ขุนช้างขุนแผน

ขุนช้าขุนแผน

นางวันทอง
ขุนแผน /พรายแก้ว

คำนำ หนังสือเล่มนี้เป็นส่่วนหนึ่งของรายวิชาเทคโนโลยี

และนวัตกรรมสร้างสรรค์ด้านภาษาและวัฒนธรรมเพื่อ

การเผยแพร่ สาขาวิชาภาษาไทย มหาวิทยาลัยราชภัฏ

พระนคร

โดยมีเนื้อหาเกี่ยวกับวรรณคดีไทยเรื่องขุนช้าง

ขุนแผน เช่น ข้อมูลทั่วไป ลักษณะคำประพันธ์ ลักษณะ

ตัวละคร เป็นต้น

ผู้เขียนขอขอบคุณอาจารย์กิตติศักดิ์ คงพูน และผู้ที่

มีส่วนเกี่ยวข้องที่ให้คำปรึกษา คำแนะนำ จนทำให้การจัด

ทำหนังสือฉับนี้ สำเร็จลุล่วงไปได้ด้วยดี และผู้จัดทำหวัง

เปฝ้นอย่างยิ่งว่า หนังสือเล่มนี้จะเป็นประโยชน์แก่ผู้ที่มี

ความสนใจสืบไป

นางสาวจุฑามาศ โพธิ์แก้ว
ผู้จัดทำ

ความเป็นมา

เรื่องขุนช้างขุนแผน มีผู้สันนิษฐานว่าเป็นเรื่องจริงที่เกิดขึ้นในแผ่นดินสมเด็จ

พระรามาธิบดีที่ ๒ และเล่ากันต่อ ๆมาจนกลายเป็นนิยายพื้นเมืองของเมือง

สุพรรณบุรี ต่อมาได้มีผู้นำเรื่องขุนช้างขุนแผนมาแต่งเป็นกลอนเสภเพื่อใช้ในการ
ขับเสภา จึงทำให้เรื่องนี้เป็นที่นิยมและแพร่หลายมากขึ้น ครั้นเสียกรุงแล้วบางตอน
ก็สูญหายไป บางตอนยังมีต้นฉบับเหลืออยู่ เรื่องไม่ติดต่อกัน พระบาทสมเด็จ

พระพุทธเลิศหล้านภาลัยโปรดเกล้าฯ ให้กวีหลายคนช่วยกันรวบรวมและแต่งขึ้น
เรียกว่า เสภาหลวง

การชุมนุมกวีครั้งนั้นจึงเป็นการประกวดฝีปากเชิงกลอนอย่างเต็มที่
ทำให้เสภาเรื่องขุนช้างขุนแผน มีความไพเราะเพราะพริ้งมากอย่างไรก็ตามได้มีนักขับ

เสภา ระยะหลังได้แต่งเสภาเรื่องขุนช้างขุนแผน ขึ้นอีกหลายสำนวนเพื่อใช้ขับเสภา

เป็นตอน ๆ ใน พ.ศ. 2460 หอพระสมุดวชิรญาณได้ชำระหนังสือเสภาเรื่องขุนช้าง

ขุนแผนขึ้นเพราะมีเสภาเรื่องขุนช้างขุนแผนหลายฉบับ ทั้งฉบับหลวงและฉบับราษฎร

โดยมีสมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพและกรมหมื่นกวีพจน์สุปรีชา
ทรงเป็นประธานการชำระได้คัดเลือกเอาสำนวนที่ดีที่สุดมารวมกันจนครบทุกตอน

บางตอนก็ไม่สามารถทราบนาม

ลักษณะ
คำประพันธ์

เรื่องขุนช้างขุนแผนเป็นคำประพันธ์ ประเภทกลอนเสภาซึ่งมีลักษณะคำ

ประพันธ์คล้ายกลอนสุภาพ 43 ตอน ซึ่งมีอยู่ 8 ตอนที่ได้รับการยกย่อง

ว่าแต่งดียอดเยี่ยมจากวรรณคดีสมาคม อันมีสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์
กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงเป็นประธานโดยลงมติเมื่อ พ.ศ. 2474

