โครงงานภาษาไทย
การวเิ คราะหว จิ ารณวรรณคดสี มัยสโุ ขทยั เรอ่ื งไตรภมู พิ ระรวง
๑. นายธที ัต ผจู ัดทำ ม. ๔/๘ เลขที่ ๑
๒. นายสริ ิศกั ด์ิ ม. ๔/๘ เลขท่ี ๒
๓. นางสาวกีรติกาญจน ศริ โิ กไศยกานนท ม. ๔/๘ เลขท่ี ๑๙
๔. นางสาวฐติ ิพร ยอดอนิ ทร ม. ๔/๘ เลขที่ ๒o
๕. นางสาวพัชรินทร ปทมุ รตั นกุล ม. ๔/๘ เลขท่ี ๒๑
๖. นางสาววิมลสิริ อนุ วงศ ม. ๔/๘ เลขที่ ๒๒
๗. นางสาวกัญญาภคั บเุ งิน ม. ๔/๘ เลขท่ี ๓๔
๘. นางสาวเบญญาภา มาศขาว ม. ๔/๘ เลขที่ ๓๖
ถงึ ปช ชา
ลำงาม
ครูท่ีปรึกษาโครงงาน
คณุ ครกู รรณกิ าร พลพวก
คณุ ครวู ิไลวรรณ เดชผล
โรงเรยี นเบ็ญจะมะมหาราช อำเภอเมืองอบุ ลราชธานี จังหวดั อบุ ลราชธานี
รายงานนีเ้ ปน สว นประกอบโครงงานวชิ าภาษาไทย
ระดับชน้ั มัธยมศึกษาปท ่ี ๔
ก
เกี่ยวกับโครงงาน
โครงงานภาษาไทย
เรือ่ ง ไตรภูมิพระรว ง
กลมุ สาระการเรยี นรู ภาษาไทย
ผจู ดั ทำ ๑. นายธที ตั ศิรโิ กไศยกานนท ม. ๔/๘ เลขท่ี ๑
๒. นายสริ ิศกั ด์ิ ยอดอนิ ทร ม. ๔/๘ เลขท่ี ๒
๓. นางสาวกรี ติกาญจน ปทมุ รตั นกลุ ม. ๔/๘ เลขที่ ๑๙
๔. นางสาวฐิตพิ ร อนุ วงศ ม. ๔/๘ เลขท่ี ๒o
๕. นางสาวพชั รินทร บุเงนิ ม. ๔/๘ เลขที่ ๒๑
๖. นางสาววมิ ลสริ ิ มาศขาว ม. ๔/๘ เลขท่ี ๒๒
๗. นางสาวกัญญาภัค ถงึ ปช ชา ม. ๔/๘ เลขท่ี ๓๔
๘. นางสาวเบญญาภา ลำงาม ม. ๔/๘ เลขท่ี ๓๖
ครูทป่ี รกึ ษา ๑. คณุ ครภู ัทรพร สบื สงิ ห
๒. คณุ ครูธนาภรณ ศริ กิ ลุ
สถานทศี่ ึกษา โรงเรียนเบญ็ จะมะมหาราช
สำนกั งานเขตพน้ื ทกี่ ารศกึ ษามธั ยมศกึ ษา เขต ๒๙
ปการศกึ ษา ๒๕๖๕
ข
หวั ขอโครงงาน : การวเิ คราะหวิจารณว รรณคดสี มัยสุโขทยั เรื่อง ไตรภูมิพระรว ง
ประเภทของโครงงาน : การรวบรวมขอ มลู
ผูน ำเสนอโครงงาน : นายธที ัต ศริ โิ กไศยกานนทและคณะ
ครทู ป่ี รกึ ษาโครงงาน : คณุ ครูกรรณิการ พลพวก
คุณครูวไิ ลวรรณ เดชผล
โรงเรยี นเบ็ญจะมะมหาราช
ป พ.ศ. ๒๕๖๕
บทคดั ยอ
โครงงานนีไ้ ดศึกษาจากหนงั สือไตรภูมพิ ระรว งซึ่งเปนวรรณคดีในสมัยสุโขทัย และเปน พระราชนพิ นธ
ของพระมหาธรรมราชาที่ ๑ เปนวรรณกรรมชัน้ เอกสมัยกรุงสุโขทัยนับเปนวรรณคดเี ร่ืองแรกของไทย เปน
พระชาชนิพนธในสมเด็จพระศรีสุริยพงศรามมหาธรรมราชาธิราช หรือพระมหาธรรมราชาลิไทย เปน
วรรณคดไี ทยท่ีมอี ิทธิพลตอสังคมไทยตั้งแตส มยั กรุงสุโขทัย กรุงศรีอยธุ ยามาจนถงึ ปจจุบัน เพราะไดรวบรวม
เอาคตคิ วามเชอื่ ทุกแงท ุกมุมของทุกชนชน้ั หลายเผา พันธุมารอยเรยี งเปน เร่ืองราวใหผูอานผูฟงยำเกรงในการ
กระทำบาปทุจริต และเกดิ ความปติยินดีในการทำบญุ ทำกุศล อาจหาญมงุ มน่ั ในการกระทำคุณงามความดี
ผลการศึกษาพบวา เรือ่ งไตรภูมิพระรวงเปน วรรณกรรมทแ่ี สดงใหเหน็ ความเจรญิ รงุ เรอื งของศาสนาใน
สมยั สโุ ขทัย ยงั เปน ช้นิ งานท่แี สดงใหเ ห็นถงึ พระปรีชาสามารถในดา นพระพุทธศาสนาของพระมหาธรรมราชา
ท่ี ๑ และเปนวรรณคดเี ลมแรกทเี่ รียบเรียงในลักษณะการคน ควาจากคมั ภีรต า ง ๆ ถงึ ๓o คมั ภีร และพระองค
