Buku Teks Pendidikan Seni Visual KSSM Tingkatan 3

PENDIDIKAN SENI VISUAL

TINGKATAN 3

RM6.40

ISBN 978-967-388-406-3

9 789673 884063

FT183001

tiPENDIDIKAN

VISUALSENI
3ngkatan



DDenegnagnaninini iSSAAYYAABBEERRJJAANNJJII akan mennjjaaggaabbuukkuuinini i
deennggaannbbaaikiknydaandabnerbtearntagnggugnugnjagwjaawbabataatsaskekheihlailnanggaannnnyyaa

sesretartammeennggeemmbbaalilkikaannnnyyaakkeeppaada pihak sseekkoollaahhppaaddaa

tatraikrihkhyyaanngg ddiitteettaappkkaann

Skim Pinjaman Buku Teks
Sekolah

Tahun Tingkatan Nama Penerima Tarikh
Terima

Nombor Perolehan:
Tarikh Penerimaan:

BUKU INI TIDAK BOLEH DIJUAL

PENDIDIKAN

VISUALSENI
Tingkatan 3

Penulis Dr. Harleny binti Abd Arif
Prof. Madya Dr. Muhammad Zaffwan bin Idris
Dr. Abdul Aziz bin Zalay@Zali
Siti Rosni binti Nik Mohd Zaid

Editor Siti Nor Fatimah binti Ramli

Pereka Wan Roziah binti Wan Ali
Bentuk Muhamad Solahudin bin Hashim
Muhammad Syamil bin Abd. Halim

Ilustrator Nurul Nazihah binti Mohd Som

Jurugambar Rahmat Hidayat bin Abdul Rahman
Mohd Syahideen bin Osman

Juruvideo Mohammad Afnan bin Zulkefli

2018

i

No. Siri Buku: 0075 PENGHARGAAN

KPM2018 ISBN 978-967-388-406-3 Penerbitan buku teks ini melibatkan kerjasama
banyak pihak. Sekalung penghargaan dan
Cetakan Pertama 2018 terima kasih ditujukan kepada semua pihak
Kementerian Pendidikan Malaysia 2018 yang terlibat:

Hak Cipta Terpelihara. Mana-mana bahan di • Jawatankuasa Penambahbaikan Pruf Muka
dalam buku ini tidak dibenarkan diterbitkan Surat, Bahagian Buku Teks, Kementerian
semula, disimpan dalam cara yang boleh Pendidikan Malaysia.
dipergunakan lagi, ataupun dipindahkan dalam
sebarang bentuk atau cara, baik dengan cara • Jawatankuasa Penyemakan Pembetulan
elektronik, mekanik, penggambaran semula Pruf Muka Surat, Bahagian Buku Teks,
mahupun dengan cara perakaman tanpa Kementerian Pendidikan Malaysia.
kebenaran terlebih dahulu daripada Ketua
Pengarah Pelajaran Malaysia, Kementerian • Jawatankuasa Penyemakan Naskhah Sedia
Pendidikan Malaysia. Perundingan tertakluk Kamera, Bahagian Buku Teks, Kementerian
kepada perkiraan royalti atau honorarium. Pendidikan Malaysia.

Diterbitkan untuk Kementerian Pendidikan • Penyelaras Projek dan Pegawai Teknikal
Malaysia oleh: Bahagian Buku Teks,
Telaga Biru Sdn. Bhd. (Co. No. 429118-A) Kementerian Pendidikan Malaysia.
No. 28, Jalan Tembaga SD 5/2A
Sri Damansara Industrial Park • Bahagian Pembangunan Kurikulum,
52200 Kuala Lumpur. Kementerian Pendidikan Malaysia.
Tel: 03-6275 4070
Faks: 03-6275 4110 • Balai Seni Negara.
Emel: [email protected]
• Majlis Adat Istiadat Sarawak.
Reka Letak dan Atur Huruf:
Telaga Biru Sdn. Bhd. • Jabatan Muzium Negeri Sarawak.

Muka Taip Teks: Clear Sans • Jabatan Muzium Negeri Sabah.
Saiz Muka Taip Teks: 11 poin
• Galeri Shah Alam.
Dicetak oleh:
Tihani Cetak Sdn Bhd, • Fakulti Teater dan Animasi,
No. 1 Jalan SB Jaya 15, UiTM Shah Alam.
Taman Industri SB Jaya,
47000 Shah Alam, Selangor. • SMK Seksyen 16, Shah Alam.

• Semua pihak yang terlibat secara langsung
atau tidak langsung dalam menjayakan
penerbitan buku.

ii

isi kandungan

Pendahuluan v
Pengenalan Ikon vi

Bidang Sejarah Dan apresiasi
Seni Visual

TAJUK 1: PAKAIAN TRADISIONAL 2 TAJUK 4: SENI ARCA 42
DAN PERHIASAN DIRI
Persepsi Seni 44
Persepsi Seni 4 Definisi Seni Arca 44
Sejarah Perkembangan Seni Arca Tempatan 44
Definisi Pakaian 4 Jenis-jenis Arca 45
Kaedah Asas Membentuk Arca 46
Jenis-jenis Pakaian Tradisional dan Perhiasan Diri 4 Bentuk Arca 47
Uji Minda 47
Sumbangan Tokoh Budaya 12 Eksplorasi Seni 48
Ekspresi Seni 49
Motif Perhiasan Diri 13 Apresiasi Seni 50
Imbas Kembali 51
Uji Minda 13 Info Kerjaya 51
Latihan Sumatif 52
Eksplorasi Seni 14
BIDANG REKA BENTUK
Ekspresi Seni 15
TAJUK 5: REKA BENTUK LANDSKAP 54
Apresiasi Seni 16

Imbas Kembali 17

Info Kerjaya 17

Latihan Sumatif 18

BIDANG SENI HALUS

TAJUK 2: SENI LUKISAN 20

Persepsi Seni 22 Persepsi Seni 56
Perkembangan Sejarah Seni Lukisan Tempatan 22 Peranan Pereka Bentuk Landskap 56
Uji Minda 24 Konsep Reka Bentuk Landskap 57
Eksplorasi Seni 25 Uji Minda 59
Ekspresi Seni 26 Eksplorasi Seni 60
Apresiasi Seni 27 Ekspresi Seni 61
Imbas Kembali 28 Apresiasi Seni 63
Info Kerjaya 28 Imbas Kembali 64
Latihan Sumatif 29 Info Kerjaya 64
65
Latihan Sumatif

TAJUK 3: SENI CATAN 30 TAJUK 6: REKA BENTUK HIASAN DALAMAN 66

Persepsi Seni 32 Persepsi Seni 68
Media Seni Catan
Teknik Seni Catan 32 Peranan Pereka Bentuk Hiasan Dalaman 68
Aliran Seni Catan
34 Prinsip dan Elemen Reka Bentuk Hiasan Dalaman 69
26PUejiluMkimisnddsaan Karya Seni Catan Tempatan
35 Uji Minda 72
Eksplorasi Seni
Ekspresi Seni 36 Eksplorasi Seni 73
Apresiasi Seni
Imbas Kembali 36 Ekspresi Seni 74
Info Kerjaya
Latihan Sumatif 37 Apresiasi Seni 75

38 Imbas Kembali 76

39 Info Kerjaya 76

40 Latihan Sumatif 77

40

41

iii

TAJUK 7: REKA BENTUK INDUSTRI 78 BIDANG KOMUNIKASI VISUAL 122

Persepsi Seni 80 TAJUK 10: SENI REKA GRAFIK 124
Peranan Pereka dalam Reka Bentuk Industri 80 (Tipografi) 124
Konsep Rekaan Perabot 82 124
Uji Minda 83 Persepsi Seni 125
Eksplorasi Seni 84 Definisi Tipografi 129
Ekspresi Seni 85 Aplikasi Tipografi 130
Apresiasi Seni 86 Jenis dan Klasifikasi Taip 131
Imbas Kembali 87 Tipografi Ekspresi 132
Info Kerjaya 87 Uji Minda 133
Latihan Sumatif 88 Eksplorasi Seni 134
Ekspresi Seni 134
BIDANG SENI KRAF 90 Apresiasi Seni 135
Imbas Kembali
TAJUK 8: SENI TEKAT 92 Info Kerjaya 136
92 Latihan Sumatif
Persepsi Seni 93 138
Prinsip Asas Seni Tekat 94 TAJUK 11: SENI FOTO (KAMERA 138
Motif Seni Tekat 94 DAN PERANTI PENGIMEJAN) 139
Alatan Seni Tekat 95 140
Bahan Seni Tekat 95 Persepsi Seni 141
Proses Penyediaan Cuban 96 Definisi Kamera dan Peranti Pengimejan 143
Proses Penyediaan Mempulur 97 Jenis Kamera dan Peranti Pengimejan 144
Proses Menekat 98 Format Kamera 145
Uji Minda 99 Teknik Komposisi Kreatif dalam Fotografi 146
Eksplorasi Seni 101 Uji Minda 147
Ekspresi Seni 102 Eksplorasi Seni 147
Apresiasi Seni 102 Ekspresi Seni 148
Imbas Kembali 103 Apresiasi Seni
Info Kerjaya Imbas Kembali 149
Latihan Sumatif 104 Info Kerjaya 150
Latihan Sumatif 152
TAJUK 9: SENI ANYAMAN 106
106 Glosari
Persepsi Seni 106 Rujukan
Prinsip Asas Seni Anyaman 107 Indeks
Jenis-jenis Seni Anyaman 107
Motif Seni Anyaman Kelarai 108
Alatan Seni Anyaman 108
Bahan-bahan Anyaman 110
Fungsi Seni Anyaman 112
Proses Penyediaan Daun Mengkuang 113
Proses Menganyam Tikar 113
Rupa Bentuk Tikar 114
Uji Minda 115
Eksplorasi Seni 118
Ekspresi Seni 119
Apresiasi Seni 119
Imbas Kembali 120
Info Kerjaya
Latihan Sumatif

