พระพิธีธรรม

กองพิธกี ารศพที่ไดร้ ับพระราชทาน

Royal Sponsored Funeral Service Division

พระพิธีธรรม

กลุ่มพิธกี ารศพท่ไี ด้รับพระราชทาน
สานกั งานวฒั นธรรมจังหวดั สุราษฎรธ์ านี



ก า ร ส ว ด พ ร ะ อ ภิ ธ ร ร ม เ ป็ น พิ ธี ก ร ร ม ที่ เ กี่ ย ว ข้ อ ง โ ด ย ต ร ง กั บ
พทุ ธศาสนิกชนท้ังหลาย เมื่อมีบคุ คลใดถึงแก่กรรมผู้เป็นญาตหิ รือคนใกล้ชิด
จะจัดให้มีการสวดพระอภิธรรมเพื่อบาเพ็ญกุศลให้กับผู้วายชนม์สาหรับ
ผู้ส้ินชีวิตท่ีมีฐานันดรศักดิ์ ชั้นยศ หรืออยู่ในหลักเกณฑ์เทียบเกียรติยศ
พระราชทานแก่ พระศพและศพของสานักพระราชวังหรือทรงพระกรุณา
โปรดเกล้า ฯ เป็นกรณีพิเศษน้ัน จะได้รับพระราชทาน พระบรมราชา
นุเคราะห์ พระราชานุเคราะห์ พระอนุเคราะห์ ในการสวดพระอภิธรรมศพ
พระสงฆ์ท่ีทาหน้าท่ีในงานดังกล่าวน้ีเรียกว่า “พระพิธีธรรม” วัดท่ีมีการ
พระราชทานแต่งต้ังพระพิธีธรรม ปัจจุบันมีอยู่ ๑๐ พระอาราม
ในกรุงเทพมหานคร ได้แก่ วัดราชสิทธาราม วัดอนงคาราม วัดประยุรวงศาวาส
วัดจักรวรรดิราชาวาส วัดระฆังโฆสิตาราม วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฏ์
วัดสระเกศ วัดบวรนิเวศวิหาร วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม วัดสุทัศน์
เทพวราราม และ ๑๑๒ พระอาราม ในส่วนภมู ภิ าค

1

2

ความเปน็ มาของพระพธิ ธี รรม

การสวดพระอภิธรรม เป็นประเพณีท่ีมีมาแต่โบราณ เมื่อมีบุคคลใด
บุค ค ล ห น่ึ ง ซ่ึ ง นั บถื อ พ ร ะ พุ ท ธศ า ส น า เสี ย ชี วิ ตล ง ก็ จ ะ มี ก า ร จั ด ใ ห้
สวดพระอภิธรรมขึ้น เพ่ือเป็นการบาเพ็ญกุศล และอุทิศผลบุญน้ันให้แก่
ผู้ท่ีล่วงลับ พิธีสวดพระอภิธรรมจะนิมนต์พระสงฆ์สวด จานวน ๔ รูป
สวดจานวน ๓ คืน ๕ คืน ๗ คืน หรือตามแต่กาลังศรัทธาของเจ้าภาพนั้น ๆ
ตามประเพณีนิยมสวด ๔ จบ โดยใช้พระอภิธรรม ๗ คัมภีร์ เป็นบทสวดมา
แต่เดิม ในระยะหลัง ๆ การสวดพระอภิธรรมได้พัฒนาออกไปมาก มีการนาเอา
บทสวดอื่น ๆ มาใช้สวด เช่น สวดพระอภิธรรมมัตถะสังคหะ สวดพระมาลัย
สวดสหสั สนยั สวดแปล เปน็ ต้น

