ԵՐԿՓԵՂԿ ԴՈՒՌ - ԱՐԱՄ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ / Erkpexk dur - Aram Hovhannisyan

ԱՐԱՄ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ

ԵՐԿՓԵՂԿ
ԴՈՒՌ

3

4

ԱՐԱՄ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ

ԵՐԿՓԵՂԿ
ԴՈՒՌ

Երեւան, 1997

5

ԴՏՀ 891.981-31 Հովհաննիսյան
ԳՄԴ 84Հ7-4
Հովհաննիսյան Ա.Թ.
Հ 862 ԵՐԿՓԵՂԿ ԴՈՒՌ, ՎԻՊԱԿ, «ՆՈՅՅԱՆ ՏԱՊԱՆ» հրատ.
Երեւան, 1997
4702080201
Հ 97 ԴՏՀ 891.981-31 Հովհաննիսյան
804(01)97 ԳՄԴ 84Հ7-4

Համառոտագրություն`
Ինքնախոստովանանքի հասնող անկեղծությամբ, մեղմ
հումորով թաթախուն վիպակում ժամանակակից մարդն է`
ներաշխարհի ելեւէջներով, հայրենիք-հասարակություն-անհատ
բարդ փոխհարաբերությամբ:
«Երկփեղկ դուռը» հեղինակի երրորդ գիրքն է:

6

«Ամեն բան փորձեք, ապա բարին ընդունեք»:
(Մովսես Կաղանկատվացի)

«Արդ հանգիստ առեք, խոհեր իմ մռայլ,
Դուք ինձ տանջեցիք երկար տարիներ,

Եվ իմ ուղեղի հորձանքում դարձյալ
Գալարվում են խենթ բոցե տեսիլներ»:

(Ջորջ Գորդոն Բայրոն)

«Մեզնից ամեն ոք իր կրակն ունի,
իր սեփական, միայնակ կրակը»:
(Ջոն Սթայնբեք)

Առաջին անգամ քաղաք եկա միդռնանի ավտոբուսով: Հունիսի
սկիզբն էր, տաք, արեւոտ օր: Ճամփին, կանաչուտ մի տեղ հաց
կերանք` զոռ տալով լիմոնադին, որը հետո նեղություն տվեց, ու
ամաչում էի ավտոբուսը կանգնեցնել: Պատկերասրահում
կլիներ երկու ժամ` մի նկարից մյուսը գնացինք: Այնքան մոտ էի
կանգնում, որ աչքերս շաղվում էին, եւ ոչ ոք չասաց` հեռվից
նայիր: Միտքս էլ շարունակ զուգարանի կողմն էր: Աստծուց
աղաչում էի, որ շուտ վերջանա ամեն ինչ. իմը որ այդպես էր,
մյուսներինը` հաստատ չգիտեմ:
Շուկան էլ եմ հիշում. միրգը` շատ, կանաչին` շատ, մարդը`
շատ: Երեքանոցն ափումս պինդ սեղմած վազ էի տալիս կործած
մրգամանի շուրջ բոլորը` ներսից, դրսից, իսկ պաղպաղակ
չկար: Էս կրպակին էի մոտ գնում, էն կրպակին, չկար ու ոչ մի
տեղ չկար: Կյանքումս պաղպաղակ չէի կերել, չէի առել ձեռքս ու
մենակ կինոնկարներից գիտեի: Դրա համար շատ էի ուզում

7

առանց համը տեսնելու տուն չգնալ, որ հետո եղբայրներիս
պատմելու բան ունենամ: Աչքս գցում էի շուկայի դռնից ելումուտ
անող մարդկանց` պես-պես շորերով: Պաղպաղակ ուտողներ էի
տեսնում, բայց թե որտեղի՞ց էին առնում, չգիտեի, գլխի չէի ու
ամաչում էի հարցնել: Վախենում էի հեռու գնալ, որովհետեւ
շուկայի տեղը կկորցնեի ու մեր ավտոբուսը, ուսուցիչն էլ ասել
էր` հեռու չգնաք: Որ ասեր էլ , չէի գնա, վախենում էի.
ավտոները, մարդիկ շատ էին` պատկերացրածիցս շատ: Ես հայ
էի, Փարիզին մարտահրավեր նետող Ռաստինյակը չէի, այլ`
Գիքորը:
Շատ ման եկա, թե քիչ` չգիտեմ: Երեւի` շատ: Գուցե մոլորված
գառի պես դեռ մի տասը պտույտ էլ տայի` ներսից, դրսից, բայց
ձեն տվին, թե` արի, գնում ենք: Չէի ուզում ճմրթված երեքանոցը
հետս գյուղ տանել, որովհետեւ չէի կարողանա սուտ խոսել,
կասեի, որ մոտս է, ու ձեռքիցս կառնեին. տնեցիների իրավունքն
էր: Բայց ափսոսս գալիս էր, համ էլ ծախսի համար էին տվել,
ուրեմն` իմ փողն էր: Եվ քանի որ ինձ այդպես էի տրամադրել,
շուկայի ներսի խանութը մտա: Աչքս կոնֆետներին ընկավ ու
պաղպաղակի փողով շոկոլադ առա, կարծեմ` հինգ հատ: Երկու,
շատ-շատ` տասը ոտք հազիվ լիներ խանութից մեր ավտոբուս
ընկած ճանապարհը, սակայն ես հասցրի հինգ շոկոլադն իրար
ետեւից կուլ տալ: Ոչ ոք չտեսավ, մենակ թե բերանիցս հոտ
առան ու հարցրին` էս անուշ հոտը որտեղի՞ց, ի՞նչ հոտ է:
Չպատասխանեցի: Շատ որ հարցրին, ասի` չգիտեմ, ես էլ ձեզ
պես:
Հետո, հիշում եմ, ամբողջ ճանապարհին ջուր էի ուզում խմել,
որովհետեւ շատ էի վազել, քրտնել, շոկոլադն էլ` մի կողմից:
Հազիվ ոտքս տուն դրած` եղբայրներիցս տարիքով մոտիկները
վազեցին եկան, թե` պատմիր: Նրանց համար ես հեքիաթի
հերոս էի, յոթ ախպոր փոքրը. շատ ուզելուց, սիրելուց ինձ այդ

8

աչքով էին տեսնում, ու դավաճանած կլինեի, եթե ասեի, որ
Գիքորն եմ ու Գիքորից էլ վատը: Թե ինձ թողնեին, գուցե ճիշտն
ասեի, բայց միջոց չեղավ: Հարցը տվին, ետեւից` պատասխանը,
հարցը տվին, ետեւից` պատասխանը:
- Քանի՞ կոպեկանոց էր,- ասին ու իրենց մտքում գինը որոշած
լինելով` մյուս հարցին անցան:
- Շոկոլադովն էր լա՞վ, թե՞ բաժակովը:
Էդ մեկից էլ որ պրծան, էս անգամ դարձան, թե`
- Թուղթն ի՞նչ արիր, գցեցի՞ր, թե՞ ոնց:
Վերջը` իրենք իրենց չխաբեցին, ես խաբեցի, իրենք իրենց
խաբեցին, ես չխաբեցի: Համենայնդեպս, մեջտեղ տուժողը ես
եղա, որովհետեւ խիղճս շատ անգամներ տանջեց, բայց էլ
չկարողացա իսկությունն ասել ու հիմա եմ խոստովանում`
ուշացումով, թող իմանան:

***
Հաջորդ քաղաք գալս դպրոցն ավարտելուց հետո եղավ: Բոլորի,
ինձ համար եւս` անսպասելի ընդունվեցի: Խոսակցություններ
եղան, թե կաշառքով եմ անցել, թե հայրս փթերով մեղր է տարել
դասախոսներին ու էլի նման բաներ, բայց այդպես չէր, ճիշտ եմ
ասում: Էն ժամանակ չհավատացին, գուցե հիմա էլ քմծիծաղ
տվողներ լինեն, եթե ասեմ, որ ինձ քաղաք տասը ռուբլով
ճամփեցին: Որ լիներ, կտային, բայց չկար, ու միակ
ճշմարտությունը դա է: Ես չեմ նեղանում, ոչ ոքի չեմ մեղադրում,
որովհետեւ նրանք եւս ճիշտ էին, ու երեւի այդպես պետք է
լիներ. չպիտի ընդունվեի: Գրականությունից, պատմությունից,
աշխարհագրությունից ու էլի մեկ-երկու այդպիսի առարկայից
էի հինգ, մնացածը երեք էր, մի բան էլ դենը: Շարադրություններն
էլ մի տեսակ էին, ցույց տալու բան չէին, պարզապես դասատուս
թաքուն իր համար հինգ էր դնում ու տնօրենին կարդալու չէր

9

տալիս: Հիմա որ մտածում եմ, վայ թե վախենում էր ասեն`
«երկու» դիր, որովհետեւ անհեթեթ բաներ էի գրում:
Ընդունվելս էլ մի տեսակ եղավ: Եղբայրս` քաղաքում չապրողը,
անունը` Թորոս, դեմ էր, չէր ուզում բանասիրական տայի,
որովհետեւ ասում էր` դիմումները շատ են, ու
հավանականություն չկա: Բայց ես թարսվել էի եւ իմը պնդեցի:
Նա ինձանից խելոք էր, չհարցրեց` ինչո՞ւ: Որ հարցներ, չէի
կարողանա պատասխանել: Հիմա էլ ի վիճակի չեմ: Միայն
ասաց, որ լավ կլինի չընդունվեմ, որովհետեւ օրվա հացի կարոտ
կմնամ ու մինչեւ կյանքիս վերջը կոպեկ կհաշվեմ, որ
ուսուցիչները մեր օրերում էլ պատիվ չունեն: «Ինձ տե’ ս, քեզ
խղճա»,- էս էլ վերջում ասաց: Հետո նա գնաց գյուղ` իր
տունուտեղին, եւ ես մնացի մյուս եղբորս` Մերուժի տանը:
Շոգ էր, ես քաղաքի օդին, աղմուկին սովոր չէի ու հենց
պատմության գիրքը ձեռքս էի առնում, քունս տանում էր,
թմրում էի: Որպեսզի չքնեմ, շատ չքնեմ, Ջեկ Լոնդոն էի
կարդում: Էդ արանքում տասներկու հատորը կարդացի, էն էլ`
մեծ սիրով: Անուշ գրող է, գրվածքների մեջ համովն ավելի շատ
է, քան անհամը` իմ կարծիքով:
Եղբայրս էդ գարուն էր ամուսնացել ու կնոջն առած գնացել էր
ծովափ հանգստանալու: Չգիտեմ, սիրո՞վ էր գնացել, թե՞ զոռով,
բայց ինչքան հասկացա` կնոջ ցանկությամբ էր եղել: Չորս
սենյականոց բնակարանն ինձ էր մնացել, Ծովինար քրոջս ու
փեսայիս` Հրաչին: Նրանք էլ էին նոր ամուսնացել ու հլա որ
տունուտեղ չունեին, որովհետեւ միակ աշխատողը քույրս էր,
ստացածը` յոթանասուն ռուբլի: Փեսաս էլ նոր ավարտած`
նեղվում էր, որ աշխատանք չունի, բնակարան չունի, գրանցումն
էլ եղբորս տան վրա է: Բայց լավ տղա էր, փեսայի նման չէր,
երեւի քույրս դրա համար էր սիրում: Առաջին օրերն էր,
ամաչում էի մոտը կարգին հաց հաց ուտել, ինքն էլ հա զոռում

10

էր: Մի անգամ պանիր բերեց: Լավ կերանք, ախորժակով
կերանք, սակայն պանիրը քիչ էր ու ոչ իմ առածը, համ էլ
քաշվում էի. շատ չկերա:
- Ինչո՞ւ չես ուտում,- հարցրեց:
- Լավը չէ,- ասի:
- Ի՞նչը,- հարցրեց:
- Պանիրը,- ասի:
- Ինչո՞ւ,- հարցրեց:
- Հոտուկ է,- ասի:
Պանիրը կանաչ էր, ամառվա շոգից հալվել էր, բորբոսած էր:
Ճիշտը ես էի: Երեւույթին որ խորքից նայես էլ, հոգեբանորեն
նայես էլ, ճիշտը ես էի: Բայց փեսաս ծիծաղեց, ու ճիշտն ինքը
դուրս եկավ: Իմ էդ ասածը դարձավ բերանի ծամոն, բայց էլի չեմ
նեղանում, որովհետեւ սրտում չարություն չկար: Համ էլ դեռ էն
ժամանակ մտածեցի, որ ինքը եւս քաղաք գալու առաջին տարին
նույն Գիքորն է եղել ու, երեւի, ավելի վատը: Ես պանրի էդ
տեսակին` հատուկ կանաչեցրածին էի անծանոթ, նա մի ուրիշ
բանի, մեկ ուրիշն էլ մեկ ուրիշ բանի: Թող ոչ ոք չպարծենա,
քաղաքում ապրածը` նույնպես, որովհետեւ էդ մեծաբանելու
բան չէ: Էն աստված: Մեկը կարող է քաղաքում ծնվել ու
բոլորովին քաղաքացի չլինել, սովորաբար էլ այդպես է, եւ`
հակառակը: Համ էլ` բանը մի քաղաքով չի վերջանում:
Աշխարհում էլի քաղաքներ կան` մեկը մեկից մեծ, գեղեցիկ եւ,
եթե խնդրին էդ անկյունից նայենք, թքած ունի մյուսների վրա:
Իսկ թե գործը իրար անպատիվ անելուն հասավ, էն փոքրիկ
գյուղն էլ դրա իրավունքն ունի: Բայց աշխարհի բանն այդպես չէ,
ու լավ է, որ այդպես չէ, որովհետեւ ծննդավայրից ավելի
կարեւորը հայրենիքն է, մեկ էլ` մարդ լինելը:
Հիմա դառնանք մեր պատմությանը: Փեսաս առաջին օրն ինձ
տեսնում է Ջեկ Լոնդոն կարդալիս ու Ծովինար քրոջս ասում` չի