iv

PENDAHULUAN

Buku teks Pendidikan Seni Visual Tingkatan 3 ini ditulis
berdasarkan Dokumen Standard Kurikulum dan Pentaksiran
(DSKP) Kurikulum Standard Sekolah Menengah (KSSM).
Buku teks ini menggabungkan fakta, data dan maklumat
yang diolah serta digarap melalui penyelidikan yang rapi bagi
melahirkan insan yang berpengetahuan dan berkemahiran
dalam bidang Pendidikan Seni Visual.

Buku teks ini mengandungi 11 tajuk yang mencakupi lima
bidang utama iaitu Sejarah dan Apresiasi Seni Visual, Seni
Halus, Reka Bentuk, Seni Kraf dan Komunikasi Visual. Buku
ini juga disisipkan dengan Kemahiran Berfikir Aras Tinggi
(KBAT), Elemen Kemahiran Abad Ke-21, Elemen Merentas
Kurikulum (EMK) di samping menekankan pengajaran
dan pembelajaran (PdP) berorientasikan murid yang
menumpukan aspek inkuiri dan projek.

Persembahan buku teks yang mengandungi ilustrasi,
gambar, peta minda dan carta bertujuan menjelaskan lagi
teks agar murid dapat memahaminya dengan lebih jelas. Ikon
tertentu juga digunakan agar kelihatan lebih mengundang
perhatian serta dapat menyumbang kepada reaksi positif
murid. Maklumat tambahan juga turut diselitkan bagi
menambah pengetahuan murid.

Dalam usaha melahirkan murid yang mempunyai
Kemahiran Abad Ke-21, diharap buku ini berupaya
memenuhi kehendak Falsafah Pendidikan Kebangsaan bagi
melahirkan masyarakat yang berupaya bersaing di peringkat
global. Pembentukan individu yang mempunyai ciri-ciri nilai
murni dan mempunyai jati diri juga menjadi fokus dalam
penghasilan buku teks ini.

v

Panduan Penggunaan
Ikon Dalam Buku Teks

OBJEKTIF PEMBELAJARAN STANDARD PEMBELAJARAN
Tujuan mempelajari Kemahiran yang akan dicapai
sesuatu tajuk. setelah mempelajari sesuatu tajuk.

INFO SENI EMK
Maklumat tambahan yang Penerapan elemen lain bagi
berkaitan seni dan budaya memantapkan kemahiran dan
yang menarik. keterampilan murid.

KBAT QR CODE
Meningkatkan keupayaan Maklumat dan rujukan tambahan
berfikir secara kreatif yang dimuatkan di dalam server.
dan kritis.
LATIHAN SUMATIF
IMBAS KEMBALI Menguji tahap pemahaman murid
Kesimpulan setiap bab setelah mempelajari setiap tajuk.
dalam bentuk peta minda.

UJI MINDA NOTA
Menilai kefahaman murid Memberi panduan kepada guru
pada setiap tajuk. semasa melakukan aktiviti.

INFO KERJAYA KATA KUNCI
Maklumat mengenai kerjaya Istilah mengenai seni yang
dalam bidang seni visual. dipelajari dalam setiap bab.

KOD AR
Imbasan Kod AR (Argumented Reality) ialah teknologi
interaktif yang menggabungkan dunia realiti dan alam maya.

vi

Bidang

Bidang Sejarah dan Apresiasi Seni Visual
mengkhusus kepada Pakaian Tradisional dan
Perhiasan Diri. Bidang ini berupaya melahirkan
murid yang menghargai dan melestarikan warisan
kebangsaan melalui pengetahuan terhadap
kepelbagaian jenis pakaian tradisional dan
perhiasan diri mengikut kaum dan etnik serta
sumbangan tokoh budaya tempatan.

1

bab 1 pakaian tradisional
dan perhiasan diri

Objektif Pembelajaran Kata Kunci

Selepas mempelajari tajuk ini, murid boleh: • Budaya benda
Menjelaskan jenis pakaian tradisional dan • Identiti budaya
perhiasan diri.
Memerihalkan pengkaji pakaian tradisional
dan perhiasan diri.
Membanding beza jenis pakaian tradisional
dan motif pada perhiasan diri.
Menjana hasil persembahan portfolio
pakaian tradisional dan perhiasan diri.
Mempamerkan karya dan menjelaskan
pengalaman sendiri dengan menumpukan
pada aspek media dan teknik berpandukan
Bahasa Seni Visual.

2

Pakaian merupakan sebahagian daripada budaya benda yang menampilkan aspek
kepelbagaian potongan dan gaya. Pakaian bukan sahaja berfungsi sebagai bahan yang
menutup tubuh badan bahkan mempunyai nilai estetik yang secara simboliknya terkandung
falsafah dan makna. Dalam aspek sosial, pakaian dapat mencerminkan status individu
yang menggayakannya.

Masyarakat di Malaysia terdiri daripada berbilang kaum dan etnik. Setiap kaum pula memiliki
identiti budaya yang berbeza. Pakaian tradisional dan perhiasan diri merupakan satu daripada
aspek yang dapat menyerlahkan perbezaan identiti budaya.

Kaum Melayu, Cina dan India serta etnik Iban dan Kadazan
merupakan rumpun terbesar di Malaysia. Pemakaian bagi
kaum dan etnik ini digayakan pada hari perayaan, majlis
perkahwinan atau acara tertentu yang mencerminkan
ketinggian budaya dan tatasusila pemakainya.

Pending
Sumber: Koleksi Zubaidah Sual

3

Persepsi Seni Standard Pembelajaran

Definisi Pakaian Murid boleh:
1.1.1 Menjelaskan jenis pakaian tradisional
Istilah pakaian mempunyai makna yang
begitu luas takrifannya. Pakaian daripada dan perhiasan diri mengikut kaum
aspek tersiratnya mencerminkan adab dan dan etnik di Malaysia.
perilaku masyarakat pemiliknya. Dalam 1.1.2 Memerihalkan sumbangan tokoh
tradisi budaya, pakaian dikaitkan dengan budaya yang mengkaji pakaian
upacara dan adat istiadat. tradisional.
1.1.3 Mengklasifikasikan motif perhiasan
diri mengikut kaum.

Jenis-jenis Pakaian Tradisional dan
Perhiasan Diri

Pakaian Tradisional Melayu (Lelaki)

Peringkat awal perkembangan pola Baju Melayu Teluk Belanga adalah berpotongan singkat
dan kecil, kemudiannya dilabuhkan dan dibesarkan oleh Temenggung Tun Hassan seperti
yang diperihalkan dalam teks Sejarah Melayu. Pakaian baju Melayu terdiri daripada baju,
seluar dan samping serta pemakaian penutup kepala antaranya seperti tengkolok
dan songkok.

Tengkolok Tengkolok Songkok
Keris
Leher Leher
Samping Cekak Musang Teluk Belanga

Keris Samping
Samping

Baju Sikap Baju Melayu Cekak Baju Melayu
berleher Musang dengan Teluk Belanga
cekak musang pemakaian lima dengan
dengan butang sejajar. pemakaian
pemakaian Pemakaian satu butang
satu butang. sebagai
Anak baju samping diikat pelengkap
di bahagian ke tepi dengan
dalam keris hiasan gaya.
dipadankan disisip Pemakaian
dengan di hadapan. kain atau
baju sikap samping di
berpotongan Capal bahagian luar
lurus dengan turut dikenali
belahan Baju Melayu Cekak Musang sebagai kain
di hadapan. dagang luar.