ยงั เชย่ี วซาญในวชิ าโหราศาสตรด าราศาสตร และไสยศาสตรจนถงึ ขน้ั ทรงบัญญตั ิคมั ภีรศ าสตราคมเปนธรรม
เนยี มสืบตอมา จนถึงปจจุบนั พระองทรงพรรณาถงึ เร่ืองการเกิด การตาย ของสัตวทง้ั หลายวา การเวยี นวาย
ตายเกดิ อยใู นภูมทิ ั้งสามคือ กามภมู ิ รูปภมู ิ และอรูปภมู ิ ซง่ึ สามารถนำไปใชใ นการศึกษา และนำมาปฎบิ ตั ิตน
ใหร จู กั ยำเกรงตอบาป หมั่นทำแตความดี
ค
กติ ตกิ รรมประกาศ
การศกึ ษาโครงงานภาษาไทยการวิเคราะหว จิ ารณว รรณคดีสมัยสุโขทัย เรื่อง ไตรภมู พิ ระรว ง เปนอีก
โครงงานหนึ่งที่ชวยใหน กั เรยี นเกิดไดศึกษาถึงวรรณคดีท่ีทรงคุณคา ในสมัยสโุ ขทัย เปนหนังสือท่ีแตงข้ึนอยาง
มีศิลปะ มีความงดงามทางภาษา ถา ยทอดความสะเทือนใจ ความนกึ คดิ ออกมาไดอยา งครบถวน ทำใหผูอ าน
เกดิ จินตนาการ มอี ารมณร วมไปดว ย นอกจากน้ันวรรณคดยี ังตองเปนเรื่องทดี่ ี ไมชักจูงจิตใจไปในทางต่ำ ท้ัง
ยังแสดงความรูความคิด และสะทอนความเปนไปของสังคมในแตละสมัยดวย เปนอีกทักษะกระบวนการ
ความรู ซึง่ สามารถนำไปปรบั ใชใ นชวี ิตประจำวนั ได
การจดั ทำโครงงานในคร้งั น้ีสำเรจ็ ลลุ วงไปไดด ว ยดี ดวยไดรบั ความอนเุ คราะหแ ละการสนับสนุนจาก
คุณครูกรรณิการ พลพวก และคุณครูวิไลวรรณ เดชผล ครูประจำวิชาภาษาไทย ท่ีทำใหมีกิจกรรมโครงงาน
และคอยใหคำแนะนำตางๆ ในการทำโครงงานภาษาไทยใหถูกตองตามหลักการเปนไปดวยดีตาม
วัตถปุ ระสงค
ขอขอบคณุ คณะผูจัดทำทุกทานที่ชวยเหลือซ่ึงกันและกันมีความสามัคคีกันและใหคำปรึกษาทำให
โครงงานนส้ี ำเรจ็ ลลุ ว งไปไดด วยดี
คณะผจู ดั ทำ
สารบัญ ง
เก่ยี วกบั โครงงาน หนา
บทคัดยอ
กิตตกิ รรมประกาศ ก
สารบญั ข
บทท่ี ๑ บทนำ ค
ง
- ทีม่ าและความสำคัญของโครงงาน ๑
- วัตถุประสงค ๑
- ประโยชนท ีค่ าดวาจะไดร บั ๒
- ขอบเขตของการศกึ ษาคนควา ๒
๒
บทท่ี ๒ การศกึ ษาเอกสารทเ่ี กีย่ วของ
๓-๖
บทท่ี ๓ การดำเนนิ การโครงงาน
- ขนั้ ตอนการดำเนินงาน ๗
- วสั ดุ อุปกรณ เครื่องมือทใี่ ชในการศึกษา ๗
๗
บทที่ ๔ ผลการศึกษาและอภปิ รายผลการศกึ ษา
๘-๑o
บทที่ ๕ สรปุ ผลการศกึ ษา
๑๑
บรรณานกุ รม
๑๒
๑
บทท่ี ๑
บทนำ
ท่ีมาและความสำคญั ของโครงงาน
วรรณคดี หมายถึง หนงั สือทีแ่ ตงขน้ึ อยา งมศี ลิ ปะ อาจเปนรอ ยแกวหรือรอ ยกรอง มคี วามงดงามทาง
ภาษา ถายทอดความสะเทือนใจ ความนึกคดิ และจินตนาการของผูแตงออกมาไดอยางครบถว น ทำใหผอู าน
เกิดจินตนาการ มีอารมณรวมไปกับผูแตงดวย นอกจากนั้นวรรณคดียังตองเปนเรื่องที่ดี ไมชักจูงจิตใจไป
ในทางต่ำ ทง้ั ยงั แสดงความรู ความคิด และสะทอนความเปนไปของสงั คมในแตละสมัยดวย
สุโขทยั เปน ราชธานีแหง แรกของไทย โดยมพี อขุนบางกลางหาว เจา เมอื งบางยางกับพอขุนผาเมือง
เจาเมืองราด ไดรวมกนั กำจัดอิทธพิ ลของขอมออกไปจากเมอื งสุโขทยั แลว สถาปนากรุงสุโขทยั เปนราชธานี
และไดอภเิ ษกพอขุนบางกลางหาวขน้ึ เปนปฐมบรมกษัตรยิ ทรงพระนามวา พอขุนศรอี ินทราทิตย ใน พ.ศ.