11

ընդունվի: Երկրորդ օրն էլ որ տեսնում է հաստափոր գիրքը
ձեռքիս, ավելի համոզված է ասում` չի ընդունվի, քիթս կկտրեմ,
եթե ասածս չեղավ: Հետո ինձ պատմեցին: Ես, ինչպես արդեն
ասել եմ, ընդունվեցի, փեսաս քիթը չկտրեց, բայց առաջին
տարին ամեն հանդիպելիս գլուխն օրորում էր`
- Այ տղա, էդ ո՞նց եղավ:
- Ի՞նչ իմանամ,- ասում էի:
Էն անգամ էլ բռնել էր քրոջս ու թե`
- Ախպերդ գրող կդառնա:
- Մեզնից ի՞նչ գրող,- ասել էր քույրս:
- Դու չգիտես,- համոզված առարկել էր:
Տարիներ հետո, երբ հարցրի, թե իրո՞ք այդպիսի բան է ասել,
հարցին հարցով պատասխանեց.
- «Ավազակները» կարդ
ացե՞լ ես:
Գլխով արեցի:
- Ո՞վ է գրել:
- Շիլլերը:
- Ապրես,- ոգեւորվեց: - Այ, դու մի օր «Ավազակներ»-ի նման
հանճարեղ գործ ես գրելու:
- Գոնե տաղանդավոր ասա,- ներքուստ շոյվեցի ես, թեեւ ոչ մի
լուրջ տող դեռ գրած չունեի, հավատ` առավել եւս:
- Քո գործը չէ,- այն ժամանակ կարճ պատասխանեց: - Օրը կգա,
հետդ կխոսեմ:
Հիմա`այս տողերի վրա օր մաշելիս էլ դեռ ոչ մի տող չեմ
տպագրել, իմ գրելու մասին ոչ ոք չգիտե, ինքը` նույնպես, բայց
շարունակում է հավատալ: Թե կատարվի գուշակությունը,
պատկերացումներումս շատ բան պիտի փուլ գա, որովհետեւ
Հրաչի հայրը ժամանակին Լոռվա գյուղերում հայտնի գրբաց է
եղել:

12

- Ես հորս եմ քաշել,- միշտ սիրում է շեշտել:

***
Էդ օրերին քիչ-քիչ աչք-երեսս բացվեց, էնքան, որ ավտոբուսով
եղբորս տնից հասնում էի համալսարան ու նույն ճամփով,
առանց կուշտուկուռ նայելու ետ գալիս: Գիշերները ոտքս տնից
դուրս չէի գցում, որովհետեւ վախենում էի կորչելուց, փողոցն
անցնելու կարգն ու կանգառներն էլ կարգին չգիտեի: Կանգնում
էի պատուհանի առաջ, նայում խավարում ցոլցլացող լույսերին,
նայում էի ու մտածում, այնքան, մինչեւ քույրս ու փեսաս գան:
Առավոտն էլ էի նույն լուսամուտից նայում. քաղաքն ուրիշ էր
լինում, ոչ գիշերվա նման: Մտածելս էլ շատ չէր գալիս: Գլխիցս
չէր, ցերեկվանից էր: Արեւն այդ կողմից էր ելնում, բայց ինձ
միշտ թվում էր, թե սխալ է ու արեւելքը չէ: Էդքան հասարակ
բանը չէի կարողանում որոշել, խառնում էի:
Հետո սեպտեմբեր եկավ, քույրս ու փեսաս բնակարան
վարձեցին, եղբայրս էլ կնոջ հետ ծովափից տուն դարձավ: Մի
տեսակ փոխված էր, եւ մաշկի, դեմքի կարմրությունը հարազատ
չէր, օտար էր: Ծովափի կյանքն էր գովում, տանձի էժանությունը,
հետո, իբր էդ քիչ էր, դարձավ բա` Երեւանը ապրելու տեղ չէ,
նրանց տանձն էլ մերից հյութեղ է:
- Հլա էն տանձից բեր ուտենք,- ասածը հաստատելու համար
ձայնեց պատշգամբում գործ անող կնոջը:
Մենք երկար սպասեցինք, մինչեւ հարսը մի ճամպրուկ միրգը
խառնշտելուց, վերուվար, ծանրութեթեւ անելուց հետո երեք
պոչատ, զարկված միրգ ափսեում` ներս մտավ: Կարգն ու
մարդկայինն էն էր, որ եղբայրս տանձն ու պնակը պատով տար,
բայց ծովափը խիստ էր ազդել վրան, եւ մենք քսաներորդ դար
էինք խաղում:
- Համով է,- ասաց Մերուժան եղբայրս ու ախորժակով կերավ իր

13

բաժինը:
- Չսիրեցի,- քաղաքավ
արության համար թեթեւ բերան կծելուց հետո ես միրգը ետ
դրեցի ափսեն:
- Համով է,- իմ բաժինը եւս ուտելով` իրենը պնդեց եղբայրս:
Հարսը` Ալիսն անձայն կերավ:
Էն էլ ասեմ, որ եղբայրս դեռ ծովափում եղած ժամանակ վճռել էր
ծխելը թողնել: Որոշում կայացնողն ինքը չէր, պարզ է: Էդ գիշեր
էնքան խոսեց, էնքան շեշտեց չծխելու օգուտն ու
անհրաժեշտությունը, էնքան համոզեց ինձ, իրեն, որ
չհավատացի: Շատ խոսելու, արածը շատ կարեւորելու
պատճառը չգիտակցված դժգոհությունն էր, հոգեվարք ապրող,
պարտված անհատականության ճիչը: Այդպես է. հաճախ լալիս
ենք` չիմանալով ինչու, ծիծաղում ենք` անպատճառ, չուզելով
ենք ծիծաղում, չկամենալով ենք լալիս: Էդ մեր ներսինն է
այլակերպ աշխարհ ելնում` մեզ համար իսկ անսպասելի,
անճանաչ:
Եղբայրս, ուրեմն, գնաց քնելու: Ես կարդում էի` մոռացած մեր
խոսակցությունը, ծխախոտի ճմրթված, համարյա լիքը տուփը:
Երկու ժամ էր անցել, թե ավելի, ձայն հասավ ականջիս:
Հողաթափերը քստքստացնելով եկավ, թե` քունս չի տանում:
Չէի ուզում գրքից կտրվել - չպատասխանեցի: Նստեց, մի երկու
րոպե պատուհանից չերեւացող բակին նայեց, հետո ձեռքը
գողունի ճզմած տուփին տարավ: Իմ կողմը չէր նայում, ես էլ չէի
նայում: Կարծում էր չեմ նկատում, բայց լավ էլ տեսնում էի:
Ծխատուփն իր հաշվով աննկատ վերցրեց ու մտավ զուգարան:
Մտավ, դուռը փակեց: Քիչ անց լուցկու չռթոց լսեցի. ծխախոտն
էր վառում: Էդ բոլորն էնքան միամիտ, էնքան երեխայավարի
արեց, որ շատ սիրեցի ու մտածեցի, որ ես էլ նույնը կանեի:
Գիտեի` իրեն խաբելու համար նստել է զուգարանին, իբր,

14

իսկականից էդ գործին է, ծուխն էլ անուշ զարկում է սրտին,
հետո դես-դեն փչում, իբր, չի ծխում: Բայց, դե, ո՞ւր պիտի գնար.
սիրուն դուրս էր ելնում դռան ճեղքից:
Ծխեց, ջուրը քաշեց, իբր, պրծա ու գնաց ննջասենյակ: Էդ դեպքի
վրա երկար մտածելով հանգեցի այն մտքին, որ եղբորս
ապագան նախանձելի չէ, ու իմ օրն էլ լավ չի լինի, եթե նրանց
հետ ապրեմ: Մանավանդ տեսնում էի` հարսը ընդունվելուս
վրա ամենեւին ուրախ չէ, թեեւ ցույց չէր տալիս, եղբայրս էլ
կամուկացի մեջ էր ու ոչ մի անգամ չասաց` մեր տանը կմնաս,
չնայած բնակարանն իրենն էր, փող աշխատողն ինքն էր, ոչ թե
մյուսը, որ անարմատ էր, եկվոր ու գրանցում չուներ:
Նման բաների մասին միայն իրիկունները, քնելուց առաջ էի
մտածում, մեկ էլ հացի նստելիս, երբ ասում էին` կեր, ու չէի
ուտում, որովհետեւ սրտանց չէր ասվում: Հնար լիներ, միշտ
դրսում կսնվեի եւ քրոջս տանը, բայց հնար չկար, թոշակ էլ չէի
ստանում: Հնար լիներ, իրենց տանը չէի քնի, բայց քրոջս մոտ
տեղ չկար, հանրակացարանն էլ ասել էին` հունվարից հետո:
Ծովոն չեղած տեղից ամեն շաբաթ երկու-երեք ռուբլի էր տալիս,
բանակից նոր եկած ու դեռ աշխատանք չգտած եղբայրս` Արան,
չեղած տեղից չորս-հինգ ռուբլի էր տալիս - այդպես ապրում էի:
Քաղաքին արդեն քիչ-քիչ ծանոթացել էի, կուրսի տղաների հետ
քիչ-միչ ընկերացել, աղջիկների հետ` չէ: Աղջիկներից
վախենում, սարսափում էի, չնայած բոլոր սիրուններին սիրում
ու բոլորի վրա սիրահարվել էի: Թե տղաներից մեկին նկատեի
նրանց հետ ազատ-արձակ խոսելիս, նախանձն ուտում էր,
թեւանցուկ քայլող, կինոյում, այգում` խուլ մի տեղ համբուրվող
զույգի տեսնելիս սիրտս ճմլվում ու մտքումս ասում էի` եկեք
ինձ սիրեք:
Ուսանող եղբայր էլ ունեի` հանրակացարանում ապրողը,
անունը` Գալե, սովորեցնում էր աղջիկներից խոսք առնելու,

15

նրանց հետ ծանոթանալու, նրանց սիրտը գրավելու, մոտեմոտ
անելու եղանակները, բայց` անօգուտ: Հորինված,
երեւակայության արդյունք տեսությունները նրան պետք չէին
եկել ու հիմա մեծահոգաբար ինձ էր զիջում, փորձում
գործնականում ճշտել, ստուգել պիտանիությունը` կարծելով, թե
իրենից համարձակ եմ: «Ոտքդ,- ասում էր,- դասի ժամանակ
աննկատ մոտեցրու կողքինիդ ազդրին: Հպիր ու թող մնա: Եթե
կտրուկ մի կողմ քաշվեց, պետք չէ: Ներողություն խնդրիր, ասա,
որ պատահական է եղել: Իսկ թե ձայն չհանեց, ուրեմն դուրը
եկել ես, ուրեմն իր շունչն էլ է կտրվում ու հաճույքից,
հուզմունքից նվաղել է: Համոզվելու համար ոտքդ մի փոքր
հեռացրու եւ սպասիր: Եթե համարձակ է, մոտեմոտ կանի, թե որ
չէ` երկչոտ է, խաղը վերսկսիր»: Այդպես հա խոսում էր,
համոզում, բայց ես իր մտքին չէի գալիս, որովհետեւ չէի
կարողանում այդ մազաչափ տարածությունը մտքով իսկ
անցնել, ու ոտքս ներքեւում` գրասեղանի տակ փայտանում
մնում էր: Չկարողանալուս պատճառն այն էր, որ հուզվում էի,
ինձ ստորացած զգում: Սիրելու, աղջիկ գայթաղկելու անպատիվ,
անմաքուր եղանակ էր: Հիմա էլ եմ այդպես կարծում: Եղբայրս
նույնպես, համոզված եմ, ուրիշներից էր լսել, կարդացել ու նրա
ուղեղի հորինածը չէր, որովհետեւ ինքը եւս չէր կարողանում:
Էս բոլորը, որ պատմվեց, ներսից, տակից էր այդպես, դրսից` չէ:
Դրսից նայողը, կողքից նայողը բան չէր տեսնում, որովհետեւ
հպարտ էի ու ոչ ոքի մոտ չէի խեղճանում, չէի բացվում: Միակ
սխալը, որ արել եմ, իմ գիտեցածով, պանրի հարցում էր, էն որ
պատմեցի: Մնացած ժամանակ` առերեւույթ ու իրականում եւս`
գոռոզ, իշխանավայել: Չիմացած բաները չէի հարցնում, ոչ մեկից
մի ռուբլի չէի մուրում, ծխախոտ չէի խնդրում, որեւէ մեկի փողով
ու նրա հաշվին չէի խմում: Թե էդ հպարտությունը որտեղի՞ց ու
արմատներն ուր են հասնում, չգիտեմ, չեմ կարող ասել:

16

Կարծածովս` մարդկային հպարտություն է, ազնիվ
հպարտություն, որ թեքվել, կեռանալ, ցածրանալ չուներ, թեեւ
հաճախ կյանքի ծանրածանր գլանն այնպես է մամլում, հարթում
ճամփին հանդիպած ամեն քար ու խիճ, որ գերադասելին ու
ճիշտը պատիվ ասածն առժամանակ մի կողմ դնելն է:
Արտաքինս վատը չէր, շարժուձեւս` ոչ գեղավարի, հղկված էր
էնքան, որ շատերը զարմանում էին` իմանալով գյուղից լինելս:
Էլ չգիտեին, որ սուրճը զզվանքով եմ խմում. համը տհաճ էր ու
կարոտում էի մանկութ հարազատ հոտերին: Էն էլ ասեմ, որ
առաջին սուրճը ուսանող եղբորս` Գալեի հետ խմեցի: Մի
ումպից հետո այլեւս չէի ուզում բերան տալ, բայց նա իրենը
պնդեց, ասաց, որ ճար չունեմ, որ ինչքան շուտ սովորեմ, էնքան
լավ, որ դեռ շատ առիթ կունենամ չուզած բաներ անելու: Էդ
բոլորը հասարակ բառերով, հասկանալի, մարդավարի ասաց, ու
ես ըմբռնեցի, ամենեւին չնեղացա, ընդունեցի, մանավանդ այդ
միջոցին նրա ծանոթներից երկուսը մոտեցան: Եղբայրս
հետները զրուցում էր ու աչքունքով ինձ հասկացնում, որ սուրճն
ըմպեմ, ինձ թեթեւ պահեմ, որովհետեւ ամոթ է, գլխի կընկնեն
ինչն ինչոց է ու իրենց անարժան տեղով մտքներում կծիծաղեն
վրաներս, գուցեեւ` բարձրաձայն: Իսկ մեկ որ ծիծաղեցին, ձեռք
առան, կարծիք կազմեցին, փոխելը դժվար է:
Սուրճ խմելն այդպես սովորեցի, ծխելը նույնպես խմելը` չէ,
կարգին, հիմնավոր, միշտ խմել չսովորեցի, որովհետեւ
մարմինս խմիչք չէր վերցնում, ու ավելորդ բաժակը ետ էր
գալիս:

***
Քաղաքի կյանքը, քաղաքում ապրելը գյուղինի հետ
համեմատած` ե’ ւ հեշտ էր, ե’ ւ դժվար: Մարդկանց քչությունից,
միշտ նույն դեմքերը տեսնելուց, գյուղի մենակությունը տխուր ու