พระสงฆ์ท่ีสวดพระอภิธรรมในงานศพต่าง ๆ น้ัน สวดในงานของ
ราษฎร์ทั่วไป จะใช้พดั ที่เรียกว่า พดั รอง ต้ังสวดท้ัง ๔ รูป ทานองการสวดก็เป็น
ทานองเรยี บ ๆ แต่การสวดในงานศพของหลวง หรือสวดในงานพระบรมราชานุเคราะห์
พระราชานุเคราะห์ และพระอนุเคราะห์ ใช้พัดยศท่ีเรียกว่า พัดพระพิธีธรรม
ทานองที่สวดเป็นทานองหลวงมีทานองท่ีแตกต่างกันไปแต่ละสานัก พระสงฆ์
ท่ีทาหน้าที่สวดพระอภิธรรมในงานพระศพ และสวดงานศพในพระบรมราชานุเคราะห์
พระราชานุเคราะห์ และพระอนเุ คราะห์ปจั จบุ ันนเ้ี รยี กว่า พระพธิ ีธรรม

3

พระพิธีธรรม

พระพิธีธรรม หมายถึง พระสงฆ์ในพระพุทธศาสนาท่ีมีความรู้
ความสามารถในอันที่จะประกอบพิธีต่าง ๆ ทางพระพุทธศาสนาโดยเฉพาะ
เกีย่ วกับการสวดในงานพระราชพธิ ีตา่ ง ๆ แต่เดิมมาน้ัน พระสงฆ์ดงั กล่าวปฏิบตั ิ
เก่ียวกับพิธตี ่าง ๆ คอื

๑. ทาหน้าท่ีสวดอาฏานาฏิยสูตร ในการพระราชพิธีสัมพัจฉรฉินท์
ซ่ึงในปัจจุบันพระราชพิธีดังกล่าวได้ถูกยกเลิกไปแล้ว คงเหลืออยู่แต่ในงาน
ศาสนพิธขี องท้องถน่ิ ทเ่ี รียกกนั วา่ สวดภาณยกั ษ์

๒. ทาหน้าที่สวดจตุรเวท คือ การสวดพระปริตรที่หอพระศาสตราคม
ในพระบรมมหาราชวัง เพอื่ ทาน้าพระพทุ ธมนต์ถวายพระบาทสมเดจ็ พระเจ้าอยู่หัว

๓. ทาหน้าท่ีสวดพระอภิธรรม ในการศพทั้งที่เป็นงานหลวงท้ังที่เป็น
งานในพระบรมราชานเุ คราะห์ และงานในพระราชานเุ คราะห์

๔. ทาหน้าท่ีสวดภาณวารในการพิธีมงคล เช่น การสวดในพิธีพุทธาภิเษก
เทวาภิเษก หรือมังคลาภเิ ษก เป็นตน้

4

พระพิธีธรรมในอดีตและในปัจจุบัน มีเฉพาะแต่ในพระอารามหลวง
เท่านั้น ด้วยเหตุท่ีพระอารามเหล่าน้ัน ตั้งอยู่ใกล้พระบรมมหาราชวัง สะดวกใน
การนิมนต์มาสวดในงานของหลวงก็อาจเป็นได้ เพราะการเดินทางในสมัยก่อน
มีความลาบาก อีกประการหน่ึง คือ พระสงฆ์ที่ประจาอยู่ในพระอารามหลวง
เป็นผู้รอบรู้ขนบธรรมเนียมงานหลวง รู้วิธีการสวด วิธีการประกอบพิธีต่าง ๆ
ปัจจุบันนี้ตาแหน่ง มีอยู่ ๑๐ พระอาราม ในกรุงเทพมหานคร ได้แก่ วัดราชสิทธาราม
วัดอนงคาราม วัดประยุรวงศาวาส วัดจักรวรรดิราชาวาส วัดระฆังโฆสิตาราม
วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฏ์วัดสระเกศ วัดบวรนิเวศวิหาร วัดพระเชตุพนวิมล
มังคลาราม วัดสุทศั น์เทพวราราม และ ๑๑๒ พระอาราม ในสว่ นภูมภิ าค