๑๗๙๒
วรรณคดีทเี่ กา แกทส่ี ุดและมีการบนั ทกึ เปนลายลกั ษณอ กั ษรที่ปรากฏมาจนถึงทุกวันน้ี คอื จารกึ สมัย
สุโขทยั ทัง้ น้ไี มไ ดห มายความวากอนสมัยสุโขทัยไมม ีการจดบนั ทกึ แตก ารเขยี นหนงั สือในสมัยนั้น ใชกระดาษ
ขอ ยหรอื ใบลาน เวลาผา นไปนับรอ ย ๆ ป สมดุ ขอยหรือใบลานก็สูญหายไป จนกระทั่งพอขุนรามคำแหง
มหาราชทรงคดิ ประดษิ ฐอกั ษรไทยขึ้นมา โดยทรงเรียกวา “ลายสือไท” แลว โปรดเกลา ฯ ใหจารึกไว เม่ือเวลา
ผานไปหลายรอยป ขอความบนศลิ าจารึกกย็ ังคงปรากฏอยู ไมล บเลอื นสญู หาย
ลักษณะของวรรณคดสี มยั สุโขทยั มลี ักษณะเปนการบรรยายสภาพบา นเมือง วัฒนธรรม สังคม และ
การอบรมศลี ธรรม มีลกั ษณะเปนวรรณคดปี ระยุกต ไมไดม ุง ความบันเทงิ ทำนองแตงเปนรอยแกว ใชคำไทย
โบราณ บาลสี นั สกฤต และเขมรปะปนอยมู าก
ในการวิเคราะหวิจารณวรรณคดีในสมัยสุโขทัยนั้น เปนการศึกษาถึงเรื่อง ไตรภูมิพระรวงในสมัย
สุโขทัย พระยาลไิ ททรงศกึ ษาพระพุทธศาสนาจนมีความแตกฉานในพระไตรปฎก พระองคไดท รงนิพนธเตภูมิ
กถาหรอื ไตรภมู ิพระรวงขึ้น มเี น้อื หาท่ีเก่ียวกบั แนวคิดที่ทรงอธบิ ายภพภูมิตาง ๆ โดยมีพระประสงคเพ่ือการ
ปกครองไพรฟา ประชาราษฎรมีจริยธรรม ใหเกรงกลัวตอการทําความชั่วและใหมีความขวนขวายในการทํา
คณุ งามความดี เพราะคนทาํ ความชว่ั จะไดไ ปเกิดในอบายภมู ิเชน ถกู ลงโทษในนรก สวนคนทําความดจี ะไดไป
เกิดในสุคตภิ ูมิเชน ไดเสวยทิพยสมบัติในสวรรคชั้นไตรทศ ซึ่งทําใหมีผลดีตอการปกครอง ไมตองบังคับใช
กฎหมายมาก ถือไดวาไตรภูมิพระรว ง เปน วรรณคดเี กา แกเ ลม หนึ่งของชาตไิ ทย เปนวรรณคดีท่มี ีการกลาวถึง
แนวคิดเร่อื งจักรวาลวทิ ยา อันเปนแนวคดิ เชิงอภิปรชั ญา ท่แี สดงหาคําตอบเพ่ือความจริงเกี่ยวกบั สภาพความ
เปน จริงของโลก ไดพ ดู ถงึ การเกดิ ข้นึ ของภเู ขา แมน ้ำ พระจนั ทรพระอาทิตยดาวนพเคราะหและดวงดาวอ่ืนๆ
เพ่อื แสดงใหเ หน็ ถึงสง่ิ ทมี่ ชี วี ติ ในภมู ทิ งั้ ๓ และยงั ไดนําเสนอแมก ระทั่งสง่ิ ทเ่ี ปนวัตถแุ วดลอมทางธรรมชาตซิ ึ่ง
๒
ไดแ สดงใหเห็นวา จะเปน สง่ิ มชี วี ิตในภูมทิ ้งั ๓ ก็ดีสง่ิ แวดลอ มก็ดลี วนเปนส่ิงเปนอนิจจงั ไมเที่ยงแทเชนเดียวกัน
ซึ่งอีกปจ จัยหนึ่งที่ทำใหเลือกศึกษาวรรณคดีเรื่องน้ี ก็เนื่องมาจากตองการที่จะคนควาหาขอมูล ศึกษาหา
ความรใู หเ ขาใจในวรรณคดเี ร่อื งนี้อยางแทจ ริง เพอื่ ทจ่ี ะนำไปประกอบในการทำโครงงานครงั้ นี้อีกดวย
วตั ถปุ ระสงค
๑. เพอื่ ศกึ ษาวิเคราะหว จิ ารณวรรณคดสี มัยสโุ ขทยั เร่ืองไตรภูมิพระรวง ทางดา นท่มี าและเน้ือหา
๒. เพือ่ ศกึ ษาแนวคดิ ภพภูมใิ นไตรภูมพิ ระรว ง
๓. เพ่ือวิเคราะหแ นวคิดภพภูมใิ นพระไตรปฎกที่ปรากฏในไตรภูมิพระรวง
๔. เพอ่ื ศกึ ษาคุณคา ในดา นตางๆ
ประโยชนท่ีคาดวาจะไดรับ
๑. ไดค วามรูเกยี่ วกับเนื้อหาจากเร่อื งไตรภูมิพระรว งวามีความเปนมาและเน้ือเร่ืองมีการดำเนิน
อยางไรบาง
๒. ไดเ ขา ใจคุณคา จากเรื่องไตรภมู พิ ระรว งในดา นตา งๆ
๓. ไดข อคดิ มากมายในเร่อื งท่สี ามารถนำมาใชในชวี ิตประจำวันได
ขอบเขตของการศกึ ษาคนควา
๑. เน้อื หาของโครงงานน้ี เปน เน้อื หาที่ศกึ ษาเก่ยี วกับวรรณคดีสมัยสุโขทัยเรื่อง ไตรภูมิพระรว ง ท้ัง
ดา นทมี่ าและคณุ คา ในดา นตางๆ เพอื่ นำมาปรบั ใชแ ละเปน ขอ คดิ ในชวี ติ ประจำวันได
๒. ระยะเวลาจดั ทำ ตัง้ แต ๖ กันยายน - ๑๔ กันยายน พ.ศ. ๒๕๖๕
๓. จดั ทำเปน หนังสอื อเิ ลก็ ทรอนิกส ( E-book ) เพอ่ื สะดวกตอการศกึ ษาคน ควาตอไป
๓
บทท่ี ๒
การศึกษาเอกสารท่ีเกี่ยวของ
การจัดทำโครงงานวิเคราะหวิจารณวรรณคดีสุโขทยั เรื่อง ไตรภูมิพระรว ง กลุมผูจ ัดทำไดศึกษาจาก
วรรณคดีสมัยสโุ ขทัย เรอ่ื ง ไตรภูมพิ ระรวง ดังน้ี