17

ձանձրալի էր, անտանելի: Հոգնում, զզվում էի ինքս ինձ հետ
լինելուց, ինքս ինձ հետ զրուցելուց: Քաղաքում դարձյալ
միայնակ էի, բայց դա ցանկալի, անհրաժեշտ առանձնություն էր,
առանց որի դեմքս, ինձ կկորցնեի: Ով հեշտ, լավ, կամավոր է
մերվում նոր կյանքին, հեշտ, լավ, կամավոր էլ կորչում է:
Փափուկ միսը տեսե՞լ եք մսաղացն ինչքան հանգիստ է աղում:
Ջիլն ու ոսկորը` չէ, դեմ են առնում: Ես ներսից էդ տեսակ
գունդուկծիկ դարձած, փշերս ոզնու պես պարզած, երկու կես
եղած ապրում էի: Մի կեսս «ներեցեք», «խնդրեմ»,
«շնորհակալություն» մամլիչի տակ խեղվում, ճկվում էր,
որպեսզի մյուս կեսին ազատ, արձակ, իր համար մտածելու,
տեսածն ու լսածը ծանրութեթեւ անելու հնարավորություն տա:
Շրջապատը տեսնում էր առաջին` տեսանելի կեսին, նրան, որը
բոլորի հետ ավտոբուս էր նստում, քայլում էր, ժպտում, խոսում,
իսկ երկրորդը` պատսպարվածը, թաքնվածը,
պատենավորվածը` վախվորած ու համարձակ, երկչոտ ու
հանդուգն, բայց ինքնուրույն, մենակ ու մեկուսի ապրում էր, իր
աշխարհն ուներ եւ իր մտքերը, մտածում էր ոչ այնպես, ինչպես
առաջինը, ասում, անում էր ոչ այն, ինչ առաջինը, թեեւ
ճշմարիտն ու անսուտն ինքն էր:
Այդպես բաժան-բաժան ապրում էի, դժվար էի ապրում,
որովհետեւ, ճիշտ է, մի կեսս պաշտպանում էր մյուսին,
հեշտացնում մյուսի գործը, բայց թե` ուժերի երկատումից երկու
կեսս էլ ձգված ճոպան էին:
Ինձ լավ ու ազատ միայն եղբայրներիս, քրոջս հետ էի զգում, էն
էլ` ոչ բոլորի ու ոչ ամեն ժամանակ: Կարող էի թուլացնել
զսպանակները, լաց լինել, եթե կամենայի, նեղսրտել ու
նեղանալ, եթե շատ էի լցված, կամ, պարզապես, լռել եւ վայելել
հարազատի կողքին լինելու հաճույքը: Խոստովանանք լինի,
նույնիսկ նրանց մոտ հազվադեպ էի խեղճանում, որովհետեւ չէի

18

ուզում հարազատներիս հոգսին հոգս ավելացնել, որովհետեւ
տեսնում էի` հեշտ չէին ապրում, գուցե` ավելի դժվար, քան ես:
Դրա համար ավելի հաճախ առույգ էի ձեւանում ու կյանքով
լեցուն, անհոգ էի ներկայանում ու ժպտուն, որպեսզի ինձ ուրախ
տեսնելով` իրենք թեթեւանան, որպեսզի գոնե իմ մասին
չմտածեն:
- Ձեր բաժին վիշտն ինձ տվեք,- մտքումս ասում էի,-
մենակությունն ինձ տվեք,- մտքումս ասում էի,- եւ անարցունք
ապրեք, հեշտ ապրեք, անցավ ապրեք:
Քիչ ասում էի, շատ մտածում, քիչ ասում էի, շատ ցանկանում:
Բարի գիշեր էի մաղթում բաժանվելիս ու գնում` նրանց բաժին
մենակությունն ուսերիս, նրանց բաժին արցունքն աչքերիս: Իմ
փոխարեն ապրում էի, նրանց փոխարեն ապրում էի: Իրենք եւս,
տեսնում էի, իմ փոխարեն են ապրում, բոլորս միասին ու բոլորս
առանձին միմյանց փոխարեն էինք ապրում ու դրանով էինք
հարուստ, եւ շատ բան էինք տեսնում, եւ շատ բան էինք զգում,
որովհետեւ շատ էինք, բազմադեմ ու` մեկ: Էդ ամբողջը նրանից
էր, որ մեր արյունը, նույն արյունը, պատահականության ու
բնության բերումով ժամանակ առ ժամանակ պորտալարով
հոսել, դարձել էր ձեռք, ոտք, թեւ, թիկունք, ականջ, սիրտ, մարդ
էր դարձել եւ մորս կոնքից դուրս սահել արեւ աշխարհ: Այսինչ
թվին այդ արյունից մեծ եղբայրս էր ծնվել, առժամանակ հետո
մյուս եղբայրս էր ծնվել, քույրս էր ծնվել, էլի եղբայր ու
եղբայրներ էին ծնվել եւ` ես: Յոթն էինք ու մի քույր. էլ ո~նց
կարող էինք ուրիշ լինել:
Էս բոլորը պարծենալու համար չեմ ասում, ամենեւին:
Մտադրություն չունեմ ինձ կամ էլի մեկին` մերոնցից, հատուկ
համարել: Հակառակը, միշտ այն հիմար կարծիքն եմ ունեցել, թե
ես ամենավատ կավից եմ հունցած, թե բոլորն ինձնից լավ են,
ուժեղ են, խելոք են, հատուկ են ու առանձնահատուկ, իրենք են

19

ու ես չեմ: Չեղած արարքներ էի վերագրում ուրիշներին եւ
ունեցածս չէի տեսնում, չէի գնահատում, որովհետեւ ավելի
մոտիկից միայն ինձ գիտեի, ինձ էի ճանաչում, ինձ էի տեսնում,
թաքուն արածս էր աչքիս առաջ, թաքուն մտածածս, որովհետեւ
մշտապես բացված գիրք էի` թերություններով,
թուլություններով, փծուն մտքերով ու ես` միակ ընթերցողը:
Որքան էլ ջանում էի պատիվ չբերող արարքներս, խոհերս
չմտաբերել, ջնջվելու արժանի էջերը չվերընթերցել, չէր լինում.
ամեն անգամ թերթերն իրենք իրենց շրջվում էին, եւ ես
կանգնում էի ներքին դատավորիս առաջ` անկամ, անուժ,
անկայուն. էլ չգիտեի, որ բնությունս է այդպես, մարդն է
այդպես... Նարեկացի էլ չէի կարդացել, միայն անունը գիտեի:
Թերահավատությունն անձիս, ուժերիս նկատմամբ այն
աստիճան խոր արմատներ էր գցել, այնպիսի հաստաշերտ
նստվածք տվել, որ ժամանակի ընթացքում թեեւ մասամբ
փոխվեց կարծիքս իմ, մարդկանց մասին, բնավարությունս
շտկել չկարողացա եւ մնացի երկչոտ ու շատ տուժեցի դրանից,
ու շատերը չարաշահեցին այն:

***
Եկավ պահ, որ մերոնց տանն ապրելն այլեւս անհնար դարձավ:
Հոգնել էի ամեն առավոտ աղբ թափելուց, խանութ գնալուց էի
հոգնել, սոված մնալուց, փքուն խոսքերից ու երեխա պահելուց:
Ես` թագավոր, ընկճվել, դարձել էի մի բուռ, բերանխուփ ու
կամազուրկ: Հարսը շշերը քսան կոպեկով հաշվում տալիս էր
ձեռքս` թե տար: Տասնհինգ կոպեկով հանձնում էի խանութին,
որովհետեւ իսկական արժեքով չէին ընդունում, չեղած փողիցս
հիսուն կոպեկ, մի ռուբլի (նայած ժամանակ) դնում վրան ու ետ
գալով տալիս էի իրեն: Կոպեկ-կոպեկ հաշվում էր: Էդ ո՞նց ես
անում, որ քեզ քսանով են հաշվում,- ամեն անգամ հարցում էր:

20

- Երեւի խղճում են, գլխի են, որ ուսանող տղա եմ, անթոշակ,- մի
օր էլ ասացի:
Չգիտեմ, ակնարկս տեղ հասա՞վ, թե՞ չհասկանալու տվեց:
Միայն էնքանը գիտեմ, որ եղբորս այդ հարցով հետո հաճախ էր
նեղություն տալիս, ինձ օրինակ բերում: Ինչեւէ, Ալիսը, տեսնում
էի, տերն է տունուտեղի, կայացնողն է վճիռների: Նրա հաշվով
էն, որ իրենց տանն էի մնում, արդեն շատ էր: Եղբայրս էլ արդեն
եղբայր չէր, այլ միայն ամուսին` դարձյալ նրա որոշմամբ:
Նամակ գրեցի հորս, որ գա: Այդքանը: Թե ինչու, չէի բացատրել:
«Հանրակացարանում եմ ուզում ապրել»,- երբ եկավ, ասի: Նայեց
աչքերիս, մեկ անգամ էլ նայեց` ավելի խորը, բան չասաց:
Հպարտ մարդ էր, հպարտախոհ ու հպարտասիրտ, անկոտրում
կամք ուներ: Ուզում էի լաց չլինել, չէր լինում: Ներսումս
հայհոյում էի ինձ, չէր լինում: Ի՞նչ ապրեց, նվաստս չեմ կարող
ասել, բայց տեսա` հպարտությունը դրեց մի կողմ, ձգվեց ու
մտավ ռեկտորի աշխատասենյակը: Քիչ մնաց` երեք թե չորս
րոպե: Ի՞նչ ասաց, էլի անտեղյակ եմ, բայց դիմումը թելադրելիս
շեշտեց պատերազմի երկրորդ կարգի հաշմանդամ լինելը, մի
բան, որից սովորաբար խուսափում էր:
Ուրիշ անգամներ քաղաք գալիս երկու-երեք օր, պատահում էր
մի շաբաթ մնում էր: Այս անգամ` չէ: Ավտոկայանում
դրամապանակից տասը ռուբլի հանեց, տոմս առավ` մեկ ռուբլի
հիսուն կոպեկի: Վեց ռուբլի` երկու երեքանոց ինձ տվեց,
մնացածը դրեց տեղը:
- Թոշակն էս քանի օրս կստանամ: Ալյուր պիտի առնենք, թե
մնաց, կճամփեմ,- ասաց:
- Գալեի ու Արայի հետ ընկերություն արա,- էս էլ պատուհանից`
ավտոբուսի շարժվելու պահին ասաց:
Նա գնաց, ու ես հոնգուր-հոնգուր լաց եղա: Դեկտեմբեր ամիսն
էր, մութը վրա էր տվել ու արցունքներս թաքցնելու հարկ չէի

21

զգում:
Այդպես մեկ էլ հեկեկացի երեք տարի հետո, երբ նա մեռավ:
Լենինգրադից նոր եկել էի: Ասին` հիվանդ է: Ձմեռային կոշիկ էր
ուզել: Բերել էի` ներսից քեչա, պինդ, տաք: Սրտով էի առել, իմ
առաջին նվերն էր հորս, ու ինքնաթիռի ցնցումներից օրորվելով,
կոշիկները նվիրելու պահը հարյուր անգամ վերապրելու
հաճույքից տարուբեր էի Երեւան հասել:
Լուրի հետ չհաշտվելով, չհավատալով, լուրի հետ կռիվ տալով
գյուղ գնացի: Ճիշտը լուրն էր, որովհետեւ հորս հիվանդանոցում
տեսա` ուռած ոտքերով, շնչարգելությունից կապտած
շուրթերով: Հեւոցը մինչեւ հիմա ականջումս է: Թորոս եղբայրս
մոտն էր ու շուտ-շուտ ուղղում էր բարձը, ոտքերը տրորում,
իրեն դես-դեն գցում, բայց` անօգուտ: Հիվանդությունը չէր
զիջում, հորս ցավը կիսել, թեթեւացնել չէր լինում, ու նա գնալով
նվաղում էր: «Ամառվա շոգին գյուղական հիվանդանոցի
սպիտակ ներկած պատերի մեջ հայրս, եղբայրս, ես` մոտեցող
մահի դեմ» կտավը շարունակ աչքիս առաջ է ու ինձ հետ
կտանեմ, երբ Ժամը գա: Նեղվում էի ճերմակ պատերից, ճերմակ
սավաններից էի նեղվում, նրան այդ վիճակի մեջ տեսնելու
մտքից էի նեղվում, ու որպեսզի սիրտս թթխմոր դարձնող
ադրենալինը ծախսեմ, անգիտակցաբար, բնազդորեն սեղմում ու
սեղմում էի երկաթյա մահճակալի սառը գլուխը, ու, որպեսզի մի
բան ասած, արած լինեմ, խոսք բացեցի կոշիկների մասին: Իբրեւ
շնորհակալության նշան, գլխով արեց, հետո հայացքը սահեց
ներքեւ` ուռած ոտքերին: Սփոփած լինելու համար իմ կակուղ
խելքով դուրս տվեցի`
- Մի համար մեծ եմ առել:
Նա ձայն չհանեց: Ես ավելի վատ զգացի, որովհետեւ հանկարծ
հասկացա, որ նրա մտքով վատ բան անցավ, ու որպեսզի
դրությունը շտկած լինեմ, մի բան ասած, արած, հիվանդության,

22

մահվան հետ կապված նրա մտքերը ցրած լինեմ, ավելացրի`
- Ձմռանը բրդյա գուլպաներով հագնելու համար եմ ասում:
Այդ պահին Թորոսը բուժքրոջ հետ մտավ, ու խոսակցությունը
դրանով փակվեց: Առաջին անգամ եմ պատմում` տասնչորս
տարի անց:
Սրսկումից հետո եղբայրս մի քանի ժամով գնաց տուն`
հանգստանալու, որովհետեւ երեք գիշեր չէր քնել, բայց նա
դարձյալ երեք գիշեր անքուն մնաց, որովհետեւ կես ժամ անց
հայրս վատ զգաց, եւ շնչարգելության նոպան էլի բռնեց:
Թթվածնի բարձիկն ու սրսկումներն այլեւս չէին օգնում,
գլխավոր բժշկի ներկայությունը չէր օգնում, եւ ես միջոց
գտնելով` բուժքրոջը խնդրեցի մեր տուն զանգել, հայրս էլ
ասաց` ինձ տուն տարեք:
Վազեվազ եկավ Թորոս եղբայրս, Գալե եղբայրս եկավ, ու մենք
թեւերի տակ մտած նրան սենյակից դուրս հանեցինք:
Բուժքույրը սենյակի դուռը բացել, մեզ էր սպասում, բայց բանը
դրան չհասավ, որովհետեւ Համզե հայրս մեր ձեռքերի վրա, մեր
թեւերի վրա, մեր աչքերի առաջ հանգեց: Սա՞ է վերջը,-
հարցնում էի ես ու չէի հավատում, որովհետեւ ամեն ինչ
անսպասելի եղավ, գեշ եղավ ու ոչ այնպես, ինչպես գրքերում է:
Հայրս` մեծ տոհմի զավակ, հայրս` հպարտ, ազնվական
ճակատով, ազնվական խոհերով, հայրս` հասուն տղաների
տեր, անունը` Համազասպ, մեռավ գյուղական հիվանդանոցի
միջանցքում:
Ուզում էի լաց լինել ու չէի կարողանում, որովհետեւ անհեթեթ
էր ամեն ինչ ու ոչ բանաստեղծական, որովհետեւ որքան էլ
ասում էի` վերջ, ուղեղս ընդվզում էր, չէր ընդունում
կատարվածը: Այդ էլ ասեմ` առաջին անգամ էի հարազատի մահ
տեսնում:
Պատգարակին դրած, «Շտապ օգնության» մեքենայով նրան

