พระปฐมเจดีย์

รายงานการศึกษา
เรื่อง พระปฐมเจดีย์

จดั ทาโดย
นางสาว ปัญญาพร วงค์ตาผา รหัสนักศึกษา 64104322104
นางสาว ศรสวรรค์ ธงยศ รหสั นักศึกษา 64104322120
นาย อภนิ ันท์ บัวนาค รหัสนักศึกษา 64104322128
หลักสูตรศิลปศาสตร์บัณฑิต สาขาวชิ าทัศนศิลป์ ช้ันปี่ ท่ี 1

เสนอ
อาจารย์ นพดล ชาสงวน

รายงานนี้เป็ นส่วนหนงึ่ ของวชิ าประวัตศิ าสตร์ทัศนศิลป์ ตะวันออก
รหัสวชิ า 32011208 ภาคเรียนที่ 2 ปี การศึกษา 2565
มหาวทิ ยาลยั ราชภฏั สกลนคร

คานา
รายงานเล่มน้ีจดั ทาข้ึนเพ่อื เป็นส่วนหน่ึงของรายวชิ า ประวตั ิศาสตร์ทศั นศิลป์
ตะวนั ออก เพอ่ื ใหน้ กั ศกึ ษาและคนทส่ี นใจไดศ้ กึ ษาหาความรู้ เกี่ยวกบั เรื่องพระปฐม
เจดีย์ โดยไดศ้ กึ ษาผา่ นแหลง่ ความรู้จากเวบ็ ไซตต์ า่ งๆ โดยรายงานเลม่ น้ี มีเน้ือหา
ประวตั ิ ความเป็นมาและโครงสร้างของพระปฐมเจดีย์
ผูจ้ ดั ทาคาดหวงั เป็นอยา่ งยิง่ ว่าการจดั ทาเอกสารฉบบั น้ีจะมขี อ้ มลู ทเี่ ป็น
ประโยชนต์ อ่ ผทู้ ส่ี นใจศึกษาประวตั ศิ าสตร์ไทยเป็นอยา่ งดี

วดั พระปฐมเจดยี ์

วดั พระปฐมเจดียร์ าชวรมหาวหิ ารเป็นพระอารามหลวงช้นั เอกชนิดราชวรมหาวหิ าร ต้งั อยทู่ ี่ตาบลพระปฐม
เจดียอ์ าเภอเมืองนครปฐมจงั หวดั นครปฐมมจี ดุ เด่นท่ีสาคญั คือองคพ์ ระปฐมเจดียห์ รือพระ ธมเจดียซ์ ่ึงเป็น
เจดยี ท์ ใี่ หญ่และสูงท่สี ุด แห่งหน่ึงในประเทศไทย

ประวตั ิองค์พระปฐมเจดยี ์
พระปฐมเจดียเ์ ดมิ เรียกวา่ พระสมเจดยี ม์ ฐี านะเป็นมหาธาตหุ ลวงท้งั น้ีพระบาทสมเด็จพระจอมเกลา้

