The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by hyhan1961, 2022-01-19 03:23:08

27-2011-4

27-2011-4

ւասւաոա

ԱՍՏյՂԱՏՈՒՅԼւ

ՄԵԽԱՏՐաձԿւա՝ մարդու
կ Տն ս ա գ ո ր ծ ո ւ գ ե ո ի թ տ ա ն

/ ԱՐԴԻԱԿԱՆ
< ճ –"ՄԻՋԱՎԱՅՐ

^ գիտահանրաԱատտելի հանդես 2 ՄՈՆԹԵ ՍԵԼՔՈՆՅԱՆ (ԱՎՈ) (1957 - 1993)

Գ իտության ԳՈՒՐԳԵՆ ՄԵԼՒՔ5ԱՆ

ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ « Բա զմիցս տ եսել եմ, թ ե ինչպ ես զոհվա ծի նկա րի ա ռջև ից
տ ա ն ո ւմ ե ն Մ ոնթ եի ն կ ա ր ը ։ Ա յսօր էլ Ա ր ց ա խ ի շ ա տ օ ջ ա խ ն ե ր ո ւմ
Ա°4, 2011 թ. զոհվա ծի նկա րի կողքին կտ եսնես Մոնթեի նկա րը։ Լեգենդը չի
մեռնում, ա պ րում է ժողովրդի հիշողությա ն մեջ և ա պ րեցնում
Լրատվական գործունեություն Հ Հ ԳՍ.Ս» ՊՈԱԿ ժողովրդին»։
իրականացնող՝ Նախագահության
Պետական գրանցման 03Ս.055313 10 ՏԻԳՐԱՆ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՏԵՏԵՅԱՆ
վկայականի համարը՝
տրված՝ 28.06.2002 |ւ ԱԼԲԵՐՏ ԽԱՌԱՏ0ԱՆ

Գլխավոր խմբագիր՝ Ղագարյան էղ. Տ իգրա ն Տ ետ եյա նն ը ն տ ր ե ց գ ր ա տ պ ո ւթ յա ն ա ս պ ա ր ե զ ը ՝
Գլխավոր խմբագրի տեղակալ Շահինյան Ս.. իր ա մբողջ կորովն ու ա վյունն ի ս պ ա ս դնելով սիրելի գ ո րծ ի ն՝
Բաժինների խմբագիրներ՝ Ներսիսյան Ա. դր ա ն նվիրա բերելով իր կյա նքը։
Նորավյան Ա.
Գործադիր տնօրեն՝ Պողոսյան Ս,. 15 ՀԱՅԵՐԵՆԻ ՈՒՂՂԱԽՈՍԱԿԱՆ ՆՈՐՄԵՐԸ ԵՎ ԴՐԱՆՑԻՑ
Պատասխանատու քարտուղար՝ Խաոատյան Ս».
Տեխնիկական խմբագիր՝ Սարգսյան Ա. ԿԱՏԱՐՎՈՂ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՇԵՂՈՒՄՆԵՐՆ ԱՈՕՐՅԱ
Սրբագրի^ Վարդանյան Ն. ԽՈՍՔՈՒՄ
Դիզայներ՝ Կիրակոսյան Ա.
Թարգմանիչ՝ ՆԱՐՒՆԵ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ
Համարի պատասխանատու՝ Հովհաննիսյան Ք.
Ստորագրված է տպագրության՝ Օհանջանյան Ս». Ա ռօրյա -խ ոսա կցա կա ն լեզվում մենք հ ա ճ ա խ ուշա դրու­
Սարգսյան Ս՝. թյուն չե ն ք դա ր ձն ո ւմ ա ր տ ա ս ա ն ա կ ա ն ա նճշտ ություններին,
մինչդեռ ա մբիոնից, բեմից, ռա դիոյով և հեռուստ ա տ եսու­
Հովհաննիսյան Ք. թ յա մբ հնչող խ ո ս քի մեղա նչումները ոչ միա յն նվա զեցնում
են կ ե ն դ ա ն ի խ ո ս ք ի ն ե ր գ ո ր ծ ո ւթ յա ն ուժը, այլև ա ռ ա ջ ա ց ն ո ւմ
.02 11.2011 ա ր դ ա րա ց ի դժգոհություն և վրդովմունք։

«Գիտության աշխարհում» հանդեսի խմբագրական 21 75-ամյա ԱՍՏՂԱԲՈՒՅԼ
կոլեգիայի կազմը՝
1936 թ վ ա կ ա ն ։ Այս թ վ ա կ ա ն ի ն « մա յր Հ ա յա ս տ ա ն ի ա ր գ ա ն ­
Սւդամյան Կ., Աղալովյան Լ, Աղասյան ԼԼ, Սւռաքելյւսն Ն., դ ը ե ղ ա վ ս ր բ ո ր ե ն բեղուն» ։ Այդ նույն թ վ ա կ ա ն ի ն Հ ա յա ս տ ա ­
Սւֆրիկյան է., Բարխուդարյւսն ՝֊Լլ., Բրուտյան Գ., նում և Հ ա յա ս տ ա ն ի ց դուրս ծնվեցին ա նհա տ ա կա նություններ,
Գրիգորյան Ս., Հարությունյան Հ., Հարությունյան Բ., որոնք հետ ո պ իտ ի դա ռնա յին գիտ ությա ն տ ա րբեր ոլորտ ների
Համբա րձումյան Ս., Ս1սնթաշյան Ս>., Սելքոնյան Ս., կա րկա ռուն ներկա յա ցուցիչներ։
Շուքուրյան 3 ու., Սարգսյան Յու., Սեդրակյան Դ.,
Քուչուկյան Ս».։ 31 ԷՂՈՒԱ ՐՂ ՂԱԶԱՐՅԱՆԻ ելույթը ԺՈՐԵՍ

Խմբագրության հասցեն՝ ԱԼՖՅՈՐՈՎԻՆ Հ Հ ԳԱԱ պ ա տ վ ա վ ո ր ա ն դ ա մ
ընտրելու կա պ ա կցությա մբ
Մարշալ Բաղյւսւմյան 24 դ,
է ԴՈՒԱՐԴ ՂԱԶԱՐ5ԱՆ
Հիմնարար գիտական գրադարանի շենք, 10-րդ հարկ,
Հեռ.՝ 52 38 30, ֆաքս՝ 56 80 68 Մ ենք հպ ա ր տ ենք, որ ա յնպ իսի հ ա ր գ վ ա ծ և հա յտ նի գ ի տ ­
6–տՅւ1։ յօստ31@տօ.3տ ն ա կ ա ն ը , ի ն չպ ի ս ի ն Դ ուք եք, դ ա ր ձ ա վ Հ ա յա ս տ ա ն ի ԳԱԱ պ ա տ ­
վավոր ակադեմիկոս։
© «Գիտության աշխարհում» գիտահանրամատչելի
հանդեսը ստեղծվել է կառավարության և Հ Հ ԳԱԱ

նախագահության որոշմամբ։

Տպաքանակը՝ 500 օրինակ։
64 էջ։
Ծավալը՝ պայմանագրային։
Գինը՝

Հոդվածների վերատպումը հնարավոր է միայն խմբագրու­
թյան գրավոր համաձայնության դեպքում։
Մեջբերումների դեպքում հանդեսին հղումը պարտադիր է։
Խմբագրությունը միշտ չէ, որ համակարծիք էհեղինակների

հետ։ Խմբագրությունը պատասխանատվություն չի կրում
գովազդային նյութերի բովանդակության համար։

օձն € ԿԱՐԴԱՑԵ՜Ք \
ԱՑՍ
35 ԱՍՏՂԱԳԻՏԱԿԱՆ ՆՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ *է
ՀԱՄԱՐՈՒՄ
ԱՐԵԳ ՄԻՔԱՑԵԼՑԱՆ
46 ԲՈՐԲՈՍ
Վերջերս Եվրոպական հարավային
աստղադիտարանի աստղագետների մի ԱՐՄՒՆԵ ԱՍԼԱՆՑԱՆ
խումբ Միջել Մայորի ղեկավարությամբ
(ժնևի համալսարան, Շվեյցարիա) հայտա­ Երբ բորբոսասնկերի սպորներն ընկնում
րարեց, որ հ/\քՀԲՏ սպեկտրաչափի օգնու­ են աղեստամոքսային ուղի, զարգանում Է
թյամբ հայտնաբերվել են ավելի քա ն 50 սննդային ալերգիա։ Ասպերգիլները կարող են
նոր արտաարեգակնային մոլորակներ, նե­ ախտահարել ցանկացած օրգան ու հյուսվածք։
րառյալ 16գերերկիր (տսթՑՐ-եՑՐէհ)։
50 ԳՈՅՈՒԹՅՈՒՆ ՈՒՆԻ ԱՐԴՅՈքՔ
37 2011 Թ.ՆՈԲԵԼՅԱՆ
«ՄԱՇԿԱՅԻՆ ՏԵՍՈՂՈՒԹՅՈՒՆ»
ՄՐՑԱՆԱԿԱԿԻՐՆԵՐԸ
ՆԱՀԱՊԵՏՑԱՆ ԽԱՉԻԿ
ԱՐԵԳ ՄՒՔԱՅԵԼՅԱՆ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ ՌԱՖԻԿ

Հոկտեմբեր ամսին հայտարարվե­ Զգայարանների արտասովոր ընդունակությունների
ցին գիտության ոլորտում աջխարհի ամե– մասին տվյալների ջարքում առանձնահատուկ տեղ են
նահեղինակավոր՝ հոբելյան մրցանակի գրավում մաջկային «տեսողությանը» վերաբերող տե­
2011թ. դափնեկիրները, իսկ դեկտեմբերին
հանձնվեցին մրցանակները։ ղեկությունները, որոնք ֆիզիոլոգների, հոգեբանների,
ֆիզիկոսների և այլոց ուջադրության կենտրոնում են։
42 ՋՐԱԾԻՆԸ՝ ԾԻՐԱՆԱԳՈՒՅՆ
54 ՄԵԽԱՏՐՈՆԻԿԱՆ՝ ՄԱՐԴՈՒ
ԲԱԿՏԵՐԻԱՆԵՐՈՒՄ
ԿԵՆՍԱԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ
ԱՐՄԵՆ ԹՌՉՈՒՆ6ԱՆ ԱՐԴԻԱԿԱՆ ՄԻՋԱՎԱՅՐ

Բակտերիաները հանդիպում են ամե­ ՄԻՔԱՅԵԼ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ
նուրեք՝ հողում, ընդերքում, ջրերում, լեռնե–
րում, մթնոլորտում, ինչպես նաև կենդանի Մեխատրոնիկան արդիական գիտության և տեխնիկա­
օրգանիզմներում։ յի նոր ուղղություն Է, որի նպատակն Է ստեղծել որա–
կապես նոր հատկություններով և գործառույթներով
օժտված բանական մեքենաներ։

ՄՈՆԹԵ ԳՈՒՐԳԵՆ ՄԵԼՒՔՑԱՆ
ՄԵԼՔՈՆՑԱՆ
(ԱՎՈ) Երևանի պետհամալսարանի
արևելագիտության ֆակուլտետի
(1957-1993) դեկան, պրոֆեսոր

Սւրցախյւսն պատերազմի թյամբ մեկնում է ճապոնիա՝ տա­ քերեն, մասամբ՝ պարսկերեն ու
լեգենդար հերոս Մոնթե Մելքոն– րիուկես ուսումը շարունակելով քրդերեն։ 1978 թ. Մոնթեն ավար­
յանն ապրեց ընդամենը երեսուն­ Օսակայում։ Այստեղ սովորում տել է Բերքլիի (Կալիֆոռնիւս,
վեց տարի։ Երիտասարդությունը է ճապոներեն։ Ւ դեպ, ուսում­ Ամն) համալսարանի հին ասի­
տակավին չբոլորած մի կյանք, նատենչ երիտասարդը միշտ էլ ական ժողովուրդների պատմու­
որը, սակայն, եղավ չափազանց արժևորել է լեզուների իմացու­ թյան և հնագիտության բաժինը։
հարուստ և բազմաբովանդակ, թյունը և տարիների ընթացքում Սովորում էր շատ լավ՝ արտ ա ­
որովհետև իր մեջ պարփակում յուրացրել շատ լեզուներ, մայրե­ կարգ ընդունակություններին
էր հայ մարդկանց բազմաթիվ նի լեզվից բացի՝ գիտեր անգ­ միացնելով իր անսպառ ա շխա ­
սերունդների ազնիվ ձգտումնե­ լերեն, ֆրանսերեն, իտալերեն, տասիրությունը։ Համալսարա­
րը, հայրենիքն ազատ ու լուսա­ իսպաներեն, ճապոներեն, թուր­ նական տարիներին ձևավորվել
վոր տեսնելու դարավոր երա­ ու հետագա զարգացում է գտել
զանքը։ Մոնթե Մելքոնյանն ամեն Մոնթեի՝ որպես հայրենասէր հա–
ինչ անմնացորդ նվիրաբերեց յորդու անհատականությունը։ Այս
այդ երազանքի իրականաց­ տարիներին նա Բերքլիի համալ­
մանը, ոչինչ չպահեց իրեն, այդ սարանում հիմնեց «Հայ ուսանո­
թվում և սեփական կյանքը։ ղական միություն» կազմակեր­
պությունը, որին անդամակցում
Ծնվել է 1957 թ. նոյեմբերի էին այդ համալսարանում ուսա­
25-ին ԱՄՆ-ում։ Ծնողները ցեղաս­ նող հայ երիտասարդները։ Ու­
պանության զոհերի զավակներ սանողական միության գործու­
էին՝ մարզվանցի և խարբերդ– նեությունն աղերսվում էր նաև
ցի։ 12-ամյա Մոնթեն ընտանի­ ազգային խնդիրներին։ 1Ց7Ց թ.
քի հետ միասին դուրս է եկել միությունը կազմակերպեց ցու­
բավական տևական ճամփոր­ ցահանդես՝ նվիրված հայոց
դության՝ այցելելով Եվրոպայի մշակույթին ու նրա պատմու­
և Միջին ու Մերձավոր Արևելքի թյանը, ուր տեղ էր հատկացված
շատ երկրներ, հետաքրքրվելով
ազգակիցների համայնքներով ու
նրանց կյանքով։ Այցելել ու շրջել
է նաև Արևմտահայաստանում՝
իր պապերի բնօրրանում, որն իր
հերթին ամբողջ կյանքում էր ու­
ղեկցելու նրան։