23

տուն տարանք: Դրսում արեւ էր, ամառ, օգոստոս ամիսն էր:
«Նախավկա մատուռի խաչը` կապույտ երկնքում, արեւը`
վրան» - այս կտավը եւս լավ հիշում եմ: Ես բռնել էի հորս գլուխը,
որ ցնցումներից օրորվում էր, խղճի խայթ էի զգում ու չգիտեի,
թե հետո ինչ պիտի լինի, եւ երբ հարեւանները, քեռիս
լողացնելու համար մեր սրահի կողմը թեքվեցին, շարունակում
էի գլուխը ձեռքերումս բռնած պահել: Բայց նրանք թույլ չտվեցին
եւ ասին` գնա: Հիմա եմ հասկանում, թե որքան նրբանկատ էին,
որովհետեւ վատ բան կլիներ, եթե տեսնեի նրա մերկ,
անհոդակապ մարմինը:
Մթնող օրվա մեջ չորս մոմերը թույլ ճթթոցով այրվում էին`
երկուսը հորս գլխավերեւում, երկուսը` ոտքերի մոտ, դիակը
երեքկողմյան բոլորած կանայք քչփչում էին, ախուվախ անում,
իսկ ես լալիս էի, ու ինձ ձայնակից էր քույրս, եղբայրներս էին
ձայնակից: Հետո Ծովոն իր ու մորս փոխարեն լալուց
ուժասպառ` դադար տվեց, եղբայրներս շատ լաց լինելը
պատշաճ չհամարելով` գնացին ծխելու, ու ես շարունակեցի
միայնակ արցունք թափել: Հեկեկում էի, որովհետեւ ինձ թվում
էր, թե մեղք գործած կլինեմ, եթե լռեմ, որովհետեւ ուրիշ լացող
չկար, որովհետեւ կանայք ինձ էին նայում, որովհետեւ հորս
մոմագույն դեմքին ես չէի տեսնում կյանքի կրակը, «իր
սեփական, միայնակ կրակը», որովհետեւ նրա ոտքերին
Լենինգրադից բերածս կոշիկներն էին` նույնքան ապերջանիկ,
որովհետեւ քարերին զարկվելու բախտին նույնիսկ
չարժանացան ու հազիվ ծնված` հողվելու էին:
Հիմա` տասնչորս տարի անց այս տողերը գրելիս դարձյալ եմ
հեկեկում, որովհետեւ այդպես էլ նրան ճանաչելու, նրա մտքերը
կարդալու, նրա միայնակ վառվող կրակին մոտ լինելու ու
նրանով ջերմանալու հնարավորություն չունեցա: Իմ
հպարտասիրտ, իմ ազնվադեմ հայրը... Նա այդպես գնաց, ու ինձ

24

մնում է սփոփանքն այն մտքից, որ հետո կտեսնեմ, հետո
կզրուցեմ, հետո կճանաչեմ, երբ ժամը գա:

***
Հանրակացարանում ապրելուն Մերուժան եղբայրս դեմ չեղավ,
իսկ կինն ասաց, որ կյանքն այնտեղ ավելի հետաքրքիր կանցնի,
եւ նա մասամբ իրավացի էր: Ունեցած մի քանի գիրքը կապոց
արի, մի քանի շորը ճամպրուկը խցկեցի եւ դուրս եկա:
Աստիճանահարթակին կանգնած Մերուժը, երբ արդեն մի հարկ
իջել էի, գոռաց, որ իրենց չմոռանամ եւ շուտ-շուտ այցելեմ:
Ալիսը կողքին ժպտում էր, ուստի ես եղբորս արարքը սխրանք
համարեցի ու պարտված զինվորի մարտակոչ, չնայած
վճռականություն չկար ձայնում եւ ավելի շատ իր խիղճը
հանգստացնելու համար էր ասված: Պատասխանեցի, որ կգամ,
բարի գիշեր մաղթեցի եւ շարունակեցի առույգ ցատկերով իջնել:
Ամեն ինչ բնական եղավ, քսաներորդ դարի մակարդակով: Այն
էլ ասեմ, որ գյուղից բերած բրդյա անկողինը չէի վերցրել, նրանք
էլ չհիշեցրին, թեեւ պետք էր, դեկտեմբերի վերջն էր, ու երկու
գունաթափ ծածկոցի տակ հանրակացարանի առաջին հարկում
գիշերները մրսում էի:
Սենյակը հյուսիսային թեւում էր, եւ արեւ ամենեւին չէր առնում:
Կենվորներից երկուսը, չդիմանալով զօր ու գիշեր կանգնած
մգլահոտին, որ լվացքասենյակներին հարող բորբոսած պատից
էր գալիս, լքել էին հանրակացարանն ու գնացել վարձով
ապրելու: Դեմ-դիմաց զուգարանն էր: Առաջին օրերին վաղ
առավոտյան արթնանում էի` սենյակ հասնող զարհուրելի
ձայներից: Վայրենի խնչում էին, ազատվում ուսանողական
ճաշարանում կերած տասներկու կոպեկանոց կաղամբապուրից:
Զզվանքից ծամածռվելով` բարձով փակում էի ականջներս, բայց
ոչինչ չէր օգնում, ու աչքիս պատկերանում էր սպիտակ

25

լվացարանին սոսնձված ժահրագույն լորձը:
Լվացքասենյակում համեմատաբար մաքուր էր, սակայն ոչ
պակաս անտանելի էր էժանագին օճառի գարշահոտը: Լպրծուն
փայտերին, լոգատաշտին, լվացարանին չդիպչելու համար
ճկվում, հասնում էի ծորակին ու նրա տակ լվանում ոտքերս`
հերթով, սկզբում մեկը, ապա հանգստանալուց, շունչ առնելուց
հետո` մյուսը:
Այդպես էր առաջին օրերին, ապա քիչ-միչ ընտելացա, ձայներն
այլեւս չէին ազդում, եւ մինչեւ տասը-տասներկուսը քնում էի,
ուշանում դասերից, թեպետեւ խոստովանեմ. կեղտոտությանը
չկարողացա հարմարվել եւ երկու տարի անց ես եւս գնացի
վարձով տուն փնտրելու:
Թեեւ վատ, անհրապույր ու դժվար էր հանրակացարանային
կյանքը, բայց ես ինձ արքա էի զգում. ազատ-արձակ կարող էի
մեկնվել մահճակալին, սրտիս ուզածի չափ ծխել, ու ոչ մի չար
աչք կողքից չէր խեթի, թաքուն չէր ֆշշա, ինչպես եղբորս տանն
էր:
Սենյակի հնաբնակ ուսանողը սուսիկ-փուսիկ, աշխարհից
պարտք ու պահանջ չունեցող տղա էր` կարճահասակ, թուխ
դեմքով, մազերը` կուպրը օրինակ: Կես տարի միասին
մնացինք` մինչեւ ամառային արձակուրդները: Միշտ նույն
կոստյումն էր հագին, նույն հնամոդա փողկապը: Մանր
ատամներով սանր ուներ` կեղտից անցքերը խցանված - մի
քանի անգամ քսում էր մազերին եւ, հարդարանքը ավարտված
համարելով, գնում բուֆետ: Ուտում էր մանրամասնորեն,
մանրակրկիտ, ախորժակով` լիներ ձկան պահածո, թե երշիկ:
Բնածին առողջություն ուներ, եւ ես միշտ զարմանում էի, թե
այդքան փոքր մարմնում ինչպես են տեղավորվում երկու
հարյուր գրամ երշիկն ու կես մատնաքաշը:
Հայելուց չէր օգտվում. հավանաբար ժամանակին փորձով

26

համոզվել էր, որ ուշագրավ, դիտարժան քիչ բան ունի դեմքին:
Բաղնիք հազվադեպ էր գնում, եթե գնար, ուրեմն` երեք-չորս
ժամը ուզես. լողանար պիտի` երկար, ածիլվեր, լվանար ամսվա
ընթացքում կուտակված սպիտակեղենը` գուլպաները,
թաշկինակներն ու սենյակ գալով` փռեր մահճակալի, աթոռների
գլխին, կախեր լուսամուտի բռնակներից:
Ինձ այդպես էլ անծանոթ մնաց նրա ներաշխարհը, թեպետեւ մի
քանի անգամ փորձեցի զրույցի մեջ քաշել, բացել: Կամ շատ
խելոք էր, կամ` նեղմիտ: Ավելի երկրորդին եմ հակված, թեեւ
ապացույցներ չունեմ ու, հնարավոր է, սխալը ես եմ:
Չմերվեցինք իրար, ճիշտ է, բնավորությամբ եւս շատ էինք
տարբեր, բայցեւայնպես գոհ եմ նրանից ու շնորհակալ,
որովհետեւ հնաբնակ լինելով` ոչ մի անգամ չփորձեց
իշխանություն բանեցնել, չդժգոհեց, երբ ուշ ժամի գալով փակ էի
գտնում հանրակացարանի դուռն ու քնից վեր հանելով` բացել
տալիս պատուհանը:
Տարիներ հետո մի անգամ պատահաբար դեմ-դիմաց ելանք:
Թվաց, այն օրերի կոստյումն է հագին, այն օրերի փողկապը:
Ամենեւին չէր փոխվել: Չտեսնելու, չճանաչելու տվինք երկուսս
էլ ու անցանք: Թեթեւ խղճի խայթ եմ զգում, բայց գիտեմ, եթե
դարձյալ հանդիպենք, կրկին չնկատելու կտամ: Թե ինչո՞ւ,
դժվարանում եմ ասել:
Հանրակացարանի հարցը, ինչպես արդեն ասացի, հորս
շնորհիվ լուծվեց: Ձմեռային քննաշրջանից հետո թոշակ էլ
ստացա: Երեք-չորսի փոխարեն օրը մեկ-երկու անգամ էի
սնվում, օր կար` դատարկ խավարտով գոհանում, բայց
երեսունհինգ ռուբլին, միեւնույն է, չէր հերիքում, եւ ամսվա
չորրորդ շաբաթը դառնում էր դաժան փորձաշրջան:
Ծխախոտի հարցը հեշտ էր. հայտարարում էի, թե` ծխելը թողել
եմ, թեեւ դասամիջոցներին, երբ տղաները գլուխ գլխի «բքում»

27

էին, ինքնաբերաբար մղվում էի դեպի ծուխը: նրանք ծիծաղում
էին` տեսնելով տառապանքս եւ ասում, որ` մեկ է, ամեն ինչ
անցած ամսվա նման կվերջանա ու կամքս չի հերիքի,
մեծահոգաբար ծխատուփ էին դեմ անում, գայթակղելու համար
ցուցադրական անփութությամբ ծխե օղակներ բաց թողնում
օդում, հետո, համառությանս վրա զարմանալով, ձեռք քաշում
կամ կատակի տալիս` մեքենա է ուզում առնել, վճռել է
հարստանալ ու այդպիսի բաներ: Ես ժպտում էի, եթե պետք էր,
հետները հռհռում, տենդագին գործող ուղեղս խոսքի սրությանն
արժանի պատասխան էր որոնում ու գտնելիս` շրմփացնում
խոսքաշինության անտես սեղանին, թեեւ ներսումս դառնություն
էր, ու սիրտս ճմլվում էր ցավից, վիրավորանքից:
Ավելի դժվարը կերակրվելու խնդիրն էր: Եթե մեծ դասամիջոցին
տղաները բուֆետ էին գնում, հրաժարվում էի, ասելով, որ հաց
չեմ կերել ու ճաշարան պիտի գնամ, իսկ երբ ճաշարանի կողմն
էին ուղղվում, պատճառ բռնելով կուշտ կերածությունը, դիմում
էի դեպի բուֆետ: Նրանք մի-մի ռուբլի հավաքած գնում էին, իսկ
ես ետ էի դառնում, գտնում իրականում կուշտ մեկին եւ հետը
զրուցում, տրամադրություն չեղած պահի պատի թերթերն էի
կարդում, ծանոթանում դասացուցակին եւ կամ` ճաղաշարին
հենված, պարզապես նայում գնացող-եկողին:
Ինձ նման ու ինձնից վատ վիճակում գտնվողներ կային, բայց
նրանք հեշտ էին տանում այդ ամենը. ասում էին, որ դրամ
չունեն, ուրիշից մեկ ռուբլի, երեք, հինգ, ինչքան կարողանան,
պոկում էին` մոռանալով վերադարձնել, ծխախոտ երբեք չէին
ունենում, սակայն նեղություն էլ չէին կրում եւ սրանից-նրանից
ուզվորություն անելով` բոլ-բոլ ծխում էին: Տղաների մի տեսակ
էլ կար, որ իրենը պահում էր, ուրիշինը ծխում, անփող էր
ներկայանում ու այլոց հաշվին սնվում, խմում, չնայած եթե
գլխիվայր թափ տայիր, կարմիր տասնոցներ կթափվեին,