Baju Sikap Baju Melayu Teluk Belanga

Rajah 1.1 Contoh pakaian tradisional Melayu (lelaki)

Sumber: Koleksi Zubaidah Sual

4

Lazimnya capal disarung sebagai alas kaki Tengkolok digubah daripada
bagi melengkapkan cara berpakaian. sebidang kain persegi yang
dilipat, disusun, dibentuk dan
Gambar foto 1.1 Capal diolah dengan pelbagai gaya.

Gambar foto 1.2 Tengkolok

Selain digunakan sebagai
senjata, keris turut berperanan
dalam upacara adat istiadat
di istana sehingga dalam
kalangan rakyat biasa.

Gambar foto 1.3 Keris

Butang dipakai untuk mencantumkan Samping yang dipakai
bahagian belahan leher baju. Hanya di bahagian luar baju
satu butang digunakan bagi baju Sikap dipanggil dagang luar
dan baju Melayu Teluk Belanga. Bagi manakala yang dipakai
baju Melayu Cekak Musang pula, tiga di dalam baju dipanggil
atau lima butang digunakan. dagang dalam.

Gambar foto 1.4 Butang baju Melayu Gambar foto 1.5 Samping

TAHUKAH ANDA?

Semutar berfungsi sebagai ikat kepala lelaki
Melayu khususnya di Pantai Timur Semenanjung
Malaysia. Semutar lazimnya daripada kain kasa
berbunga atau kain polos motif batik dengan
panjang 2.5 meter x 45 inci yang dililit dengan
pelbagai cara.

Info Seni Patriotisme

Sultan Muhammad Syah ialah sultan Melayu pertama yang Pakaian tradisional dan perhiasan
mengatur cara berpakaian seperti diperihalkan dalam teks Sejarah diri adalah antara budaya benda
Melayu, “… dan tidak dapat orang memakai penduk dan terterapan yang menjadi cerminan identiti
keris; sebesar-besar orang keluaran tiada dapat bergelang kaki warisan kebangsaan.
dan jikalau berkeroncongan gelang berkepala perak tiada boleh.”

(Sejarah Melayu, hlm. 56)

5

Pakaian Tradisional Melayu (Wanita)

Baju Kurung Kedah dengan leher
teluk belanga diperindahkan
dengan perhiasan kalung papan
didada.Bajudipadankandengan
kain lipatan bertangkup atau
berselisih di hadapan.

BajuKurungTelukBelanga BajuKebayaberbelahdibahagian
dengan pemakaian satu hadapan dikemaskan dengan
butang atau kerongsang pemakaian kerongsang ibu
di leher baju. Baju ini dan anak tiga sejajar. Wanita
mempunyai kekek dan tampil anggun diserikan dengan
pesak dengan padanan perhiasancucuksangguldikepala.
kain bersusun tepi dikenali
sebagai ombak mengalun.
Tiga cucuk sanggul
tersemat kemas di kepala.

Baju Kurung Teluk Belanga Baju Kurung Kedah Baju Kebaya

Baju Riau Pahang
berleher cekak musang
dengan potongan pesak
gantung. Pemakaiannya
diperindahkan dengan
perhiasan dokoh. Sanggul
lintang dan gendik sebagai
penyeri wajah pemakainya.

Baju Kurung Cekak TAHUKAH ANDA?
Musang dengan
pemakaian tiga butang Potongan Baju Kurung
di dada. Pemakaian Teluk Belanga ialah hasil
diperindahkan dengan perkembangan potongan
sanggul lintang sebagai Baju Melayu Teluk Belanga
perhiasan di kepala. yang telah disesuaikan
dengan cara berpakaian
Baju Kurung Cekak Musang bagi wanita Melayu.

Baju Riau Pahang

Rajah 1.2 Contoh pakaian tradisional Melayu (wanita) Sumber: Koleksi Zubaidah Sual
6

Perhiasan Diri Masyarakat Melayu

Gendik Sanggul Lintang Pending

Dokoh

Perhiasan yang dipakai pada Pending merupakan kepala tali
bahagian dahi yang turut dikenali pinggang bagi golongan lelaki
sebagai pemanis dahi. atau wanita yang digayakan
dengan sarung atau samping.
Cucuk Sanggul
Sanggul lintang berbunga
getar yang diubah suai
lebih ringkas.

Cucuk sanggul dipakai satu Kalung
atau satu set lengkap terdiri Papan
daripada tiga, lima atau tujuh
sebagai perhiasan di kepala. Dokoh dan kalung papan
merupakan perhiasan diri
yang dikalungkan di dada
sebagai pelengkap gaya.

Kerongsang Berantai Cincin Gelang Kaki

Kerongsang tiga Sebentuk cincin diikat Gelang kaki mempunyai bentuk
sejajar dengan dengan batu permata atau hampir sama dengan gelang
ikatan rantai. cincin belah rotan yang tangan dan dipakai di kedua-dua
begitu halus ukirannya. belah kaki.
Subang
Tali Pinggang
Anting-anting Subang dipakai di cuping telinga dengan
penahan berupa skru, berpalang sengka atau
hanya dicangkuk di belakang telinga.

Subang berjurai yang Gelang Tangan
tergantung di cuping telinga.
Terd apat pel b agai
Kerongsang jenis gelang tangan
Ibu dan Anak antaranya gelang belah
rotan, gelang pintal dan
rantai tangan.

Ibu kerongsang berbentuk hati Tal i pi n ggan g ber fu ngsi
dengan dua anak berbentuk bulat. sebagai pengikat bagi kemasan
kain sarung.
Rajah 1.3 Perhiasan diri wanita Melayu
Sumber: Koleksi Zubaidah Sual

7

Pakaian Tradisional Cina Penutup Kepala

Ceongsam

Ceongsam, iaitu pakaian
wanita kaum Cina
mempunyai potongan
labuh atau singkat
berkeruk di sisi serta
berbelah tepi. Bahagian
leher mempunyai
persamaan dengan pola
cekak musang yang
diperindahkan dengan
susunan butang dalam
kedudukan serong di
dada. Jenis fabrik yang
sering digunakan adalah
daripada sutera
atau broked.

Gelang tangan

Cincin

Samfu

Samfu terdiri daripada
padanan baju dan seluar
yang digayakan oleh lelaki
kaum Cina. Pakaian ini
mempunyai belahan di
bahagian hadapan yang
diperkemaskan dengan
pemakaian kancing.

Cucuk sanggul

Rajah 1.4 Pakaian tradisional dan perhiasan diri kaum Cina
8

Pakaian Tradisional India
Sari

Perhiasan kepala Gelang tangan

Sari merupakan penggayaan pakaian
wanita kaum India dengan menggunakan
kain ela bersaiz antara 5.5 sehingga 6 meter
panjang. Cara melilit kain memerlukan
kemahiran agar lilitan yang membalut
tubuh tanpa jahitan kelihatan rapi dan
kemas bagi pemakainya.

Gelang kaki

Doti merupakan sehelai kain Jippa
panjang yang dipakai oleh
lelaki kaum India secara melilit Thundu
di pinggang menggunakan Thundu
teknik ikatan tertentu. Doti juga
digayakan dengan potongan
baju yang bervariasi. Selempang
yang dikenali sebagai thundu
diletakkan di bahu.

Jom Imbas Doti
Pakaian pengantin
Teknik Pemakaian Doti

http://tb-bukuteks.
s3.amazonaws.com/
psv2018/cpd.pdf

Rajah 1.5 Pakaian tradisional dan perhiasan diri kaum India

9

Pakaian Tradisional Etnik Iban

Pakaian tradisional lelaki etnik Iban terbahagi Baju tradisional wanita etnik Iban digayakan
kepada baju di bahagian dalam yang dikenali dengan hiasan kepala, iaitu sugu tinggi. Pemakaian
sebagai baju burong dan di bahagian luar, selampai dan rawai pada bahagian dalam diikuti
iaitu baju gagung. Kain sirat dipakai dengan dengan marik empang yang dihiasi dengan tali ujan.
perhiasan lampit dan ilang di bahagian pinggang. Pada bahagian pinggang, dihiasi dengan sementing
Ketapu, iaitu hiasan kepala diperbuat daripada ringgit dan lampit. Kain karap dengan kemasan
bulu burung kenyalang atau bulu burung ruai. tating kain dipakai sehingga paras bawah lutut.
Penggunaan gelang di kedua-dua belah tangan Pakaian ini diperindahkan lagi dengan simpai pirak,
dikenali sebagai tumpa jari manakala tumpa tumpa, buah pauh dan perecha di bahagian tangan
betis dipakai di bahagian bawah lutut sebagai manakala gerunchung di bahagian kaki.
perhiasan tambahan.
Sugu tinggi
Bulu
Burung Ruai Tali Ujan

Ketapu Simpai Pirak Marik Empang
Baju Gagung Tumpa Selampai
Rawai

Tali Mulung Lampit Buah Pauh
Perecha Sementing
Baju Burong
Gerunchung Ringgit
Lampit Kaki Kain Karap
Ilang
Sirat Tating Kain