1973 թ. Մոնթեն առաջադի­
մական աշակերտի արտոնու–

2 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | ՒՎշ4. 201 1

ԱՐՑԱԽՅԱՆ ՀԵՐՈՍԱՄԱՐՏ

էր գա ղւսփարա գործնական տերազմի, հեղհեղուկ իրակա­

հունով։ Կար նաև. քրդական նության ծնած տրամադրություն­

ազատագրական շարժմանն ների հետևանքով, Մոնթեն չէր

առնչվելուցանկությունը, որ բխում հաշտվում երբեմնի բարգավաճ

էր իր ազգային-քաղաքական գաղթավայրի անշքացման հետ։

համոզմունքներից։ Թեկուզ և ոչ Նա մասնակցեց «Բուրջ Հա–

տևականորեն, այսուհանդերձ մուդ-78» պիեսի ներկայացմանը՝

նա դեռևս ժամանակ էր գտնում տեղի հայերի թատերախմբում։

իր գիտական հետաքրքրասի­ Ներկայացման մեջ հերքվում

րություններին հագուրդ տալու էին Ամերիկայի՝ որպես բոլորին

համար։ Հաֆթվանում ԱԱֆղանս– երջանկացնող ավետյաց երկ­

նաև ցեղասպանության պատ­ տանում Մոնթեն մասնակցում էր րի վերաբերյալ միամիտ պ ա տ ­
մությանը։ եվ հենց այս վերջին հնագիտական պեղումներին։ կերացումներն ու գաղթականի
պ ատճառով էլ համալսարանին 1979 թ. նա վերստին Լիբանա­ գավազանը կրկին գործի դնե­
իր բողոքն էր ներկայացրել այդ նում էր, որտեղ դեռևս մեկ տ ա ­ լու կոչող դատողությունները։
հարցում միշտ անդադրում թուր­ րի առաջ մասնակցել էր Բեյրութի Կորսված հայրենիքին ուղղված
քական դիվանագիտությունը՝ ի հայկական թաղամասերի ինք­ որոնումները 1980 թ. Մոնթեին
դեմս Սան Ֆրանցիս– նապաշտպանությանը։ 1978 թ. մտա վոր-զգայական ոլորտից

կոյի թուրքական հյու­ պետք է տանեին
դեպի անմիջա­
պատոսի։ Համլսարա– կան գործողու­
թյունների ասպ ա ­
նի ղեկավարությունը րեզ, որպիսին
նրան պատկերա­
տեղի տվեց բողոքին նում էր ԱՍԱԼԱ-ն
(Հայաստանի
և հանձնարւսրեց Փա­ ազատագրության
հայ գաղտնի բա­
կել ցուցահանդեսի
նակ)։ Այստեղ
այդ բաժինը։ Ւր ըն­ նա ձեռք է բերել
ռազմագիտական
կերակիցների հետ, ի հմտություններ և
Փորձ (օգտվելով
նշան բողոքի, Մոնթեն նաև Լիբանանում
գտնվող պաղեստինյան ռազ­
դիմեց նստացույցի, մական ճամբարների ընձեռած
հնարավորություններից)՝ ինքն էլ
որի արդյունքում հա­ դառնալով այդ կազմակերպու­

մալսարանի շփոթւս– թյան հրահանգիչներից մեկը։
1981 և 1982 թվականների ըն­
հար ղեկավարությունը թացքում Մոնթեն, խորապես հա­
մոզված լինելով, որ իսրայելա­
չեղյալ պետք է համա­ կան ագրեսիայի դեմ արաբական
դիմադրությունը արդարացի է,
րեր ցեղասպանության մասնակցելէ լիբանանյան և պա­
ղեստինյան ուժերի ռազմական
նչֆցադթեվէԱկռկրսհավյիրըյաոեինաաաորյովոնիաննքմվրգւրրլկւա1վճոսթանադնեձաա9գեւարանեԱիոլեփհվ7րոննտրքւկրգեր8աըրմոըիվպտըրեի,։ծ։րբԼեհ։ոցմևաանիեցեուՆաղցատբրյթրղոոոդմրնսաոյհտկըիւււՆաաոդաաթւյմացա.նննեվմ.ենրմննաաա՝ողմննաեբաիէր,ադընկ1րրաՄրեվնրոաջ9կըլսլոոնդմւասո7տ,աավմնրաոաւա8նորոհպկթ,րգւվվկնուքրրանաեոաեաթաղաեւավիր.ցյյկղրրհրերնննծնիոտ,Մատցհ,ենոինրաանաւշենոդանոտնրանրջՕմվպնրկրեճբջթեիոոարքսոաաոաաասեասնււիանլւնն–մն–մն։՝­­­­­­ումյյկժապետբսԼէտհկհհդՄոիրարիեեոաոաաաւնաաարտրկրբղկթրյյասռտորնկիկամատկկյոաաաաւոքռայաւաահենմանւնեվնծդսմոմահգկկոելնավնբգաաաաւրննաեեևնմեվքհիիննե՝սգղրլ,դրվաաանրորշաոթաիոեթ։յՄըածաբղիմվինորւրշարզաաորմւկիաաՄԼղթկհնքոաԼնյիքհմծէկյիարնրթտւիոաբոորաոննաեաեքիբւմւվսաւաիսցնատթսնակթժաքաննիըյստկաոզյաանասա։ածոպավմվգոակմենւնմոկա,նաանկոնարնթշցւիյսծԱնակյըմռոաոաոնաիոնեյ՝նւնւրնաաահկնղւրաէմթացպամորիանկաշյնկվծլւոյցաքպխեմցիթեաաջահւիէնլտեաքրնաաաաաինոյյրաոիիրըցդնվ։չ­­­­­­­­
գործողություններին։ «Այդ մաս­
նակցությունը,– գրում է Մոնթեի
մտերիմ ընկերներից և համա­
խոհներից մեկը՝ Ալեք Ենիգոմշյա–
նը,– եղել է այն խորին համոզվա­
ծությամբ, որ իսրայելյան (նաև
ամերիկյան) ագրեսիան ուղղված

Ւ1Տ4. 2011 I ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | 3

ԱՐՑԱԽՅԱՆ ՀԵՐՈՍԱՄԱՐՏ

է բոլոր ազատագրական շար­ կան շարժում» կազմակերպու­ դիտարկումները Վազգեն Սւսրգ–
ժումների դեմ, ներառյալ հայկա­ թյունը։ սյանի հանձնարարությամբ,
կան ազատագրական շարժու­ սեպտեմբերին Ֆրանսիայից
մը, և որ Ամերիկայի ու Իսրայելի Իր գործունեության բերումով եկած մի հայ կնոջ հետ Ավո ծած–
հաղթանակը համազոր է տա­ Մոնթեն ձերբակալվել էերկու ան­ կանվամբ, որպես թարգմանիչ
րածաշրջանում Թուրքիայի դիր­ գամ. նա խ 1981 թ. նոյեմբերին մեկնելը Շահումյանի շրջան։
քերի հզորացմանը» (տե՜ս Ծա– Փարիզի Օրլիի օդանավակայա­ Այստեղից էլ սկսվում է Մոնթեի
ռուկյան Ասպրամ, Բարև, ինչպես նում, որից հետո ազա տ էր արցախյան էպոպեան, նա նետ­
եք, լավ եք, Երևան, 2009, էջ 71)։ արձակվել մեկ ամիս անց ոստի­ վում է ազատագրական պայ­
Կար նաև մեկ այլ հանգամանք, կանության կողմից իր ինքն ու– քարի մեջ և մասնակցում էրքեջ,
ցեղասպանության և դրան հա­ թյունը չբացա հայտվելու պատե­ Մանաշիդ և Բուգյուխ գյուղերի
ջորդող տարիներին արաբները հությամբ։ 1981 թ. վերջից, համար մղված մարտերին։ Դրա–
խորապես մարդկային վերա­ այսուհանդերձ, նա ստիպված էր նիցքիչ առաջ՝ 1991 թ. օգոստոսի
բերմունք էին ցույց տվել հայե­ անցնել ընդհատակ։ Երկրորդ 3-ին, ամուսնանում է իր ընկերու­
րին Ա իբրև ասպնջական ժողո­ անգամ Մոնթեն ձերբակալվեց հու՝ Սեդայի հետ, որը նույնպես
վուրդ՝ նպաստել նրանց կյանքի նույն ճակատագրական նոյեմբե– իր անձնազոհ կեցվածքով ք ա ­
վերընձյուղմանը արաբական րին– 1985 թ., և ավելի քա ն երեք նիցս աչքի է ընկել Արցախի հա­
աշխարհում։ Ցեղասպանության տարի անցկացրեց ֆրանսիա­
և սփյուռքի պատմությանը ք ա ­ կան բանտերում։ մար մղվող ազատագրական
ջատեղյակ Մոնթեն նաև ելք էր Ազատության մեջ է պայքարում։
տալիս իր երախտագիտությանը։ հայտնվել 1989 թ.
սկզբին։ Մինչև Շահումյանի շրջանում իր
Կազմակերպության մեջ Մոն­ հայրենիք գալը՝ մարտական գործողություննե­
թեն մնաց մինչև 1983 թվա­ 1990 թ. աշուն, րը Մոնթեն շարունակում է մինչև
կանը՝ իբրև նրա գործուն Մոնթեն ապրում այդ տարվա վերջերը՝ իր «Հայ­
անդամներից մեկը, երբ նրա և էր աստանդական րենասիրական» խմբով միա–
կազմակերպության ղեկավա­ կյանքով՝ բնակվե­
րության միջև ծայր ա ռա ծ հա­ լով նա խ Եմենում,
կասությունները հասան անհա­ ապա՝ Կենտրոնա­
մատեղելիության աստիճանի։ կան Եվրոպայում
Դրանք վերաբերում էին քա ղա ­ և Հարավսլավիսւ–
քական դիրքորոշման, ռազմա­ յում։ 1990 թ. հոկտեմբերին Մոն­
վարական գործողությունների թեն արդեն Հայաստանում էր։
նպատակակետի, մարտավա­
րական գործելակերպի մեթոդ­ Նախապես մի քա նի ամիս
ներին ու եղանակներին և այլն։ Մոնթեն զբաղվում էր իր գիտ ա ­
ԱՍԱԼԱ-ի հետ կապերի վերջ­ կան մտահղացումներն իրա­
նական խզման արտահայ­ կանացնելու գործով՝ ՀՀ ԳԱԱ
տությունն ի հայտ եկավ նաև գիտաշխատողների հետ հրա­
կազմակերպական ձևով, երբ տարակության պատրաստելով
1983 թ. օգոստոսին իր համա­ «Հայաստանը և իր հարևաննե­
խոհների հետ միասին Մոնթեն րը» աշխատությունը։ Վրա հա­
ստեղծեց «ՀԱԳԲ-հեղափոխա– սած իրադարձությունները, սա­
կայն, հնարավորություն չտվեցին
ծրագրածը գլուխ բերելու։ 1991
թվականը նոր շրջադարձ էր բե­
րելու Մոնթեի կենսագրության
մեջ։ Դարաբաղյան շարժման
ուղղությամբ կապերի ամրա­
պնդումը և դրանք գործնական
հունի մեջ դնելու իրողությունները,
«Հայրենասիրական» ջոկատի
կազմակերպումը Մոնթեի կողմից
և Հայաստանի սահմանամերձ
շրջանների մարտունակության