๑. ลกั ษณะวรรณคดสี มัยสุโขทัย
๒. ทม่ี าและประวัตผิ แู ตงเรื่องไตรภูมิพระรว ง
๓. ลกั ษณะคำประพันธและจุดมุงหมาย
๔. วเิ คราะหเ น้ือหาและความหมายของภพภูมิทั้ง ๓
๕. วิเคราะหคณุ คา ทางดานตา งๆ
๑. ลักษณะวรรณคดสี มยั สุโขทัย
วรรณคดีที่เกาแกที่สุดและมีการบันทึกเปนลายลักษณอักษรที่ปรากฏมาจนถึงทุกวันนี้ คอื จารึกสมัย
สุโขทัย ทัง้ นไี้ มไ ดหมายความวากอนสมัยสุโขทัยไมมีการจดบันทึก แตก ารเขียนหนังสอื ในสมัยน้นั ใชก ระดาษ
ขอยหรือใบลาน เวลาผานไปนับรอย ๆ ป สมุดขอยหรือใบลานก็สูญหายไป จนกระทั่งพอขุนรามคำแหง
มหาราชทรงคดิ ประดษิ ฐอ ักษรไทยข้นึ มา โดยทรงเรยี กวา “ลายสือไท” แลว โปรดเกลา ฯ ใหจารึกไว เมอ่ื เวลา
ผานไปหลายรอ ยป ขอความบนศลิ าจารึกก็ยงั คงปรากฏอยู ไมล บเลอื นสญู หาย
ไตรภูมิพระรวง เปน พระราชนิพนธข องพระมหาธรรมราชาที่ ๑ ซ่ึงแตง ขนึ้ เมือ่ วนั พฤหัสบดี ขนึ้
๑๕ ค่ำ เดือน ๔ ประกา ตรงกับวันพฤหัสบดีท่ี ๔ มนี าคม พ.ศ. ๑๘๖๔ (ปเกา) จ.ศ. ๕๘๓ ม.ศ. ๑๒๔๓ เปน
ปครองราชยที่ ๖ โดยมีพระประสงคที่จะเทศนาโปรดพระมารดา และเพื่อจำเรญิ พระอภิธรรม ไตรภูมิพระ
รว งเปนหลักฐานช้นิ หนง่ึ ทีแ่ สดงใหเ ห็นถึงพระปรชี าสามารถอยา งลึกซึ้ง ในดา นพุทธศาสนาของพระมหาธรรม
ราชาลิไทที่ทรงรวบรวมขอความตางๆ ในคัมภีรพระพุทธศาสนา นับแตพระไตรปฎก อรรถกถา ฎีกา และ
ปกรณพิเศษตางๆ มาเรยี บเรียงขนึ้ เปนวรรณคดีโลกศาสตรเ ลมแรกทแี่ ตง เปนภาษาไทยเทาทีมีหลักฐานอยูใน
ปจจุบันนี้ ทั้งนี้ อ.สินชัย กระบวนแสง ไดวิเคราะหเ หตุผลการแตงไตรภูมิพระรวงของพระมหาธรรมราชาลิ
ไท วาจะเกี่ยวของกับเรื่องการเมอื งดว ย เนื่องจากไตรภมู ิเปน เร่ืองท่ีเกีย่ วของกับนรก-สวรรค สอนใหคนรูจัก
การทำความดเี พ่ือจะไดข นึ้ สวรรค หากแตใ ครทำชวั่ ประพฤติตนผดิ ศีลก็จะตองตกนรก กลา วคือ ประชากรใน
สมัยที่พระมหาธรรมราชาลิไทปกครองนั้นเริ่มมีมากขึ้นกวาแตกอน ทำใหการปกครองบานเมืองใหสงบสุข
ปราศจากโจรผรู า ยเปน ไปไดยากยิง่ ข้ึน การดแู ลของรฐั ก็ไมอาจดแู ลไดท วั่ ถงึ พระมหาธรรมราชาลิไทจึงไดคดิ
นพิ นธว รรณกรรมทางศาสนาเรื่องไตรภูมิพระรวงขึ้นมาเพ่ือท่ีตองการสอนใหประชาชนของพระองคทำความ
ดี เพื่อจะไดข้ึนสวรรคมีชวี ติ ที่สขุ สบาย และหากทำความชั่วก็จะตอ งตกนรก ดวยเหตุนี้วรรณกรรมเร่ืองไตร
ภูมิพระรวง จึงเปนสิ่งท่ีใชควบคุมทางสังคมไดเปนอยางดียิ่ง เพราะสามารถเขาถึงจิตใจทุกคนไดโดยมิตอ งมี
ออกกฎบังคบั กนั แตอ ยา งไร ไตรภูมิพระรว ง เดิมเรียกวา “เตภมู กิ ถา” หรอื “ไตรภูมกิ ถา”
๔
ตอมาสมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงเปลี่ยนชื่อใหมวา “ไตรภูมิพระ
รว ง” เพื่อเฉลิมพระเกียรติพระรวงเจาแหงกรุงสุโขทัย ไตรภูมิพระรวงฉบับเกาที่สุดบันทึกไวในใบลานดวย
อักษรขอม เมอ่ื พ.ศ. ๒๓๒๑ โดยพระมหาชวย วัดปากน้ำ หรือวัดกลาง จงั หวดั สมุทรปราการ ในสมัยสมเด็จ
พระเจาตากสนิ มหาราช และนายวิทรู มลวิ ัลย ไดต รวจสอบอกี คร้งั ใน พ.ศ. ๒๕๑๗
๒. ทมี่ าและประวตั ิผูแ ตงเร่อื งไตรภูมพิ ระรวง
ท่มี าของเรื่อง
หอพระสมุดวชิรญาณไดตนฉบับไตรภูมิพระรว งมาจากจังหวัดเพชรบุรี เปนใบลาน ๑o ผูก จารดวย
อักษรขอมในสมัยสมเด็จพระเจากรุงธนบุรีพระมหาชวย วัดปากน้ำ (วัดกลาง จังหวัดสมุทรปราการ ใน
ปจจุบัน) เปนผูจารหอพระสมุดวชิรญาณ ไดถอดความออกเปนอักษรไทย โดยมิไดแกไขถอยคำไปจาก
ตนฉบับเดิมไตรภูมิพระรวงเปนวรรณคดีพุทธศาสนาที่แตงในสมัยสุโขทัยประมาณ พ.ศ. ๑๘๘๘ โดย
พระราชดำริในพระยาลไิ ท รวบรวมจากคัมภีรใ นพระพุทธศาสนา
ประวัตผิ แู ตง
พระมหาธรรมราชาท่ี ๑ (พญาลไิ ท) เปนกษัตรยิ องคท ๖่ี แหงกรุงสุโขทยั ข้นึ ครองราชยตอจากพญา