Pakaian Wanita

Pakaian Lelaki Jom Imbas
10
Gallery Walk di Muzium
Tekstil Sarawak

http://tb-bukuteks.
s3.amazonaws.com/
psv2018/ms10.mp4

Rajah 1.6 Pakaian tradisional dan perhiasan diri etnik Iban

Pakaian Tradisional Etnik Kadazan Sia merupakan baju separas pinggang bagi wanita etnik
Kadazan Papar manakala baju bahagian dalamnya yang
Etnik Kadazan terbahagi kepada dua, iaitu berwarna putih dikenali sebagai sia id sahom. Pemakaian
Kadazan Papar dan Kadazan Penampang. sia dipadankan dengan kain separas lutut, iaitu gonob.
Kadazan Papar merupakan kumpulan terbesar Perhiasan rupia atau lupia dipakai di bahagian pinggang.
dalam etnik Kadazan. Gelang, iaitu bolilit dipakai di kedua-dua belah tangan.
Soundung dipakai di bahagian dalam diikuti siung
Pakaian tradisional lelaki etnik Kadazan sebagai perhiasan kepala bagi pelengkap gaya.
Papar adalah berlengan panjang disebut
sebagai sia dan dipadankan dengan seluar
panjang, iaitu souva. Sandai diletakkan di bahu.
Sigal pula dipakai sebagai penutup kepala.

Sigal Siung
Sia
Soundung
Sia Id Sahom

Sia

Sandai Rupia (Lupia)
Bolilit

Souva Gonob
Pakaian Wanita

Jom Imbas

Pakaian Lelaki Gallery Walk di Jabatan
Muzium Negeri Sabah

https://www.youtube.
com/watch?v=4_
fS1ZKW-q8

Sumber: Judeth John Baptist

Rajah 1.7 Pakaian tradisional dan perhiasan diri etnik Kadazan Papar

11

Sumbangan Tokoh Budaya

Azah Aziz dan Siti Zainon Ismail merupakan budayawan yang tidak asing lagi dalam bidang
kajian budaya berkaitan tekstil dan busana tradisi Melayu. Berikut merupakan sumbangan
kedua-dua tokoh tersebut:

Prof. Dr. SITI ZAINON ISMAIL SHARIFAH AZAH SYED MOHD ALSAGOFF
(AZAH AZIZ)
Pernah menyumbangkan ilmu sebagai
tutor (1976–1979), pensyarah Sumbangan beliau mengenai tekstil
(1980–1990) serta Profesor Madya dan dan busana Melayu ialah Songket: Satu
Profesor hingga tahun 2007 di Universiti Warisan Malaysia (1999) dan Rupa &
Kebangsaan Malaysia. Gaya: Busana Melayu (2009).

Memberi sumbangan ilmu sebagai Sumbangan beliau dalam penulisan
Profesor Sejarah Seni dan Estetika serta buku Rupa & Gaya: Busana Melayu
Falsafah Kebudayaan dan Kesenian di menghimpunkan ciri, unsur, sifat, adat
Universiti Malaysia Sabah (2014–2016). resam dan artifak yang mencerminkan
nilai estetik yang menjadi warisan
Sumbangan beliau dalam bidang tekstil masyarakat Melayu sejak zaman dahulu.
dan busana Melayu telah menghasilkan
beberapa buah buku antaranya, Tekstil Peranan beliau sebagai tokoh budayawan
Tenunan Melayu (1994), Busana Malaysia berjaya memartabatkan
Melayu Johor (1997) dan Pakaian Cara pakaian tradisional Melayu melalui
Melayu (2009). rencana, ceramah, seminar dan
pertunjukan pakaian kepada masyarakat
tempatan dan antarabangsa.

Rajah 1.8 Sumbangan tokoh budaya dalam bidang tekstil dan busana tradisional Melayu
12

Motif Perhiasan Diri

Pakaian tradisional tampil menawan dengan padanan perhiasan diri yang menyerlahkan ragam
hias nan indah. Ragam hias tersebut diinspirasikan daripada alam semula jadi yang berunsurkan
flora, fauna dan kosmos serta motif organik dan geometri yang telah diolah secara sederhana.
Berikut adalah antara contoh motif pada perhiasan diri.

Motif Perhiasan Diri

Melayu India Kadazan

Pending Rantai Subang Rantai Siung
Motif Geometri Motif Motif Geometri
Motif Teratai Motif Organik Buah Mangga

Gelang
Motif Geometri

Anting-anting Cina Gerunchung Kaki Iban
Motif Geometri Motif Geometri
Gelang Lampit
Motif Burung Phoenix Motif Organik

Buah Pauh
Motif Organik

Simpai Pirak
Motif Organik

Rajah 1.9 Motif perhiasan diri

UJI MINDA

1 Bagi memperkaya pengetahuan, anda diminta menyenaraikan perhiasan diri mengikut kaum
melalui carian maklumat daripada pelbagai sumber.
13

Eksplorasi Seni Standard Pembelajaran

Maklumat tentang jenis pakaian tradisional dan Murid boleh:
penerokaan motif pada perhiasan diri mengikut 1.2.1 Membanding beza jenis pakaian
kaum dan etnik diperoleh melalui pelbagai
sumber. Murid diminta membuat carian maklumat tradisional mengikut kaum dan etnik
melalui teks rujukan atau laman sesawang bagi di Malaysia.
eksplorasi seni. 1.2.2 Menginterpretasikan jenis pakaian
tradisional melalui penerokaan motif
Sudut Pereka MAukdativiti pada perhiasan diri.

Tujuan:
Eksplorasi maklumat daripada pelbagai sumber tentang pakaian tradisional dan perhiasan diri
mengikut kaum dan etnik di Malaysia melalui kaedah stesen.
Alat dan Bahan:

Teks rujukan (tekstil) sumber maklumat dari laman sesawang, buku, majalah dan surat khabar.

Langkah:

Murid dibahagikan kepada Setiap kumpulan diberi tajuk tentang Pakaian
beberapa kumpulan. Tradisional dan Perhiasan Diri mengikut kaum
dan etnik di Malaysia.

Dapatan maklumat yang diperoleh Murid diminta mengumpulkan sumber
diterjemahkan dalam bentuk peta maklumat melalui bahan rujukan
pemikiran dan dipamerkan di sudut bilik seperti buku, majalah, akhbar atau
darjah melalui kaedah stesen. laman sesawang.

Setiap kumpulan akan bergerak dari satu stesen Maklumat yang diperoleh
ke stesen lain untuk membuat pemerhatian bagi: melalui kaedah stesen dicatat
oleh setiap murid.
i. Membuat perbandingan terhadap jenis
pakaian tradisional mengikut kaum dan
etnik di Malaysia.

ii. Menginterpretasikan jenis pakaian
tradisional melalui penerokaan motif pada
perhiasan diri.

Rajah 1.10 Langkah-langkah pelaksanaan eksplorasi seni

14

Ekspresi Seni Standard Pembelajaran

Dalam aktiviti Ekspresi Seni, murid perlu Murid boleh:
menzahirkan idea secara kreatif dan inovatif 1.3.1 Menghasilkan portfolio tentang jenis
hasil daripada eksperimentasi serta penerokaan
terhadap persembahan portfolio pakaian dan motif pakaian tradisional dan
tradisional dan perhiasan diri. perhiasan diri.

Aktiviti
Sudut Pereka Muda

Tujuan:

Penzahiran idea dan konsep melalui pelbagai sumber dan teknologi dalam penghasilan portfolio
pakaian tradisional dan perhiasan diri mengikut kaum dan etnik di Malaysia.

Alat dan Bahan:
Mounting board saiz A4, penebuk lubang, ring binder dan spray mount.

Langkah:
1 Aktiviti ini merupakan kesinambungan daripada hasil aktiviti dalam Eksplorasi Seni.
2 Setiap kumpulan menggunakan dapatan maklumat yang diperoleh untuk menjana idea bagi

penghasilan portfolio jenis pakaian tradisional dan perhiasan diri berserta motif.

1Sediakan alat dan bahan.
2 Hasil penjanaan idea

yang telah dicetak.

3 Lekatkan lembaran penjanaan idea yang
telah dicetak pada permukaan mounting
board menggunakan spray mount.
4
Tebuk lubang pada karya
yang telah ditampal pada
mounting board.