4 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | Ի1շ4. 201 1

ԱՐՑԱԽՅԱՆ ՀԵՐՈՍԱՄԱՐՏ

նալով «Կոռնիձոր» ջոկատին։ ԱԱԱԼԱ-ի Ժամանակների մեկ այլ մար» (Արկադի Տեր-Թադևոսյան
Այստեղ ևս Շահումյանի գյուղե­ բարեկամներից մեկը՝ Վահե-Վա֊ (Կոմանդոս), գեներալ-մայոր,
րի համար ծավալված պ ա շտ ­ հիկ Շահմուրադյանը վկայում
պանական մարտերում Մոնթեն է, որ 1993 թ. ապրիլին տարբեր նույն տեղում, էջ 238-239)։
ցուցադրեց իր ռազմական ու երկրներում նշանակվեցին ԼՂՀ 1992 թ. ամռանը վերակա­
կազմակերպչական գերազանց պաշտպանության կոմիտեի լի­
կարողությունները։ ազոր ներկայացուցիչներ, ով­ ռուցվեցին և ամրապնդվեցին
քեր անմիջապես առնչվելու էին Արցախի ռազմական և կազ­
Շահումյանի Ղարաչինար գյու­ սփյուռքահայերի հետ, ինչը մակերպչական կառույցները։
ղի կռիվներին նրա հետ մի­ առաջարկել էր Մոնթեն։ Ստեղծվեց ԼՂՀ պաշտպանու­
ասին մարտնչում էր ԱՍԱԼԱ-ի թյան նախարարություն, առանձ­
նրա երբեմնի ընկերակիցը՝ Շահումյանի կռիվներից հե­ նացվեցին պաշտպանական
Մարտիրոսը, որը դեռևս տո Մոնթեն անցել է Մարտու–
1991 թ. ձմռւսնը ժնևում հան­ նի, որտեղ նրան վիճակված էր հինգ շրջաններ։ Մոնթեն նշա­
դիպել էր Վազգեն Մարզ­ հակառակորդի դեմ մարտնչել նակվեց ամենախոշոր՝ Մարտու–
պանին և 10 տարվա բան­ արցախյան ազատամարտի թե­ նու պաշտպանական շրջանի
տարկությունից հետո՝ նույն րևս ամենադժվարին ժամանակ­ շտաբի պետ։ 1992 թ. փետրվա­
թվականի հունիսին, հայտն­ ներում։ րի սկզբներին, ըստ այս նշա ­
վել էր Հայաստանում։ Մար­ նակման, Մոնթեն մեկնեց Մար–
տիրոս ժամկոչյանը գործ­ «Մենք խ նդրեցինք Վազ­ տունի։ Իրոք, այս շրջանը կարիք
նականում իրականացնում գեն Սարգսյանին, որ Մոնթեին
էր ազատագրական շարժ­ ուղարկի Մարտունի... Մոնթեն էր զգում ամուր պ աշտ ­
ման հետ սփյուռքի կապը։ եկավ Ստեփանակերտ և հան­ պանության, և Մոնթեին
դիպ եց Սերժ Սարգսյանին, ում
«Մոնթեի՝թիկունքի գծով պա ­ հետ մտածում էինք Մարտունու այստեղ ուղարկել էին
տ ա սխա նա տուն էի շա տ հարցե­ պրոբլեմը լուծելու մասին։ Սերժ հենց այդ նպատակով՝
րով։ Նրա հա ղթա նա կը Սփյուռ­ Սարգսյանը զրուցել էր Մոնթեի աչալուրջ և լայնախոհ
քո վ շա տ էր պ ա յմա նա վորվա ծ՝ հոտ և հասկացել, որ նա կարող կազմակերպչի շնորհ­
Լւ մարդկանց, Ա բուժօգնության է ղեկավարել։ Ես նույնպես զրու­ ներին ապավինելով։
առումով։ «Հայ մարտիկների ցեցի ու նույն հա մոզմա նն էի... Ու
օժա նդա կ մարմնի»՝ ՀՄՕՄ-ի ներ­ եթե Մոնթեն չգար, շա տ դժվա ր Կարճ ժամանակա­
կայացուցիչն էի Հայաստանում էր փնելու։ Զինվորական գոր­ միջոցում Մոնթեն կա­
և օգնության արկղերը, որ գա ­ ծին քա ջա տ եղյա կ էր, գրա գետ , րողացավ կենտրոնաց­
ւիս էին Ֆրանսիայից, անձամբ խնդիրներ էր ա ռա ջա դրում նաև նել շրջանի ռազմական
հասցնում էի Մոնթեին, իր բա ­ հետագայում, որ շա տ կարևոր ներուժը՝ հատուկ ու­
ցակայության ժա մա նա կ՝ շտ ա ­ եղան։ հր կերպարը, մտածելա­
բի պ ետին և վերահսկում բա շ­ կերպը, ռա զմա կա ն գործին տի– շադրություն դարձնե­
խումը» (Մարտիրոս ժամկոչյան, րապետեչը, բա ցա ռիկ ա շխա ­ լով մարտական տեխնիկային,
ա զա տ ա մա րտ իկ, 1993-1997թթ. տասիրությունը վճռորոշ եղա ն հուսալի վերահսկողություն հաս­
ՀՀ պաշտպանության նա խա րա ր Մարտունու շրջանի պ ա շտ պ ա ­ տատելով զենքի, զինամթեր­
Վազգեն Սարգսյանի օգնա կա նը, նությունը կազմակերպելու հա­ քի, հանդերձանքի նկատմամբ։
նույն տեղում, էջ 82)։ Պաշտպանական շրջանում
ստեղծվեց մարտունակ զինուժ,
Մոնթեն անձամբ բավական որը պատրաստ էր մարտնչելու
ջանքեր է ներդրել սփյուռքի թշնամու հենակետերի դեմ։ Մոն­
հետ ազատամարտի կապերն թեի գործուն մասնակցությամբ
ամրապնդելու ուղղությամբ։ Նրա՝ Մասիսի, «Արաբո» Ա «Արամո»
ջոկատների միացյալ ուժերով
գրավվեց Ղարադաղլու գյուղը,

Ւ1Տ4. 2011 I ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | 5

ԱՐՑԱԽՅԱՆ ՀԵՐՈՍԱՄԱՐՏ

հա մա կա րգող կապվում են այս շատ արդյու­

կա ռա վա րիչ, նավետ համագործակցության

նայն տեղում, հետ։ Սկսած թշնամական հենա­

էջ 144)։ կետերը վնասազերծելուց, մար­

Փ ե տ ր - տավարական մտածված գոր­

վարի 23-ին ծողություններով, նվազագույն

Մ ա ր տ ո ւ ն ո ւ կորուստներով հակառակորդին

բոլոր ջոկատ­ ջախջախելու զարմանալի կա­

ների հա­ րողությունից մինչև անձնական

մա խ մ բ մ ա մ բ հանդուգն գործելակերպը։

Մոնթեն հա­ «Գնդապետ Հարոյանը գնա ց

սավ նոր, Մարտունի, և ինքն ու Մոնթեն

փայլուն հա– լավագույնս հա սկա ցան իրար,

ջո ղո ւթյ ա ն . հա սկա ցան ծառայության մեջ

ոչնչացվեցին և ժողովրդի հետ փոխհարա­

Վեյսալու գյու­ բերություններում։ Կար բնա վո­

ղի և դրան կից րության մի գիծ, որ համընկնում

որը ռազմական կարևոր նշանա­ Ուրյանա բարձունքների ադրբե­ էր. հետախուզությունն իրենք
կություն ուներ Ս՜արտունի-Ստե–
փանակերտ հատվածում։ Ձեռք ջանական կրակակետերը, որ­ էին անցկացնում, ա նձա մբ ու­
բերվեց զգայի որակ
կազմող ռազմավար՝ տեղից կրակի տակ էր առնվում սումնասիրում իրավիճակը։ Եր­
ինքնաձիգներ, ձեռքի
գնդացիրներ, նռնակ­ կուսով գնացել էին
ներ Ա հազարավոր
փամփուշտներ։ Այս մար­ ա կա նա պ ա տ վա ծ
տից հետո ամրապնդվեց
Մոնթեի համոզմունքը՝ տարածք, 16 հո­
տեղային անջատ ուժե­
րը միավորելու և դրանք գու դեմ կռիվ տվել
կանոնավոր բանակի մեջ
ընդգրկելու, տեղային ու շա րքա յին զինվո­
անհատական տրամադ­
րությունները բանակային րի պես ու վերա­
հստակ կարգապահու­
դարձել։ Հադրութի
թյամբ փոխարինելու համոզմուն­
քը։ շրջանում խորացել

«Ղարադաղլուի գործողությու­ էին հա կա ռա կորդի
նը գրեթե մանրամասն նկա րա գ­
րեցի, որովհետև ա յդ դեպ քերն տարածքում, ու վե­
ինձ համար առավել ևս բացա–
հայտեցին Մոնթեի բա րոյա կան րա դա րձին մերոնք,
կերպարը՝ որպես զինվորականի
և ընդհանրապես, որպես մար­ նրանց թարքի տեղ
դու։ Դրանք ավելի խորա ցրին
Մոնթեի այն համոզմունքը, որ դնելով, կրակ էին
լուրջ հաջողությունների հասնելու
համար անհրաժեշտ է անջատ բացել» (Աստվածա­
ջոկատներից անցնել բանակա­
յին կա զմա կերպ վա ծ կառույցի» տուր Պետրոսյան,
(Հրայր Կարապետյան, «Մոն­
թե Մելքոնյան» հա սա րա կա կա ն ճարտար գյուղը՝ մշտապես գեներալ-մայոր, նույն տեղում, էջ
կազմակերպության ծրագրերի
սպառնալով բնակիչներին և 116)։

զինյալ ուժերին։ Նախապես վատ զինված

1992 թ. գարնանը Մարտու–և զինամթերքի ու ռազմական

նու շրջանի պաշտպանական տեխնիկայի սուր պակաս զգա ­

ուժերը համախմբվել էին, դար­ ցող ինքնապաշտպանական ու–

ձել կուռ բանակային զորամաս,

որի հետագա կարգապահությա­

նը և ռազմական հաջողություն­

ներին նշանակալիորեն պետք

է նպաստեին հունիսին Երևա­

նից Մարտունի եկած և Մոն­

թեի հետ համերաշխորեն գոր­

ծակցած գնդապետ (այժմ՝

գեներալ-մայոր) Հմայակ Հարո–

յանը։ Պաշտպանական շրջա­

նի հետագա մարտական հաջո­

ղությունները մի հայտնի չափով

6 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | Ի1շ4. 201 1

ԱՐՑԱԽՅԱՆ ՀԵՐՈՍԱՄԱՐՏ

ժերը այս ժամանակներում ձեռք կական ուժերը գրա ­ անում էր, որովհետև եթե չաներ,
բերեցին տանկեր, ԲՄՊ զրա­ վեցին Մարտունու չէր ստացվի։ Պ ատերազմի ըն­
համեքենաներ, տարբեր ծանր շրջանի թուրքաբնակ թա ցքում եղել են դեպքեր, երբ
զինամիջոցներ և այլն։ Ծանր Կուրոպատկինո, Մու– ես վերևից տեսել եմ մեր տանկն
զինւսմիջոցների մի մասը, ի դեպ, ղանլու, Ամիրանլար ա ռա նց հետևակի, կողքից պա­
պաշտպանական ուժերը ձեռք գյուղերը։ Դեկտեմբե­ հող չկա։ Հեոա կա պ ով ասել եմ.
էին բերել որպես ռազմավար րին Մարտունու հայ­ «Մեր տանկն ա ռա նց հետևակի
մարտական գործողությունների կական ստորաբա­ է, հետևակը մոտեցրու»։ Մոնթեն
արդյունքում։ ժանումները արդեն պատասխանել է՝ մոտեցրել եմ։
գրավել էին Ֆիզուլու «Ո՞ւր է, չեմ տեսնում»։ «Ես եմ,
Խնամքով մտածված պլան­ ուղղությամբ բոլոր Հայկը, Մավոն, էլ մա րդ չկա»։
ների շնորհիվ 1992 թ. սեպտեմ­ կարևոր բարձունք­ Այն դեպքում, երբ գոնե երեսուն
բերին գրավվեցին Գյուլւսբլու և ները։ Հաջողություն­ հոգի պիտի լիներ։ Այդպիսին էր,
Ավդալ գյուղերը, որոնց անկու­ ները ձեռք էին բեր­ չէր տատանվում երկու-երեք հո­
մով հակառակորդը զբկվեց վում հաղթանակի գու հետ կանգնում էր երեսունի
Մարտունի մտնելու և հրետանի­ նկատմամբ խորին փոխարեն» (Հմայակ Հարոյան,
ով Ստեփանակերտին հարվա– հավատի, Մոնթեի ու գեներալ-մայոր, նույն տեղում, էջ
ծելու հնարավորությունից։ Հետ նրա մերձավորների 170-171)։
շպրտվեցին Աղդւսմի կողմից բացառիկ խիզախու­
այդ գյուղերը վերստին գրավե­ թյան ու անսպասելի Մոնթեն մարտերում ձեռք էր
լուն ձգտ ող թշնամական հակա­ գործողությունների բերել մեծ հմտություններ, զին­
հարձակումները։ Մաճկալաշե– շնորհիվ։ Այսպիսի վորի և զորավարի նրա փոր­
նի մոտ հակառակորդի ընտիր ոչ այլընտրանքային պայման­ ձը հագեցած էր նաև ներքնա­
գումարտակը ևս արժանացավ ներում ամբողջ հասակով մեկ տեսությամբ, որին միանում էր
նույն բախտին՝ ինքնապաշտ– սառը հաշվարկը։ Բացառիկ
պանական ուժերին թողնելով կանգնեց Մոնթեն՝ որպես սպա,
տասնյակ տանկեր և այլ ծանր հրամանատար, ստրատեգ և հոգածությամբ էր վերաբերում
սպառազինություն։ 1992 թ. հոկ­ զինվոր։ զինվորի անվտանգությանը, որ
տեմբերին Մոնթեի ու Հարոյանի շատ դեպքերում պաշտպանա­
հրամանատարությամբ ու անձ­ «Մոնթեն օժտ վա ծ էր անհա­ կան ուժերին օգնում էր կան­
նական մասնակցությամբ հայ­ վանականը հնարավոր դարձ­ խելու, թվում է, անխուսափելի
նելու համարձակությամբ։ Եթե զոհերը։ Եվ ոչ միայն դիրքերում
պ ետ ք էր, ուրեմն, դիմում էր այդ կռվողների կամ գրոհի ելած զին­
խելահեղ քայլին։ Այն բանը, որ վորների նկատմամբ։ 1992 թ.
խելամիտ մա րդը չպ ետ ք է աներ,