และตอน ขุนช้างถวายฎีกาเป็นหนึ่ง ในแปดตอนที่ ได้รับการยกย่อง

คุณค่าด้านสังคม

แสดงค่านิยมและความเชื่อของคนในสังคมสมัยอยุธยา
ซึ่งแม้ว่าจะไม่อาจประเมินข้อเท็จจริงทางสังคมได้เช่นเดียวกันกับ

เอกสารทางประวัติศาสตร์ แต่วรรณคดีเรื่องนี้ก็เป็นภาพสะท้อน
ที่แสดงให้เห็นโลกทัศน์ของครอบครัวขุนนางในสมัยกรุงศรีอยุธยา

และรัตนโกสินทร์ว่ามีความจงรักภักดีต่อองค์พระมหากษัตริย์
อย่างสุดสูงเพียงใด สะท้อนให้ว่าในสังคมสมัยนั้นกษัตริย์ในระบอบ

สมบูรณาญาสิทธิราชยึ่งมีอำนาจอยู่เหนือกฎหมายและสะท้อนให้

เห็นในสมัยนั้นจะมีการตีฆ้องบอกเวลาและจะมีเรื่องเกี่ยวความเชื่อ

เช่น เชื่อเรื่องภูตผีปีศาจ คาถาอาคม เรื่องโชคชะตาดวงของคน

แนวคิด

แนวคิดที่ปรากฏในขุนช้างขุนแผนนั้น แบ่งออกเป็นแนวคิดหลัก คือ

การสงคราม และความรัก ส่วนแนวคิดย่อย ในขุนช้างขุนแผน มีหลาย

แนว เช่น ชีวิตครอบครัว ความจงรักภักดีต่อพระมหากษัตริย์ ความรัก

ของแม่-ลูก เป็นต้น

จะเห็นได้ว่า เรื่องขุนช้างขุนแผนนี้กวีมุ่งนำเสนอชีวิตของคน ที่มี

ความรัก โลภ โกรธ หลง อย่างไม่สิ้นสุด ทำให้ชีวิตของคนไม่มีความสุข

หรือมีความสุขอยู่เพียงชั่วครู่ชั่วยามเท่านั้น

ลักษณะตัวละคร
เรื่องขุนช้างขุนแผน

1.ขุนแผน ขุนแผนเดิมชื่อพลายแก้วเป็นบุตรของ

ขุนไกรพลพ่ายและนางทองประศรีมีรูปร่าง

หน้าตางดงามคมสัน สติปัญญาเฉลียวฉลาด

ด้วยลักษณะนิสัยเป็นคนเจ้าชู้และมีคารม

คมคาย จึงง่ายต่อการพิชิตใจหญิงสาวที่ผ่าน
เข้ามาในชีวิตของพลายแก้ว มีดาบฟ้าฟื้นเป็น

อาวุธประจำตัว พาหนะคู่ใจคือม้าสีหมอก
ได้บวชเณรและเรียนวิชาที่วัดส้มใหญ่ แล้วย้าย

ไปเรียนต่อที่วัดป่าเรไลยจนสุดท้ายไปเป็นศิษย์

สมภารคง วัดแค มีความรู้ทางโหราศาสตร์

ปลุกผี อยู่ยงคงกระพันคาถามหาละลวยทำให้
ผู้หญิงรักตลอดจนวิชาจากตำรับพิชัยสงคราม

และยังมีความสามารถเทศน์ได้ไพเราะจับใจ
อีกด้วย ต่อมาสึกจากเณรแล้วแต่งงานกับ
นางพิมพาลาไลย ไม่นานก็ถูกเรียกตัวไปเป็น