5 Satukan kesemua 6 Artist book yang telah siap.
mounting board
yang telah siap
menggunakan
ring binder.

Rajah 1.11 Proses penyediaan Artist Book

15

Apresiasi Seni Standard Pembelajaran

Dalam aktiviti Apresiasi Seni, murid dapat Murid boleh:
membentangkan hasil karya portfolio 1.4.1 Mempamerkan hasil karya portfolio.
pakaian tradisional dan perhiasan diri di 1.4.2 Menghayati dan menjelaskan hasil karya portfolio
hadapan kelas secara kreatif dan inovatif
serta membuat apresiasi berpandukan sendiri dan rakan dengan menumpukan pada
Bahasa Seni Visual. Melalui aktiviti ini, aspek Bahasa Seni Visual.
murid dapat mempamer, menghayati dan 1.4.3 Menjelaskan pengalaman sendiri dalam
menjelaskan hasil karya portfolio. penghasilan karya portfolio pakaian tradisional
dan perhiasan diri.

Aktiviti Nota

Sudut Pereka Muda Sesi apresiasi seni perlu menumpukan
kriteria berikut:
Tujuan:
Penghayatan terhadap hasil karya portfolio melalui • Keaslian hasil portfolio
persembahan multimedia atau aktiviti tumpu galeri.
• Perkaitan tema subjek pilihan dengan
aspek Pemikiran Seni Visual

Alat dan Bahan: • Menjelaskan pengalaman kendiri dalam
Hasil portfolio murid, iaitu Artist Book. penghasilan portfolio
Langkah:
1 Murid mempamerkan hasil karya portfolio di • Kelancaran penyampaian dengan
mengaplikasikan Bahasa Seni Visual
sudut pameran yang disediakan.

2 Murid membuat apresiasi terhadap karya yang telah dihasilkan dengan menumpukan pada aspek
Bahasa Seni Visual.

3 Guru menilai semua karya yang telah dihasilkan.

Gambar foto 1.6 Sesi apresiasi seni
16

IMBAS KEMBALI

Pakaian Tradisional dan Perhiasan Diri

Budaya benda yang mencerminkan kepelbagaian identiti
budaya masyarakat berbilang kaum dan etnik di Malaysia.

Pakaian Tradisional Perhiasan Diri Motif
Perhiasan Diri

Lelaki Wanita Lelaki Wanita • Melayu
»»Teratai
Melayu • Baju Sikap • Baju Kurung • Tengkolok • Sanggul Lintang »»Geometri
• B a j u M e l a y u Teluk Belanga • Songkok • Cucuk Sanggul »»Organik
• Butang • Gendik
Teluk Belanga • Baju Kurung • Keris • Subang • Cina
• B a j u M e l a y u Cekak Musang • Samping • Anting-anting »»Burung Pheonix
• Capal • Dokoh »»Geometri
Cekak Musang • Baju Kurung Kedah • Kalung Papan
• Baju Riau Pahang • Tali Pinggang • India
• Baju Kebaya Melayu • Pending »»Buah Mangga
• Cincin »»Geometri
Iban India Cina • Samfu • Ceongsam • Gelang Tangan
• Kerongsang • Iban
• Jippa • Sari »»Geometri
• Doti Berantai »»Organik
• Marik Empang • Kerongsang
• BajuGagung • Selampai Ibu dan Anak • Kadazan
• Baju Burong • Rawai • Gelang Kaki »»Geometri
• Sirat • Kain Karap
• Tating Kain India Cina • Penutup Kepala • Cucuk Sanggul
• Sia
• Souva • Sia • Cincin • Anting-anting
• Sia Id Sahom
• Gonob • Gelang Tangan

Kadazan • Thundu • Perhiasan Kepala
• Gelang Tangan
• Gelang Kaki

Iban • Ketapu • Sugu Tinggi
• Tali Mulung • Tali Ujan
• Lampit • Simpai Pirak
• Ilang • Tumpa
• Lampit
• Sementing Ringgit
• Buah Pauh
• Perecha
• Gerunchung Kaki

Kadazan • Sigal • Siung
• Sandai • Soundung
• Rupia (Lupia)
• Bolilit

Info Kerjaya

Kerjaya yang sesuai diceburi dalam bidang ini ialah:

• Pakar rujuk dalam bidang seni reka tekstil dan seni logam halus.

• Pengkaji seni dan budaya yang berperanan memperkaya teks dan khazanah ilmu
budaya tempatan.

• Wartawan fesyen di media cetak atau media elektronik.

• Pereka fesyen dan tekstil serta pereka barangan perhiasan diri tempatan yang
mempunyai potensi besar menjulang nama Malaysia ke persada antarabangsa.

• Tenaga pengajar sama ada di sekolah, Institut Kemahiran dan Institut Pengajian
Tinggi (IPT).

17

LATIHAN SUMATIF 4. Padanan yang manakah tepat bagi
pakaian tradisional lelaki dan wanita
Soalan Objektif mengikut kaum dan etnik?

Gambar Foto 1 I Doti – Sari
1. Apakah jenis pakaian yang digayakan II Gagung – Sia
III Ketapu – Siung
dengan perhiasan diri berdasarkan IV Samfu – Ceongsam
gambar foto 1?
A Baju Kebaya A I dan II
B Baju Riau Pahang B I dan IV
C Baju Kurung Kedah C II dan III
D Baju Kurung Teluk Belanga D III dan IV

5. Antara berikut yang manakah bukan
merupakan jenis perhiasan di telinga?

I Dokoh
II Pending
III Subang
IV Anting-anting

A I dan II
B I dan IV
C II dan III
D III dan IV

Soalan KBAT

Gambar Foto 2 1. Pakaian tradisional sesuatu bangsa
2. Apakah jenis perhiasan berdasarkan mencerminkan jati diri masyarakat
pemiliknya. Bagaimanakah penerapan
gambar foto 2? nilai adab dan tatasusila dapat dikaitkan
dengan pemakaian tersebut?
A Dokoh
B Sugu Tinggi 2. Jika anda seorang pereka fesyen
C Pemanis Dahi tempatan, bagaimanakah ciri rekaan
D Cucuk Sanggul tradisional ini dapat dilestarikan
seiring dengan rekaan kontemporari
3. Antara berikut yang manakah merupakan di pasaran?
perhiasan kepala bagi lelaki etnik Kadazan?
3. A n d a i k a n a n d a p e m i l i k s e b u a h
A Sia perusahaan perhiasan. Pada pandangan
B Sigal anda, apakah jenis produk perhiasan
C Siung diri yang difikirkan mempunyai potensi
D Ketapu untuk dikomersialkan di pasaran?
Jelaskan sebab-sebabnya.

18

Bidang

Bidang Seni Halus tingkatan 3 memberi penekanan terhadap tiga tajuk
iaitu Seni Lukisan, Seni Catan dan Seni Arca. Seni lukisan menggalurkan
sejarah perkembangan seni lukisan tempatan dan karya lukisan
kontemporari. Seni catan memerihalkan aspek media, teknik, aliran
serta pelukis dan karya seni. Seni arca pula memberi tumpuan terhadap
definisi, sejarah, jenis dan kaedah penghasilan produk.

19

bab 2 seni lukisan

Saiful Akmal Zainal,
Belalang, 2018, lukisan
digital (Photoshop),
variasi saiz

Objektif Pembelajaran Kata Kunci

Selepas mempelajari tajuk ini, murid boleh: • Hibrid
• Pluralis
Menggalurkan sejarah perkembangan seni
lukisan tempatan dan kontemporari.

Membuat eksperimentasi dan penerokaan
pelbagai media dan teknik dalam proses
penghasilan karya seni lukisan.

Menterjemahkan hasil daripada eksperimentasi
dan penerokaan media dan teknik dalam
penghasilan karya seni lukisan dengan
menggunakan imaginasi dan idea secara kreatif.

Mempamerkan, menghayati dan menjelaskan
pengalaman sendiri dalam penghasilan karya
seni lukisan.

20

eni Lukisan adalah antara sebahagian hasil kebudayaan setiap bangsa di dunia. Hal ini
demikian kerana penghayatan terhadap karya seni dapat mendekatkan seseorang itu ke
arah mengenali nilai dan identiti budaya masyarakat yang melahirkannya.

Sejarah membuktikan bahawa lukisan sebagai sumber bernilai sejarah yang memberi makna
seperti tertera pada dinding-dinding gua tempatan mahupun pada tamadun Mesir Purba. Jika
tulisan dapat menyampaikan maklumat secara tersurat, lukisan pula boleh diterjemahkan secara
tersirat kerana berkisar mengenai sebuah kisah atau cerita.