Տ|օ4. 2011 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | 7 |

ԱՐՑԱԽՅԱՆ ՀԵՐՈՍԱՄԱՐՏ

տողերիս հեղինակը անձամբ իր րա ծվա ծ դպ րոցի բակը, Մոն­ րեց Քարվաճսւռի ուղղությամբ
թշնամու հուսահատ հակահար­
նկատմամբ է զգացել այդպիսի թեն ա րդեն եկել էր։ Մի տեսակ ձակումը կոտրելու և նրա ջախ­
ջախման գործը։ Մայիսին Մոն­
հոգածությունը, որի մասին ես կշտ ա մբա նքով ասաց. թեն զբաղված էր ոչ պակաս
կարևոր՝ թշնամական հենա­
պատմել եմ Մոնթեին կետերի ոչնչացման և Աղդամի
շրջանի ազատագրման գործո­
նվիրված Ասպրամ Ծա– ղություններով։ Բնակավայրերի
ազատագրումն իրականացվում
ռուկյւսնի գրքում. էր Մոնթեի անմիջական ղեկա­
վարությամբ՝ նախապես մշակ­
«Այդ ծանր օրերին, ված պլանի համաձայն, և ինչ­
պես գրեթե միշտ՝ իր անձնական
որպես կիսապաշտո­ մասնակցությամբ։ Վերը նշված
բնակավայրերից մեկը Մարզի–
նական ներկայացուցիչ՝ լուն էր, որի ուղղությամբ գոր­
ծող ստորաբաժանումների հետ
հերթական օգնությու­ կապը չգոհացրեց Մոնթեին։ Մի
քանի զինակիցներով նա փոր­
նը հասցրի Մաճկալա– ձել էր անցնել Մարզիլուի միջով

շեն, սնունդ, հագուստ, և անձամբ ստուգել
իրադրությունը։ Եվ
շա տ ա նհրա ժեշտ հե– այստեղ է, որ խումբը
դեմ առ դեմ հանդի­
ռա կա պ երը և գուլպա­ պում է պ ատահակա­
նորեն հայտնված հա­
ներ ու գւխարկներ... կառակորդի ԲՄՊ-ին։
Մոնթեն և ընկերները
Արմենը հայտնեց գյուղի դուրս են գալիս իրենց
«ՈւԱԶ» ավտոմեքե­
առաջին զոհի մասին։ նայից, դիրքավորվում
և մարտի բռնվում՝
Իմ ուսանող Արշակի ու շտ ա բի Դու կա րիք չունեիր շարքից հանելով մի
քանիսին։
պետ Արմիկի հետ բա րձրա ցա նք գերեզմա նոց բարձրանալու։ «Մերոնք «ՈւԱԶ»–ից իջել են,
դիրքավորվել։ Թուրքերը ա ռա ­
գերեզմանոց։ Հա նդիպ ա կա ց Մեռնողին ետևէ կուզես մեռնքւնք։ ջին հարվածը խփել են ուղիղ

սարից հա կա ռա կորդը կրակում Դեռ շա տ գործ ու–

էր մեր ուղղությամբ, ստ իպ վա ծ նինք ընելու» (նույն

էինք կուզեկուզ հասնել զոհվածի տեղում, էջ 297)։

գերեզմա նին՝ հա րգա նքի տուրք 1993 թ. Մոն­

մատուցելու։ Գյուղի տ ա րեց մար­ թեն իր զորամա­

դիկ տեսել էին մեր՝ գերեզմանոց սով տ ա րա վ մի

բա րձրա նա լ և սեղան էին գցել շարք կարևոր հաղ­

չնա յա ծ ամեն ինչի սղությանը։ թանակներ։ Մար­

Արմիկ Մելքոնյանի մայրը՝ Աղավ­ տին նա մասնակ­

նին, ձայնեց. ցեց Մարտակերտի

- Ընկեր Մեփքյան, չԱք գա մեր ա զ ա տ ա գ ր մ ա ն ը ,

տուն։ ապա հերթը հա­

Սեղանի շուրջ հոտնկայս բա ­ սավ Քարվաճւսռին։

ժա կ բա րձրա ցրինք ու իջա նք Ապրիլի 4-ին նա

ներքև։ Երբ հա սա նք շտ ա բի վե­ անձամբ ղեկավա­

8 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | ՒՎշ4. 201 1

Որքան է հեռու հորիզոնը։ 180 Ամերիկացի աստղաֆիզի­
սմ հասակով մարդու համար, կոս Մարկ Ռեյդը ճշտել է մեր
որը կանգնած է հարթ դաշտա ­ գալակտիկայի պտույտի արա­
վայրում, հորիզոնը հեռու է մո­ գությունը։ Գալակտիկայի ծայ­
տավորապես 5 կմ։ րամասում Արեգակնային հա­
մակարգը պտտվում է դրա
կենտրոնի շուրջը 965.000 կմ/ժ
արագությամբ։

«ՈւԱԶ»–ին, որը մեջտեղից կիսվել Գերմանիայի որոշ դպրոցնե­ Ֆրանսիացի երկրաֆիզիկոս–
է։ Բեկորները կպել են տղանե­ րում տեղադրել են խմելու ջրի ների տվյալներով՝ ներկայումս
րին, որոնք ա րդեն «ՈւԱԶ»–ի մեջ ցայտաղբյուրներ, որից հետո յուրաքանչյուր տարի Համաշ­
չէին։ ԲՄՊ-ի երկրորդ արկը դիպել ավելորդ քա շ ունեցող երեխա­ խարհային օվկիանոսի մակար­
էր մոտ 3-4 մետր բարձրությամբ ների թիվը կրճատվել է 31%– դակը բարձրանում է2,5 մմ. 1մմ՝
էլեկտրական պանը, ևբեկորը հե­ ով։ Պատճառը միայն այն չէ, որ Անտարկտիդայի և Գրենլանդիա–
տ ա դա րձով մխրճվել էր Մոնթեի դպրոցականներն սկսել են մա­ յի սառցադաշտերի հալման, 1,1
ճա կա տ ի աջակողմը։ Մեծ բեկոր քուր ջուր խմել գազավորված մմ՝ լեռնային սառցադաշտերի
էր՝ մոտ 1,5 սմ, նման գայլիկոնի քաղցր ըմպելիքների փոխարեն, հալման և 0,4 մմ՝ տաքացման
թողա ծ գալարատաշեղին» (Աբ– այլ նաև այն, որ լցնելով ստա­ պ ա տճառով ծովի ջրերի ընդար­
րիկ Հայրապետյան, Մարտունու մոքսը՝ ջուրը նվազեցնում է սովի ձակման հետևանքով։
պաշտպանական շրջանի շտ ա ­ զգացումը։
բի պետ, նույն տեղում, էջ 136)։ ***
***
Այսպես զոհվեց հերոսա­ Կարմիր հսկայի՝ Բեթելհւսյզե
կան Մոնթեն. մարտում՝ զենքը ՅՈւՆԵՍԿՈ-ի տվյալներով՝ աստղի տրամագիծը, 1993 թ.
ձեռքին, առաջապահ զինվորի 2009 թ. փետրվարի դրու­ համեմատ, անհայտ պատճառ­
խորին արժանապատվությամբ՝ թյամբ աշխարհի լեզուների մեկ ներով կրճատվել է 15 %-ով։
հավատարիմ մնալով իր համոզ­ երրորդը եղել է անհետացման
մունքին. «Եթե մեկ անգամ զին­ ճանապարհին, իսկ 199 լեզու ***
վորների առջևից չգնամ, իմ պա– ներկայումս օգտագործում են
տիվը կընկնի»։ մեկ տասնյակից պակաս մար– Սոցիոլոգներն արտածել են
«15 տոկոսի կանոնը», եթե ք ա ­
Ուստի և այստեղ վերստին ԴԻԿ։ ղաքի բնակչությունը կրկնա­
պետք է ասեմ. պատկվում է, ապա միջին
Իսրայելը ծրագրում է 2020 թ. աշխատավարձը, կրթական և
«Բազմիցս տեսել եմ, թե ինչ­ լիովին անցնել էլեկտրամոբիլնե– գիտական հաստատությունների
պես զոհվածի նկարի առջևից րի։ Երկրում տեղադրվելու են կես թիվը, արտոնագրվող գյուտերի
տանում են Մոնթեի նկարը։ միւիոն լիցքավորման կայաններ։ քանակը, հետիոտների արագու­
Առաջարկվող մոդելը մի լիցքա­ թյունը, միջավայրի ախտոտու–
Այսօր էլ Արցախի շա տ օջա խ­ վորումով կարող է անցնել 150 մը, հանցագործությունները և
ներում զոհվածի նկարի կողքին կմ, որն ավելի քա ն բավարար է համաճարակների տարածման
կտեսնես Մոնթեի նկարը։ փոքր երկրի համար։ արագությունն աճում են մոտա­
վորապես 15 %-ով։
Լեգենդը չի մեռնում, ապրում
է ժողովրդի հիշողության մեջ և * 0 առա», 2009,յ՝(°7, 10
ապրեցնում ժողովրդին»։

Ւ1°4. 2011 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | 9

ՏԻԳՐԱՆ ԱԼԲԵՐՏ ԽԱՌԱՏՅԱՆ
ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ
ՏԵՏԵՑԱՆ ՀՀ ԳԱԱ «Լրաբեր հասարակական
գիտությունների» հանդեսի գլխավոր խմբագիր,
(ծննդյան ՀՀ ԳԱԱթղթակից անդամ
150-ւսմյակի
Գիտական հետաքրքրությունների ոլորտը՝
առթիվ) հայ մամուլ և հասարակական միտք, ինչպես նաև
Օսմանյան Թուրքիայի հայ գաղթօջախների
պատմության հիմնահարցեր

XIX դարի արևմտահայ վորություններից՝ զմյուռնահայ արտասահմանի հետ զմյուռնւս–
առևտրականները տեղի հույն, հայ բուրժուազիայի հաստատած
մշակույթի կյանքի զարգացման հրեա, եվրոպացի վաճառական­ առևտրատնտեսական կապերը
մեջ Կոնստւսնդնուպոլսից հետո ների հետ շարունակ ընդլայնել մի հայտնի չափով խթանում էին
չափազանց կարևոր դեր է ունե­ են իրենց առևտրական գոր­ նրա կողմնորոշումը դեպի եվրո­
ցել Զմյուռնիւսյի հայկական ծառնությունները։ Հայ առևտ­ պական առաջավոր մշակույթը,
գաղթօջախր։ Այն վերջնականա­ րական բուրժուազիան ազդեցիկ գիտությունն ու գրականությու­
պես ձևավորվել է XVII դարում՝ տնտեսական դիրքեր էր նվաճել նը, որ բարերար ներգործություն
շահ Աբասի՝ Արևելյան Հայաս­ ոչ միայն Թուրքիւսյում, այլև նրա էր թողնում համայնքի մշակու­
տան կատարած արշավանքից սահմաններից դուրս։ Իրանի թային վերելքի վրա։ Վերջինիս
հետո, երբ Ղարաբաղի, Երևանի վրայով նրանք թափանցում էին
և Նախիջևանի բնակիչների մի արևելյան երկրների շուկաները,
մասը թողեց իր հայրենիքը և տե­ իսկ էգեյան ծովով՝ Իտալիայի,
ղափոխվեց էգեյանի ափերը։ Ավստրիայի, Լեհաստանի, Հո­
XVII դ. Զմյուռնիւսյում ապրում էր լանդիայի, հետագայում՝ ա ռա ­
8000 հայ, XVIII դ. կեսին՝ 7-8 հա­ վելապես Անգլիայի առևտրաար–
զար, իսկ XIX դ. համայնքի բնա­ դյունաբերական կենտրոնները։
կիչների թիվը հասավ ավելի քա ն Թուրքիայից նրանք արտահա­
12000 մարդու։ Առավել ստվար նում էին գյուղատնտեսական
էր Զմյուռնիւսյին կից գա վա ռա ­ ապրանքներ և հումք, տնայ­
կան շրջանների՝ Այդընի, Աւսնի– նագործական արտադրության
սայի, Աենեմենի, Գուշւսդայի, ապրանքներ՝ ներմուծելով եվրո­
Բայանդըրի և այլնի բնակչությու­ պական արդյունաբերության
նը միասին վերցրած, որն արդյունքները։ Զմյուռնահայ վա­
ազգային-տնտեսական սերտ ճառականներից Պետրոս Ապրոն
կապեր ուներ բուն Զմյուռնիւսյի հասել էր մինչև Ռուսաստան և
գաղթօջախի հետ։ Պետրոս Մեծից ստացել հատուկ
արտոնագիր՝ ռուսական երկրի
Օգտվելով Զմյուռնիայի բա­ ամեն մի քաղաքում առևտուր
րենպաստ աշխարհագրական անելու համար։ Ընդհանրապես,
դիրքից և միջազգային տա­
րանցիկ առևտրի նրա հնարա­