แม่ทัพรบกับเชียงใหม่ ครั้นได้ชัยชนะกลับมา

ก็ได้เป็นขุนแผนแสนสะท้านแต่ปรากฏว่าภรรยา

แต่งงานใหม่กับขุนช้าง ภายหลังขุนแผนต้อง

โทษถูกจำคุกถึง 15 ปี จึงพ้นโทษ
และทำสงครามกับเชียงใหม่อีกครั้งเมื่อชนะกลับ

มาก็ได้ตำแหน่งเป็นพระสุรินทรฤาไชย เจ้าเมือง

กาญจนบุรี

2.ขุนช้าง ขุนช้างมีลักษณะรูปชั่วตัวดำหัวล้านมาแต่กำเนิด นิสัย

เจ้าเล่ห์เพทุบายเป็นบุตรของขุนศรีวิชัยและนางเทพทองซึ่งมี

ฐานะร่ำรวยมาก ขุนช้างแม้จะเกิดมาเป็นลูกเศรษฐีแต่ก็อาภัพ
ถูกแม่เกลียดชังเพราะอับอายที่มีลูกหัวล้าน จึงมักถูกแม่ด่าว่า
อยู่เสมอและไม่ว่าจะเดินไปทางใดก็จะเป็นที่ขบขันล้อเลียนของ

ชาวบ้านทั่วไปเสมอ พอเป็นหนุ่มก็ได้นางแก่นแก้วเป็นภรรยาอ
ยู่ด้วยกันได้ปีกว่านางก็ตาย จึงหันมาหมายปองนางพิมพิลาไลย

แต่นางไม่ยินดีด้วยและได้แต่งงานกับพลายแก้ว แต่ขุนช้างก็ยัง

ไม่ลดความพยายามคงใช้อุบายจนได้แต่งงานกับนางสมใจ

ปรารถนา ข้อดีของขุนช้าง คือรักเดียวใจเดียวและเลี้ยงดูนางวัน

ทองเป็นอย่างดีทำให้นางวันทองเริ่มเห็นใจขุนช้าง

3.นางวันทอง นางพิมพิลาไลยเป็นหญิงรูปงามแต่ปากจัดเป็นบุตรของ

พันศรโยธาและนางศรีประจัน ต่อมาได้แต่งงานกับพลายแก้ว

ซึ่งภายหลังมีลูกชายด้วยกัน คือ พลายงาม และได้เปลี่ยนชื่อ

เป็นนางวัน ต่อมานางถูกแม่บังคับให้แต่งงานใหม่กับขุนช้าง

ทำให้ถูกประณามว่าเป็นหญิงสองใจ นางวันทองเป็นคนที่ไม่

กล้าที่จะตัดสินใจ เมื่อมีคดีฟ้องร้องถึงสมเด็จพระพันวษา ซึ่ง

พระองค์ให้นางเลือกว่าจะอยู่กับใครแต่นางตัดสินใจไม่ถูกจึง

ถูกสั่งประหารชีวิต

นางวันทองมีลักษณะสาวชาวบ้านจึงเป็นคนซื่อ ไม่ค่อย

ฉลาดเท่าใดนัก ทำอะไรก็ทำตามประสาหญิงชาวบ้าน แต่

สังคมไทยมีความจำกัดให้ผู้หญิงอยู่ในกรอบของประเพณี
จึงทำให้ดูเหมือนว่านางวันทองไม่รักนวลสงวนตัว อย่างไร

ก็ตาม นางวันทองก็ยังมีภาพลักษณ์ด้านดีที่เห็นได้ชัด
คือ ความละเอียดอ่อน ไม่ว่าจะเป็นในเรื่องการรับรู้ถึงความดี

ของผู้อื่นที่ปฏิบัติต่อนาง ดังจะเห็นได้จาก ถึงแม้นางจะไม่ได้

รักขุนช้างแต่ด้วยความดีของขุนช้างและความผูกพันที่อยู่กัน

มา 15 ปี ทำให้นางเป็นห่วงเป็นใยความทุกข์สุข และความ

รู้สึกของขุนช้างไม่น้อย นางวันทองยังเป็นแม่ที่ดี คือเมื่อเห็น

ลูกกำลังกระทำผิดก็ไม่เห็นดีเห็นงามด้วย ดังจะเห็นได้จาก

ตอนที่พลายงามบุกขึ้นเรือนขุนช้างในยามวิกาล นอกจากนี้

นางวันทองยังเป็นคนกล้าที่จะยอมรับชะตากรรมของตัวเอง
มีน้ำใจเมตตา และให้อภัยโดยไม่เคียดแค้น