Mohd Hoessein Enas, Malay
Fisherman, 1963, pastel atas
kertas, 88.4 x 68.2 cm

21

Persepsi Seni Standard Pembelajaran

Perkembangan Sejarah Seni Lukisan Tempatan Murid boleh:
2.1.1 Menggalurkan perkembangan

seni lukisan dari aspek:
i. Sejarah seni
lukisan tempatan
ii. Karya lukisan kontemporari

1 2 3

Era Era Era
1960-an 1970-an 1980-an

• PengaruhgayaBaratdengan • Berlaku perubahan ke arah • Kebangkitan seni Islam
aliran ekspresionisme dan kesenian tradisi yang lebih terserlah.
abstrak ekspresionisme mencerminkan identiti
dalam kalangan pelukis yang nasional daripada ketetapan • Hasil karya seni lukisan
melanjutkanpengajiankeluar dalam Kongres Kebudayaan berkonsepkan Islam.
negarayangmenerapkanstail Kebangsaan (1971) dan
tersebut dalam karya mereka. Seminar Akar-akar Kesenian • Kepelbagaian stail dalam
Peribumi (1979). mencari identiti yang
mencerminkan nilai bangsa,
• Masih mengekalkan gaya masyarakat, budaya dan
seni moden Barat di agama.
samping kesenian tradisi
dan Islam sebagai sumber
inspirasi dalam berkarya.

Rajah 2.1 Perkembangan sejarah seni lukisan tempatan

Jom Imbas

Gallery Walk di Balai
Seni Negara
http://tb-bukuteks.
s3.amazonaws.com/
psv2018/ms22.mp4

22

Pengkarya : Dzulkifli Buyong

Tajuk : Lidi

Tahun : 1962

Media : Pastel

Saiz : 75.5 x 54 cm

4

Era
1990-an

• Dikenali sebagai era pluralis
lantaran kaya dengan kepelbagaian
stail, pendekatan dan makna.

• Kelompok pelukis terdiri daripada:

i. Pelukis yang menggunakan
seni tradisi.

ii. Pelukis yang merujuk kepada
estetika seni Islam.

iii. Pelukis yang mengekalkan stail
seni Barat.

Pengkarya : Jalaini Abu Hassan
Tajuk : Ikan Kekek
Tahun : 1993
Media : Arang
Saiz : 135 x 180 cm

23

5 Jom Imbas

Era Seni Kontemporari Teknik Lukisan Hibrid

Penerimaan teknologi telah mengubah persepsi bahawa https://vimeo.
karya seni tampak tidak lagi terhad kepada penggunaan com/112759162
media, alatan dan teknik konvensional. Penerokaan
aplikasi media digital oleh pelukis tempatan telah
menzahirkan pelbagai hasil karya seni kontemporari
melalui media campuran, media baharu, teknik hibrid
dan teknik lukisan digital.

Pengkarya : Mohd Ekram Al Hafis Hashim
Tajuk : Digital Potret Juliana
Tahun : 2015
Media : Digital
Saiz : Variasi saiz

Pengkarya : Hasnul Jamal Saidon
Tajuk : Proclaim Series
Tahun : 1991
Media : Cetakan digital, dakwat, pensel dan

Saiz kolaj fotografi atas kertas dan kanvas
: 110 x 47 cm

UJI MINDA

1 Lengkapkan peta dakap di bawah. Media
Seni Kontemporari
Hibrid

24

Eksplorasi Seni Standard Pembelajaran

Dalam aktiviti Eksplorasi Seni, murid membuat penerokaan Murid boleh:
terhadap media campuran dan media baharu serta 2.2.1 Membuat eksperimentasi dan
teknik gabungan dan teknik lukisan digital. Aktiviti ini
membolehkan murid mengaplikasikan pengetahuan penerokaan dalam penghasilan
dan kefahaman untuk membuat eksperimentasi serta seni lukisan menggunakan:
penerokaan dalam penghasilan Seni Lukisan melalui i. Media
penggunaan media dan teknik. ii. Teknik

Sudut Pereka MAukdativiti

Tujuan:
Mengeksplorasi dan mengaplikasi pengetahuan dalam penghasilan karya seni lukisan melalui pelbagai
media dan teknik.

Alat dan Bahan:

Komputer, perisian Adobe Photoshop, Clip Studio Paint dan media kering atau media basah.

Langkah:

1 Murid menjalankan aktiviti secara berkumpulan.
2 Setiap kumpulan diminta membuat eksperimentasi dan penerokaan terhadap pelbagai media dan

teknik seperti berikut:

• Media Campuran • Teknik Hibrid
• Media Baharu • Teknik Lukisan Digital

Eksperimentasi dan Penerokaan dalam Penghasilan Seni Lukisan

Kumpulan 1 Kumpulan 2 Kumpulan 3 Kumpulan 4
Media Campuran Media Baharu Teknik Hibrid
Teknik
Lukisan Digital

Gambar foto 2.1 Perbincangan dalam kumpulan

25

Ekspresi Seni Standard Pembelajaran

Dalam aktiviti Ekspresi Seni, murid dapat menzahirkan Murid boleh:
idea secara kreatif dan inovatif hasil daripada 2.3.1 Menghasilkan seni lukisan
eksperimentasi serta penerokaan terhadap seni lukisan
digital dalam penghasilan karya seni. dengan berpandukan gambar
bertemakan subjek gabungan.

Aktiviti Jom Imbas
Sudut Pereka Muda
Tutorial Teknik
Tujuan: Lukisan Digital
https://www.
Penzahiran idea dan konsep melalui pelbagai sumber dan youtube.com/
teknologi dalam penghasilan karya seni lukisan digital. watch?v=CTCX4pMwKAQ

Alat dan Bahan: TAHUKAH ANDA?
Komputer dan perisian Adobe Photoshop atau Clip Studio Paint
dan mesin pencetak. Selain karya seni lukisan digital,
murid juga boleh menghasilkan
Langkah: karya secara manual dengan
1 Aktiviti Ekspresi Seni ini dijalankan secara individu. menggunakan media campuran.
2 Setiap murid diminta menghasilkan karya seni lukisan digital

berdasarkan media dan teknik yang telah dipelajari dengan
membuat pilihan subjek gabungan berikut:

• Figura dan objek buatan manusia
• Figura dan alam semula jadi
• Figura, objek buatan manusia dan alam semula jadi

12

Membuat lakaran asas Aplikasi teknik satu ton warna

3 4

Aplikasi ton warna berdasarkan Perincian dan kemasan akhir

elemen pencahayaan

Rajah 2.2 Lukisan digital berdasarkan subjek gabungan

26

Apresiasi Seni Standard Pembelajaran

Dalam aktiviti Apresiasi Seni, murid Murid boleh:
dapat merancang persembahan 2.4.1 Mempamerkan hasil karya seni.
pameran serta mempamerkan, 2.4.2 Menghayati dan menjelaskan hasil karya seni sendiri
menghayati dan menjelaskan hasil
karya seni. dan rakan dengan menumpukan pada aspek Bahasa
Seni Visual.
2.4.3 Menjelaskan pengalaman sendiri dalam penghasilan
karya seni.

Aktiviti Bahasa

Sudut Pereka Muda Sesi apresiasi karya seni dengan menggunakan
laras Bahasa Seni Visual dianggap sebagai media
Tujuan: ekspresi diri dalam kalangan murid.
Penghayatan terhadap hasil karya seni lukisan
digital melalui aktiviti tumpu galeri.

Alat dan Bahan: Nota
Hasil karya seni lukisan digital murid.
Sesi apresiasi seni perlu menumpukan
Langkah: kriteria berikut:
• Keaslian hasil karya seni
1 Murid merancang persembahan pameran hasil • Mutu pembaharuan (inovatif)
karya seni lukisan digital secara kolaboratif. • Pengawalan media dan teknik
• Perkaitan subjek pilihan gabungan dengan
2 Murid membuat pemerhatian terhadap hasil
karya seni digital dengan aplikasi pelbagai aspek kebudayaan tempatan
media dan teknik. • Kelancaran penyampaian dengan

3 Murid diminta mengemukakan pengalaman mengaplikasikan Bahasa Seni Visual
sendiri dalam penghasilan karya seni.

Gambar foto 2.2 Sesi apresiasi seni

27

IMBAS KEMBALI

Era 1960-an

Aliran seni lukis
Barat khususnya
ekspresionisme dan
abstrak ekspresionisme.

Era 1970-an

Kesenian tradisi yang
lebih mencerminkan

identiti nasional.

Perkembangan Sejarah Era 1980-an
Seni Lukisan Tempatan
Kebangkitan
Pascamerdeka kesenian Islam

Merujuk hasil karya pelukis terserlah.
tempatan dari era 1960-an
Era 1990-an
sehingga sekarang.
Dikenali sebagai era
pluralis lantaran kaya
dengan kepelbagaian stail,
pendekatan dan makna.

Era seni kontemporari

Penerokaan aplikasi media
digital iaitu media campuran,
media baharu, teknik hibrid

dan teknik lukisan digital.

Info Kerjaya

Kerjaya yang sesuai diceburi dalam bidang ini ialah:
• Kurator Balai Seni Negara (BSN) yang mempunyai peranan melaksanakan pameran, seminar,

forum, bicara tokoh dan bengkel seni.
• Animator yang berupaya menghasilkan penerbitan siri dan filem animasi dalam bidang

industri kreatif.
• Ilustrator yang mempunyai kemahiran menghasilkan reka letak grafik antaranya dalam

penerbitan buku, akhbar atau majalah.
• Pelukis komik tempatan yang berupaya menampilkan identiti kebangsaan dalam karya serta

mampu mengharumkan nama negara.
• Karikarturis terkenal yang dapat menghasilkan karikatur secara spontan.