งัวนำถม จากหลกั ฐานในศิลาจารึกวัดมหาธาตุ พ.ศ. ๑๙๓๕ หลักที่ ๘ ข. คนพบเมื่อ พ.ศ. ๒๔๘๘ เมื่อพญา
เลอไทสวรรคต ในพ.ศ. ๑๘๘๔
พญาลไิ ท ทรงเล่ือมใสในพระพุทธศาสนา ทรงอาราธนาพระเถระชาวลังกาเขามาเปนสงั มราชในกรุง
สุโขทัย ไดสละราชสมบัติออกทรงผนวชที่วัดปามะมวงนอกเมืองสุโขทยั ทางทิศตะวันตก พญาลิไททรงมี
ความรูแตกฉานในพระไตรปฎกทรงสนพระทัยทำนุบำรุงพระพุทธศาสนาเปนอันมาก และทรงพัฒนา
บานเมืองใหเจริญหลายประการ เชน สรางถนนพระรวง ตั้งแตเมืองศรสี ัชนาลัยผานกรุงสุโขทัยไปถึงเมือง
นครชุม (กำแพงเพชร) บูรณะเมืองนครชุม สรางเมอื งสองแคว (พิษณุโลก) เปนเมืองลูกหลวง และสรางพระ
พทุ ธชนิ ราช พระพทุ ธชินสีหทฝี่ มอื การชางงดงามเปน เยีย่ ม
งานพระราชนิพนธของพญาลไิ ท ไดแก ไตรภูมิพระรวงหรือเตภูมิกถา ศิลาจารึกวัดปามะมวงและ
ศิลาจารกึ วดั ศรชี ุม เปน หลักฐานทางประวตั ิศาสตร กลาวถึงเหตุการณและขนบธรรมเนยี มประเพณีตางๆการ
สรางวัดพระศรรี ัตนมหาธาตุ การผนวชทีว่ ดั ปา มะมว ง เปน ตน
๓. ลกั ษณะคำประพนั ธแ ละจุดมุงหมาย
ลกั ษณะคำประพนั ธ
ไตรภูมิพระรว ง แตงเปนรอ ยแกว ประเภทความเรียงสำนวนพรรณนา เชน “เปรตลางจำพวกตวั เขา
ใหญ ปากเขานอยเทารูเข็มนั้นก็มี เปรตลางจำพวกผอมหนักหนา เพื่ออาหารจะกินบมิได แมวาจะขอดเอา
เน้อื นอย ๑ กด็ ี เลือดหยด ๑ ก็ดี บมไิ ดเ ลย เทา วามีแตกระดูกและหนงั พอกกระดกู ภายนอกอยูไส หนังทอ ง
๕
เกลียดนกั หนาแลเขาน้ันเทยี รยอมเดือดเนื้อรอนใจเขาแล เขารองไหร องครางอยูทุกเมื่อแลเพราะวา เขาอยาก
อาหารนกั หนาแล ”
จุดมุงหมายในการแตง
๑. เพอ่ื เทศนาโปรดพระมารดา เปน การเจรญิ ธรรมกตญั ู
๒. เพื่อใชส ่ังสอนประชาชนใหมคี ุณธรรม เขาใจพุทธศาสนาและชวยกนั ธำรงพระพุทธศาสนา
๔. วเิ คราะหเ นอ้ื หาและความหมายของภพภูมิทง้ั ๓
ไตรภูมิกถา หรือไตรภูมิพระรวง เปนวรรณกรรมชั้นเอกสมัยกรุงสุโขทัยนับเปนวรรณคดีเรื่องแรก
ของไทย เปนพระชาชนิพนธใ น สมเด็จพระศรสี ุริยพงศรามมหาธรรมราชาธริ าช หรือพระมหาธรรมราชาลี
ไทย เปนวรรณคดีไทยทีม่ อี ทิ ธิพลตอ สงั คมไทย ตัง้ แตส มัยกรุงสุโขทยั กรุงศรอี ยุธยามาจนถึงปจจุบัน เพราะ
ไดรวบรวมเอาคติความเช่อื ทุกแงท กุ มุมของทุกชนชน้ั หลายเผาพันธุมา รอ ยเรยี งเปน เรื่องราวใหผูอานผูฟงยำ
เกรงในการกระทำบาปทจุ ริต และเกิดความปติยินดีในการทำบญุ ทำกศุ ลอาจหาญมงุ มัน่ ในการกระทำคุณงาม
ความดี พระมหารรรมราชาลิไทย มีพระปรีชารอบรูแตกฉานในพระไตรปฎก อรรถกถาฎีกาอนุฎีกา และ
ปกรณพเิ ศษตา ง ๆ พระองคยังเชีย่ วชาญในวิชาโหราศาสตรดาราศาสตร และไสยศาสตรจนถงึ ขน้ั ทรงบัญญัติ
คัมภีรศาสตราคม เปนปฐมธรรมเนียมสืบตอ มา จนถงึ ปจจุบันทรงพรรณาถึงเร่ืองการเกิด การตาย ของสัตว
ทั้งหลายวา การเวียนวา ยตายเกิดอยูในภูมิทัง้ สามคือ กามภูมิ รูปภูมิ และอรูปภมู ิ ดวยอำนาจของบุญและ
บาปที่ตนไดก ระทำแลว
๑. กามมมู ิ เปน แดนทขี่ องอยดู วยกามตณั หา ยังมีความโลภ โกรธ หลง แบง เปน “อบายภูมิ ๔
หรอื ทคุ ติภมู ิ” และ “สุดติภมู ิ” อบายภูมิ 4 คือภูมทิ ี่ไมม ีความเจรญิ เปน ฝายไมดี มีความทกุ ข ไดแ ก
๑. นรก คอื สภาวะท่ีไมมคี วามสุขความเจริญ ภาวะเรา รอน กระวนกระวาย
๒. เปรต คอื ภมู ิแหงผูหิวกระหาย ไรสุข
๓. อสรุ กาย คอื พวกหวาดหวัน่ ไรค วามรน่ื เริง เปน ศตั รกู ับเทวดา
๔. เดรจั ฉาน คือ พวกทน่ี ิยมอยใู นเหตุ ๓ ประการ คอื การกิน การนอน การเสพเมถุน หรือสตั วผ ู
ไปโดยขวาง ก็คอื ควำ่ อก (คลาน)
สุคติภูมิ อยูในกามภูมทิ เี่ ปน ฝายดี
๑. มนสุ สภมู ิ กลา วถึง บุตรและมนุษย การแบง ประเภทของมนุษยกลาวถึงทวีปในทิศตา งๆ
๒. สวรรค ๖ ชน้ั (ฉกามาพจร)ไดแ ก จาตุมหาราชกิ ดาวดึงส ยามะ ดุสติ นิมมานรดี