สมเด็จพระพันวษา เป็นพระมหากษัตริย์แห่งกรุง
ศรีอยุธยายุคนี้เป็นยุคที่บ้านเมืองเจริญรุ่งรือง มีความ
อุดมสมบูรณ์ราษฎรทั้งหลายอยู่กันอย่างร่มเย็นเป็นสุข
บรรดาประเทศใกล้เคียงก็อ่อนน้อมเพราะยำเกรงบารมี
ครั้งสมเด็จพระพันวษานารากร ครองนครกรุงศรีอยุธยา

เกษมสุขแสนสนุกดังเมืองสวรรค์ พระเดชนั้นแผ่ไปในทิศา
เป็นปิ่นภพลบโลกโลกาครอบครองไพร่ฟ้าประชากร
เมืองขึ้นน้อยใหญ่ในอาณาเขตเกรงพระเดชทั่วหมดสยดสยอน

4.สมเด็จพระพันวษา ต่างประเทศขอบเขตพระนครชลีกรอ่อนเกล้าอภิวันท์
พร้อมด้วยโภไคยไอศูรย์ สมบูรณืพูนสุขเกษมสันต์
พระองค์ทรงทศพิราชธรรม ราษฎรทั้งนั้นก็ยินดี
สมเด็จพระพันวษามีนิสัยโกรธง่าย แต่พระองค์ก็นับว่า

เป็นพระมหากษัตริย์ที่มีความยุติธรรมต่อพวกทหาร เสนา

อำมาตย์ และราษฎรพอสมควร เมื่อมี คดีฟ้องร้องกัน ก็จะให้

มีการไต่สวนและพิสูจน์ความจริง

5.นางสายทอง นางสายทองเป็นพี่เลี้ยงนางพิมพิลาไลย ได้เลี้ยงดูกันมา

ตั้งแต่เด็ก ๆจึงมีความรักใคร่สนิทสนมกันมากเหมือนพี่น้อง

แท้ๆนางช่วยเป็นแม่สื่อให้พลายแก้วกับนางพิมพิลาไลย รักกัน

และรู้เห็นเป็นใจให้ทั้งสองแอบไปพบกันหลายครั้งต่อมานางก็
ตกเป็นภรรยาของพลายแก้วนางสายทองเป็นเพื่อนคอยปลอบ

ใจยามที่นางพิมพิลาไลยโศกเศร้าเพราะความอาลัยรักและ

ห่วงใยพลายแก้วที่จากไปทำสงครามในแดนไกลแต่นางไม่ได้มี

โอกาสอยู่ร่วมกับพลายแก้ว อย่างใกล้ชิดในฐานะสามีภรรยา

เลยแม้ว่าพลายแก้วจะมีหน้าที่ราชการสูงขึ้น ได้เป็นขุนแผน

แสนสะท้าน และได้เลื่อนเป็นพระสุรินทรฤาไชย นางสายทอง

ก็ยังอยู่กับนางศรีประจัน แม่ของนางพิมพิลาไลยเช่นเดิม

6.นางลาวทอง นางลาวทอง เป็นลูกของแสนคำแมน นายบ้านจอมทอง

แห่งเชียงใหม่ แม่ชื่อนางศรีเงินยวงพ่อยกนางให้เป็นภรรยา

ของพลายแก้วเพื่อตอบแทนบุญคุณที่กองทัพของพลายแก้วไม่

ได้รุกรานผู้คนในหมู่บ้านให้เดือดร้อนพลายแก้วพานางกลับมา

ที่กรุงศรีอยุธยา ด้วย เมื่อได้ตำแหน่งขุนแผนแสนสะท้านแล้ว

ก็พานางไปที่สุพรรณบุรี ครั้นได้พบกับนางวันทองก็โต้เถียงกัน

อย่างรุนแรงขุนแผนโกรธที่นางวันทองพูดก้าวร้าวล่วงเกิน
จึงพานางลาวทองไปอยู่ที่กาญจนบุรีต่อมานางป่วยหนัก