28

թանկանոց ծխատուփեր: Չունեւորներին, իսկապես
աղքատներին խղճում էի, բայց եւ ատում նույն այդ
թշվառությունն իբրեւ զենք, վահան գործածողներին: Թոշակի
կեսն առաջին երկու-երեք օրը տղաների հետ մսխում էի,
գերադասում նրանց մեկի դիմաց տասնմեկը ծախսել, միայն թե
գծուծի, տնանկի տպավորություն չթողնեմ: Եթե փող էի
երազում, ապա նրա համար, որպեսզի վճարեմ նեղության օրոք
ինձ նեցուկ կանգնածներին, տասնապատիկ հատուցեմ
լավության դիմաց: Եղած-չեղած մի քանի շորը շուտ-շուտ
փոխում էի` ունեւոր եւ հարգս գիտցող ներկայանալու համար:
Աղքատ-հպարտն ինձ համար էր ասված, այն տարբերությամբ,
որ իմը ցուցադրական չէր, այլ ներսից եկող, ինքն իր հետ կռիվ
տվող, ինքն իր միսն ուտող: Այն էլ ասեմ, որ եթե ընդունվելուս
առաջին տարին չհիվանդացա, չմրսեցի, անկողին չընկա,
առաջին հերթին առողջ, ջահել մարմնիս եմ պարտական, ապա`
Մոսկվայում սովորող եղբորս` Խորենի կիսամաշ վերարկուին,
որը երեք լրիվ տարի հագա ու առաջինն էր իմ կյանքում:
Չմոռանամ նաեւ կռունկավար եղբորս` Արայի ամեն ամիս
տված տասը ռուբլին, որը ոչ մի կերպ չէի ուզում վերցնել, բայց
նա համառում էր եւ մեծի իրավունքով ճխտում գրպանս, թեեւ
ինքն էլ մի բանի տեր չլինելով` բանվորական
հանրակացարանում էր ապրում: Նաեւ համառությանս եմ
պարտական ու կամքիս, որ գիտակցաբար լարել, բռունցք էի
շինել, թեեւ այն ժամանակ յոգերի ուսմունքին անհաղորդ էի եւ
բնավորությունս փնովելիս «չորկող» բառով էի որակում
հաստատակամությունս, որ մշեցի պապերիցս էի ժառանգել:

***
Առաջին պլանում սովորելը չէր, այլ ապրելը, մանավանդ շատ
դասախոսներ ժամավաճառությամբ էին զբաղվում. Ուստի

29

դասի չնստելը, դասերին մատների արանքով նայելը
ուսանողների շրջանում դիտվում էր ողջունելի քայլ: Ավելի
հաճախ միջանցքներում, համալսարանի բակում ու գարեջրի
կրպակներում, կինոթատրոններում էինք թրեւում, քան
լսարանի դուռ բացում, եւ դրանում մեղավորը, էլի եմ ասում,
դասախոսներն էին: Գիտեմ, իս այս մտքերով նրանց զայրույթը
շարժեցի, բայց առիթը եկել է եւ պիտի ասեմ ու կուզեի, որ
նրանք իրենց քրմական բարձունքից տեսնեին կատարվածը:
Կարդացողը կարդում էր, չկարդացողը` կյանքը մսխում, իսկ
կրթիչները դասախոս-դասախոս, գիտնական-գիտնական էին
խաղում, ու նրանց ճոռո-ճոռո նախադասություն-բառաշարքերը
հնչում էին իբրեւ ձայն բարբառո հանապատի (հատուկենտ
բանախոսները, բանուսույցները հաշվից դուրս են):
Ու քանի որ բանն այդպես էր, վճռեցի աշխատել:
Ամենահարմարը պահակությունն էր: Երկար որոնելու հարկ
չեղավ: Ուսանող եղբայրս` Գալեն, որ արդեն գիշերային
աշխատանքի երկու տարվա փորձ ուներ, գիտահետազոտական
մի մեծ ինստիտուտում ինձ համար տեղ գտավ: Վատն այն էր,
որ պետք է աշխատեի նաեւ ցերեկը: Քսանչորս ժամ
օրապահություն, յոթանասուներկու` հանգիստ - այդպես էր
կարգը: Յոթանասուն ռուբլին քիչ փող չէր, ու ես դիմում գրեցի,
չնայած գիտեի` ամիսը ութ օր դասի չգնալը կարող է վրաս
թանկ նստել. ամբողջ հույսս պահակության ժամերին կարդալու
վրա էի դրել, ինքնակրթության պակասը, թերին լրացնելու:
Չորս տարուց ավելի` մինչեւ ավարտելս առանց պատահարի,
անփորձանք աշխատեցի: Իմ կարիքն այնտեղ չկար, տասնյակ
մյուս պահակների կարիքը` նույնպես, սակայն աշխատում
էինք, որովհետեւ ծայրը ծայրին կապելու համար մեզ դրամ էր
պետք, նրանց էլ ցույց տալու, ձեւի համար` պահակային
ծառայություն:

30

Իրիկունը` յոթի կողմերը ներկայանում էինք, ատրճանակները
ստորագրությամբ ստանում, կապում կոնքերիս եւ գնում
պահակակետ: Հիվանդ ուղեղի, հոռետես, ծեծկված հոգով
մարդկանց ձեռքին փորձանք է զենքը: Հմայիչ, ձգող բան կա
մետաղյա բարալիկ փողում: Միայնության մեջ, երբ դադարում
էր ելումուտն ու քաղաքը քուն մտնում, ժամանակ մեռցնելու
համար հանում էի ատրճանակը, գնդակները մեկիկ-մեկիկ
շարում պտտվող թմբուկին եւ, պահպանակը բացած, դեմ անում
քունքիս: Մնացածը երեւակայության գործ էր: Շա~տ ափսոս,
այն օրերի մտածումներս գրի չառա: Հավատացնում եմ, լավ,
դրամատիկ դեպքերով հարուստ, նովելային վերջաբանով
պատմություններ դուրս կգային:
Մնացած ժամանակ կամ կարդում էի, կամ` ննջում:
Պահակակետերը մի քանիսն էին: Երկրորդ մուտքի մոտ ցերեկը
դժվար էր, գիշերը, ընդհակառակ, կարող էիր վառարանը
կարմրացնել, եթե ցուրտ է, եւ ձեռքերդ գլխատակիդ քնել:
Կենտրոնական լաբորատորիան աշխատում էր նաեւ գիշերը:
Կողմնակի մարդկանց մուտքն արգելվում էր, սակայն անցագիր
հարցնող չկար: Թույլ լույսի պատճառով երկար կարդալ չէր
լինում: Նստում էի սեղանիկի առաջ եւ միալար աղմուկի տակ
տարուբերվում: Կեսգիշերին կոպերս ակամայից փակվում էին,
ու որպեսզի չքնեմ, ժամանակ առ ժամանակ տրորում էի
աչքերս: Ջահել, լրջմիտ հագուստ-կապուստով, շարժմունքով
աղջիկներ, տղաներ էին միջանցքով անցնում-դառնում:
Ինքնասիրությունս թույլ չէր տալիս նրանց ներկայությամբ քնով
ընկնել, սակայն հաճախ այդ պայքարում պարտվում էի, եւ
գլուխս հակվում էր ներքեւ: Սեղանին կռթնած փորձե՞լ եք քնել:
Տասնհինգ-քսան րոպեից ավելի հնարավոր չէ: Դաստակներդ
հոգնում, թմրում են, արյան վատ շրջանառությունից կանգային
երեւույթներ սկսվում:

31

Շատ բան պահակախմբի պետից էր կախված: Չորս հերթափոխ
կար: Սուբուչեւը ծառայության ժամանակ սիրում էր խմել, մեծ
մասամբ` այլոց հաշվին: Նման օրերի բարի էր դառնում, ասես
նույն անձնավորությունը չլիներ` շատախոսում էր, հայհոյում
կնոջը:
- ծպՍՏՎց վպրսՏՉՏ,- վերջում զգուշացնում էր եւ գնում թաքուն
մի տեղ քնելու:
Բաժակի ընկեր էլ ուներ` Գուգոն` կուրծքը ներս, ուսերը նեղ,
դեմքը ճմրթված: Տնամերձ հողամաս ունեին, ու հետը հաճախ
ինքնաքաշ օղի էր բերում: Թորելու եղանակը լավ չգիտեր, թե
ինչ, Գուգոյի արաղից զարհուրելի հոտ էր գալիս, երեսին փառ
բռնում, գույնն էլ զուլալ չէր:
Ինքն ու Սուբուչեւը մի իրիկուն երկու շիշ գրպանները եկան:
Ետնամուտքի պահակակետում էի, կլիներ իննի կողմերը:
- Մեջներիս թեթեւը դու ես, վազիր խանութ,- ասաց Գուգոն:
Ոչ փող տվեցին, ոչ հարցրին` ունե՞ս:
- հպսպՊՍց ՑՏՋպ ,- ետեւիցս կանչեց Սուբուչեւը:
Դիմացի խանութը փակ էր: Երեւի իրենք եւս գիտեին: Ունեցածս
հինգ ռուբլուց երկուսը տաքսուն տվի, մնացածով երշիկ առա,
հաց, պանիր` ինչ որ գտնվեց: հպսպՊՍՈ չառա: Կար, բայց
չառա:
Մինչ ետ կգայի, վառարանը կարմրացրել, պահակակետը լավ
ավլել, ինձ էին սպասում: Բաժակ չկար: Գուգոն կես լիտրանոց
բանկա գտավ, լվաց, օղիով թեթեւ ողողեց եւ` սկսեցին: Առաջին
խումից հետո ինձ եւս լցրին` բանկայի կեսից շատ: Օղին տաք
էր, լավ թորած չէր, ես սոված էի, անպատիվ, վիրավորական
բան էր բանկայով արաղվելը, բայց խմեցի: Երկուսով ոգեւորում
էին, չափ տալիս, իսկ ես ընկել էի նրանց տրամադրության տակ:
Զարհուրանք օղուն վերջ չկար, քիչ էր մնում որձկայի, բանկայի
հաստ պռունկը շրթունքիս չէր կանգնում, բայց հաշիվ չէր:

32

Մտքումս նրանց հայհոյելով մինչեւ վերջին կաթիլը խմեցի:
Ապա հաց կերա, ու անսովորության պատճառով խմիչքը գլխիս
տվեց. սկսեցի ինձնից դուրս խոսել:
- Հայ ֆիդայիններ, ջան ֆիդայիններ, ձեր մայրերը ձեզ
ղուրբան...,- երգում էի:
- ըպջ րպսպՊՍՌ վպ ՑՏ,- տրտնջում էր Սուբուչեւը:
- Մշո սուլթան, Սուրբ Կարապետ, թող լինի ձեզ պահապան...
- ըպջ ՍՈՐՑՏՔՍՌ, րպսպՊՍՌ վպ ՑՏ,- մնում-մնում` կրկնում
էր:
- Հայ ֆիդայիններ, ջան ֆիդայիններ...,- երգի շարունակությունը
չիմանալով` նույնին էի դառնում ես:
- ՁՏսՖՍՏ րտՏՍՏռվՏ. իՈփպՎ տպրվՌ? Գուրգեն, լցրու:
Մնացածն իրենք խմեցին: Նրանց գնալուց հետո ես
գլխապտույտ ունեցա, սիրտս խառնեց եւ սկսեցի ետ տալ:
Որձկում էի ու որձկում, եւ միջոց չէր մնում, ուժ չէր մնում
հայհոյելու Սուբուչեւին, Գուգոյին, օղի հնարողին ու ինձ:
Կարծում էի կմեռնեմ, համոզված էի, թե չեմ դիմանա: Չմեռա,
դիմացա, բայց Գուգոյի արաղի հոտը մինչեւ հիմա քթումս է:
Մնացած ժամանակ Սուբուչեւն անհետաքրքիր, կարգին գերի
մարդ էր` միշտ թթված: Ողջ գիշերը մի պահակակետից մյուսն
էր աճապարում, բայց չար չէր, թեեւ սիրում էր հայհոյանքը:
Մինինը` ազգությամբ հրեա, բավարարվում էր
հեռախոսազրույցով: Գուշակել, թե երբ կզանգի, դժվար էր:
Որոշակի կարգ չուներ: Կարծիքովս` դիտմամբ էր այդպես
անում: Մեկ էլ տեսար, հերթափոխն ընդունեցիր թե չէ` զը~նգ...
- Պահեստներն ստուգեցի՞ր:
- Այո,- ասում էի:
- Բոլո՞րը:
- Անխտիր:
- Կնիքները տեղո՞ւմ են:

33

- Ամեն ինչ կարգին է, ապահով եղեք:
- Նորից ստուգիր,- ու կախում էր:
Կարող էր եւ ամբողջ երեք ժամ լռել, սակայն պահակակետը լքել
ոչ ոք չէր համարձակվում, որովհետեւ ներել չուներ, իսկ մեկ-
երկու այդպիսի դեպքը բավական էր, որպեսզի հեռացնեին:
Նման պահերին բռնկվում էր, անցնում ռուսերենի, որին ավելի
վարժ էր տիրապետում: Իսկ ընդհանրապես, բնությամբ խաղաղ,
օրինավոր մարդ էր` սրտի փեղկերը գոց:
Նորիկը տրամադրությամբ աշխատող էր: Եթե գործերը
բարեհաջող էին ու ստուգող չկար, տասներկուսի-մեկի կողմերը
հեռախոսահամարը թողնում էր գլխավոր մուտքի պահակին ու
տուն գնում: Չար լեզուներն ասում էին, որ բնակարանում
հեռախոս չունի: Ես այդպես էլ նրան զանգելու առիթ չունեցա, ու
հիմա` տարիներ անց չեմ ուզում վրաս մեղք վերցնել:
Մանավանդ ինձ համակրում էր, հաճախ գրաֆիկն այնպես
կազմում, որ առաջին վեց` լավագույն ժամերը լինեմ
կենտրոնական մուտքում, ապա` մեկի կողմերն ուղարկում էր
հանգստանալու:
Ըստ կարգի, չորսին պետք է ինձ արթնացներ եւ ճամփեր
պահակակետ, բայց նա հաջորդ երեք ժամը «պահեստային» էր
նշանակում, ու շարունակում էի մինչեւ լուսաբաց քնել, թեեւ այդ
նպատակի համար հատկացված սենյակում միշտ ծանր հոտ էր
կանգնած, իսկ անկողինն այնքան կեղտոտ էր, որ գերադասում
էինք հագուստով պառկել:
Ինչ էր գտել իմ մեջ, չգիտեմ, չեմ կարող ասել: Եվ
ընդհանրապես, մարդս կողքին կատարվող քիչ բան է ունակ
բացել, մեկնել: Ինչպե՞ս, ինչո՞ւ հենց առաջին հանդիպումից այս
մեկին սիրում ենք, ընդունում, մյուսին, որ ավելի տեսքով է,
ուշագրավ, խելամիտ, մերժում: Անտես ի՞նչ ճառագայթներ են
փոխանցվում մեկիցս մյուսին, արյան, մտածողության,