เจา้ อยู่หวั มพี ระราชวินิจฉยั วา่ อาจเป็นเจดียท์ ่ีสร้างข้นึ เมือ่ คราวที่พระสมณทตู ในพระเจา้ อโศกมหาราช
เดนิ ทางมาเผยแผศ่ าสนายงั สุวรรณภมู ิก็เป็นไดเ้ พราะพระเจดยี เ์ ดมิ มลี กั ษณะทรงโอควา่ หรือทรงมะนาวผา่ ซีก
แบบเดียวกบั พระสถูปสาญจี แตป่ รากฏว่ามียอดเป็นแบบปรางคซ์ ่ึงพระองคฯ์ มพี ระราชวนิ ิจฉยั วา่ อาจมี
เจา้ นายพระองคใ์ ดมาบรู ณะไวก้ เ็ ป็นไดซ้ ่ึงตรงกบั ความในศิลาจารึกหลกั ท่ี 2 (ศลิ าจารึกวดั ศรีชมุ ) ของพระ
มหาเถรศรีศรทั ธาอนั ไดก้ ล่าวไวว้ ่าพระมหาเถรศรีศรทั ธาฯ ทา่ นทรงไดแ้ วะมาบูรณะพระ ธมเจดียอ์ งคน์ ้ี
ก่อนที่ทา่ นจะเดนิ ทางกลบั เมอื งราดเมื่อคราวท่ีท่านเสดจ็ กลบั จากศกึ ษาศาสนาพทุ ธในประเทศศรีลงั กาท้งั น้ี
พระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา้ เจา้ อยู่หวั จงึ พระราชทานนามใหม่ว่าพระปฐมเจดียใ์ นเรื่องน้ีนกั ประวตั ิศาสตร์
และนกั โบราณคดบี างท่านไดร้ ะบวุ ่าพระปฐมเจดยี ไ์ มไ่ ดเ้ ป็นเจดียท์ ี่เกา่ ที่สุดของสุวรรณภูมิ แต่เป็นพระ
มหาธาตหุ ลวงในยคุ ทวารวดีมากกวา่ เน่ืองดว้ ยเหตุผลประกอบหลายประการโดยเฉพาะการคน้ พบ เจดียท์ ี่มี
อายุเกา่ แก่กวา่ พระสมเจดียแ์ ละหลกั ฐานลายลกั ษณ์อกั ษรทร่ี ะบุวา่ "พระเจดยี อ์ งคน์ ้ีเดิมขอมเรียกพระ ธมซ่ึง
ไม่วา่ จะเป็นชาวขอมจริงๆหรือชาวลวรัฐซ่ึงสมยั น้นั เรากเ็ รียกว่าขอมเช่นขอมสบาดโขลญลาพงคาว่า ธม
สาหรบั ชาวขอมน้นั แปลว่าใหญต่ รงกบั คาเมืองว่าหลวงซ่ึงเรากเ็ รียกพระนคร ธ มวา่ พระนครหลวงดว้ ย
เหตผุ ลเดยี วกนั นอกจากน้ีวดั พระปฐมเจดยี ย์ งั เป็นทีพ่ ระบรมราชสรีรางคารพระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกลา้
เจา้ อยหู่ วั พระสรีรางคารพระนางเจา้ สุวทั นาพระวรราชเทวใี นรัชกาลที่ 6 และพระสรีรางคารสมเด็จพระเจา้
ภคินีเธอเจา้ ฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพณั ณวดซี ่ึงบรรจไุ วท้ ่ีผนงั เบ้อื งหลงั พระร่วงโรจนฤทธ์ิท่ีพระ
วหิ ารทศิ เหนือองคพ์ ระปฐมเจดีย์

พระปฐมเจดยี ์
องคพ์ ระปฐมเจดยี ไ์ ม่เคยมีนกั โบราณคดีมาขดุ คน้ ทาการศึกษาเป็นหลกั ฐาน คงมแี ตพ่ ระบาทสมเดจ็

พระจอมเกลา้ เจา้ อยูห่ วั ทรงใหท้ าการขุดลงไปภายในซากเจดยี ์ พบอฐิ หลายขนาด หลายรุ่น จึงทรงพิเคราะห์
ว่าเจดียอ์ งคน์ ้ีเป็นเจดยี เ์ ก่าแก่ ท่มี ีการสร้างเสริมตอ่ เตมิ มาหลายคร้ัง สมยั ทพ่ี ระองคท์ รงทอดพระเนตรคร้งั
แรกน้นั พระเจดียเ์ ป็นฐานกลม แตม่ ยี อดเป็นปรางคซ์ ่ึงเป็นส่วนท่ีทาข้ึนใหม่ ยอดเจดยี เ์ ดมิ หกั ไป จึงใหท้ า
การบรู ณะใหง้ ดงามสูงใหญ่แลว้ ใหช้ ่ือวา่ "พระปฐมเจดยี "์