5

แตเ่ ดมิ มาพระพิธธี รรมมภี ารกจิ หลายประการ
๑. สวดอาฏานาฏิยปริตร ในการพระราชพิธีสัมพัจฉรฉินท์
(พิธีตรุษ) ทเ่ี รยี กว่า สวดอฏั นา หรอื สวดภาณยักษพ์ ิธอี าพาธพินาศ
๒. สวดภาณวาร คือ การสวดบทพระธรรมที่จัดเป็นหมวดหมู่เช่น
สวดพระปริตร ๗ ตานาน ๑๒ ตานาน หรือสวดธรรมคาถาในพธิ ีพุทธาภิเษก
เทวาภิเษก มงั คลาภเิ ษก เปน็ ต้น
๓. สวดพระอภิธรรม ๗ คัมภีร์ ในพิธีการศพ เช่น สวดประจายาม
คือ การสวดพระอภิธรรมตามธรรมเนียม ซึ่งแต่โบราณ มีการสวดหนึ่งยาม
สองยาม สามยาม สี่ยาม ในพิธีการพระศพ จะสวด ตลอดส่ียาม จึงเรียกว่า
สวดประจายาม การสวดพระอภิธรรมดังกล่าว ปัจจุบันพัฒนาออกไปเป็น
สวดพระอภธิ รรมมตั ถะสงั คหะ ๙ ปรจิ เฉท สวดสหัสนยั สวดพระมาลัย
๔. สวดพระอภิธรรมในเวลาเคลื่อนพระศพ เช่น สวดในการเชิญ
พระศพออกจากพระบรมมหาราชวังไปยังพระเมรทุ ้องสนามหลวง เปน็ ตน้
๕. สวดพระอภิธรรมหน้าไฟ คือ การสวดพระอภิธรรมในช่วง
การพระราชทานเพลิงศพ โดยสวดบนซ่างเมรุ สวดทซ่ี ่างสี่มมุ เมรุ
๖. สวดจตุรเวท คือ การเจริญพระพทุ ธมนตเ์ จ็ดตานาน ในวันพระ
๘ ค่า ๑๔ ค่า ๑๕ ค่า ท่ีหอศาสตราคม ในพระบรมมหาราชวัง เพ่ือทา
นา้ พระพทุ ธมนต์ถวายพระบาทสมเด็จพระเจา้ อยู่หัว
ในปัจจุบันน้ี พระราชพิธีสัมพัจฉรฉินท์ไดถ้ ูกยกเลิกไปแล้ว ภารกิจ
ของพระพิธีธรรม คือ การสวดพระอภิธรรมในการพระศพ และการศพ
ในพระบรมราชานุเคราะห์ พระราชานุเคราะห์ พระอนุเคราะห์ การสวดจตุรเวท
เพื่อทาน้าพระพุทธมนตแ์ ละสวดในกรณีมีการพระราชพิธีพิเศษ เช่น พธิ ีเสก
ทาน้าพระพุทธมนต์ เป็นต้น ตามที่ฝ่ายพิธีกองศาสนูปถัมภ์ กรมการศาสนา
ออกฎีกานิมนต์

6

ทานองการสวดพระอภิธรรมของพระพิธีธรรมนั้น แตกต่างจาก
การสวดพระอภิธรรมท่ัว ๆ ไป ในแต่ละพระอารามจะมีทานองเป็นของ
ตนเอง มีการฝึกหัด ฝึกฝน ฝึกซ้อมกัน เพ่ือความคล่องแคล่วพร้อมเพรียง
และความไพเราะในการสวด ในปจั จบุ ันน้ี ทานองท่พี ระพิธธี รรมสวดบทสวด
ต่าง ๆ สรุปแล้วมี ๔ ทานอง คือ

๑) ทานองกะ แยกเป็น ๒ ลักษณะ คือ กะเปิด เป็นการสวดที่เน้นการ
ออกเสียงคาสวดชัดเจน และกะปิด เป็นการสวดที่เน้นการสวดเอื้อนเสียง
ยาวต่อเนื่องกนั ตลอดทงั้ บท ไมเ่ นน้ ความชัดเจนของคาสวด