ปรนมิ มิตวสวดั ดี
๒. รูปภูมิ หรอื รูปามาจรภูมิ
เปนแดนท่ีมสี ุขของพรหมมีรูป ซ่ึงไมม เี ร่ืองกามเขาไปปน ไดแก พรหม 16 ชน้ั มีช่อื เรยี กตางๆ กนั ไป แบง
ตามระดบั ฌานไดเ ปน
- ปฐมฌานภมู ิ
๖
- ทุตยิ ฌานภูมิ
- ตตยิ ฌานภมู ิ
- จตตุ ถฌานภูมิ
๓. อรูปภูมิ หรือ อรปู มาจรภูมิ คือ แดนของพรหมไมม ีรูป มีแตจิต มีอยู ๔ แดน
๑. อากาสานัญจายตน ฌานทีเ่ พงอากาศไมม ที สี่ ้นิ สุดเปนอารมณ
๒. วญิ ญาผจั จายตน ฌานทเี่ พง วิญญาณไมม ที ี่สิ้นสดุ เปน อารมณ
๓. อากญิ จัญญายตน ฌานทเี่ พง สิง่ ท่ีไมมอี ะไรเหลือเปนอารมณ
๔. เนวสัญญานสัญญายตน ฌานที่เพงวามีความรูสึกก็ไมใชหรอื จะหาความรูสึกวาไมมีก็
ไมใช
๕. วิเคราะหค ุณคาทางดา นตา งๆของเร่อื ง
๑. ดานภาษาและสำนวนโวหาร
เปนวรรณคดีเลมแรกที่เรียบเรียงในลักษณะการคนควาจากคัมภีรต าง ๆ ถงึ ๓๐ คัมภีร จึงมีศพั ท
ทางศาสนาและภาษาไทยโบราณอยูมาก สามารถนำมาศึกษาการใชภาษาในสมัยกรุงสุโขทัย ตลอดจน
สำนวนโวหารตาง ๆ ไตรภูมิพระรวงมีสำนวนหนักไปในทางศาสนาโวหารและพรรณนาโวหาร ผกู ประโยค
ยาว และใชถ อ ยคำพรรณนาดีเดน สละสลวยไพเราะ กอ ใหเกิดความรสู กึ ดา นอารมณสะเทือนใจและใหจินต
ภาพหรอื ภาพในใจอยา งเดน ชัด
๒. ดา นความรู
ดา นวรรณคดี ทำใหคนช้ันหลังไดรบั ความรทู างวรรณคดี อนั เปน ความคดิ ของคนโบราณ ซ่ึงจะเปน
พื้นฐานของวรรณคดีไทย เชน พระอนิ ทร แทนบัณพุกัมพล ชา งเอราวัณ เขาพระสุเมรุ ปาหิมพานตตนปาริ
ชาติ ตนนารีผล นรก สวรรค เปน ตน
ดานภูมิศาสตร เปน ความรูทางภูมศิ าสตรของคนโบราณโดยเชื่อวาโลกมีอยู ๔ ทวีป ไดแก ชมพู
ทวปี บุรพวิเทหทวีป อตุ ตรกุรุทวีป และอมรโคยานทวีป โดยมเี ขาพระสุเมรเุ ปน ศูนยกลาง
๓. ดา นสงั คมและวัฒนธรรม
คำสอนทางศาสนา ไตรภูมิพระรวงสอนใหคนทำบุญละบาป เชน การทำบุญรักษาศีล สมาธิ
ภาวนาจะไดขึ้นสวรรคการทำบาปจะตกนรก แนวความคิดนี้มีอิทธิพลเหนือนจิตใจของคนไทยมาชานาน
เปนเสมือนแนวการสอนศลี ธรรมของสังคม ใหค นปฏบิ ัติชอบซึ่งเปนประโยชนตอ การอยูร ว มกนั ในสงั คม
คา นิยมเชิงสังคม อิทธิพลของหนังสือเลม นี้ใหคานิยมเชิงสังคมตอ คนไทย ใหตั้งม่ันและยึดมัน่ ใน
การเปน คนใจบญุ มีเมตตากรณุ า รกั ษาศีล บำเพ็ญทาน รูจกั เสียสละ เชอื่ มนั่ ในผล แหงกรรม
ศิลปกรรม จิตรกรนิยมนำเรื่องราวและความคิดในไตรภูมิพระรว งไปเขียนภาพสีไวในโบสถวิหาร
โดยจะเขียนภาพนรกกไวที่ผนังดานลางหรือหลังองคพระประธาน และเขียนภาพสวรรคไวที่ผนังเบื้องบน
รอบโบสถว ิหาร
๗
บทที่ ๓
การดำเนนิ การโครงงาน
ในการจัดทำโครงงานในครั้งนี้ มีวัตถุประสงคเพื่อศกึ ษาวิเคราหวรรณคดสี มัยสุโขทัย เร่อื ง ไตรภูมิ
พระรว ง เพื่อเปน การนำความรทู ไ่ี ดม าใชศ ึกษาและสมารถนำมาปรบั ใชในชีวิตประจำวนั ได
โดยมขี ั้นตอนการดำเนินการดงั นี้
๓.๑. ขั้นตอนการดำเนินงาน
๑. ศกึ ษาขอ มูลจากหนงั สือ ตำรา เอกสารทีเ่ กีย่ วขอ งของเรื่อง ไตรภมู ิพระรวง
๒. วางแผนขอบเขตของขอ มูลท่ีใชศ กึ ษาและขอบเขตของการทำโครงงาน
๓. รวบรวมขอ มลู ทไ่ี ดจ ากเร่ือง ไตรภมู ิพระรวง
๔. ดำเนนิ การวิเคราะหข อ มลู ตามหัวขอ ทท่ี ำโครงงาน
๕. สรปุ ผลการดำเนินการ
๖. นำเสนอโครงงานผา นทางหนังสอื อเิ ล็กทรอนิกส (E-book)
๓.๒. วัสดุ อุปกรณ เครอ่ื งมือทใี่ ชใ นการศึกษา
๑. เครื่องคอมพวิ เตอร
๒. อินเตอรเน็ต
๓. โปรแกรม Microsoft word
๔. เว็บไซตขอมูลของโครงงานเรอ่ื ง ไตรภูมพิ ระรวง
๕. โปรแกรม anyflip
๘
บทท่ี ๔
ผลการศึกษาและอภปิ รายผลการศึกษา
จากผลการศึกษาวรรณคดีสมัยสุโขทัย เรื่อง ไตรภูมิพระรวง ในการจัดทำโครงงานคร้งั น้ขี อมูลที่ไดค ือ
เร่อื ง ไตรภมู ิพระรว ง