10 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | |տ|շ4. 2011

ՀԱ5 ՏՊԱԳՐՈՒԹՅԱՆ 500-ԱՄՑԱԿԻՆ ԸՆԴԱՌԱՋ

ազգային ֊հասարակական ու կյանքի զարգացման բնագավա­ կայն, փաստորեն, նշանավորելէ
հոգևոր զարգացումը որակա­ ռում բացառիկ կարևոր նշանա­ արևմտահայ նոր գրատպության
կան նշանակություն ձեռք բե­ կություն է ունեցել գրատպությու­ առաջընթացի մի կարևոր փուլը։
րեց XIX դ. 2-րդ քառորդից, երբ նը։ Ամենայն իրավամբ կարելի է
սկսվեց ծավալվել ազգային ասել, որ լինելով XIX դարի 40– Տիգրան Հարություն Տետե­
զարթոնքը։ Այս իրողությունը ական թվականներին ծայր առած յանը ծնվել է 1832 թ. մարտի
հասցրեց այն բանին, որ զմյուռ– ազգային-լուսավորական շարժ­ 10-ին Զմյուռնիւսյում։ Սովորել է
նահայ գաղթօջախը ստեղծեց ման արդյունքն ու ուղեկիցը՝ տեղի ս. Մեսրոպյան վարժարա­
արժեքներ, որոնք խոր հետք զմյուռնահայ գրատպությունը նում (հիմն.՝ 1799 թ.) և աշակեր­
թողեցին հայ հասարակական շատ կողմերով նպաստել է այդ տել ժամանակի արևմտահայ
մտքի, գրատպության, մամուլի, շարժման համապատասխան ճանաչված մանկավարժ Անդրե­
դպրոցի, գրականության և լեզվի գաղափարախոսության վերել­ աս Ռուբեն Փափազյանին։ Նկա­
զարգացման պատմության մեջ, քին ու ժողովրդականացմանը։ տենք, որ այս վարժարանում է
մեծապես նպաստեց թատրոնի և Այս գործում անգնահատելի վաս­ սովորել արևմտահայ հրապա­
թարգմանական գրականության տակ ունի նշանավոր տպագրիչ, րակախոսների, թարգմանիչնե­
առաջընթացին։ Ընդհուպ մինչև թարգմանիչ, խմբագիր ու հրա­ րի, մանկավարժների ու խմբա­
իր պատմության ողբերգական պարակախոս Տիգրան Հարու­ գիրների մի փայլուն սերունդ՝
ավարտը՝ 1922 թ. սեպտեմբեր, թյուն Տետեյանը*։ Նրա հրատա­ հանձին Ստ. Ոսկանյանի, Գ. Կոս–
զմյուռնահայ գաղթօջախն ապ­ րակչական գործունեությունը տանդյանի, Մ. Մամուրյանի, Գր.
րել է համազգային նշանակու­ տևել է ընդամենը 16 տարի, սա– Չիլինկիրյանի, Մ. Նուպարյանի,
թյուն ունեցող ազգային, հոգևոր Գր. Մսերյանի, Գ. Բաբազյանի և
և հասարակական իրադարձու­ * Զմյուռնահայերի մեջ ընդունված էր այլոց։ Ուսուցիչը մեծ երախտիք է
թյուններով, իր հերթին փոխա ­ կրկնակ անվանակոչությունը, ինչպես՝ ունեցել իր սաների գրական֊բա–
դարձորեն ներգործել դրանց Սարգիս Միրզա Վանանդեցի, Պերճ նասիրական հակումների, նրանց
վրա։ Համայնքի մշակութային Ստեփան Փափազյան, Ռուբեն Անդրեաս գեղագիտական ճաշակի ձևա­
Փափազյան և այլն։ վորման գործում։ Նրա սաների
ուժերով գործում էր դպրոցական
թատրոնը, Կոստւսնդնուպոլսի
պարբերականներում, Զմյուռնի–
այի «Արշալույս արարատյան»
թերթում տպագրվում էին զմյուռ–
նացի աշակերտների գրական
փորձերը։ Ս. Մեսրոպյանի աշա­
կերտների գրական երախայ­
րիքն ու թարգմանական բնույթի
գործերը տպագրվում էին առան­
ձին հրատարակություններով
(«Մուսայք», «Բողբոջ» պարբե­
րականներ), իսկ դպրոցը հազիվ
ավարտածնրա սաներից ոմանք,
ինչպես Մ. Նուպարյանը, սկսել
էին պարբերական հրատարակել
և գրասեր պատանիների խոսքը
լսելի դարձնել հանրությանը։

Տիգրան Տետեյանն ընտրեց
գրատպության ասպարեզը՝ իր
ամբողջ կորովն ու ավյունն ի
սպաս դնելով սիրելի գործին՝
դրան նվիրաբերելով իր կյանքը։
Արևմտահայ մշակույթի այդ
երախտավորը, ի դեպ, հայրենի
քաղաքում իսկ հենվում էր
ազգային գրատպության վաղե­
մի ավանդույթների վրա։ Դեռևս

Ւ՝1°4. 2011 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | 11

ՀԱՅ ՏՊԱԳՐՈՒԹՅԱՆ 500-ԱՄՅԱԿԻՆ ԸեԴԱՈԱՏ

Ի ր ՝ր է րաններից։ հր հրատարակչական րյւսնը, իրավամբ, Տետեյանին
ձեռնարկի առաջին եկամուտնե­ բնութագրում է իբրև արևմտա­
;։ ս ո , օ թ 1* 8 ՝ րը Տետեյանը տրամադրել Է հայ հրատարակիչներից մեծա­
տպարանի արտադրական կա­ գույնի, որը մտահոգվել է ոչ մի­
1ի Կոէհ քՀբօ»ս<ՐաԿ, Հ.ո,Ւե^ .. րողությունների ընդլայնմանը։ Նա այն իր տպարանի
Հ,.ր է յլր«,Րէայ »ր 11յ ։քէօէէէ՜ մեկնել Է Փարիզ, ձեռք բերել բարգավաճման, այլև թարգմա­
վյաոկիր կ^^-կսհ 1՝Տ՝ Հա,, տպագրական մամուլ և այլ սար­ նիչների նյութական ապահովու­
քավորումներ, զարդագրեր, թյան խնդիրներով։ «Մամուրյան,
ոյ հ Պ~ք։ *մ,,ք՛ ^քէ էէ–ձւ։ճէ՝րՀ ս՚կր. զարդագծեր, տառամայրեր Լւ Չիլինկիրյւսն և մենք,– Մսերյան
այլն։ Առաջին հերթին զարմանք Է տակավին դպրոցի աշակերտ էր
րս1՚ք՚ց ա՛11է\ա1ւյ, ^ ՚ ք ա դ . ս է պատճառում Տիգրան Տետեյանի այն ատեն,– վճարումով ա ռա ­
մի բացառիկ հատկությունը, որով ջարկներ կընդունեինք թարգմա­
(;>ճ ւռշե՚Հէոտ,, Էիէի^ Էլ, ըստ երևույթին, ոչ քիչ չափով նություններ ընելու և ստեպ երկա–
4՜/*1յ ւ/ս/1|»ւԼ նււ^այ || չչԸ պայմանավորված Էր նրա հրա­
տարակչական գործունեության սիրելի գործերը մատնանիշ
բ ո ք.լսքքյք Հ^,յր,ղ,/, ի I,՛ յի ձ։,ղէ,գ. արդյունավետությունը։ Խոսքը վե­ կըլլային բանիբուն հրատարա­
րաբերում Է գրքի և գրականու­ կիչէն։ Չորս, վեց, ութ և մինչև
ս, սլ ա յ Տ..1. /, « ,,յ՚ք, « իյ,/, ,ք ,,յ,/ք թյան նկատմամբ արևմտահայ անգամ տասը հատորներն բաղ–
առաջավոր ընթերցողի հոգևոր կացյալ երկեր (այդպիսի բազմա­
էՈՀԱ տ1|՚.I ճ%|| ,-ր,< պահանջմունքների՝ նրա չափա­ հատոր աշխատասիրությունք
>^«\–(<քձ– , «/լ^սւսւոէէ Ա^՚Հ1*վ^^ զանց նուրբ ընկալմանը։ ժամա­ մխիթարյանց տպարաններու
նակի արևմտահայ սակավաթիվ մեջ միայն լույս կտեսնեին)
^ էԼսե պարբերականներում և մանա­ կտպվեին գոհացուցիչ վարձքով
վանդ մխիթարյանների պարբե­ և գոհացուցիչ սպսւռումո վա­
1762 թ. Զմյուռնիւսյում՝ Մահտե­ րական հրատարակություններում գրում էնա։ Վկայությունն ուշագ­
սի Մարկոսի տպարանում, լույս հաճախակի տպագրվող կրոնա– րավ է երկու առումով, նախ՝
Էր տեսել V դ. հայ խոշոր Փիլի­ բարոյախոսական բովանդակու­ փաստորեն, առաջին դեպքն էր
սոփա Եզնիկի աշխատությունը։ թյան ակնարկներն ու զրույցները, արևմտահայ իրականության
Տիգրան Տետեյանին առավել այդ թվում ազգային թեմատիկա­
մոտ ժամանակներում՝ 1830– յով, հիմնականում պատմական
1840-ական թվականներին ար­ անցյալին վերաբերող արձակ ու
դեն գրքեր Ա պարբերականներ չափածո գործերն այլևս չէին բա­
Էին լույս տեսնում Ս. Մեսրոպյան վարարում այդ ընթերցողին։ հրեն
դպրոցի, «Արշալույս արարատյա– սպառած ավանդույթին Տիգրան
նի», Ստ. Պապոյանի և «Արագա– Հարություն Տետեյանը հակադ­
ծունյաց» ընկերության տպարան­ րում էր աշխարհաբար լեզվով
ներում, գործում Էր Թաթիկյւսն եվրոպական ժամանակակից
վիմագրատունը։ Ապագա տպագ­ կամ անցյալի գրական երկերի
թարգմանական հրատարակու­
րապետը աշակերտության տա­ թյան ծրագիրը։ Եթե սրան ավելաց­
րիներին կազմել Է աշխարհագ­ նենք նրա գործնական հատկու­
րական քարտեզներ, որով,
ինչպես վկայում Էնրա կենսագիր թյունների՝ հետևողականության,
Մ. Նուպւսրյանը, դրսևորվել Էր իր դրամաֆինանսական խնդիրների
«ձեռաց ճարտարությունը»։ 1853 սթափ հաշվառման ու լուծման,
թվականին Տիգրան Տետեյանը մտավորակւԱնության նյութական
հիմնում Էիր տպարանը։ Տարինե­ ու հոգևոր շահերի և ընդունակու­
րի ընթացքում առավել արդիա­ թյունների ճիշտ զուգորդման ու
կան դարձնելով տպարանի սար­ անձնական հմայքի իրողությու­
քավորումները՝ նա հատուկ նը, ապա մոտավորապես պա րզ
ուշադրություն Է դարձրել տ պ ա գ­ կդառնա նրա հրատարակչա­
րական կուլտուրային ու տառա ­ կան աննախընթաց գործունեու­
տեսակներին։ Տպագրական պա­ թյան հաջողությունը։ Մ. Նուպա–
րագաները, ինչպես և
տառատեսակները նախապես
բերվել Էին Վենետիկի ու Վիեննսս–
յի Մխիթարյանների ու Կոստանդ–
նուպոլսի Մյուհենտիսյան տպա­