๒) ทานองเล่ือนหรือทานองเคลื่อน ได้แก่ การสวดที่ว่าคาไม่เน้นความ
ชัดเจนของคาสวด และเออ้ื นเสยี งทานองตดิ ต่อกนั ไปโดยไม่ใหเ้ สียงขาดตอน

๓) ทานองลากซุง ได้แก่ การสวดที่ต้องออกเสียงหนักในการว่าคาสวด
ทุก ๆ ตัวอักษรเอ้ือนเสยี งทานองจากหนักแลว้ จึงแผ่วลงไปหาเบา

๔) ทานองสรภัญญะ ได้แก่ การสวดท่ีว่าคาสวดชัดเจนและมีการเอ้ือน
ทานองเสียงสงู - ต่าไปพรอ้ มกบั คาสวดน้นั ๆ

7

อุปกรณ์ในพิธสี วดพิธีธรรม

การสวดพระอภิธรรมในพิธีการพระศพ หรือพิธีงานศพในพระบรมราชานุ
เคราะห์ จะต้องมีอุปกรณ์ในพิธีโดยเฉพาะ เม่ือได้เห็นอุปกรณ์ในพิธีการก็จะทราบ
ได้ทันทีว่าเปน็ พธิ สี วดพระอภิธรรมงานศพหลวง อปุ กรณ์ตา่ ง ๆ มดี ังนี้

๑. ซา่ ง (สาซา่ ง คดซา่ ง) พระแท่นเตียงสวด เตียงสวดอาสน์สงฆ์ เป็นสถานที่
สาหรับพระพธิ ีธรรมนั่งสวดพระอภิธรรม ในงานพระศพ ณ พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท
จะมีการตั้งพระแท่นเตียงสวด ๒ พระแท่นทางมุขด้านทิศเหนือ ในงานพระเมรุมาศ
ท่ที อ้ งสนามหลวง จะมีท่สี าหรบั พระพิธีธรรมนง่ั สวดพระอภธิ รรมท่ีดา้ นมุมของเมรุ
เรียกว่า ซ่างหรือซ่างเมรุ
ใ น ง า น พ ร ะ บ ร ม ร า ช า นุ
เ ค ร า ะ ห์ พ ร ะ ร า ช า นุ
เคราะห์ พระอนุเคราะห์ท่ี
จัดตามวัดต่าง ๆ จะมี
อาสน์สงฆ์เป็นท่ีน่ังสวด
พระอภิธรรม แต่บางวัดก็
มีเตยี งสวดหรือมีซา่ งดว้ ย

๒. ต้พู ระธรรม ใชใ้ นเวลาสวด โดยตง้ั ไว้ด้านหน้าพระพิธีธรรมตู้พระธรรมน้ี
มีระเบียบการใช้ในงานหลวงต่าง ๆ คอื ตู้พระธรรม มี ๔ แบบ คอื ต้ทู องทบึ ตูป้ ระดบั
กระจก ตู้ลายรดนา้ ใหญ่ และลายรดน้าเลก็

8

๓ . คั ม ภี ร์ พ ร ะ อ ภิ ธ ร ร ม
แต่เดิมมาจะต้ังคัมภีร์พระอภิธรรมไว้
บนตู้พระธรรม ปัจจุบันน้ีมิได้นา
ออกวางบนตู้พระธรรมคงบรรจุอยู่ใน
ตู้พระธรรม และพระพิธีธรรมก็มิได้
อ่านคัมภีร์ในขณะสวดแต่ประการใด
และในการเชิญศพเวียนเมรุ พระสงฆ์
จะน่ังเสลี่ยงอ่านคัมภรี พ์ ระอภธิ รรม