อดีตพระปฐมเจดยี ์เมื่อประมาณ พ.ศ. 300-1000

องค์พระปฐมเจดยี ์รูปแบบที่ 1 น่าจะเกดิ ข้นึ ระหว่าง พ.ศ. 300 - 1000 ซ่ึงมขี อ้ มูลประกอบ ดงั น้ี
-ระยะน้ีอินเดียกาลงั นิยมศิลปะแบบคปุ ตะ สถปู ที่เมอื งสาญจิ มชี ื่อเสียงมาก เม่ือพระพุทธศาสนาจากอนิ เดยี
เผยแผเ่ ขา้ มาในสุวรรณภูมิ มีการสร้างสถูปบรรจุพระบรมสารีริกธาตขุ ้ึน แบบสถูปก็น่าจะเป็นเชน่ เดียวกบั
ของอินเดียสมยั น้นั ดว้ ย
-หินและอิฐเป็นวสั ดุทีน่ ิยมนามาก่อสร้างกัน แต่ทนี่ ครปฐมเป็นภมู ิประเทศทีไ่ มม่ ภี เู ขาหิน วสั ดุทีส่ รา้ งเป็น
องคเ์ จดียส์ ่วนใหญ่ จึงเป็นอิฐดนิ เผา
- การเคารพสถปู หรือพระธาตุ นิยมกระทาการเดนิ เวยี นรอบ หรือ ทกั ษิณาวตั ร สถปู แบบสาญจิจงึ มที ี่เดนิ
เวยี นรอบไดท้ ้งั ตอนล่างและตอนบน รูปร่างจึงงา่ ยๆไมซ่ บั ซ้อน เป็นทรงฟองน้ารูปคร่ึงวงกลมเป็นหลกั พระ
เจดียอ์ งคแ์ รกท่ีนครปฐมจึงควรมีลกั ษณะเดยี วกนั กบั สถูปท่เี มอื งสาญจิ
ในอนิ เดยี เม่อื มอี ายปุ ระมาณ 500 ปี กพ็ งั ลง

ภาพพระปฐมเจดียไ์ ดร้ ับการบูรณะ คร้ังที่ 1

องค์พระปฐมเจดีย์แบบท่ี 2 น่าจะเกดิ ข้นึ ในราว พ.ศ.1,000 - 1,600
หลงั จากองค์แรกไดพ้ งั ทลายลงแลว้ พทุ ธศาสนิกชนกลุ่มถดั มาไดม้ าสร้างเจดยี ต์ รงที่เดมิ
- ในช่วงน้ีกษตั ริยร์ าชวงศป์ าละ แห่งอินเดียรุ่งเรือง รูปแบบศลิ ปกรรมใดๆ ไม่วา่ พระพุทธรูปและสถูปเจดยี ์
จะมลี กั ษณะต่างจากราชวงศค์ ปุ ตะทแ่ี ลว้ มาบา้ ง สมยั น้ีเริ่มมีเร่ืองของดอกบวั ซ่ึงเป็นฐานทพ่ี ระพุทธเจา้
ประทบั นง่ั และเดินตามพทุ ธประวตั เิ ขา้ มาเป็นองคป์ ระกอบในการก่อสรา้ งเจดีย์ ฐานเจดยี ก์ ลม และแปด
เหลยี่ มทึบเป็นผนงั หรือหนา้ กระดานเป็นชว่ งๆ แต่ละชอ่ งอาจจะประดบั ดว้ ยภาพป้ันเรื่องราวเกยี่ วกบั
พระพทุ ธเจา้ หรือพระพุทธรูปสลบั กบั ฐานรูปกลีบบวั หรือ"บวั วลยั " เป็นช้นั ๆ ถดั ข้นึ ไปเป็นลานทกั ษิณา
วตั รไดร้ อบองคส์ ถปู ตวั สถปู เป็นองคร์ ะฆงั คว่า มบี ลั ลงั กส์ ี่เหลีย่ มเป็นส่วนถดั ไป ต่อดว้ ยส่วนยอดเป็นกา้ น
ฉตั ร และตวั ฉตั รทาเป็นช้นั ๆลดหลนั่ กนั ข้ึนไปจรดยอดดอกบวั ตมู และอาจมเี จดยี ข์ นาดเล็กรายรอบเจดีย์
ประธานดว้ ย เมือ่ เวลาผา่ นไปประมาณ 500 ปี เจดียแ์ บบน้ีกพ็ งั ลงทบั ถมทเี่ ดิมทาให้มกี องดนิ กองอฐิ ขนาด
ใหญโ่ ตข้ึน