12 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ |ի|շ4. 2011

I
I

մեջ, երբ հայ թարգմանիչը վար­ էր տալիս զարթոնք ապրող հայ *1ՓՐ՝1^ ՈՐ ԿՈՁԻ Ր֊Ր.
ձատրվում էր իր աշխատանքի ժողովրդի կյանքում։ 1850-1860-
դիմաց, ինչպես և առաջին դեպ­ "ւ#ւ՚.ս> Հւ՝ւ>.տւււ՝(^ւ,՝ս՚ւ,.
քը, երբ գրականությունն ական թվականներին առաջա­
ազատվում էր մեծահարուստ մե­ վոր հասարակական տեղաշար­ հ ր ւոյա ա/բ.չւ/,՜1ւա բս/5 ւ, յքա սհա »
կենասների ձեռնտվությունից և ժերն արտահայտվում էին
դրվում ա շխատանքի վարձատ­ գաղութաբնակ հայերի մտավոր Լ թա^գէ/ՕսԱալ Դ լէքզոՀէ; ՚քՀ՛ /(լս,քքլ–էւ, և. 1||«»լսս>ջ հլւաւէսյչւասք*• Լ ԸէւֆկբոՀԻ,քվ>աղււկբսքկսձյ է*է֊Աէքաէւց*աջաչէ1լ
րության հիմքի վրա։ Այս օրինա­ ակտիվությամբ, ծայր էր առել և
կը երկար ժամանակ եզակի սոցիալ-հասարակական կարևոր Դ ՛Է բ ս - յ՚ր ս ո–, կ դ է չա գ ա "։ք։ա ) ,լւ։է ս է ջ
պետք է մնար հայ գրողի համար նշանակություն ստացել սահմա­
ընդհանրապես։ Այնուհետև հրա­ նադրական շարժումը։ Այս պայ­ մ ս» » ֊ԴէՀ ԾնՀճ.ձագմՄ»էւԷւէ$ւյոլլզ>ոսնքւնղ1ք\*\սւՀ.էրօստ.ոֆւ11է)իճ–ւըւլԷէԱԴէոյյս.էգ ..լ "
տարակչի՝ զուտ արտադրական–
ֆինանսական բնույթի խնդիրները մաններն օբեյկտիվորեն խթա­ ր ո ր դ ո ս մ ՝ աւ/ի Հ^այրապ 1,,ո*ւ թ՝է< ւՀ քյ \ %յՅ ո * զ ն
նում էին արևմտահայ ւքք-ործ*#ւյւհսւ՚յ)ււհ«V#*#»*#քձ“7 ՝
հադթահարելու և ստեղծագործու­ մշակութային կյանքի առաջըն­ |քտՀ այյէ\Հաց-ց"ՀՀէՆչնգ§1չ,աւ.թՀէI1I՛՝,«^«–«1–քԱ*քւ•հԿ""է"աէ՝*
թյան հոգևոր արժեքին առաջնու­ թացը, այդ թվում և Տիգրան Տե–
թյուն տալու հանգամանքը և կամ ւոեյւսնի հրատարակչական գոր­ ս**–**
այդ երկու կողմերը լրջորեն չա– ծունեությունը։ *"Տ8.Լ –աՏՐ/կ.
ւիւսկշռելու իրողությունը նշանա­
վոր հրատարակչի կողմից։ Այսու­ Տիգրան Տետեյանի գործու­ Պ֊ք*ԳրԽ։Ր–
հանդերձ, պետք է կարծել, որ նեությունն ամբողջանում է երեք •^^7այղանաս1լաս*սէֆսրՀ՚*՚ւքնքաքջևքլաըգոէ.^)ևա&յ*
Տետեյան տպարանի ծաղկումը բնագավառներում՝ հրատարակ­
սոսկ նրա անվանի հիմնադրի չական֊տպա գրակ ւսն, թարգ­ &
անձնական շնորհների արդյուն­ մանական և հրապարակախո–
քը չէր, այլ նաև գրականության սական-խմբագրական։ Դրանք եղբայրները տպագրել են ար­
ու մշակույթի առաջընթաց երեքն էլ կապված են միմյանց, ձակ ևչափածո գործեր, փոխադ­
զարգացման այն մթնոլորտի, որ ուստի և նրա վաստակը գնահա ­ րություններ, թարգմանություն­
իրեն ավելի քա ն երբևէ զգացնել տելիս չի կարելի հաշվի չառնել ներ։ Նրա էջերում տպագրվեց
այս հանգամանքը։ Տիգրան Հա­ Շեքսպիրի «Կատակերգություն
րությունը իր Կարապետ ու Սւսր– սխալանացի» մի հատվածը՝
գիս եղբայրների հետ նախապես Կարապէս Տետեյանի թարգմա­
ձեռնամուխ եղավ (տպարանը նությամբ, ինչպես և «Մարսելյե­
հարդարելուց հետո) արևմտա­ զի» գրաբար թարգմանությունը։
հայ առաջին գրական հան­ 1862 թ. Զմյուռնիայում լույս տես­
դեսներից մեկի՝ «Արփի արա– նող «Հավերժահարս» պարբե­
րատյւսնի» հրատարակությանը րականում նա տպագրել է հա­
(1853-1855)։ Այստեղ նա ա ռա ­ սարակական կյանքի հարցերին
ջադրել է ազգային լուսավորու­ նվիրված նյութեր։
թյան իր ծրագիրը՝ դպրոցներ
բանալ Արևմտահայսսսւոսսնում, Թարգմանության ասպարե­
բարելավել ազգային դպրոցը, զում ևս եղբայրներից առավել
ուսումն ու կրթությունը մոտեցնել գործունակը Տիգրան Հարու­
գործնական կյանքի պահանջ­ թյունն էր։ Նա թարգմանեց և
ներին։ Պարբերականում նա իր տպարանում հրատարակեց
քննարկման առարկա է դարձրել Հյուգոյի «Լուկրեցիա Բորջի–
հասարակ ժողովրդի տնտեսա­ ան», Մոլիերի «Ագահը», «Ակա­
կան վիճակն ու անմխիթար կա­ մա բժիշկը», «Սերը բժիշկ է»
ցությունը։ Հրապարակախոսն կատակերգությունները, Ալ. Դյու–
առաջարկում էր ժողովրդին ծա­ մայի «Մոնթե Քրիսթոն», «Հա­
նոթացնել քաղաքակրթության զար ու մեկ գիշերի» մի մասը
առաջավոր արժեքներին, նրանց և այլն։ Նա մեծ երախտիք ունի
տրամադրել գործնական մի­ նաև դասագրքերի հեղինակման
ջոցներ՝ տնտեսական վերահաս կամ հրատարակության ասպա­
աղետներից խուսափելու հա­ րեզում։ 1854-1866 թվականնե­
մար։ «Արփի արւսրատյանում» րի ընթացքում նա լույս է ընծայել
«Այբբենարան», «Ընթերցարան»,
«Հայերեն քերականություն» (Ա և
Բ մասեր) դասագրքերը, որոնք

Ւ1Տ4. 2011 I ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | 13

ՀԱՑ ՏՊԱԳՐՈՒԹՅԱՆ 500-ԱՄՅԱԿԻՆ ԸՆԴԱՌԱՋ

գործածվել են արևմտահայ որոշ ժամանակ «Արևելյան մա­ նա վերստին տրվում է սիրած
դպրոցներում։ մուլը»։ Ըստ Նուպւսրյանի՝ Տիգ­ աշխատանքին, և այս անգամ ու­
րան Տետեյանի ժամանակ տպա­ ժերը տեղի են տալիս։ Տետեյանը
հր հրատարակչական գործու­ րանը հրատարակել է 82 անուն վախճանվեց 1868 թ. ընդամենը
նեության ժամանակաշրջանում գիրք։ Դրա համար տպարանը երեսունվեց տարեկան հասա­
Տիգրան Տետեյանը կարողացավ գերազանցապես պարտական կում։
թարգմանչական նմանը չունե­ էր իր հիմնադրի աշխատասիրու­
ցող ձեռնարկի մեջ ներգրավել թյանն ու եռանդին, որն աշխա ­ Տիգրան Հարությունի գոր­
զմյուռնահայ մտավորականների տում էր ինքնամոռացության ծը շարունակել են եղբայրները։
մի ամբողջ ջոկատի, որը ձեռնա­ չափ՝ չխնայելով ոչ իր ուժերը և Տարիների ընթացքում նրանք
մուխ եղավ եվրոպական գրողնե­ ոչ էլ դրանք սնուցող ֆիզիկական հրատարակում են ևս 180 անուն
րի ստեղծագործությունների հա­ հնարավորությունները։ գիրք, բայց ակներև էր, մանա­
յացմանը։ Գր. Չիլինկիրյւսնը, Մ. վանդ 1878 թ. հետո, որ տ պ ա րա ­
Մամուրյանը, Մ. Նուպարյանը և Նույնիսկ 1865 թ. Զմյուռնիա– նը կորցնում էր իր տպագրական
իրենք՝ Տիգրան և Կարապետ Տե– յում տարածված խոլերան ան­ կարողություններն ու համարու­
տեյանները թարգմանել ու հրա­ զոր եղավ շեղելու նրան իր հաս­ մը։ 1893 թ. տպարանը փակվեց։
տարակել են Մոլիերի, Հյուգոյի, տատած օրվա կարգուկանոնից։ Դրանով կարծեք եզրափակվում
Վոլտերի, է. Սյուի, Ջոնսոնի, ժյուլ Տիգրան Տետեյանը ձեռք էր էր դարի ււ-րդ կեսից սկիզբ
Վեռնի և բազմաթիվ այլ գրողնե­ զարկում հրատարակչական ու առած և զարգացման բարձր
րի ստեղծագործությունները։ Տե­ տպագրական գրեթե բոլոր գոր­ աստիճանի հասած զմյուռնահայ
տեյան տպարանում են հրատա­ ծերին՝ հանդես գալով որպես հե­ թարգմանական-հրատարակչա֊
րակվել նաև 1860-1870-ական ղինակ ու թարգմանիչ, գրաշար, կան ու գրական զորեղ շարժման
թվականների գրեթե բոլոր պար­ սրբագրիչ ու տպագրիչ։ Տառե­ մի փուլը, որը բովանդակավո­
բերական հրատարակություն­ րը նա ձուլում էր նաև սեփական րողներից էր նոր ժամանակների
ները՝ «Միությունը», «Ծաղիկը», ձեռքով։ 1864 թ. արդեն տկար հայ մշակույթի երախտավորը՝
«Գարուն Հայաստանին», «Հա­ Տետեյանը մեկնում է Եվրոպա՝ անվանի տպագրագետ Տիգրան
վերժահարսը», «Ափեղցփեղը», կազդուրվելու նպատակով, բայց Հարություն Տետեյանը։
«Դիմակը» (վերջին երկուսը լույս առողջությունը վերգտնել տրված
են տեսել Տետեյանների խմբագ­ չէր այդ անհանգիստ հոգուն։ Վե­
րությամբ), «հդավունքը» և մի րադառնալով հայրենի քաղաք՝

14 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | Ւ|Տ4. 2011

ՆԱՐԻՆԵ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ ՀԱՅԵՐԵՆԻ
ՈՒՂՂԱԽՈՍԱԿԱՆ
ՀՀ ԳԱԱ գիտակրթական միջազգային
ՆՈՐՄԵՐԸ ԵՎ
կենտրոնի ԴՐԱՆՑԻՑ ԿԱՏԱՐՎՈՂ
ուսումնական մասի գւխավոր մասնա­
գետ, դասախոս ՀԻՄՆԱԿԱՆ
ՇԵՂՈՒՄՆԵՐՆ
ԱՈՕՐՅԱ ԽՈՍՔՈՒՄ

լեզվի կարևոր բաղադրիչներից Այսպիսով՝ ուղղախոսությու­ սանական օրինաչափություններ,
մեկն է։
նը բանավոր խ ոսքի արտասա­ որոնք ուղղախոսության հիմքն
Գրական լեզվի կանոնավոր
և մշակված ուղղախոսությունը նական կանոնների ամբող­ են կազմում։
նպաստում է մարդկանց արագ
և ճիշտ հաղորդակցմանը։ Ուղ­ ջությունն է, որն ապահովում 2. Հնչյունական համակար­
ղախոսական խախտումները
խոչընդոտում են խոսքի ճիշտ է պատմականորեն մշակված գով չպայմանավորված, առան­
ընկալմանը, շեղում լսողի ուշադ­
րությունը իմաստից՝ ստիպելով և գրակա ն լեզվում ա մրա ցա ծ ձին բառերի կամ բառախմբերի
ուշադրություն դարձնել արտա­
սանական անճշտություններին, հնչյունական ձևավորման մի­ վերաբերող հնչյունական ձևա­
և դրանով խանգարում են խոսքի
արագ ըմբռնմանը։ ասնություն։ վորման կամ արտասանական

Առօրյա-խոսակցական լեզ­ Հայերենի ուղղախոսական կանոններ, որոնք թեև բացար­
վում մենք հաճախ ուշադրություն
չենք դարձնում արտասանական հարցերի քննության շրջանակնե­ ձակ չեն և պայմանավորված
անճշտություններին, մինչդեռ
ամբիոնից, բեմից, ռադիոյով և րում ընդգրկված են արտասա­ չեն հնչյունական համակարգով,
հեռուստատեսությամբ հնչող
խոսքի մեղանչումները ոչ միայն նությունը, շեշտադրությունը և բայց չեն էլ հակասում դրան։
նվազեցնում են կենդանի խոսքի
ներգործության ուժը, այլև ա ռա ­ հնչերանգը: Ուղղախոսությունը 3. Արտասանական այնպիսի
ջացնում արդարացի դժգոհու–
թյուն և վրդովմունք։ ընդգրկում է հետևյալ հարցերը՝ կանոններ, որոնք ոչ միայն պայ­

Գրական լեզվի արտասանա­ 1. Հնչյունական համակար­մանավորված չեն լեզվի հնչյու­
կան կանոնները հաստատուն և
անփոփոխ չեն։ ժամանակի ըն­ գով պայմանավորված արտա­ նական համակարգով, այլև
թացքում՝ լեզվի զարգացմանը
զուգընթաց, արտասանական
կանոնները նույնպես ենթարկ­
վում են փոփոխությունների։