๔. พัดยศพระราชาคณะชั้นสามัญยก ใช้ต้ังติดตรงกลางตู้พระธรรม
มีการสันนิษฐานว่าในการพระศพ ในกรณีท่ีพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว และ
สมเด็จพระนางเจ้าฯพระบรมราชินีนาถ เสด็จมาทรงบาเพ็ญพระราชกุศลเป็นการ
ส่วนพระองค์พระสงฆ์ต้องถวายอดิเรก และพระสงฆ์ท่ีจะถวายอดิเรกได้ ต้องเป็น
พระราชาคณะ ตอ้ งใช้พดั ยศ เนื่องจากแต่ก่อนพระราชาคณะมีจานวนน้อย อาจทา
ให้ไม่สามารถหาพัดยศได้ทันจึงจัดพัดยศมาตั้งเตรียมไว้ และเหตุที่ใช้พัดยศ
พระราชาคณะชัน้ สามญั ยก ซง่ึ เปน็ พดั ยศพระราชาคณะช้นั ต้นนี้ เพราะมีธรรมเนียม
ว่าพระสงฆ์ที่มีสมณศักดิ์สูง สามารถใช้พัดยศสมณศักด์ิช้ันต่ากว่าได้ การตั้งพัดยศ
จงึ ไว้คงถือตามธรรมเนยี มเดมิ และถอื เป็นเอกลกั ษณง์ านหลวงอีกประการหนง่ึ ดว้ ย

9

๕. พัดพระพิธีธรรม การสวดในงานพิธีศพต่าง ๆ พระสงฆ์นิยมใช้พัดต้ัง
ตรงหน้าในขณะทาการสวด พระพธิ ีธรรมมีพดั ประจาตาแหน่งท่ีเรียกว่า พดั พระพิธี
ธรรม ใช้ต้ังตรงหน้าเวลาสวดพัดพระพิธีธรรมน้ี มีจานวน ๔ ด้าม ลักษณะเป็นพัด
หน้านาง แต่ละด้ามมีสีต่าง ๆ กัน คือ สีเหลือง สีแดง สีน้าเงิน และสีเขียว เป็นผ้า
แพรสีพ้ืนเหมือนกันท้ังสองด้าน ปักไหมทองเป็นลักษณะคล้ายรัศมีจากใจกลางพัด
ด้ามเป็นไม้ลักษณะตับคาบใบพัดไว้ ตรงกลางทาไม้เป็นแผ่นรูปวงกลมรีแกะ
ตัวอักษรด้วยมุกคาว่า พระพิธีธรรม แล้วฝงั ลงในเน้ือไม้ ยอดพัดและส้นพัด เป็นงา
(ปัจจบุ ันเปลยี่ นเปน็ วัสดคุ ล้ายงาแล้ว)

10

ขอ้ มลู จาก

กรมการศาสนา กระทรวงวฒั นธรรม. พระพธิ ธี รรม. กรุงเทพมหานคร :
โรงพิมพม์ หาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลยั . 2561

กรมการศาสนา กระทรวงวัฒนธรรม. หนังสอื พระพิธีธรรม. กรงุ เทพมหานคร :
โรงพมิ พช์ มุ ชนสหกรณก์ ารเกษตรแหง่ ประเทศไทย จากดั . 2561

พอเพยี ง วินยั สจุ ริต จติ อาสา

“ใชท้ รพั ยากรอยา่ งรคู้ ุณคา่ รกั ษาวนิ ยั ไม่ทุจรติ จิตอาสา”

https://www.facebook.com/funeral.suratthani

สานกั งานวัฒนธรรมจงั หวดั สรุ าษฎร์ธานี (ชัว่ คราว) โรงเรียนศรีมลิ นิ ท์อนสุ รณ์
๑๒๐/๒๓๐ หมู่ ๑ ถ.วัดโพธ-ิ์ ในลกึ ต.มะขามเตี้ย อ.เมืองฯ. จ.สุราษฎร์ธานี

โทรศพั ท์ ๐ ๗๗๓๑ ๓๖๓๕ , โทรสาร ๐ ๗๗๓๑ ๓๖๓๖