28

LATIHAN SUMATIF 4. Siapakah yang menghasilkan karya
Proclaim Series?
Soalan Objektif
A Raja Azhar Idris
1. Apakah nama era seni lukis moden pada B Dzulkifli Buyong
tahun 90-an? C Jalaini Abu Hassan
D Hasnul Jamal Saidon
A Era Pluralis
B Era Perintis 5. Antara berikut yang manakah kategori
C Era Naturalis hasil karya melalui aplikasi teknik hibrid?
D Era Imperialis
A Seni Lukisan Barat
Pelukis tempatan pada masa tersebut selain B Seni Lukisan Moden
masih mengekalkan gaya seni moden Barat, C Seni Lukisan Baharu
turut menjadikan kesenian tradisi Islam D Seni Lukisan Kontemporari
sebagai sumber inspirasi dalam berkarya.
Soalan KBAT

2. Maklumat di atas menerangkan tentang 1. Andaikan anda seorang pengkarya
perkembangan seni tempatan. Bilakah yang akan mewakili negara dalam
era perkembangan seperti tertera di atas? pertandingan Seni Lukisan Kontemporari
di peringkat antarabangsa. Jelaskan
A Era 90-an idea bagi penghasilan sebuah karya
yang mencerminkan identiti budaya
B Era 80-an masyarakat di Malaysia.

C Era 70-an

D Era 60-an



Gambar foto 1 Gambar foto 2

3. Siapakah pelukis karya gambar foto 1? 2. Bincangkan secara berkumpulan tentang
A Tay Hooi Keat unsur dan prinsip serta media dan teknik
B Jalaini Abu Hassan hasil karya seni lukisan berdasarkan
C Syed Ahmad Jamal gambar foto 2.
D Sharifah Fatimah Syed Zubir
3. Bagaimanakah hasil karya seni lukisan
berupaya mendidik masyarakat berbilang
bangsa ke arah perpaduan? Bincangkan.

29

bab 3 seni CATAN

Johan Marjonid, Rimba Kanching
- After the Rain, 2004, cat akrilik
atas kanvas, 127 x 284.5 cm

Objektif Pembelajaran

Selepas mempelajari tajuk ini, murid boleh:

Menjelaskan media, teknik, aliran serta pelukis dan karya
seni catan tempatan.

Membuat eksperimentasi dan penerokaan pelbagai media
serta teknik dalam proses penghasilan karya seni catan.

Menterjemahkan hasil daripada eksperimentasi dan
penerokaan media dan teknik dalam penghasilan karya
seni catan dengan menggunakan imaginasi dan idea
secara kreatif.

Mempamerkan, menghayati dan menjelaskan pengalaman
sendiri dalam penghasilan karya seni catan.

Kata Kunci

• Lut sinar
• Legap

30

Perkembangan seni catan
tanah air dari dekad ke dekad
memperlihatkan kepelbagaian
dari aspek media dan teknik
serta aliran hasil karya pelukis
tempatan. Jika seni moden Barat
berkembang melalui seni arca,
fresko dan catan, pertumbuhan
seni lukis di Malaysia pula
berkembang melalui penerokaan
ke arah melahirkan karya seni
catan dengan identiti kebangsaan.
Karya-karya seni yang dihasilkan
sepanjang era tersebut turut
menampilkan pelbagai gaya
seiring peralihan masa.

Jalaini Abu Hassan, Mata Air,
2016, cat akrilik atas kanvas,
138 x 138 cm

31

Persepsi Seni Standard Pembelajaran

Media Seni Catan Murid boleh:
3.1.1 Menjelaskan seni catan dari aspek:
Media yang digunakan dalam penghasilan seni i. Media
catan ialah: ii. Teknik
iii. Aliran
iv. Pelukis dan karya seni catan tempatan

Cat Minyak Cat Air
Cat Gouache Pisau Palet

Cat Tempera Berus
Palet
Cat Poster

Cat Akrilik

Fresko

Rajah 3.1 Media seni catan
32

Jenis Bahantara Alatan Jenis Teknik Ciri-ciri
Media Permukaan
Cat Air Air • Berus • Kertas Cat • Teknik basah • Lut sinar
Lembut Air atas basah, • Legap apabila
Cat Poster Air • Berus Keras • Kertas Katrij basah atas teknik sapuan
Cat Akrilik Air kering, kering berlapis
• Berus • Kertas Katrij atas kering
Cat Minyak Turpentin Lembut dan kering atas
dan minyak • Berus Keras • Kanvas basah
Cat Gouache • Kertas Katrij
linsid • Berus • Kanvas • Sapuan warna • Legap
Lembut • Papan Lapis tebal atau nipis • Cepat kering
Air • Berus Keras • Kadbod
• Berus • Aplikasi teknik
Lembut • Kertas Katrij warna rata
• Berus Keras
• Pisau Palet • Sapuan warna • Legap
tebal atau nipis • Cepat kering
• Berus
Lembut • Teknik Glazing • Legap
• Berus Keras dan Impasto • Licin
• Berkilat
• Sapuan warna • Kasar dan
tebal atau nipis berjalinan
berdasarkan
teknik sapuan
• Lambat kering

• Legap
• Lambat kering

• Berus • Kertas Katrij • Sapuan warna • Lut sinar

Lembut tebal atau nipis • Lembut seperti

Cat Tempera Air teknik catan

menggunakan

cat air

Kapur • Berus Keras • Dinding • Sapuan warna • Legap
plaster tebal atau nipis • Cepat kering
Fresko

Jadual 3.1 Bahan seni catan

Info Seni
Penubuhan Balai Seni Lukis Negara (BSLN) yang kini dikenali sebagai Balai Seni Negara (BSN)
sebagai penghimpun warisan seni tampak negara telah dicadangkan oleh YM Tunku Abdul
Rahman Putra al-Haj, Perdana Menteri Malaysia yang pertama sejak tahun 1958.
Sumber: Inventori Himpunan Tetap Warisan Seni Tampak Negara

33

Teknik Seni Catan

Jenis-jenis teknik yang boleh diaplikasikan dalam penghasilan karya seni catan:

Pointillisme Glazing

Diaplikasikan melalui teknik titik secara berulang- Menggunakan cat minyak dengan sapuan berus
ulang dengan menggunakan hujung berus dalam secara bersahaja untuk mewujudkan kesan warna
kedudukan menegak. yang licin dan berkilau.

Impasto Hard-Edge

Menggunakan warna secara terus dari tiub dengan Menggunakan masking tape untuk memisahkan
sapuan pisau palet bagi mewujudkan kesan warna warna agar karya seni catan kelihatan kemas,
tebal dan legap. tepat dan terpotong-potong.

Alla Prima Scumbling

Menggunakan warna cat minyak yang diambil Menggunakan berus dimulai dengan warna gelap
terus dari tiub dan disapukan secara spontan. yang ditindan dengan warna cerah secara terkawal
untuk menimbulkan kesan lut sinar.

Rajah 3.2 Teknik seni catan

34

Aliran Seni Catan

Naturalisme Realisme Impresionisme

Aliranseniyangmenggambarkan Pergerakan seni lukis Perancis Stail lukisan cat di Perancis
sesuatu dalam keadaannya yang (1850–1875) yang menentang pada tahun 1870-an yang
sebenar dan semula jadi. idealisme Akademi Perancis mengutamakan kesan
dengan mengemukakan suasana atmosfera.
lukisan realistik.

Ekspresionisme Surealisme Kubisme

Pergerakan seni lukis Pergerakan seni di Paris Stail separa abstrak
pada awal abad ke-20 di pada tahun 1920-an yang awal abad ke-20 yang
Eropah yang menekankan meneroka bahagian minda mengutamakan bentuk-
pernyataan emosi. separa sedar sebagai bentuk geometri yang
sumber kreatif. bersatah.

Ekspresionisme Abstrak Pop Art Jom Imbas

Stail seni abstrak yang Aliran seni lukis moden Gallery Walk di Balai
bermula di New York pada Barat tahun 60-an hingga Seni Negara
tahun 1940-an yang 70-an yang menggunakan
melibatkan luahan emosi unsur tampak iklan atau http://tb-bukuteks.
dalam bentuk abstrak. bidang komersial. s3.amazonaws.com/
psv2018/ms38.mp4

Rajah 3.3 Aliran seni catan

Kelestarian Global

Elemen kelestarian global yang diajar secara sisipan ini penting bagi menterjemahkan hasil karya
seni catan dengan pemilihan tema beridentitikan budaya tempatan. Ia berupaya mendidik murid
mempunyai jati diri dan menghargai hasil karya seni visual sebagai satu daripada himpunan
warisan kebangsaan.

