Тар кезең романы (2- сабақ)

Қазақ әдебиеті
9 – сынып
Бөлім тақырыбы: «Мәңгілік ел – мәңгілік мұрат»
Сабақ тақырыбы: Қ.Мұхамбетқалиұлының «Тар кезең» романы
Оқу мақсаты:
9.1.1.1 – әдеби шығармаға сюжеттік – композициялық талдау
жасау

Роман эпиграфы

Бұл жерде ел ұрандасқан, айқайласқан...
Бұл жерге жау аяғын байқай басқан!
Ерліктің етегінен ұстап тұрып,
Еркіндік сонда алғаш тәй – тәй басқан.

Қадыр Мырза Әлі

Кіші жүз рулары:

1. Байұлы (12 ата)
2. Әлімұлы (6 ата)
3. Жетіру (7 ата)

№ Әлімұлы Байұлы Жетіру

1 Қаракесек Шеркеш Төлеу
2 Кете Ысық Рамадан
3 Шекті Масқар Тама
4 Төртқара Алаша Кердері
5 Қарасақал Тана Табын
6 Шөмекей Байбақты Жағалбайлы
7 Қызылқұрт Керейіт
8 Таз
9 Беріш
10 Адай
11 Есентемір
12 Жаппас – Алтын

«Тар кезең» романы 7 тараудан тұрады.
Роман сюжетінде мынадай оқиғалар қамтылған:

1 2 3

Ресей патшалығының Кіші жүз хандығы Ресейдің отаршылдық, озбырлық іс –
әкімшілік жүйесінің қазақ басқару жүйесінің әрекеттеріне тыйым салу қарсылығын
өлкесін мемлекеттік ішкі дәстүрлі жолы мен танытушы «Халық кеңесінің» құрылғаны,
саясат аясындағы генерал – оның отарлық құрамына үш ата өкілдері мүшелерінің кіруі,
губернаторлық басқару әкімшілігіне тәуелділік «Халық кеңесінде» Төбе бидің сайлануы сөз
жүйесінің ерекшелігі сипаты болады. Романда қазақ тарихына есімдері
мәлім осындай көрнекті адамдардың көркем
бейнелерінің сомдалуы, оқиғалар барысындағы
олардың іс – әрекеттері, монологтары,
портреттері, т.б. ерекшеліктері көркемдік
қолданыстар арқылы дәлелденген.

Романның сюжеттік – композициялық
құрылымы:

Романның басталуы

Сібір және Уфа губерниясының генерал –
губернаторы, барон Игельстромның Кіші
жүзде Ресейдің отаршыл саясатын жүзеге
асырып, хандық билікті жою үшін жүргізген
реформасы

Байланысуы
Сырым батырдың отаршылдардың
арнайы жазалау жорықтарынан қорғанып,
қарауындағы елді бұрынғы қоныстарынан
көшіріп, жаңа жерге орналастыруы

Дамуы

Сырым батыр қарауындағыларды
сенімді елді мекендерге көшіргеннен
кейін ұлттық – азаттық үшін күресетін
қазақ қолын әскери – жауынгерлік
жағдайға дайындауы

Шиеленісуі

Ресейдің отарлық билеу жүйесі
басшылығының Сырым Датұлымен
санасуға мәжбүр болуы

Шарықтау шегі
Кіші жүз руларының сенімді өкілі
ретінде Сырымның қолы қойылып, мөрі
басылған хаттың генерал – губернатор мен
Петербургтегі патшайымға жолдануы

Шешімі

«Халық кеңесінің» шешімімен
Нұралы ханның тақтан тайдырылуы

1 – тапсырма. Романның сюжеттік –
композициялық құрылымын сәйкестендір.

Басталуы Сырым батырдың қолы қойылып, мөрі басылған хаттың
Патшайымға жолдануы
Дамуы
Халықты сенімді елді мекендерге орналастырған соң, Сырым батыр
Байланысуы азаттық үшін күреске қол жинай бастайды.
Шиеленісуі
Игельстромның хандық билікті жою үшін жүргізген реформасы
Шарықтау шегі
Шешімі Отаршылдардың жазалау жасақтарынан қорғанған Сырым батырдың
өзінің қарауындағы халықты жаңа қоныстарға көшіруі

Нұралы ханның тақтан түсуі

Ресейдің отарлық билеу жүйесі Сырым батыр бастаған ұлт – азаттық
көтерілісімен санасуы

Рақмет!