ขุนแผนจึงออกจากวังมาเยี่ยมทำให้ขุนช้างมีโอกาสใส่ความ

ขุนแผนนางจึงถูกพรากเข้าไปอยู่ในวังทำหน้าที่ปักสะดึงกรึง

ไหมแต่เมื่อขุนแผนขออภัยโทษให้นางเป็นอิสระ
สมเด็จพระพันวษาก็ไม่พอใจสั่งจำคุกขุนแผนไว้ นางลาวทอง

จึงต้องพลัดพรากจากขุนแผนเป็นเวลานานถึง 16 ปีจนกระทั่ง

ขุนแผนพ้นโทษจึงได้กลับมาอยู่ด้วยกันอีก

7.นางบัวคลี่ นางบัวคลี่ เป็นลูกสาวของหมื่นหาญกับนางสีจันทร์
นางมีรูปโฉมงดงามราวกับสาวชาววังเจ้าเมืองกรมการแห่ง

กาญจนบุรีรู้กิตติศัพท์ความงามของนางก็ส่งคนมาสู่ขอ
แต่พ่อของนางไม่ยอมยกให้ เมื่อขุนแผนเดินทางไปเสาะหาของ

3 อย่าง คือกุมารทองดาบฟ้าฟื้น ม้าสีหมอก ได้มาพบนางบัวคลี่

เข้าก็มีความพอใจและทำนายดูก็รู้ว่าลูกคนแรกที่เกิดกับนาง
จะเป็นผู้ชายขุนแผนจึงเข้าฝากตัวเป็นลูกสมุนกับพ่อของนาง

และได้นางเป็นภรรยา จนนางตั้งทองต่อมาพ่อของนางเห็นว่า

ขุนแผนมีวิชาอาคมเหนือกว่าก็เกรงว่าจะถูกยึดอำนาจจึงสั่งให้

นางบัวคลี่วางยาพิษฆ่าขุนแผนเสียนางก็เชื่อฟังพ่อยอมทำตาม

แต่ผีพรายของขุนแผนมาบอกขุนแผนจึงรู้ตัวก็แค้นเคืองที่นางคิด

ไม่ซื่อ จึงแกล้งทำเป็นถูกยาพิษและไม่สบาย ครั้นนางนอนหลับ

ก็ใช้มีดผ่าท้องของนางควักเอาลูกในท้องออกมาทำพิธีปลุกเสก

เป็นกุมารทอง

8.นางแก้วกิริยา นางแก้วกิริยา เป็นลูกของพระยาสุโขทัย กับนางเพ็ญ

จันทร์ พ่อพานางมาขายฝากให้เป็นทาสของขุนช้างเพื่อ นำเงิน

ไป ใช้หนี้ ขุนช้างนึกเอ็นดูจึงเลี้ยงนางไว้เป็นเหมือนน้องสาว

ขุนแผนหาของสำคัญสามอย่าง คือ ดาบฟ้าฟื้น กุมารทอง ม้าสี

หมอกได้ครบแล้ว คืนหนึ่งก็ขึ้นบ้านขุนช้างเพื่อลักตัวนางวันทอง

ไป แต่เข้าห้องผิดไปเข้าห้อง นางแก้วกิริยาและได้นางเป็น

ภรรยา ก่อน จากกันขุนแผนมอบแหวนให้นางไว้ดูต่างหน้าและ

ให้เงินไปไถ่ตัวกับขุนช้าง ตลอดเวลานางเป็นภรรยาที่ดีและ

ซื่อสัตย์ต่อขุนแผนเสมอ ยามที่ขุนแผนมีเคราะห์ต้องโทษถึงจำ

คุก นางก็ตามไปคอย ปรนนิบัติดูแลอยู่จนพ้นโทษซึ่งกินเวลาถึง

๑๕ ปีนางมีลูกชายกับขุนแผน คือ พลายชุมพล

9.นางทองประศรี นางทองประศรี เดิมเป็นชาวบ้านวัดตระไกรพอแต่งงานกับ
ขุนไกรพลพ่ายก็ย้ายไปอยู่กินด้วยกันที่สุพรรณบุรีแล้วให้กำเนิด