35

Pelukis dan Karya Seni Catan Tempatan

Tokoh Maklumat dan Karya

• Dilahirkan pada tahun 1912 di Fujian, China. Malaysian Life, 1968, batik,
• Perintis kepada penggunaan teknik batik 182 x 899.16 cm

dalam karya seni catan tempatan.
• Catan figuratif dengan identiti budaya

masyarakat di Malaysia lazim diketengahkan
dalam karya seni.

Chuah Thean Teng

Khalil Ibrahim • Dilahirkan pada tahun 1934 di Kubang Pantai Timor – East Coast I,
Kerian, Kelantan. 1978, batik , 111 x 126 cm

• Sering memaparkan aktiviti kehidupan
masyarakat melalui catan figuratif.

• Sinonim dengan catan batik walaupun pada
awal pembabitannya menggunakan cat air
dan akrilik.

Sulaiman Esa • Dilahirkan pada tahun 1941 di Johor Bharu. Ke Arah Tauhid, 1983,
• Cenderung menampilkan tema kesenian media campuran, 161 x 230 cm

Islam melalui penggunaan media campuran.
• Idea dan olahan mencerminkan unsur

seni Islam yang menjadi identiti dalam
penghasilan karya.

Din Omar • Dilahirkan pada tahun 1966 di Bachok, Kelantan.
• Gemar menampilkan tema tradisi masyarakat

Melayu melalui aplikasi media campuran.
• Sinonim dengan subjek kajian terkait budaya

pemakanan dan objek khazanah warisan.

Antara Dua Hidangan, 1991,
media campuran, 214 x 107 cm

• Dilahirkan pada tahun 1969 di Jitra, Kedah.
• Sering menyerlahkan subjek alam pemandangan

tempatan dan kemasyarakatan.
• Basikal tua dan skuter vespa menjadi inspirasi

subjek kajian pilihan.

Rohaizad Shaari Seusia, 2013, cat air
100 x 74 cm
UJI MINDA
Rajah 3.4 Pelukis dan karya seni catan tempatan

1 Kenal pasti unsur seni dan prinsip rekaan Gambar foto 1
karya catan dalam gambar foto 1.

36

Eksplorasi Seni Standard Pembelajaran

Dalam aktiviti Eksplorasi Seni, murid membuat penerokaan Murid boleh:
terhadap pelbagai media dan teknik. Aktiviti ini membolehkan 3.2.1 Membuat eksperimentasi
murid mengaplikasikan pengetahuan dan kefahaman
sebagai persediaan sebelum menghasilkan karya seni dan penerokaan dalam
catan pada bahagian Ekspresi Seni. penghasilan seni catan
menggunakan:
i. Media
ii. Teknik

Sudut Pereka MAukdativiti TAHUKAH ANDA?

Tujuan: Murid digalakkan membuat penerokaan
agar tidak hanya terikat dengan jenis
Eksplorasi dan aplikasi pengetahuan dalam penghasilan media dan teknik yang lazim digunakan
karya seni catan melalui pelbagai media dan teknik. dalam penghasilan karya seni catan.

Alat dan Bahan:

Berus lembut, berus kasar, cat air, cat poster, cat akrilik, cat Jom Imbas
minyak, cat gouache, cat tempera, kertas katrij, kertas cat air,
kanvas dan papan lapis.

Langkah: Teknik Catan

1 Murid melakukan aktiviti secara berkumpulan. http://tb-bukuteks.
2 Setiap kumpulan diminta membuat eksperimentasi dan s3.amazonaws.com/
psv2018/sc.mp4
penerokaan terhadap pelbagai media dan teknik.

umpul umpul
an

an
an
K umpul
K
K

Cat Tempera Cat Air

umpul Cat Gouache Eksplorasi
an
an
K
K
Pelbagai
Media dan Teknik
Cat Poster umpul

Cat Minyak Cat Akrilik

umpul umpul
an
an
K
K

37

Ekspresi Seni Standard Pembelajaran

Dalam aktiviti Ekspresi Seni, murid dapat Murid boleh:
menzahirkan idea secara kreatif berdasarkan 3.3.1 Menghasilkan karya seni catan
tema subjek pilihan melalui pelbagai media dan
teknik dalam penghasilan karya seni. dengan menggunakan imaginasi dan
idea secara kreatif hasil daripada
Aktiviti eksperimentasi dan penerokaan
Sudut Pereka Muda media dan teknik.

Tujuan:
Penzahiran idea melalui penerokaan media dan teknik catan.
Alat dan Bahan:
Berus, cat minyak, turpentin dan kanvas.
Langkah:

1 Aktiviti Ekspresi Seni dijalankan secara individu.
2 Setiap murid diminta menghasilkan karya seni catan berdasarkan tema subjek pilihan berikut:

• Alam semula jadi • Abstrak
• Objek buatan manusia • Gabungan alam semula jadi dan objek buatan manusia

Proses Penghasilan Karya Seni Catan 3

12

Lakaran asas bentuk objek Teknik scumbling diaplikasikan Campuran ton warna yang
menggunakan berus. untuk membentuk objek. lebih terang disapu ke atas

4 5 warna hijau gelap.

6

Sapuan warna diteruskan Warna lebih terang disapukan Aspek pencahayaan dan bayang
untuk membentuk objek. sebagai lapisan terakhir untuk diutamakan bagi menghasilkan
memberi kesan pencahayaan.
objek yang bersifat 3D.

Rajah 3.5 Proses penghasilan karya seni catan bertemakan alam semula jadi

38

Apresiasi Seni Standard Pembelajaran

Dalam aktiviti Apresiasi Seni, murid boleh Murid boleh:
menghasilkan karya seni catan menggunakan 3.4.1 Mempamerkan hasil karya seni.
idea sendiri secara kreatif dan inovatif serta 3.4.2 Menghayati dan menjelaskan hasil karya
membuat apresiasi berpandukan Bahasa
Seni Visual. Melalui aktiviti ini, murid dapat seni sendiri dan rakan dengan menumpukan
mempamerkan, menghayati dan menjelaskan pada aspek Bahasa Seni Visual.
hasil karya seni. 3.4.3 Menjelaskan pengalaman sendiri dalam
penghasilan karya seni.

Aktiviti Nota

Sudut Pereka Muda

Tujuan: Sesi apresiasi seni perlu menumpukan
kriteria berikut:

Penghayatan terhadap hasil karya seni catan melalui • Keaslian hasil karya seni
aktiviti tumpu galeri.
• Pengawalan media dan teknik
Alat dan Bahan:
• Kelancaran penyampaian dengan
Hasil karya seni catan murid. mengaplikasikan Bahasa Seni Visual

Langkah:

1 Murid merancang persembahan pameran karya seni catan di ruang pameran.

2 Murid membuat pemerhatian terhadap hasil karya rakan-rakan.

3 Murid mengemukakan pengalaman sendiri dalam penghasilan karya.

Gambar foto 3.1 Sesi apresiasi karya cat minyak murid

39

IMBAS KEMBALI • Cat Air • Cat Gouache
• Cat Poster • Cat Tempera
Media • Cat Akrilik • Fresko
• Cat Minyak

Teknik • Pointilisme • Hard-Edge
• Glazing • Alla Prima
• Impasto • Scumbling

Seni Catan • Naturalisme • Surealisme

Karya seni catan pelukis Aliran • Realisme • Ekspresionisme
tempatan mempamerkan
kepelbagaian dari aspek • Impresionisme • Ekspresionisme Abstrak
media, teknik dan aliran.
• Kubisme • Pop Art

Chuah Thean Teng Rohaizad Shaari
Malaysian Life Seusia
1968 2013
Batik Cat Air
182 x 899.16 cm 100 x 74 cm

Pelukis dan Sulaiman Esa Din Omar
Karya Seni Ke Arah Tauhid Antara Dua Hidangan
1983 1991
Catan Media Campuran Media Campuran
161 x 230 cm 214 x 107 cm

Khalil Ibrahim
Pantai Timor – East Coast I
1978
Batik
111 x 126 cm

Info Kerjaya

Kerjaya yang sesuai diceburi dalam bidang ini ialah:
• Pengarah atau Kurator Balai Seni Negara (BSN) yang mempunyai peranan

melaksanakan pameran, seminar, forum, bicara tokoh dan bengkel seni.
• Pengarah galeri seni yang menghimpunkan koleksi karya peribadi bernilai komersial.
• Pengarah seni yang berperanan menyumbang idea dalam menterjemahkan papan

cerita (story board) dalam bidang industri kreatif negara.
• Tenaga pengajar sama ada di sekolah, Institut Kemahiran atau Institut Pengajian

Tinggi (IPT).
• Artis mural, artis sepenuh masa dan ilustrator.

40