34

կառուցվածքի այդ ի՞նչ չգիտակցված ընդհանրություն է:
Չորրորդ ծառայության պետին, օրինակ, որ էլի հայ էր, չէի
սիրում: Նա` նույնպես, միայն այն տարբերությամբ, որ ես
թաքցնում էի, դաստիարակությունս թույլ չէր տալիս բնածին
հակակրանքն ի ցույց հանել, իսկ ինքը` ամենեւին: Ամեն կերպ
աշխատում էր կծոտել, ուշ էր ուղարկում քնելու, ժամից շուտ
արթնացնում, տեղի-անտեղի դժգոհում:
- Հիմա առանց փողի ոչ ոք չի ընդունվում,- մնում-մնում` ասում
էր:
- Հիմիկվա բարձրագույնավարտները` պատը քեզ օրինակ,- էս
էլ իբրեւ սոխեռրած էր ավելացնում ասածին:
Եթե ուշադրության չէի արժանացնում, չէի ընդունում
մարտահրավերը, ավելի էր փրփրում: Հրանոթի փողն ուղղում
էր իմ կողմն ու վառում պատրույգը.
- Ինձ մի աչքով ե՞ս նայում, գիտե՞ս ժամանակին ի~նչ
արվեստագետ էի:
Իսկ ընդամենը զինվորական նվագախմբում փողհար էր եղել:
Թե ինչո՞ւ էր ուզում ոտատակ առնել հոգիս, էլի չեմ հասկանում:
Կարծում եմ` նախանձից, թեեւ, ինչքան գիտեմ, առիթ չէի
տալիս:
- Եթե Ոսկի ձկնիկը խոստանար ձեր ցանկությունը կատարել,
ի՞նչ կկամենայիք,- մի անգամ հարցրի:
- Փող,- առանց վայրկյան հապաղելու պատասխանեց:
- Ուրի՞շ,- շարունակեցի:
- Առողջություն:
- Ուրի՞շ:
- Էլի փող: Հարստության դեպքում մյուսներն իրենք իրենց
կլինեն:
Համառեցի: Զարմացած, խեթ նայեց: Հավանաբար վատ հոտ
առավ, կարծեց անվտանգության գծով գործակալ եմ ու, քանի որ

35

բնածին զգուշավորություն ուներ, ասաց.
- Խաղաղություն:
Ներսումս փռթկացի:
- Ես Մասիսը կուզեի, կորցրած հայրենիքս,- ասացի:
- Չեմ հավատում,- արհամարհանքով ծամածռվեց:
- Ինչո՞ւ,- վիրավորվեցի:
- Ըտենց: Խոսք է, ասում ես:
Հետագայում նույն հարցը շատերին տվեցի ու գրեթե բոլորից
նմանակ պատասխան ստացա, միայն թե` մարմնով տկարները
պահի տակ առաջին հերթին առողջություն էին կամենում,
փառքի ծարավները` ճանաչման ձգտում ու այդ կարգի բաներ:
Ոչ մեկի լեզվին չէր գալիս հայրենիք բառը, եւ մտածում էի, որ
նրանց մտքում, երազներում, ուղեղի թաքստարաններում,
արյան սպիտակ ու կարմիր գնդիկների ճողփյունում եւս այն
չկա, այլապես արեւերես կելներ: «Տուր ինձի, Տեր,
ուրախությունն անանձնական»: Լինում էին պահեր, որ
կասկածն ուտում էր, եւ շատ տալուց-առնելուց հետո ճշմարիտն
իրենց էի դուրս բերում, իսկ ինձ` գրքերով սնված մարդ,
ընդամենը կանխավ ասելիքս իմացող:
Ճշտելու համար դիմացի խանութի պահակին, որ
մենակությունից ձանձրանալով` տամայի տախտակն անութի
տակ ամռան տաք օրերին գալիս էր մեզ հետ ժամանակ
սպանելու եւ հողին ամուր կպած, պարզկենցաղ մարդ էր, այն
քչերից, ում ներկայությամբ բացվել եմ, սրտումս եղածը մասամբ
ասել, հարցնում էի.
- Քեռի Ավետիս, եթե ասեն` մի զոհ է պետք ու Արեւմտյան
Հայաստանը ձեզ կտանք, կզոհվե՞ս:
- Չէ,- աչքը տամայի դաշտին` անխռով պատասխանում էր:
- Ես կզոհվեմ,- ասում էի:
- Էրեխա չունիս, դրա համար պոռո-պոռո կխոսաս:

36

- Երեխայիս էլ կզոհեմ,- բորբոքվում էի:
- Այ բալա, դարտակ բաներով քու միտք մի տանջա: Էդ
ճանապարհով հողի հարց ոչ լուծվել է, ոչ կլուծվի,- ու քարն
առաջ էր մղում:
Մատներն այնքան խոշոր, մսուտ-մկանուտ էին, որ քարը
դժվարանում էր բռնել ու ձեռքի հետ մյուսներն էլ էր
տեղաշարժում: Ուղղում էի, պատասխան քայլն անում, հետո
դառնում նույն խոսակցությանը:
- Ես որ չզոհվեմ, դու որ չզոհվես, ես չմտածեմ, դու չմտածես, բա
վերջը՞:
- Լավ տունուտեղ դի, հայ էրեխեք ունեցի, ջոջցու... ըհըն քզի
հայրենասիրություն: Հետո... մարդ էղի...
- Հավատա, կզոհվեմ:
Չէր հավատում:
- Ամեն մարդ իրենը լինելուց առաջ ազգինն է եւ իրավունք չունի
միայն իր մասին մտածելու:
- Խաղդ խաղա,- սառը ջուր էր լցնում ոգեւորությանս:
Իսկ ես սրտանց էի ասում ու հիմա էլ մի վայրկյան չեմ
կասկածում, որ այդպես կանեմ, չնայած այն էլ գիտեմ, որ
վճռական պահին հնարավոր է արյունս վախ առնի, ու մարմինս
չենթարկվի մտքիս, իսկ մեկ ուրիշը, որ լռել ու իր սիրո մասին
բարձրագոչ ոչինչ չի ասել, ավելի քաջակորով գտնվի ու
պատրաստ` զոհվելու, ու պատրաստ` կռվելու, եթե տեղը գա,
ժամը գա:
Ավետիս քեռին այդպիսի մարդ էր` պարապ խոսքին ականջ
չպահող:

***
Տնօրենի տեղակալի քարտուղարուհին տանը մնացած աղջիկ
էր` երեսունհինգին մոտ, ոտնաթաթերից մինչեւ կուրծքը`

37

արտակարգ գեղեցիկ, սրտագրավ` իմ հաշվով: Մյուսներն
Մյուսներն էլ, երեւի, նույն կարծիքին էին, որովհետեւ, տեսնում
էի, շատերի հայացքն էր ետեւից կախ ընկած գնում` անգամ
դռան ծածկվելուց հետո: Չսիրված աղջիկ էր` փշոտ լեզվի
պատճառով: Ետեւից բամբասում էին, դեմից` նույնպես:
Չարության պատճառը, իմ կարծիքով, էն էր, որ միայնակ ու
անտեր ու նաեւ քարտուղարուհի լինելն ի նկատի ունենալով`
շատերն էին ծոցը մտնելու առաջարկ արել եւ մերժվել: Այլ զենք
չունենալով` աջ ու ձախ ծեփում -շշպռում էր, տղայավարի
պատասխանում, ու որձերը, որպեսզի իրենց եւ մյուսների աչքին
փորձառու, կյանք տեսած, ինչ իմանամ ինչ-ինչ գեղեցկուհիների
վայելած ներկայանան, շարունակում էին քրքրել հոգին:
- Էդ դաբաղած կաշին ինչո՞ւ ես պահում:
- Աշխարհում ես ու դու որ մնայինք, ո՞նց կլիներ իմ բանը:
- Զարիկը` փոստատան թանաքամանը քեզ օրինակ:
- Բոչկան Զարիկի համար նույնն է` ինչ լոտոյի քարը:
Ու նման զարհուրանք, ստոր, գռեհիկ կատակներ: Կնիկների
ծոցը քնած օրը կուշտուկուռ, դեմքերից գոհությունը կաթեցնելով
էին ծաղրում, մերժում ստացած, առնացիությամբ չփայլած
ժամանակ` խոսքին ժահր շաղախած:
Իսկ ինքը, էն աստված, լավն էր` խորունկ-խորունկ հոգով:
Խղճում էի, ինքն էլ` ինձ, որովհետեւ,- ասում էր,- մյուսների պես
չես, որովհետեւ,- ասում էր,- եթե ինձ նմանի հետ խոսքուզրույցի
ես բռնվում, որձությունդ մի կողմ դրած, մարդուն տեսնում,
ուրեմն` ուրիշ տեսակ ես, իսկ ուրիշ տեսակին, ասում էր,- ով
հասնում, քացի է տալիս` դեմից, թիկունքից, թաքուն, աչքերին
նայելով, մյուսի կոշիկը փոխ առած:
Որ ասեմ սիրահարվել էի` չէ, անտարբեր ասեմ` դարձյալ չէ:
Խառնակ զգացում էր` նայած տրամադրության: Չարանում էի,
որ տգեղ դեմք ունի ու կոպիտ մաշկ, որ բոլորին իր առաջ

38

խոնարհեցնելու գեղեցկություն չունի, որ բնությունը մարմինը
կերտելիս ոտքերից է սկսել եւ պարանոցին հասնելուց հետո
իրեն սպառած լինելով` մնացածը գլխեռադ արել: Ի՞նչ իմանամ:
Հերթապահությանս օրերը գիտեր: Գալիս էր, ոտքը կախ գցում
ու զրուցում էինք: Առաջին ամիսներին ուզում էի աչքին
փորձված երեւալ. ամաչում էի: Հետո տեսա, որ անմեղությունս
ծաղրի առարկա չի շինում, կամաց-կամաց` ինչպես քրոջ,
հարազատի, շատ մոտիկ մեկի առաջ, բացեցի հոգիս: Մեկս
մյուսի կարիք զգում էինք, միմյանց զգում էինք: Արվեստից,
գրքերից, Հոլիվուդի աստղերից ու Նոբելյան մրցանակի
արժանացածներից չէինք խոսում: Էդ բոլորը պահել էինք
մարդու գնահատության ուրիշ չափանիշներ ունեցող անձանց
հետ ընթանալիք խոսակցությունների համար ու զուտ կյանքին,
մեզ առնչվող հարցեր էինք քննում:
Ինստիտուտի հյուրանոցատիպ շենքում էր ապրում` մենակ:
Բարեկամներ էլ չուներ: Տեսնում էի` չի ուզում տուն գնալ,
վախենում է մենակությունից, ճակատագրի հետ դեմառդեմ
կանգնելուց ու հա ձգում է զրույցը, մի թեմայից անցնում մյուսին:
Հիմարություն էլ եմ դուրս տվել, խելոք բաներ էլ ասել,
որովհետեւ չէի ուզում հուսախաբ անել ու միտքս լարում էի, չէի
ուզում կեղծել ու ազատ-արձակ խոսում էի: Ինքն ավելի էր
գրավված ինձնով: Մայրության հասնող սեր կար, որ թաքցնում,
ցույց չէր տալիս, բայց տեսնում-զգում էի. շարժումները,
նայվածքն էին այդ ասում, շոկոլադի սալիկներն ու ընկույզի
միջուկը, որ շուտ-շուտ բերում էր ու կեսից շատն ինձ տալիս,
կաշվե ձեռնոցները, որ ձմռանը նվիրեց, իսկ ես հաջորդ օրը
կորցրեցի, մարմնի խաղն ու աչքերի փայլը, որ ճմլկոտելով ու
հորանջով ուզում էր թաքցնել, սակայն չէր լինում եւ էլի հազար
ու մի նման բան:
Սակայն այդպես երկար չէր կարող շարունակվել: Ես կերել էի

39

շոկոլադը, ընկույզի միջուկն ու ինձ պարտավորված էի զգում,
տղամարդ էի ու ինձ պարտավորված էի զգում, բնավորությունս
էլ` մի կողմից:
Եվ մի օր աշխատանքից հետո ասացի.
- Ինձ քո սենյակը տար:
Ձայնս, ի զարմանս ինձ, մի տեսակ դուրս եկավ: Ես գողության
մեջ բռնվածի պես եղա ու կրքոտվեցի, ու վախեցա:
- Ուզում եմ տեսնել,- նահանջի տեղ թողնելու, վախիս դեմն
առնելու համար` ավելացրի:
- Մնա ուրիշ անգամ: Հյուրասիրելու բան չունեմ:
Զարիկի ձայնը եւս ուրիշ տեսակ էր ու պաղատանքի պես հնչեց:
- Թեյ հո կգտնվի՞:
Զգույշ ու վախվորած, ամոթից իրար ու շուրջներս չնայելով,
ուզելով ու չուզելով գնացինք:
Փոքրիկ սենյակ էր` անկյունում խոհանոց, լողասենյակ`
զուգարանը հետը: Զարիկն ասում էր` նստիր, իսկ ես չէի
կարողանում. գնում-գալիս էի, աչքս պատուհանից դուրս գցում,
նայում պատին կախ ջրանկարին, որ պնակ էր, նուռ ու դանակ -
երեքն էլ սիրուն ու խոսուն: Նկարի կատարումը չեմ կարող
որակել, բայց մարդը բան էր ասում եւ չափի զգացում կար:
Հետո ես առանց խոսքի արձակեցի վերնաշապիկիս կոճակները,
հանվեցի ու մինչեւ գոտկատեղս մերկ` գնացի դեպի անջատիչը:
- Պետք չէ,- ասաց Զարիկն ու մոտենալով` վերստին վառեց
լույսը:
Ես ձեռքս երկարեցրի, եւ խավարը կրկին պարուրեց մեզ: Ապա
ազատ ձեռքով գրկեցի նրա մեջքը: Ինձ լրիվ կորցրել, դողդողում
էի: Նա պատին հենված` նրբորեն խուսափում էր պարանոցը
որոնող իմ շրթունքներից:
- Ես քեզ սիրում եմ,- շշնջում էի, ու պահի տակ իմ ասածն
անկեղծ էր:

40

- Չէ, դու հրապուրված ես միայն: Հետո կամաչես այս օրվա
համար, իսկ ես այդպես չեմ կամենում:
Նա նույնպես հուզված էր, բայց կարողանում էր տիրապետել
իրեն, եւ ուղեղիս հեռավոր ծալքերից մեկում առկայծում էր
բամբասանքի արժեք ունեցող առօրյա մի խոհ: «Գեղեցիկ, ջահել
տղա է գտել եւ ուզում է իր համար շահավետ ամուսնության
առաջարկ կորզել»,- ասում էր նա: Թքած, եթե նույնիսկ այդպես
է,- ջերմի մեջ աքացի տալով էժան-անարժան մտքին, վճռեցի
ես` պատրաստ ամեն պատահարի:
- Ես քեզ հետ կամուսնանամ,- հեւոցի մեջ ասացի` փորձելով
նրան անկողնու կողմը տանել:
- Իսկ ես` չէ: Մի արա, կնեղանամ:
Վճռականություն կար ձայնում: Նա իրոք սրտմտել էր, եւ ես
կանգ առա:
- Հագնվիր, կմրսես:
- Թող մրսեմ, թող մեռնեմ,- ու խռոված մեկնվեցի մահճակալին:
Տղամարդկային արժանապատվությունս վիրավորված էր: Ինձ
վատ էի զգում: Պահն անցել էր, եւ ապուշություն էին թվում
բոլոր ասածներս: Շան լափ ասածը էդ մի քանի րոպեում գլխիս
լցրի: Դու,- ասում էի,- տխուր մարդ ես ու դանդալոշի մեկը, եւ
այդպես էլ չես հասկանա, թե ուրիշներն ինչ են ասում, անում,
ինչպես են սիրահետում, որ կանայք փեշները քշտած վազում
են: Միշտ այդպես կբախվես իրականությանն ու զարմացած,
հիասթափված` չես կարողանա պարզել, թե ինչու ամեն ինչ
այնպես չեղավ, ինչպես կինոնկարներում է, գրքերում, ինչպես
քեզ շրջապատող մարդկանց ամենօրյա պատմություններում:
Կաշխատես բացատրություն գտնել ու` կսխալվես: Տեսա՞ր,
օրիորդ չէր, որ ասեիր կուսությունից վախեցավ, ամուսնացած
ու երեխաների տեր չէր, որ մտածեիր, թե հազար ու մի խառնակ
զգացում է կաշկանդում: Եթե հետդ ամուսնանալ էր կամենում`

41

ինքդ առաջարկեցիր, թե պարկեշտ-մարկեշտ է խաղում...
Անհեթեթ է, իհարկե, այս կյանք, սեր կոչվածը: Դու արյունով քեզ
բոլորովին օտար մեկին գգվել, փայփայել, սիրել ես կամենում,
իսկ նա ուրախանալու, զգացմունքներդ գոնե հարգելու
փոխարեն վիրավորում է, արհամարհում, կոպտում, մինչեւիսկ`
ատում: Ո՞րն է քո մեղքը, այն, որ հպվել ես ուզում մազերի՞ն...
Զարիկի ձայնը չէր լսվում, չգիտեի ինչ գործի է: Ցանկանում էի,
որ մոտենա, սփոփի, սիրտս առնի, իսկ նա կենդանության
նշաններ ցույց չէր տալիս, ու դրանից մարմինս, միտքս պաղել
էին:
Աչքերս փակ, ականջս ձայնի` սպասում էի, ու հույսս Զարիկն
էր: Ինձ որ մնար, ապուշի պես հա կպառկեի, եւ
շարունակությունը նույնքան տխուր ու անբնական կլիներ: Բայց
նա նրբանկատ աղջիկ էր, հոգեբանություն իմացող:
Անփորձությամբ հանդերձ` պակաս նշանառուն ես չէի:
Եկավ` հուշիկ, հնազանդ, բարձրակրունկ կոշիկները պատի
տակ թողած ու բոբիկ: Օդը շարժվեց, տատանվեց, առավ
դեմքիս, ռունգներիս, ու ես դողացի` աչքերս գոց սպասելով
լինելիքին:
Մնացածը մանրամասն չեմ պատմի. կարիք չկա: Սխալ
հասցեով չգնալու համար հուշելու կարգով կասեմ միայն, որ
այդպես լինում է առաջին անգամ կնոջ հետ լինելիս, երբ շատ ես
հուզված եւ կամ` երկարատեւ ընդմիջումից հետո: Պարծենալու
հարկ չեմ զգում, ամաչելու, թաքցնելու` առավել եւս, որովհետեւ
բնականը դա է ու ճիշտ: Իսկ ամեն ճշմարիտ հիմքում ու մինչեւ
վերջ ազնիվ է: Անպայման ազնիվ է:
Մենք պատուհանը բացելու միջոց չէինք գտել, ու շոգ էր, լույսը
վառելու մասին չէինք մտահոգվել, ու մութ էր, ես ինձ կրկին
տղամարդ էի զգում, եւ որպեսզի փորիս տակ գոլած քրտինքի
ճողփյունը չլսեմ, վերմակի դեր կատարող սավանը դարձրել էի

42

միջնորմ` երկուսիս եւ շարունակում էի սղոցել լռությունը:
- Քեզնից ծնված երեխան գեղեցիկ կլինի,- ասում էր` խավարում
շոյելով մազերս:
- Եվ խելոք,- լրացնում էր` դեմքը հպելով կրծքիս:
Փաղաքշանքին անձնատուր` վայելում էի նաեւ խոսքի հաշիշը:
Այդ գիշերը ես Զարիկի հետ, Զարիկի կողքին լուսացրի: Մշեցի
Ավետիսի խանութի լույսերը խաղում էին սենյակի պատերին,
գոց փեղկերից ինձ էր հասնում բարդու խշշոցը, երբ դադար էինք
առնում, աշխարհը կար, ու ես ապրում էի նրա բովանդակ
գեղեցկությունը, թեեւ` քնատ, թեեւ` դադրած: Պատանի
մարմնիս կուտակածը կուց-կուց մզվել, ցամքել էր, բայց ինձ
ավելի ուժեղ, վստահ էի զգում եւ ուզում էի, որ գիշերը երկարի,
թանձրուքը հոսի անվերջ, ու սիրուց մնչա Զարիկը: Մշուշվել էր
ուղեղս` չեմ կարող ասել, ինչու: Առանձնապես մտածելս չէր
գալիս, միայն հիշում եմ, զգացմունքների շատությունից
բնապաշտական տրամադրություն էր իջել վրաս, ու քանի որ
բանաստեղծելու շնորհք չունեի, շուրթերիս Մեծարենցի տողերն
էին`

Գիշերն անույշ է, գիշերն հեշտագին,
Հաշիշով օծուն եւ բալասանով...

Արտասանում էի, բայց դա քիչ էր, երգում էի` էլի քիչ էր, ու
մնացածը մտքումս էի ասում, մտքումս էի երգում, թեեւ, էն էլ
ասեմ, մի փոքր ամաչում էի ու ցավ զգում` հիշելով վաղամեռիկ
բանաստեղծին, որուն հողմավար նավակները ոչ ձյունանույշ
պայիկները ետ դարձուցին, ոչ իրիկվան հովիկները:
Զարիկը քիչ ծիծաղում էր, շատ լալիս, ջանում էր համոզել, որ
երկրորդ տղամարդն եմ իր կյանքում, եղբորից էր պատմում,
առաջին ամուսնությունից, իսկ ես, խոստովանանք լինի, չէի

43

ուզում լսել, մի փոքր ձանձրանում էի, չնայած ցույց չէի տալիս ու
քաղաքավարությունից դրդված` աշխատում էի սփոփել: Նա
կին էր, ըստ որում` թույլ եւ, բնույթին հավատարիմ,
հավատարիմ, վաշ-վիշն էր խառնել սիրո վայելքին: Տարիքն էլ`
իր հերթին, հոգեխռով վիճակը` նույնպես: Իսկ ես` ես էլ պահի
տակ իմ առանցքից դուրս քիչ բան տեսնող ու տղամարդ լինելս
գիտակցող այր էի:
Այգաբաց չեղած, որպեսզի կողմնակի աչքերը չնկատեն, դուրս
եկա: Տեսել էին, ու ամեն ինչ գեշ վերջացավ:
Ինձնից հետո կատարվածին անտեղյակ` սուլելով հասա
կանգառ: Տրամվայ չկար, ու ես ծառին թիկն տված կանգնեցի:
Ցուրտ էր, մայթի երկայնքով ձգվող բարդիները սրսփում էին,
ստվերները տարուբերվում էին ասֆալտին, թռչունները բացվող
օրվա հետ սկսել էին ամենօրյա համերգը` տերեւների, այդ
առավոտ նաեւ` ինձ համար, եւ ուրիշ էր լուսաբացը, ու գույներն
էին ուրիշ, ինչպես մանկան նկարչատետրում:
Հետո օրորվելով եկավ տրամվայը: Նրա շորորը, զնգոցն ու
թախկ-թիխկը եւս հաճելի էին, նույնպես եւ արջաքունը`
հանրակացարանի մեր խոնավ սենյակում, որ մի ամբողջ ցերեկ
ու գիշեր տեւեց:
Երեք օր անց նորից աշխատանքի գնացի: Հերթափոխն
ընդունելիս, դրանից առաջ` ատրճանակի դիմաց մատյանում
ստորագրելիս խոսակցության պատառիկներ հասան ականջիս:
Զարիկի անունն էին տալիս: Աշխատում էի կապ գտնել,
հասկանալ ինչն ինչոց է, չէր լինում: Մյուսները, երեւում էր,
մանրամասնորեն գիտեին ամբողջը, ու ոչ ոք եղելությունն
սկզբից` ինչպես որ է պատմելու հարկ չէր զգում: Ուշադրություն
չդարձնելու համար հարց չէի տալիս, թեեւ անորոշությունն
սպանում էր ու տագնապում` սիրտս: Կատարվածը ոնց որ թե
էն գիշերվա հետ կապ ուներ, մանավանդ գլխավոր մուտքը

44

ցերեկը հսկող կանայք մի տեսակ էին նայում, ասես ինչ-որ բանի
սպասելիս լինեին, իսկ գանգրամազ Կորյունը, որ հետս չուներ`
Զարիկի «սիմպատիան» լինելուս համար, առանց պատճառի
հռհռում էր եւ շատ էր գոհ աշխարհից:
Հերթափոխի պետն այդ օրը Մինինն էր: Նա առաջին երեք ժամը
ետնամուտքի մոտ նշանակեց: Անորոշությունից տապակվելով
մի ժամի չափ նստել էի, երբ ոտնաձայն առա: Նորիկն էր, ասաց,
որ Մինինը վատ է զգացել եւ ինքն է փոխարինելու: Հետո
հարցրեց` ի՞նչ կա-չկա: Ես կարեկցանքի պես բան տեսա
աչքերում, հարցում ու առաջին անգամ խնդրեցի հաջորդ երեք
ժամը կենտրոնական մուտքում նշանակել: Չխոստացավ,
ասաց` տեսնեմ: Ուզում էի մոտ լինել անցուդարձին, մտքիս
կար, եթե հնարավոր լինի, մեկ-երկու րոպեով ծլկել Զարիկի
սենյակը:
Նա ամեն ինչ իմ ուզածի պես արեց, շնորհակալ եմ, ու
տասներկուսի կողմերը ես արդեն գիտեի եղելությունը: Մշեցի
Ավետիսից էլ եմ շնորհակալ: Տամայի տախտակը թեւի տակ
եկավ: Ինքը եւս խաղի տրամադիր չէր. Ձեւի համար շարեցինք,
ու նա պատմեց, որ երեք օր առաջ մեկին տեսել են Զարիկի
սենյակից դուրս գալիս: Հյուրանոց-հանրակացարանի
պարետին են կանչել, մտել նրա սենյակը: Զարիկը սկզբում ոչինչ
չի խոստովանել, հետո երբ շատ են նեղել, վիրավորել, ասել է, որ
էդ իր գիտենալու բանն է ու մյուսները թող քթները ուրիշի
գործերի մեջ չխոթեն: Բանն ապա զեկուցագրի է հասել, մտել
արհկոմ եւ խեղճին ստիպել են դիմումի համաձայն ազատվել:
«Էդ էլ լավություն ենք անում»,- վերջում ասել են: Երեւի այդպես
է, որովհետեւ եթե մարդս իր գլխի տերը չէ, ու նրա փոխարեն
մտածող, որոշում կայացնող, արածն ու չարածը լավ ու վատ
որակողներ կան, պիտի ամեն բան սպասել: Մատուցած
ծառայություններդ մի կողմ դրած` կարող են եւ դավաճանի

45

խարան կպցնել, անբարոյական կոչել, քարկոծել, ոտատակ տալ,
եթե պետք լինի ու անհրաժեշտ, եթե ճահիճը շարժվի ու հիդրան
երկարի շոշափուկները, եթե արեւի տակ, ցցին կապված,
ամբողջ օրը քնող գամփռ-կարծիքին,- ինչպես Կոստաս
Վառնալիսի բերանով Սոկրատեսն է ասում,- փորձես դուրս
բերել ընդարմացած վիճակից, քանդես շղթան:
Ավետիս քեռին պատմում էր, իսկ ես երեւակայությամբ շարում
էի դեպքերն իրար ետեւից ու տեսնում առավոտ կանուխ
միջանցքում հավաքված կանանց խառնամբոխը,
բարոյականություն կոչվող բերդապարսպին տնկած ամբիոնից
սերը քարկոծող արհկոմի անդեմ անդամներին ու նաեւ`
հալածված, խուսափուկ հայացքը Զարիկի, բարձրացած ժխորն
էի լսում ու նաեւ` հեծկլտոցը նրա:
Պատմության երկրորդ մասն անսպասելի էր` գոնե ինձ համար:
Զարիկը եղբոր հետ եղած-չեղածը բարձել էր մեքենային ու
մեկնել, թե ուր` ոչ ոք չգիտեր:
Ներսումս դատարկության պես բան էի զգում, ցավ առնում, որ
անորոշ տեղ էր, կար ու չկար: Ճմլվում էր ու ճմլվում, մզզում,
նվում էր էն, որ հոգի են ասում, սիրտ, որ ձախ անութի տակ է ու
որի շնորհիվ մենք կանք` ուրախ, կյանքով լի, երբ առողջ է,
անցավ եւ կիսամեռ ենք, երբ կոտրված է, զարկված, անուժ`
արյուն ճամփելու թուլությունից ծալվող մեր ծնկներին,
դառնությունից լեղի թքող մեր լեզվին, թալկոցից երկտակվող
մեր ստամոքսին:
Պահվածքս երեւի սովորական չէր, որովհետեւ Ավետիս քեռին
մնաց-մնաց, հարցրեց`
- Տղա, կարծիք կա, որ Զարիկի մոտից կանուխ ելածը դու ես:
Վայ թե ճիշտ են անաստվածները:
Առանց այդ էլ կախ գլուխս ավելի հակեցի, մտցրի շեքերիս
արանքն ու մնացի ծնկներս գրկած: Աչքերս թե բարձրացնեի,