ลูกชายคนหนึ่งคือ พลายแก้ว เป็นหญิงที่มีน้ำใจเด็ดเดี่ยว ทรหด

อดทนในคราวที่ขุนไกรผู้เป็นสามีประสบเคราะห์กรรมถึงถูก

ประหารชีวิตนางทองประศรีรู้ข่าวก็รีบพาลูกหนีเข้าป่ามุ้งหน้าไป

หาญาติของขุนไกรที่กาญจนบุรีแล้วตั้งหน้าตั้งตาทำมาหากิน

อย่างขยันขันแข็งค่อยเก็บหอมรอมริบ จนมีฐานะดีขึ้นและ
เลี้ยงลูกชายคนเดียวอย่างเอาใจใส่ คอยอบรมสั่งสอนให้
เป็นคนดีอยู่เสมอ

10.นางศรีประจัน นางศรีประจัน เป็นแม่ของนางพิมหรือนางวันทอง นางเป็นคน

ปากจัด ด่าเก่ง และเอาแต่ใจตนเอง เมื่ิอขุนช้างมาบอกข่าวว่า
พลายแก้วตายและขู่ว่า นางวันทองจะต้องถูกจับกุมตัวเข้าวัง

เป็นม่ายหลวง นอกจากจะรีบแต่งงานใหม่เสีย แล้วขุนช้างก็เอา

เงินทองของมีค่ามาล่อใจ นางศรีประจันจึงคิดให้นางวันทอง
แต่งงานกับขุนช้าง แม้ว่านางวันทองกับคนอื่น ๆ จะพยายาม

คัดค้านแต่นางศรีประจันไม่สนใจ บังคับให้นางวันทองแต่งงาน

ใหม่กับขุนช้างจนได้ การกระทำของนางทำให้ลูกสาวต้องมีสามี

ถึงสองคน และมีเหตุวุ่นวายแย่งตัวนางวันทองกัน ผลสุดท้าย

นางวันทองถูกประหารชีวิต

11.พรายงาม พลายงาม มีต่าแหน่งราชการเป็น จมื่นไวยวรนาถ ซึ่งมักเรียก

สั้นๆ ว่า พระไวย เป็นลูกของขุนแผนกับนางวันทอง
แต่ไปคลอดที่บ้านของขุนช้าง ยิ่งโตพลายงามก็ยิ่งละหม้ายคล้าย

ขุนแผนมาก มีอุปนิสัยความสามารถคล้ายขุนแผน ข้อดีของ

พลายงามคือมีความสามารถในการออกรบท่าศึกสงคราม
พลายงามมีความกตัญญูตอนที่พลายงามไปช่วยพ่อขุนแผนที่คุก

โดยอาสาขอให้พ่อขุนแผนไปทัพด้วยและได้ชัยชนะกลับมา
ท่าให้พระพันวษายกโทษให้ ข้อเสียของพลายงาม คือ เป็นถึง

ขุนนางแต่ประพฤติตัวไม่เหมาะสม คือตอนที่ว่าพลายงามบุกขึ้น

เรือนขุนช้างในยามวิกาลเพื่อที่จะลักพาตัวแม่วันทองมาอยู่ด้วย

ท่าให้ขุนช้างโกรธจึงฟ้องถวายฎีกาและยังมีความเจ้าชู้ ตอนที่ว่า

พลายงามได้นางสร้อยฟ้าและนางศรีมาลาเป็นเมีย
แต่เจ้าชู้น้อยกว่าขุนแผน

เอกสารอ้างอิง

ซูไรดา เจะนิ.(2561). ขุนช้างขุนแผน.(ออนไลน์). เข้าถึงได้จาก: https://human.yru.ac.th/.
(วันที่สืบค้นข้อมูล: 11 กุมภาพันธ์ 2565)

________ . (2560). ตัวละครในวรรณคดีไทย. (ออนไลน์). เข้าถึงได้จาก: http://wannakade.blogspot.com/.
(วันที่สืบค้นข้อมูล: 11 กุมภาพันธ์ 2565)

ผู้จัดทำ

นางสาวจุฑามาศ โพธิ์แก้ว รหัส 018 ชั้นปีที่ 3 สาขาวิชาภาษาไทย