พระยาลิไทยทรงพระราชนพิ นธไตรภูมิพระรวงขึ้น เพื่อโปรดพระราชมารดา และเปนธรรมทานแก
ประชาชนทั่วไปโดยเรื่องไตรภมู ิพระรวงน้ันมีจุดมุงหมายสำคัญ คือเพื่อชี้ใหผูอานตระหนักวา ดินแดนใน
สามโลกนี้มีแตอนิจจลักษณะ หมายถึง เปนโลกที่ไมนาอยู ไมมีความแนนอน ไมจีรังยั่งยืน มีแตการ
แปรเปลีย่ น รวมทั้งยังชี้นำใหทุกคนแสวงหาทางหลุดพนไปสูโลกตุ รภูมิ หรอื นพิ พานที่อยูเ หนือกระแสแหง
การเวยี นวา ยตายเกิด
ท่ีมาของเร่ือง
ไตรภูมพิ ระรวงเปน วรรณกรรมทางพุทธศาสนาที่กลาวถึง ภมู ิ(แดน) ทง้ั สาม คือ กามกูมิ รปู ภูมิ และ
อรูปภูมิ ซง่ึ มีเนือ้ หาพรรณนาถึงที่อยู ท่ตี ้งั และการเกดิ ของมนุษย สัตวนรก เปรต อสรุ กาย และเทวดา
กามภูมิ คือโลกของผทู ีย่ ังติดอยูใ นกามกิเลส แบง ออกเปนดนิ แดน ๒ ฝาย และแบงเปน โลกยอยๆ
๑๑ แหง ไดแก
๑. ทุติยภูมิ หรืออบายภูมิ ๔ ดินแดบ เปนฝายไมดีหรือฝายเสื่อม ประกอบดวยโลกยอยๆ ๔ แหง
ไดแก บรกภมู ิ เปรตภูมิ อสุรกายภมู ิ และสตั วดริ จั ฉานภูมิ
๒. สคุ ติภูมิ คือ มนุสสภูมิ ๑ สวรรค ๖ ดินแดน เปนฝายดีหรือฝายเจริญ ประกอบดวยโลกยอยๆ
รวม ๗ แหง ไดแ ก มนสุ สภูมิหรือโลกมนษุ ย ๑ แหง สวรรคภูมิ หรือฉกามาพจรภูมิ ๖ แหง
รูปภมู ิ เปนดินแดนของพรหมที่มีรูป มีทั้งสิน้ ๑๖ ชั้น ผูมาเกิดตอ งบำเพ็ญสมาธิจนไดฌานสมบัติ
พรหมในชนั้ เหลานไี้ มม กี ารเคล่ือนไหวใดๆท้ังส้นิ พรหมท้งั ๑๖ ชน้ั นเ้ี รียกวา โสฬสพรหม พรหม ๕ ชั้นสูงสุด
คือ พรหมตง้ั แตช ัน้ ที่ ๑๒ - ๑๖ เปนพรหมช้นั พิเศษทเี่ รียกวา ปญ จสุทธาวาส เปน ท่ีเกดิ ของพระอนาคามี คอื
ผูทจี่ ะไมกลับมาสูโ ลกนีอ้ กี ตอไป ทา นจะสำเรจ็ เปนพระอรหนั ตแลว นพิ พานในชั้นสุทธาวาสน้ี
อรปู ภูมิ เปน ดนิ แดนของพหมไมม รี ูป มีแตจ ติ หรือวิญญาณ แบงเปน ๔ ชั้น คอื อาสานัญจายตนะ
วิญญานัญจายตนะ อากิญกัญจายตนะ เนวสัญญานาสัญยตนะ เปนการกลาวกถึงการกำเนิด และสภาพ
ความเปนไปแหงหมูภูมิน้นั ๆ ผทู ่มี าเกิดใบดินแดนท้งั ๓ โลกนี้มาเกดิ ตามผลกรรม อนั เปน เหตุใหต อั งเวยี นวาย
ตายเกิดอยใู นสงั สารวฏั อยางไมมีวันสน้ิ สดุ ซ่งึ มีเนอื้ หาพรรณนาถึงทอี่ ยู ที่ตงั้ และการเกิดและดบั ของมนษุ ย
จดุ มุงหมายของการแตง
เพ่อื ทรงแสดงธรรมโปรดพระราชมารดา และสงั่ สอนประชาชน
๙
ผูแตง
พระมหาธรรมราชาที่ ๑ หรือพระยาลิไทย ทรงพระราชนิพนธไตรภูมิพระรวง เมื่อ พ.ศ. ๑๘๙๖
ขณะครองเมอื งศรสี ชั นาลัยได ๖ ป
ลกั ษณะคำประพนั ธ
ความเรียงรอ ยแกว ประเภทความเรยี งสำนวนพรรณนา เชน
“เปรตลางจำพวกตวั เขาใหญ ปากเขานอยเทา รูเข็มน้ันก็มี เปรตลางจำพวกผอมหนักหนา เพอื่ อาหารจะ
กินบมิได แมวาจะขอดเอาเนื้อนอย ๑ ก็ดี เลือดหยด ๑ ก็ดี บมิไดเลย เทาวามีแตกระดูกและหนังพอก
กระดูกภายนอกอยูไส หนงั ทอ งนน้ั เหย่ี วตดิ กระดกู สันหลังแล ตาน้ันลึกและกลวงดังแสรงควักเสีย ผมเขา
น้นั ยงุ รุย รายลงมาปกปากเขา มาตรวา ผารายนอ ยหนึ่งกด็ ี และจะมีปกกายเขานน้ั ก็หามิไดเลย เทียรยอม
เปลอื ยอยู ชว่ั ตนเขาน้ันเหม็นสาบพงึ เกลยี ดนักหนาแลเขานน้ั เทียรยอมเดือดเนื้อรอนใจเขาแล เขารองไห
รองครางอยทู กุ เม่อื แลเพราะวา เขาอยากอาหารนักหนาแล”
ลักษณะเดน
หนังสือไตรภูมิพระรวง ถึงแมวาเปนวรรณคดีโบราณที่ใชภาษาไทยแบบเกาและมีศัพททาง
พระพุทธศาสนาปะปนอยูม าก ทำใหย ากแกก ารอา น แตสำนวนพรรณนาแจมแจง ไพเราะ ชวยใหเกิดจินต
ภาพและทำใหเกิดความรูสึกคลอ ยตามไปดวย เชน ตอนพรรณนาถึงความนากลัวในนรกภูมิ และความสขุ
สบายในสวรรค ทุกๆ ตอนที่กลาวถึงเรื่องใดเรื่องหนึ่ง ผูทรงพระราชนิพนธไดทรงอธิบายตอนนั้นอยาง
ละเอียด
คณุ คา ของเร่อื ง
๑. ดานภาษาและสำนวนโวหาร เปนวรรณคดีเลมแรกที่เรียบเรียงในลักษณะการคนควาจาก