Ւ4տ4. 2011 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | 15

հակասում են հնչյունական հա­ Հենց միայն վերջին տասնամյա­ ված նույնանման իրողություննե­
մակարգին։ Այս կարգի կանոն­ կում հայերենի գրական արտա­ րին։ Սա, անշուշտ, ճիշտ կողմնո­
ները վերաբերում են բացառա­ սանության մեջ տեղի են ունեցել րոշում է, մանավանդ երբ գործ
պես փոխառյալ բառերին (օր.՝ այնպիսի տեղաշարժեր, որոնք ունենք կրկնակ ձևերի կամ տար­
վալս, ալտ բառերը՝փափկաց– ստիպում են վերանայել արտաս– բերակների հետ, և նորմը որոշե­
վա ծ/ արտասանությամբ, Մինսկ, նական ընդունված որոշ կանոն­ լիս, իհարկե, պետք է ընդունել
Կուրսկ՝ առանց բառավերջի ներ և սահմանելնորերը։ այն ձևը, որը համապատասխա­
գաղտնավանկի և այլն)։ նում է տվյալ երևույթի զարգաց­
Արտասանական տարբե­ ման միտումներին։ Մյուս կողմից՝
Ուղղախոսական նորմերի րակների աղբյուր կարող են պետք է ընդունելնաև այն ճշմար­
տեսակետից ընդունելի է հա­ ծառայել ուղղագրությունը, բար­ տությունը, որ չի կարելի կանոնա­
մարվում տվյալ լեզվի հնչույթա­ բառները, ժարգոնները, երկլեզ­ կան համարել այն ամենը, ինչ հա­
յին կազմով պայմանավորված վությունը, գրական լեզվին տի­ մապատասխանում է լեզվի
հնարավոր ղեպքերց որևէ մե­ րապեւոելու դժվարությունները, զարգացման միտումներին, այ­
կը, երբեմն երկու և բացառիկ քաղաքային հասարակաբանու– սինքն՝ սխալ կլինի կանոնը բա­
դեպքերում նաև երեք արտասա­ թյունները, ինչպես և լեզվական ցարձակ ձևով կիրառել և տարա­
նություն, որը լեզվի զարգացման ազդեցությունները։ ծել բոլոր նույնանման դեպքերի
տվյալ փուլում գիտակցվում է որ­ վբա։
պես ճիշտ և օրինակելի։ Կարևորություն ունի այն հար­
ցը, թե ինչ չափանիշներ պետք է Նորմատիվության մյուս հատ­
Նորմերը հսկում և կասեցնում դրվեն նորմավորման հիմքում կանիշը համարվում է լեզվական
են լեզվում մշտապես տեղի ունե­ կամ ինչ հատկանիշներ պետք է ավանդույթը, լեզվական երևույ­
ցող փոփոխությունները՝ ա պա­ նկատի առնվեն նորմավորման թի հնությունը։ Հասկանալի է, որ
հովելով կապը սերունդների մի­ ժամանակ։ Այս հարցը տեղիք է այս սկզբունքը ևս չի կարող ըն­
ջև։ Դա է պատճառը, որ դրանք տվել որոշ տարակարծություննե­ դունվել անվերապահորեն, քանի
հարաբերականորեն կայուն են րի։ Նորմավորման հիմք է ծառա­ որ մի շարք դեպքերում լեզվա­
տվյալ որոշակի ժամանակա­ յում նախ և առաջ այն, ինչ համա­ կան ավանդությունը և լեզվական
հատվածում։ Իհարկե, սա չի պատասխանում է լեզվի կիրառությունը կամ գործածու­
նշանակում, որ նորմերը մեկընդ­ զարգացման ներքին օրինաչա­ թյունը գտնվում են հակասության
միշտ տրված իրողություններ են փություններին, նրա զարգացման մեջ, որը հնի և նորի մշտնջենա–
և ենթակա չեն վերանայման։ միտումներին և լեզվում ընդուն­

16 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | ՒՎտՅ. 2011

կան պայքար է։ հարցում։ Այդ թիվը տատանվում ԽՈՄՔՒ ՄՇԱԿՈՒՅԹ
Նորմատիվության համար հա­ էչորսից մինչև երկուսը։ Այժմ տի­
րապետող տեսակետով առանձ­ վանկերում։ Խոսքի թափը դան­
ճախ չափանիշ է ընդունվում նաև դա ղ է։ Սովորականից ավելի են
երևույթի տարածվածությունը։ նացվում էարտասանական երեք միջբառային և միջդարձվածա–
Հայտնի է, որ լեզվական և բար­ ոճ, որոնց տարբեր լեզվաբաննե­ յին և երբեմն նույնիսկ միջվան–
բառային, և արտասանական կային դադարները։ Այս ոճով
որոշ իրողություններ, թեև ունեն րի կողմից տարբեր անվանում­ խոսելը ոչ միայն բավական լար­
բավական մեծ տարածվածու­ վածություն է պահանջում, այլև
թյուն, բայց չեն կարող համարվել ներ են տրվում՝ բարձր, միջին, որոշակի հմտություն։
կանոնական։ Այսպես, օրինակ՝ չեզոք, խոսակցա կա ն և այլն։
ա-ի և դ-ի փափկացված արտա­ ճարտասանական ոճում մեծ
սանությունը օտար բառերում, Արտասանության մեջ Ֆ. տեղ ունեն տրամաբանական և
ինչպես՝ դի՜պլոմ, դիրեկտոր, Խլղաթյանն առանձնացնում է հուզական շեշտերը, հնչերան­
տեխնիկա և այլ բառեր, չնայած գային զանազան Ելևէջները։
տարածվածությանը, չեն համար­ երեք ոճական տարբերակ՝ չե­
վում նորմատիվ, որովհետև դա զոք, ճարտասանական և Ազատ ոճ։ Այս ոճը հատուկ
հակասում է հայերենի ուղղախո­ ազատ՛.
սական կանոններին։ է սովորական անբռնազբոսիկ
Չեզոք ոճ։ Սա սովորա­ խոսակցությանը և հանդիպում
Նորմավորման համար կարև­ է առօրեական երկխոսություն­
որ բոլոր ցուցանիշներից ոչ մեկն կան, բնական, հանդարտ խոս­ ներում։ Արտաբերման հստակու­
առանձին վերցրած չի կարող քին հատուկ արտասանություն թյան տեսակետից ազատ ոճը
հուսալի հիմք ծառայել լեզվական է, որը հանդիպում է ռադիոյի զգալիորեն զիջում է չեզոք ոճին։
իրակությունների, մասնավո­ Նշված պատճառներով այդպի­
րապես արտասանության, նոր­ հաղորդավարների խոսքում, սի արտասանության ժամանակ
մավորման համար։ Լեզվական լուրերի ու նման բնույթի նյու­ նկատելի են հնչյունական սղում­
փաստերի գնահատման ժա­ ներ, թերասություններ ու փոփո­
մանակ էական նշանակություն թերի ընթերցման ժամանակ։ խություններ։
է ստանում բոլոր հատկանիշ­ Այս ոճով են երբեմն կարդաց­
ների համադրումը, որոնք շատ վում նաև զեկուցումներն ու ժամանակակից հայերենի
դեպքերում լրացնում են մեկը դասախոսությունները։ Հնչյուն­ ուղղախոսական նորմից
մյուսին, ինչպես և դրանց տեղին ներն արտաբերվում են հստակ
կիրառումը։ Այս հարցում շատ ու պարզորոշ, խոսքի թափը սո­ նկատվող հիմնական
կարևոր է նաև լեզվաբանի և շեղումները
նորմավորողի դերը, որը, ելնելով վորական է, փոքր-ինչ դանդա­
լեզվական կոնկրետ փաստերի ղեցված։ Արտասանության չեզոք ժամանակակից արևելա­
բնույթից, գնահատում է դրանք ոճը ազատ է ճարտասանա­ հայերենի ուղղախոսության մեջ
որպես կանոնական կամ ոչ կա­ կան զանազան ելևէջումներից, երևան եկող շեղումների հիմ­
նոնական։ հնչերանգը բավականաչափ նական աղբյուրներն են՝ գիրը,
միապաղաղ է՝ առանց տրա­ արևմտահայերենն ու բարբառ­
Արտասանական ոճեր մաբանական և հուզական ընդ­ ները և այլ լեզուների (հիմնակա­
գծումների։ նում՝ ռուսերենի ու անգլերենի)
ազդեցությունը։
ճարտ ա սանա կան ոճ։ Այս
Դրանք հիմնականում հետև­
ոճը հատուկ է հրապարակային, յալ դրսևորումներն են ունենում.

Ուղղախոսական խնդիրներ հանդիսավոր խոսքին և դրսև­ 1. Փափուկ կամ քմ ա յն ա ց ­
որվում է հանրահավաքներում,
կան՝ կապված բանավոր խոս­ ժողովներում կամ ռադիոյով ված արտասանություն
տրվող հատուկ հաղորդագրու­
քի ոճական տարբերակումների Հայերենի ուղղախոսության
թյունների ընթերցման ժամա­
հետ։ նակ։ Հրապարակային խոսքի ակնառու թերություններից է

Արտասանական ոճերը դըր– ընդհանուր նպատակը՝ ազդել փափկացված կամ քմայնացված
ունկնդիրների վրա, ոչ միայն
սևորվում են առօրյայում, հասա– ինչ-որ բան հաղորդել, այլև ներ­ արտասանությունը, որը հանդես
գործել նրանց վրա, թելադրվում
րակական-պաշտոնական իրադ­ էնաև արտասանության միտում­ է գալիս մեծ մասամբ փոխառյալ
նավոր ընդգծում, որ նպաստում
րություններում, ժողովներում, բառերում։
է խոսքի լիակատար ըմբռնմանը։
հանրահավաքներում և այլն։ Այս ոճը բնորոշվում է արտաբեր­ Այդպեսի արտասանությու­
ման առավելագույն հստակու­
Արտասանության ոճերի թյամբ։ Բաղադրիչ բոլոր հնչյուն­ նը պայմանավորված է ռու­
ները պարզորոշ ու ընդգծված
գոյության միասնական ըմբռ­ են հնչում և շեշտված, և անշեշտ սաց լեզվի քմայնացված կամ

նումին համատեղ լեզվաբաննե­ փափուկ արտասանության

րը տարակարծիք են դրանց թվի ազդեցությամբ։ Սա ռուսերենի

ԱՏՅ. 2011 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | 17

ԽՈՍՔԻ ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ազդեցությամբ առաջացած ամե– ները ներ են հետևյալ օրինակները,

նաբնորոշ արտասանական շե­ Հայերենում ր-ն և ռ-ն, ի տար­ իննսուներկու - իննսուներկու,

ղումն է, երբ ի, ծ ձայնավորներից բերություն մի շարք օտար լեզու­ հիսուներեք - հիսուներեք, երե­

առաջ դ-ն Լւ ա-ն միջնալեզվային ների, հանդես են զալիս որպես սուներեք - երեսուներեք։

արտասանությամբ հնչվում են առանձին հնչույթներ՝ հակա­ Այս թվականների ճիշտ

փափուկ։ Օրինակ՝ սանտիմետր դրվելով բառամիջում (օր.՝ առու– արտասանությունը պետք է լինի

բառում ա-ի ծ հնչումը՝ սանքծք արու) և բառավերջում (օր.՝լուր– իննսուներկու, հիսուներեք,

իմետր, բնորոշ չէ հայերենի ուղ­ լուռ, վար-վառ)։ Բառասկիգբը երեսուներեք՛.

ղախոսությանը։ Նույնն էնաև Սե– /է-ի համար թույլ դիրք Է, որով­ Մասնավորապես երկու բա­

բաստիա բառի դեպքում, երբ հետև այդ դիրքում նա գրեթե ղադրիչով կազմված բարդու­

ա-ն հնչում է քմայնացված՝ Սե– հանդես չի գալիս։ թյուններում է՜ով արտասանու­

բասքծյիա. Բառամիջում, մի շարք բա­ թյանը խոչընդոտում է նաև այն

Նկատելի է նաև, որ ֊երորդ ռերում, թեև գրվում Է ր, բայց հանգամանքը, որ երկու թվա­

բաղադրիչից առաջ թ ունեցող արտասանվում Է զգալիորեն կանը բարբառային արտասա­

դասական թվականներում թ-ն կոշտ ռ, ինչպես՝ խարույկ, բար­ նությամբ ունի էէրկով հնչումը։

քմայնանալով հնչում է ց կամ բառ, երեսուն, մրմուռ և այլն։ Եվ ահա, բարբառային ա րտ ա ­

0-ին մոտ հնչյուն։ Այսպես՝ ութքԱ Արտասանական այս սխալից սանությանը չնմանվելու համար

բորդ - ովցյէքրորդ, յո թ ե ր ո ր դ - զերծ չէ նաև արդի լրագրության շատերը խուսափողաբար է–\\

յոքցէքրորդ. լեզուն։ Օրինակ՝ եքռքեսուն(նաև՝ փոխարեն արտասանում են //(/,

Ակնբախ էնւսևւյ, տ, թհնչյուն– դրա նով կա զմվա ծ թվա կա ննե­ ինչը կանոնական չէ։

ների զգալիորեն քմայնացված րը՝ երեսուներկու, եքռխսուն- Երկոկ երեք բաղադրիչնե­

արտասանությունը յ կիսաձայ­ հ ինգ ոսկոխխեր, փոխաքռք րի /–ով հնչումը պայմանավոր­

նից առաջ։ Այս թերությունը մեր տ գործնախարար, մոքռքթվեց, ված է նաև այն հանգամանքով,

հանրության մեջ շատ տարած­ վիքռխաւաէ մրցա պ ա յքա ր, որ դրանցով կազմված բաղադ­

ված է, ինչպես՝ դա տ ա խ ա զովցյ մեքռխ ոգ նեքռքսի դռներ, ին– րություններում՝ որպես կցական

յուն, հա նցա գործություն, կա– տեքռքնետ կապ, մաքռյմաքռքյա, բարդություններում, շատ ուժեղ է

ռավարովց1յուն, ճշմարտովցք վեքռքջիվեխքջո, պատքռքաստ– երկու և երեք բաղադրիչների ան­