46

կտեսներ արցունքները: Պատին կախ լուսարձակից
ճառագայթված-շաղված-դաղված թիթեռը, որ սողալով ուզում էր
դուրս պրծնել իմ ստվերից, ֆոկուսից ընկած նկար էր
հիշեցնում` կոպերիս տակ գոլած արցունքի պատճառով,
Զարիկը` հարսնաքողի ծալքերում ծրարված ամպաքուլա:
Անձկալի Զարիկը` լքված, մինակուկ, անբիծ ու այլեւս` սիրուն:
- Մոռցի: Չեղնելու գործ գլուխ չի գա,- ասաց Ավետիս քեռին:
Սխալ չէր ասում: Ինձ գիտեր, կյանքը` նմանապես: Թե չէ` ինչո՞ւ
չպիտի գլուխ գար, եթե իմ տեղ մեկ ուրիշը լիներ, եթե
չբավարարվեր դժգույն թիթեռին ներբանի տակ առնելով,
ինչպես ոմանք` Զարիկին, եթե հերսը մնար ու չիջներ, սերը
մնար ու չպարտակեր` անգամ մշեցի Ավետիսից: Կա՞ր, որ
մնար: Թե լիներ, կգտներ նրան, հազար քարի տակից կգտներ,
կառներ գիրկն ու կասեր`
- Զարիկ, տեսա՞ր, հրապուրանք չէր, տեսա՞ր, չամաչեցի այն
օրվա համար ու եկա, որպեսզի հոսի սիրո թանձրուքը, չլուծվի
գիշերը, դադարի պահերին միայն լսելի լինի բարդու խշշոցը,
իսկ թռչունների ծլվլոցը` այգաբացին, տերեւների օրորը`
ծափողջույն:
- Զենքը լավ կլինի չկապես,- գնալուց առաջ զգուշավոր ասաց
Ավետիս քեռին:
Շարունակեցի ոտքով թռցնել ասֆալտին չեղած քարերը:
- Տուր, առավոտս էլի քեզ կտամ:
- Չի կարելի: Թե տեսան, գործից կհանեն,- չհասկանալու
տալով` անհոգ պատասխանեցի:
Ավետիսը սխալվում էր: Ես մտադիր չէի ինքնասպան լինել:
Հրապուրանք էր ընդամենը` անցողիկ, ու ճիշտը դու էիր,
Զարիկ: Ես ամաչում էի դեմքիդ տգեղության համար, մինչդեռ
հոգու տգեղությունն առավել ամոթալի է, ամաչում էի տարիքիդ
համար, մինչդեռ պառաված մտքերն իմն էին: Գեղապաշտը դու

47

էիր, ես` սովորական որձ, արմաղանը դու էիր, ես` անարժան
գգվանքիդ:
- Քեզնից ծնված երեխան գեղեցիկ կլինի,- ասում էիր` շոյելով
մազերս:
- Եվ խելոք,- ասում էիր` դեմքդ հպելով կրծքիս:
Գոնե քո ուզածը լիներ, գոնե հրայրքոտ այն օրը հանդիպած
լինեն մեր պտուղները` ինչպես ես ու դու: Ինչպես ես ու դու:
Ետ դառնալու, անցյալը քրքրելու քաջություն այսօր էլ չունեմ`
վախկոտս, հայացքս բարձրացնելու, մարդկանց մեջ քեզ
որոնելու համարձակություն այսօր էլ չունեմ` հոգով ամայիս:
Ճիշտ է, այն գիշեր առաջին անգամ պահակակետում քունս
չտարավ, բայց հետո քեզ տասն ու շատ անգամ դավաճանեցի`
մտքով, իրապես, զօրուն եւ տիրոջ սքեմի տակ, չնայած պահեր
եղան, որ նրանց անկիրք գրկում արյան եռք ապրելու համար
հաճախ քեզ օգնության կանչեցի` մտաբերելով անկողինդ,
հաշիշը` խոսքերիդ ջերմոցը` մարմնիդ: Ու կրակվեցի, ու
սրսփացի, ու սարսռացի` ուրիշի համար, ավաղ:
Որտե~ղ ես...

***
Քաղաքն իր ու ինձ համար կար, գոյություն ուներ, ես նրա
համար` չգիտեմ: Մեծ, հզոր քաղաքը... ասում էր` ապրիր,
ապրում էի, հուպ էր տալիս կողերս` ճկվում էի, գույն տալիս,
գույն առնում: Ներսից մասամբ էի հղկվել, դրսից` հիմնովին:
Վարժվել էի սեւ սուրճին ու ձիթապտղին, ձկան խավիարի համն
էի տեսել, ձախլիկությունս անիծելով` ընտելացել դանակն աջ
ձեռքով, պատառաքաղը` ձախով բռնելուն, ծեծել-ծեծկվել էի...
Փլուզվում ու փլուզվում էր կառույցս, երկրաչափական նվազող
պրոգրեսիայի պես դաստիարակությունս զրոյին էր մոտենում
եւ ջրի երես էին ելնում նախորդներիս կողմից դարեր ու դարեր

48

մարմնի, հոգու խորք-խորխորատները քշված բնազդները` մութ,
կենդանական...
Նեղ, անձուկ քաղաքը... ալիքվում, ճողփում էր ֆուտբոլի օրերին:
Կարգի պահապանները` ինքնավստահ, շատությամբ ու
համազգեստով` ուժեղ, խաղից մեկուկես-երկու ժամ առաջ
շղթայում էին քարակոփ գողտրիկ շինությունը, իսկ ամբոխը`
միս ու արյուն, մարզաթասից դուրս հորդող աղմուկից արբած,
խաղը տեսնելու ցանկությունից խենթացած` մղվում ու մղվում
էր առաջ: Գլխավոր մուտքի մեծ սլաքը նյարդային
շտապողականությամբ մի խազից մյուսն էր ոստնում` դողը,
հուզումը փոխանցելով խմբվածներին: Տոմս ունեցողներից
ոմանք ներողամիտ, մյուսները` դժգոհ, դժկամ, նեղսիրտ,
հրմշտում էին, ոտքի, ձեռքի, արմունկի համար տեղ բացում եւ
ապերջանիկ ֆուտբոլիստների հաստ մսաշերտը ճեղքելով`
առաջանում:
Պարսպի ու կարգի պահապանների շրջագծից ներս ընկնելը
նպատակ էր, նպատակի «ա» կետը: Ստադիոնին մերձ մեկմեկու
հենված հյուղակների բակ-բատշգամբներով սուրում-հասնում
էի պարսպի հյուսիսային թեւը, ուր հսկիչներն ամեն քառասուն-
հիսուն մետրի վրա էին կանգնում: Հարմար պահ որսալով`
ելնում էի պարսպին եւ այնտեղից թռչում ցած: Երկուսուկես
մետրից ասֆալտին ցատկելը հեշտ բան չէր, բայց կանգնելու,
ցավ զգալու ժամանակ չկար:
Առավել դժվարը նպատակի «բ» կետն իրագործելն էր`
կամարաձեւ մուտքերից ներս լցվող ֆուտբոլասերների հոսքին
խառնվելը: Ո՞վ շուտ կկտրի տարածությունը` դո՞ւ,
ոստիկա՞նը... Բանդ բուրդ է, եթե նրան միանան մոտերքում
գտնվողները: Թե ճարպիկ չեղար, կալմեջ կանեն եւ` վերջ:
Կարեւորն այս պարագայում ճիշտ հաշվարկն է: Փոքրիկ սխալն
իսկ բավական է, որպեսզի ռետինե դագանակի հարվածներ

49

ստանաս ու ճզմված ականջաբլթակով կրկին հայտնվես
պարսպից դուրս:
Այս ամենից բացի, կար եւ գլխավոր, նպատակների նպատակը:
Մուտքերի մոտ, հսկիչներից բացի ոստիկաններ էին կանգնում:
Մտածելու, ծանրութեթեւ անելու ժամանակ այս փուլում եւս չի
տրվում: Թե կանգնեցիր, մզմզացիր, գլխի կընկնեն, որ անտոմս
ես: Անհրաժեշտ է վճռական տեսք ընդունել, մոտենալ հսկիչին
ու մեկ ռուբլիանոցը թաքուն խոթել գրպանը: Իհարկե,
հնարավոր է եւ չվերցնի: Այդ դեպքում աղմուկ կբարձրանա, ու
քոթակելով դուրս կանեն: Ես այդ գիտեի: Դեռ հեռվից սեւեռուն
հետեւում էի, որոշում հսկիչի ով լինելը` բարի՞ է, չա՞ր, կուլ
կգնա՞ դրամին, թե՞... Եթե տվյալները չէին
համապատասխանում, արտաքինը չէր տրամադրում, կամ
վճռականությունս չէր հերիքում, անցնում էի հաջորդին, իբր, չեմ
գտել հարկավոր մուտքը: Պատահում էր, երկու-երեք պտույտ էի
կատարում մարզադաշտի շուրջը...
Վերջապես ներսում եմ: Բարձրանում էի վերեւ եւ տեղ գրավում
ողորկ սյուների արանքում: Կանգնելը, կանաչ խաղադաշտում
ծավալված պայքարին մոտ լինելն իսկ մեծ բավականություն էր:
Ռիթմիկ ելնում-իջնում էին արեւածաղկի սերմ չրթող ձեռքերը,
ծխի երիզները, քուլաները ձգվում էին վեր, մշուշի պես բռնում
տրիբունաները, ու ես իննսուն րոպե սյունը գրկած ճոճվում էի
հաճույքից: Բավականություն էի զգում նույնիսկ
մերկապարանոց հայհոյանքից ու կոպիտ կատակներից, որ աջ
ու ձախ առատորեն շաղ էին տալիս անզուսպ
հանդիսականները, «Ավրորայի» դառը ծխից, որից դեղնում էին
մատներս ու ճռճռում թոքերս եւ խաղից` անգամ մերոնց
պարտվելու դեպքում:
Ուրի~շ էին այդ րոպեները:

50

Մարդիկ` զիջող, պատրաստակամ, սեղմվում էին, որպեսզի
տեղ տան տոմս չունեցողին, ժպտում, քրքջում էին, որպեսզի
Նոյի ժամանակների անեկդոտ պատմողն իրեն վատ չզգա ու
ընդհանրապես` կատակին, սխալ ասված խոսքին չարությամբ
չէին պատասխանում:
- Փոսը, փոսը,- խաղավարտից հետո գոռում էին նրանք`
չլուսավորված ելքից դուրս շտապելով:
- Փո~սը,- արձագանքում էին կամարները:
Բոլորն զգուշանում էին, խույս տալիս երեւութական
խանդակից, մտքներում շնորհակալ լինում հիշեցման համար,
իմանալով հանդերձ, որ առջեւում վտանգ չկա: Նրանք իննսուն
րոպե միասին էին եղել, միասին շնչել, ապրել էին, զգացել
միմյանց ու հիմա` օտարացումից, բաժանվելուց առաջ, իրենք
իրենց հետ ու մենակ մնալուց առաջ` պատշաճության
սահմաններում հոտային հատկություններն էին դրսեւորում ու
սերը` հանդեպ նմանին:
Փոսը խորհրդանիշը, խտացումն էր ապրածի, օրերի`
ընդհանրապես, որոնք դատարկ ու լի, տհաճ ու սիրուն, չնչին ու
զորեղ, անհեթեթ ու խորիմաստ վարկյաններից, ժամերից էին
կազմված ու գումարվելով, հյուսվելով, խառնվելով ու լուծվելով`
դառնում էին տարի, ամբողջ մի կյանք: Թե հազար տարի առաջ
ուրիշներն ինչպես էին ապրել իրենց բաժին գարունն ու ամառը,
ինչպես էին ապրում դիմացի սարից ու սարերից այն կողմ,
ինչպես էին ապրելու հետո, կարեւոր չէր, որովհետեւ Տերն ասել
էր` սա է քո ժամանակը, վիճակախաղի քո բաժին տոմսը, այն
տապակը, որտեղ խորովվելու ես դու: Ուրեմն` գոհացիր
եղածով, այլապես տապակից այն կողմ, տապակից դուրս
կրակն է, աշուն մի սարքիր օրդ, որովհետեւ այն ամեն տեղ
նույնն է:
Հետո քաղաքն ուրիշ ստադիոն կառուցեց` մեծ ու գեղեցիկ: Տոմս

51

գնելն այլեւս անլուծելի խնդիր չէր. կարող էի խաղից ժամեր
առաջ ներս մտնել ու կիզիչ արեւի տակ նստած` հիանալ կանաչ,
անթերի խաղադաշտով, վայելել կիրճի գեղեցկությունն ու
մոտալուտ հաղթանակը, մտովի լավագույն հարձակվող
հռչակել ինձ ու լինել հողագնդի բոլոր ծագերում, գոլեր խփել`
աներեւակայելիորեն գեղեցիկ ու հագուրդ տալ
ֆուտբոլասերների կրքերին, բայց, միեւնույն է, սարատակի
քարակոփ շինության գույներն ուրիշ էին:
Ուրի~շ էին:
... Պարիսպն այդ մասում անկյուն էր տալիս: Մերձակայքում ոչ
ոք չկար: Հեռվում հսկիչները խումբ-խումբ զրուցում էին, միայն
աչքի տակով հետեւում կարգին: Պահը հարմար էր, ու ես առանց
երկար-բարակ մտածելու ցատկեցի: Դեռ օդում տեսա
անկյունադարձի մոտ թաքնված ոստիկանին - ինձ էր սպասում:
Հավանաբար հեռվից տեսել էր: Նկատելը քիչ է, կարդացել էր
մտքերս, հաշվել քայլերս եւ դարան մտած աչք էր պահում:
Ես կարկամեցի, իսկ նա մեկ-երկու րոպեի ընթացքում արդեն
տասն անգամ բռնած լինելով` անշփոթ ոստնեց եւ աքցանեց
թեւս:
- Գնանք,- ու թեթեւակի հրեց:
Գոհունակություն կար աչքերում. հուսախաբ չէի արել:
Փորձեցի ազատվել: Մատներն ավելի ամուր ագուցվեցին
փխրունոսկր դաստակիս: Հասկացա, որ այդ կերպ փրկվել
հնարավոր չէ: Լավագույն ելքը հնազանդվել էր: Ամաչում էի,
մանավանդ աչքի տակով տեսնում էի` մի քանիսն արդեն մեզ
էին հետեւում: Ուշադրություն չգրավելու, ավելորդ քաշքշուկից
խուսափելու համար լրիվ ենթարկվեցի: Պարզապես ջանում էի
ճիշտ գուշակել շարժման ուղղությունը, աշխատում էի
համընթաց քայլել, որպեսզի կողմնակի աչքը խաբվի, կարծի, թե
ես ու կարգի պահապանը ծանոթ-բարեկամներ ենք ու ինձ, ոչ թե

52