ภาพพระปฐมเจดยี ไ์ ดร้ บั การบรู ณะคร้งั ที่ 2

องค์พระปฐมเจดีย์แบบท่ี 3 น่าจะเกดิ ข้นั ในราว พ.ศ. 1,600 - 2,000
ในยุคน้ีมีอารยธรรมของเขมร ซ่ึงมศี าสนาพราหมณ์เป็นพ้ืนฐานในความเช่ือเรื่องเทพเจา้ เขา้ มามอี ิทธิพลตอ่
อาณาจกั รทวารวดี ซ่ึงนิยมพทุ ธศาสนาลทั ธิหินยานเถรวาทอยู่ จงึ เกดิ การปรับปรน ความเชื่อทางศาสนา และ
ส่ิงก่อสร้างทางศาสนาทีต่ า่ งไปจากเดิมอยู่ระยะหน่ึง ทาให้มีความนิยมกอ่ สรา้ งเจดยี เ์ ป็นปรางคเ์ กิดข้นึ ทว่ั ไป
ซ่ึงอยูใ่ นสมยั อโยธยา (ก่อนกรุงศรีอยุธยา) องคพ์ ระปฐมเจดยี ก์ ่อนหนา้ น้ี คาดวา่ เป็นเจดียย์ อดแหลม (แบบท่ี
2) เมอ่ื นานเขา้ ยอดหกั ลง ผูม้ าบูรณะยคุ น้ีมีความนิยมเจดียย์ อดปรางค์ จงึ ไดบ้ ูรณะโดยต่อยอดจากฐานเดมิ
ให้เป็นปรางค์ ดงั ทพ่ี ระบาทสมเด็จพระจอมเกลา้ ฯ ทรงพบคร้งั แรกในป่ า ห่างจากพระประโทณเจดีย์ 2
กโิ ลเมตร

ภาพพระปฐมเจดยี ไ์ ดร้ ับการบรู ณะคร้งั ที่ 3

องค์พระปฐมเจดยี ์แบบที่ 4 เกดิ ข้ึนเพราะพระบาทสมเด็จพระจอมเกลา้ เจา้ อยหู่ ัว ทรงพบ
เจดียข์ นาดใหญ่ มียอดเป็นปรางค์ ก่อข้ึนไปบนเนินดนิ อยู่กลางป่ า พเิ คราะหด์ แู ลว้ ว่าเป็นของโบราณ
ชาวบา้ นนบั ถอื สักการะกันมาเป็นเวลายาวนาน เรียกวา่ "พระธม" มีพระบรมสารีริกธาตุ บรรจุอยภู่ ายใน ทรง
เล่ือมใสศรทั ธาแลว้ ทาการบรู ณะใหม้ คี วามใหญโ่ ตถาวร เป็นการสืบพระพุทธศาสนาใหค้ ่กู บั ชาติไทยสืบไป
พระองคโ์ ปรดเกลา้ ฯให้บรู ณะเป็นเจดียท์ รงลงั กากลม สูง 120.45 เมตร นบั ว่าเป็นเจดยี ท์ ี่มคี วามสูงท่สี ุดใน
โลก ใหช้ ่ือวา่ "พระปฐมเจดยี "์ ตามหนงั สือเกา่ ๆทพ่ี ระองคท์ รงทอดพระเนตรพบ ห่อหุ้มเจดียท์ ้งั สามสมยั
ดงั กลา่ วไว้

ภาพเจาะใหเ้ หน็ ภายในองค์พระปฐมเจดียป์ ัจจุบนั

ภาพถา่ ยในองคพ์ ระปฐมเจดียท์ างชอ่ งบวั ใบเทศ

ถ้าเดินเข้าไปในช่องบัวใบเทศ
จะพบทว่ี า่ งภายในเป็นทางใหเ้ ดนิ ทกั ษณิ าวตั รรอบพระปฐมเจดยี อ์ งคเ์ ดิมได้ แต่จะไมเ่ หน็ ผิวของเจดียอ์ งค์
เดมิ มากนกั เพราะมีการก่ออฐิ หุ้มไว้ มชี อ่ งขนาด 175 x 75 เซนตเิ มตรอย่ทู ้งั 4 ทิศ เปิดผวิ เจดยี อ์ งคเ์ ดมิ ให้เห็น
ไดเ้ ลก็ นอ้ ย เมอื่ เดอื นธนั วาคม 2544 สมเดจ็ พระบรมโอรสาธิราช สยามราชกมุ าร เสด็จมาทาพธิ ีบรรจุ
พระพทุ ธรูปของสมเด็จพระบรมราชินีนาถ ลงในชอ่ งทศิ ตะวนั ออก

อา้ งองิ
https://service.christian.ac.th/ncc/conservart/conservart/papathomjadee/Papathomjad
e_Make.html

https://sites.google.com/site/qveryy/prawati

https://www.watportal.com/th/wat/type/detail/id/4/iid/11706