คัมภีรตางๆ ถึง ๓๐ คัมภีร จึงมีศัพททางศาสนาและภาษาไทยโบราณอยูมาก สามารถนำมาศึกษาการใช
ภาษาในสมัยกรุงสุโขทยั ตลอดจนสำนวนโวหารตาง ๆ ไตรภูมพิ ระรวงมีสำนวนหนักไปในทางศาสนาโวหาร
และพรรณนาโวหาร ใชการผูกประโยคยาว และใชถอยคำพรรณนาดีเดน สละสลวยไพเราะ กอใหเกิด
ความรูส ึกดานอารมณสะเทือนใจ และให
จนิ ตภาพหรือภาพในใจอยางเดน ชัด
๒. ดานความรู
- ดานวรรณคดี ทำใหคนช้ันหลงั ไดรบั ความรูท างวรรณคดี อนั เปนความคิดของคนโบราณซ่ึงจะเปนพ้ืนฐาน
ของวรรณคดไี ทย
- ดานภูมิศาสตร เปนความรูทางภูมศิ าสตรของคนโบราณ โดยเชื่อวาโลกมีอยู ๔ ทวีป ไดแก ชมพูทวีป
บุรพวิเทหทวปี อุตตรกรุ ุทวปี และอมรโคยานทวีป โดยมเี ขาพระสเุ มรเุ ปนศนู ยก ลาง
๑o
๓. ดา นสังคมและวัฒนธรรม
- คำสอนทางศาสนา ไตรภูมพิ ระรวงสอนใหคนทำบญุ ละเวนบาป เชน การทำบุญรกั ษาศีลเจรญิ สมาธิภาวนา
จะไดขึ้นสวรรค การทำบาปจะตกนรก แนวความคิดนี้มีอิทธิพลเหนือจิตใจของคนไทยมาชานาน เปน
เสมือนแนวการสอนศีลธรรมของสังคม สอนปรัชญาทางพระพุทธศาสนาชี้ใหเห็นแกนแทของชีวิต อันนำ
มนษุ ยชาตใิ หห ลดุ พน จากวัฏสงสาร ใหค นปฏิบัตชิ อบซึง่ เปน ประโยชนตอ การอยรู ว มกนั ในสังคม
- คานิยมเชิงสังคม อิทธิพลของหนังสือเลมน้ีใหคานิยมเชิงสังคมตอคนไทย ใหตั้งมั่นและยึดมั่นในการเปน
คนใจบุญ มีเมตตากรุณา รักษาศีล บำเพ็ญทาน รูจักเสยี สละ เช่ือม่ันในผลแหงกรรม ไตรภูมิพระรวงกำหนด
กรอบแหง ความประพฤติ เพื่อใหสังคมมคี วามสงบสุขผูปกครองแผนดินตองมีคุณธรรมดานประเพณีและ
วัฒนธรรม ความเชื่อท่ียังสืบทอดมาจนถึงปจ จุบัน
๑๑
บทที่ ๕
สรปุ ผลการศึกษา
จากการจัดทำโครงงานวิเคราะหวรรณคดีสมัยสุโขทัย เรื่อง ไตรภูมิพระรวง พบวาการนำเสนอใน
รปู แบบหนังสืออิเล็กทรอนิกส (E–book) ทำใหมีผูสนใจศึกษาสามารถเขาใจในเนื้อหาเปนการสงเสริมการ
อานวรรณคดไี ทย เรอ่ื งไตรภูมพิ ระรว ง ไดอ ยางสะดวกและงายตอการเขา ถึง ซ่ึงเปนเน้อื หาท่ีกระชับอา นแลว
เขา ใจงา ยและยงั สมารถนำไปปรับใชใ นชีวติ ประจำวันไดต ามวาระโอกาสท่เี หมาะสม
ประโยชนท ่ีไดรับจากการทำโครงงาน
๑. ไดหนังสืออิเล็กทรอนิกส ( e–book ) เปนการสงเสริมการอานวรรณคดีไทยประกอบการ
เรียนรวู รรณคดสี มัยสุโขทัย เร่อื ง ไตรภมู พิ ระรว ง
๒. ไดฝก การทำงานเปนหมูคณะ
๑. ฝก ทักษะการใชภ าษาไทย
๒. ฝกทกั ษะการใชเ ทคโนโลยี
๓. ฝก ความคดิ รเิ ริ่มสรา งสรรคและจนิ ตนาการ
ขอ เสนอแนะ
๑. ควรมกี ารศกึ ษาขอ มูลจากแหลงตา งๆ ใหมากกวานี้
๒. ควรมกี ารจัดทำในรปู แบบของนทิ าน การตนู เพ่ือเปน การเขาถงึ เน้ือหาไดส ำหรับทุกเพศทุกวัย
๓. ควรจัดทำสื่อในรปู แบบเผยแพรแ บบตางๆเพื่อเปน การสะดวกตอ การใชงานและเขา ถึงไดงาย
๑๒
บรรณานุกรม
พญาลไิ ทย. ไตรภูมกิ ถาหรือไตรภมู พิ ระรวง. พระราชนพิ นธพระมหาธรรมราชาท่ี ๑ พญาลิไทย ฉบับ
ตรวจสอบชำระใหม กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, ๒๕๒๖. ๑๘๙ หนา (กรมศิลปากรจัดพิมพเนื่องในการ
ประชมุ สัมมนาเรอ่ื ง ไตรภมู ิพระรว ง ในโอกาสฉลอง ๗๐๐ ป ลายสือไทย)
ศิลปากร, กรม (ผูรวบรวม). นิทานเรื่องพระรวง. พิมพครั้งที่ ๒ กรุงเทพฯ : โรงพิมพมหามกุฎราช
วิทยาลยั , ๒๕๒๖. ๑๑๗ หนา (พมิ พเปนอนุสรณในงานฌาปนกิจศพ นางเจยี รนัย บุญศิริ ณ เมรวุ ัดธาตุทอง)
เอกพงษ ภสู ทัน. (๒๕๕๓). รปู แบบการเขยี นรายงานโครงงาน ๕ บท. [ออนไลน) . เขา ถงึ ไดจาก :
https://www.slideshare.net/ . (สบื คน เมื่อวันท่ี ๓ กันยายน ๒๕๖๕).
กลุมงานขอมูลสารสนเทศและการสื่อสาร สำนักงานจังหวัดสุโขทัย. (๒๕๔๑). ไตรภูมิพระรวง.
[ออนไลน]. เขาถึงไดจาก : http://www.sukhothai.go.th/ . (สืบคนเมือ่ วนั ท่ี ๔ กันยายน ๒๕๖๕).