

2. การเชื่่�อมโยง ต่่อเติิมความหมายและคุณุ ค่่าของงานจากนัักสร้า้ งสรรค์์ ผู้้�ประกอบการ ชุุมชน
กัับตลาด (Matching Jigsaws & Complimenting Each Other)

3. การออกแบบพัฒั นาผลิิตภััณฑ์์สร้า้ งรููปแบบและความหมายใหม่่ (Re-Designing Products)
4. การสร้้างช่่องทางเผยแพร่่ความหมายใหม่่และแนวทางบริิหารจััดการทุุนทางศิิลปะและ

วััฒนธรรม (Communication & Re-Branding)
ทั้้�งนี้้� โครงการวิิจััยการพัฒั นาทุนุ ทางศิิลปะและวััฒนธรรมย่า่ นเยาวราช ได้้กำำ�หนดขอบเขตเชิงิ
พื้�น้ ที่ศ�่ ึกึ ษาบริเิ วณถนนเยาวราชและพื้�น้ ที่เ�่ กี่ย�่ วเนื่่�อง เพื่่�อให้เ้ กิดิ ความเป็น็ ย่า่ นและมีีขอบเขตการดำ�ำ เนินิ งาน
ที่�่ชัดั เจน เพื่่�อแสดงผลลััพธ์ข์ องการวิิจััยได้้ชัดั เจนมากขึ้้�น การดำำ�เนินิ งานแต่่ละส่ว่ นงานวิิจััยมีีขอบเขตเชิงิ
เนื้�้อหา โดยใช้้ความรู้้�จากสาขาการศึึกษาวิิจััยจำำ�นวน 8 ด้้าน คืือ 1. ประวััติิศาสตร์์และโบราณคดีี
2. สถาปััตยกรรมและผัังเมืือง 3. การออกแบบและพัฒั นาผลิิตภััณฑ์์ 4. ศิลิ ปะ 5. อาหาร 6. วิิทยาศาสตร์์
และการจััดการสิ่่ง� แวดล้้อม 7. การจััดการธุุรกิิจและเศรษฐศาสตร์์ 8. สื่่�อมัลั ติิมีีเดีียและการประชาสัมั พันั ธ์์
ซึ่ง�่ แต่ล่ ะสาขามีีพื้�น้ ฐานการดำำ�เนินิ งานโดยใช้ข้ ้อ้ มูลู จากกิจิ กรรมการวิจิ ัยั ด้า้ นการสร้า้ งแผนที่ท�่ างวัฒั นธรรม
โดยดำำ�เนินิ งานวิิจััยผ่า่ นกิิจกรรมสร้า้ งสรรค์์ 5 กิิจกรรม คืือ
1. การสร้า้ งแผนที่�่วััฒนธรรม
2. การพัฒั นาผลิิตภััณฑ์์ต้้นแบบจากทุนุ ศิิลปะและวััฒนธรรมชุุมชน
3. การออกแบบศิิลปะบนฝาท่่อเพื่่�อเผยแพร่แ่ ผนที่�่ทางวััฒนธรรมของชุุมชน
4. การพัฒั นาเมนูอู าหารต้้นแบบด้้วยทุนุ ทางวััฒนธรรม
5. การพัฒั นาศาลเจ้้าเพื่่�อการจััดการสิ่่ง� แวดล้้อมในชุุมชนเยาวราช

CREATIVE เยาวราช
CULTURAL
COMMUNITY

72

ผลการศึกึ ษาทั้้ง� หมดนี้้�ไม่่เพีียงเป็น็
ฐานความรู้ค้� วามเข้้าใจที่่�จะใช้้เป็็นต้้นทุนุ
ในการพััฒนาย่า่ นเยาวราชบนพื้�น้ ฐาน
การมีีส่่วนร่ว่ มของชุุมชนและภาคีีเครืือข่่าย
ให้เ้ กิดิ มููลค่า่ และคุณุ ค่า่ อย่า่ งยั่่�งยืนื ภายใต้้
แนวคิดิ ‘Well Dwelling...อยู่่�ดีีที่่เ� ยาวราช’
ยัังสามารถนำ�ำ ไปใช้ต้ ่่อยอดสำ�ำ หรับั โครงการวิจิ ัยั
ในอนาคต รวมไปถึึงการขยายผลการวิิจัยั ไป
ประยุกุ ต์์ใช้้กัับพื้้�นที่่อ� ื่่�น ๆ ในบริิบทชุมุ ชนเมือื ง
เพื่่�อทำ�ำ ให้ท้ ุุกการเปลี่่ย� นแปลงนำ�ำ มาซึ่ง�่
ชีีวิิตความเป็็นอยู่่�ที่่�ดีีขึ้น้� อย่่างแท้จ้ ริงิ

เยาวราช CREATIVE
CULTURAL
COMMUNITY