յուն, հակամարտովցքյուն, վել, շխյջա ն, եվքռխպական և կախ գիտակցումը, մանավանդ

մաթքյան, աթքյան, Գալսքծք այլն։ Այսպիսի սխալ արտասա­ ոչ հեռավոր անցյալում դրանք

յա ն, փոխ.՝ դատախազություն, նությունը խոսակցական լեզվից գրվում էին անջատ։ Այդ պ ա տ ­

հանցագործություն, կառավա­ անցել Է հեռուստաեթեր, ինչն ճառով երկոկ երեք բաղադրիչ­

րություն, ճշմարտություն, հակա­ անհանդուրժելի Է Լւ մեկ, Ա մյուս ները արտասանվում են Օէրկով,

մարտություն, մատյան, ատյան, դեպքերում։ Օէրեքյ և ոչ էէրկոփ լէրեքք, որ

Գալստյան։ Երբեմն -ություն 3. Շեղումներ թվա կա նների անթույլատրելի է։
վերջածանց ունեցող բառերում արտասանությունից Հանդիպում են նաև թվերի

/9-ի փոխարեն լսելի էնաև –չ, ինչ­ Հայտնի Է, որ այն բարդ թվա­ արտասանության այլ սխալներ։
պես՝ ընդդիմա բա ն, գործու– կաններում, որոնց երկրորդ բա­ Ինչպես օրինակ՝տասներկու -
նեուքչքուն, գործարարուքչքան։ ղադրիչը երկու կամ երեք է տ ա սերկու, տասքյէքրկու,
Նման արտասանությունը բար­ (օր.՝ քսաներկու, տասներկու, տասներեք - տասքյէքրեք,
բառների, հատկապես պարսկա­ տասներեք, քա ռա սուներեք և տ ա սերեք՝, տասնչորս - / տաս-
հայ բարբառի արտասանության այլն), 6-ն, ըստ կանոնի, պ ետք Է չորսյ, տ ա սնհինգ - քտասն–
ազդեցության հետևանքն է։ արտասանվի (Է1, այնինչ մեծ մա­ հինգք (առանց ը-ի հնչման),

2. Ր-Ռ-ի արտասանությունը սամբ հնչում է |յէ)։ Արտասանա­ տասնութ - տասնքըքաթ, տաս­
և դրա նից կա տ ա րվող շեղում­ կան կանոնի այսպիսի շեղում­ նինը - տասնքը1ինը։
Այսպիսով՝ այն բաղադրյալ

թվականների արտասանության

ժամանակ, որոնք կազմված են

տ ասն բաղադրիչով, պետք է ու­

շադրություն դարձնել այս հան­

գամանքին, երկրորդ բաղադրի­

չը բաղաձայնով է սկսվում, թե

ձայնավորով։ Բաղաձայնով

սկսվելու դեպքում (բաց.՝ երկու,

18 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ |« շ4 . 2011

ԽՈՍՔԻ ՄՇԱԿՈՒՅԹ

երեք թվականների, ե>է), պայ­ կան մի շարք երևույթներ։ Դրանք անցյալ կատարյալ ժամանակա­
մանավորված բաղաձայնների ավելի շուտ բարբառների մեծ ձևերում –չ ածանցը սղվում է,
զուգորդությամբ, սն-ից հետո ք-ի մասին կամ համաժողովրդական օրինակ՝ սառել է, սառել եմ, սա­
հնչումը պարտադիր է, ինչ– լեզվին հատուկ առանձնահատ­ ռել էին, սառավ և այլն։ Մինչդեռ
պես՝տասն(ը)չորս, տասնէը1 կություններ են կամ պայմանա­ մյուս ժամանակաձևերում՝
հինգ, և ոչ թե՝ քտասնչորսյ, վորված են դրանցով։ Այդպիսի անկատար ներկա, անկատար
(տասնհինգի Ձայնավորով արտասանությունը մեծ մասամբ անցյալ, ապակատար ներկա և
սկսվելու դեպքում սն-ից հետո ը հատուկ է կրթական ցածր մա­ ապակատար անցյալ, –չ սոսկա­
չի արտասանվում, այս դեպքում կարդակ ունեցող քաղաքային ծանցը պահպանվում է, այն է՝
վանկաբաժանը անցնում է ս&–ի բնակչությանը։ սառչում է, սառչում էր, սառչելու
Շատ տարածված են այս, է, սառչելու էր։ Հետևաբար՝ սա­
միջև, ինչպես՝ տաս/նութ, տաս/ ռում է սխալ ձև է, ինչը, ցավոք,
նինը, ոչ թե՝ տ ա սնըութ, այդ, այն դերանուններով կազմ­ արդի հայ մամուլում բավական
տ ա սնըինը, ինչպես նաև՝ ված բառերի մի շարք հնչումներ, տարածված կիրարկություն է։
տ ա սներկու, տ ա սներեք, ոչ որոնք ունեն հասարակաբանա­
թե՝ սե-ից հետո ը-ով հնչմամբ։ կան բնույթ։ Օրինակ՝ այսպես–
Հիշյալ թվականների արտա­ էսպես, այս, այդ, այն, այս­ 5. Անհնչյունափոխ ա ր տ ա ­
սանության ժամանակ երբեմն պիսի, այդպիսի - էս, էտ, էն, սանություն և հակառակը
նկատելի է նաև ե-ի անկում՝ ըսենց, տենց ... Այսպիսի արտա­
էտասչորս), տ ա սե րե ք, տաս(է) սանություններն, անշուշտ, սխալ Գրական արտասանական
րեք, ինչը նույնպես արտասանա­ են և համարվում են շեղում գրա ­ նորմից շեղում է համարվում նաև
կան նորմից կատարվող շեղում է։ կան արտասանական նորմից։ բառերի անհնչյունափոխ արտա­
Այս արտասանության բնորոշ սանությունը և հակառակը։ Օրի­
Շատ տարածված էդասական նակ՝ հույս, բայց հուսով, կույս,
թվականներում ֊երորդ վեր­ գծերից է նաև երկհնչյունի պար­ բայց կուսակրոն, կուսական,
ջածանցը յ-ով արտասանելու զեցված արտասանությունը։ Օրի­ լույս, բայց լուսավոր, լուսատու։

սխալը։ Լրատվական հաղոր­ նակ՝ տարածված է հարյուր բա­ 6. Շեղում ո խյ֊ի ա րտ ա ս ա ­

դումներում նկատելի են հետև­ ռի արտասանությունն առանց նությունից

յալ սխալները՝ հարյուրքյէյրորդ, յ–\\՝ հարուր։ Ոչ հաճախակի, բայց Ռուսերենից փոխ առնված

ռվցյէյրռրդ և այլն։ Սակայն հե­ ամեն դեպքում կան նաև հնչյունի բառերի անշեշտ ո-ն խ), որը ռու­

տևյալ թվականները պ ետ ք է անկման դեպքեր, նախագահ բա­ սերենում սովորաբար արտա­

արտասանվեն առանց յ-ի՝ հա– ռը հաճախ արտասանվում է սանվում է ա կամ ը, հայերենում

րյոտ ա րորդ, ութերորդ։ առանց հ-ի՝ նախագա, իսկ ա ռա ­ պետք է ըստ գրության արտա­

­ջե-իին՝ և ուրեմն բառերը՝ առա նց սանել խ ի Այս կանոնից շեղում­
առաջի, ուրեմը, ուրեմս։
4. Ք աղաքային հա սա րա կ ա ները նույնպես հաճախ են հան­
բանական արտասանություն։
Տարածված են նաև սառչել դիպում առօրյա-խոսակցական
Քաղաքային հասարակա­
բանական արտասանությունը բայի սխալ կիրարկության լեզվում, երբ նմանատիպ բա­
ստեղծվել է բարբառային հո­
ղի վրա։ Զուտ բարբառայինը դեպքերը։ Հայերենի –չ սոսկա­ ռերը արտասանվում են ռուսե­
աստիճանաբար հետ է մղվում, և
դրա փոխարեն երևան են գալիս ծանց ունեցող բայերում՝ սառչել, րենի նմանողությամբ, ինչպես՝
քաղաքային հասարակաբանա­
կորչել, թռչել և այլն, սահմանա­ կխյ)նսերվատորիա, Մւսնթաշէոյ

կան եղանակի վաղակատար վ գարեջրատուն, փոխ.՝ կոն­

ներկա, վաղակատար անցյալ և սերվատորիա, Աանթաշև

գարեջրատուն։

Ա°4. 2011 I ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | 19

ԽՈՍՔԻ ՄՇԱԿՈՒՅԹ

7. Օ տ ա րա բան շեշտ ա դրու­հեռուստատեսությամբ հաղորդ­ նում, մնացեք խաղաղությամբ,
բնության հետ նե՜րդաշնակ
թյուն վող գովազդային տեքստերում։
որակ, տեղեկությունների հա­
Արդի գրական հայերենին Օրինակ՝ նախատեսված ձեր
մար զա՜նգահարեք, Պռոշյանի
հատուկ է ուժգնության շեշտը, աչքի համար, օգտվէւք ցեխա­ կոնյակի գործարան, մի խոսքով՝

որը որպես կանոն դրվում է վեր­ բուժությունից Հայաստանում, լինելու Է կա րգին ներկայացում,
ջե՜ռուցվող կաթսաներ, եվրոպա­
ջին վանկի ձայնավորի վրա։ Հա ­ որակը՝ էքրսւշխավորված, ե՜ղեք կա ն արտադրության սալիկներ,
Բայրոնի փողոցում՚, Բս/ղրա–
յերենի շեշտը իր բնույթով կայուն առողջ, լավագույնը՝ կանանց մյան պողոտայում՛.

Հայերենում գրական արտա­
սանության մեջ երևան եկող
բարբառային բնույթի շեղումնե­
րը բավական ակնհայտ են։ Ներ­
կայումս ամենից ավելի զգալի են
Արարատյան և Կսսրնո (Լենինա­

կանի) բարբառներին հատուկ
արտասանական որոշ երևույթ­

ներ։ Գրական արտասանության
մեջ ոչ հազվադեպ դրսևորվում
Է Արարատյան բարբառի ոչ վեր­
ջադիր շեշտադրությունը։ Օրի­
նակ՝ ես ու՜րախ եմ, ճիշտ Է՝ հում­
քը բերվում Է, ինքը խոստանում Է,

կարելի Է ենթադրել, շնորհակա­

լություն ուշադրության համար։

շարժական է և բառի աճման համար, ե՜ղանակը Հայաստա­

ժամանակ տեղափոխվում է վեր­

ջին վանկի վրա։

Փոխառյալ բառերում օտար
շեշտի պահպանումը քերա­
կանորեն Փոփոխված ձևերում
դեռևս լայնորեն կիրառվում է
հեռուստատեսության լեզվում՝
փոխանակ ենթարկվելու հայե­
րենի շեշտադրության օրենքին։
Դուրս ենք գրել հետևյալ օրի­
նակները. Եվրոպայի, էտվրոպսւ-
կսւն, Թւմյսոնին, Մորե՜նոյին,
Մո՜սկվայի, Թու՜րքիայի, Վենե–
սուե՜լսւյի, օպերայի, Էկոնոմի­
կայի, Բայրոնի։ Փոխարենր
պետք Է արտասանել Եվրոպա­
յի՜, եվրոպ ա կա ն, Թւսյսոնի՜ն,

Մորենոյի՜ն, Մոսկվայի՜, Թուրքի­
այի՜, Վենեսուելայի՜, օպերայի՜,
Էկոնոմիկայի՜, Բսւյրոնի՜։

Շատ Է տարածված նաև բա­
ռի առաջին վանկի սխալ շեշ­
տադրությունը իբր իմաստի
ուժգնացման նպատակով։ Այս
շեղումը ակնհայտ Է հատկապես

20 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | Ատ

75-ԱՄՑԱ ԱՍՏՂԱԲՈՒՅԼ

ԱՍՏՂԱԲՈՒՅԼ

1936թվական։ Այս թվակա­ • Բաղդասարյան Գևորգ «Գիտության աշխարհում»
• Գազազյան էղմոն հանդեսի խմբագրությունը դիմել
նին մայր Հայաստանի «արգան­ • Գնունի Վարդգես է նրանցից շատերին՝ խնդրան­
դը եղավ սրբորեն բեղուն»։ Այդ • Զա ք ւսրյւսն Վանիկ քով՝ պատմել հուշեր ուսանողա­
նույն թվականին Հայաստանում • Թալւսլյան Ֆերդինւսնդ կան տարիների, դասախոսների
և Հայաստանից դուրս ծնվեցին • Խաչատրյան Բաբկեն մասին և պատասխանել որոշ
անհատականություններ, որոնք • Կիտբալյան Անատոլի հարցերի։ Նախ ներկայացնենք
հետո պիտի դառնային գիտու­ • Հարությունյան Եվգենի ՀՀ ԳԱԱ նախագահ, ա կա դե­
թյան տարբեր ոլորտների կար­ • Հարությունյան Լեոնիդ միկոս Ռադիկ Մարտիրոսյանի
կառուն ներկայացուցիչներ և ան­ • Հարությունյան Վիլիկ հետ մեր հարցազրույցը, ա պա՝
գամ հիմնադիրներ։ • Մամիջանյան էրիկ այն հուշերը, պատմություններն
• Մարտիրոսյան Ռադիկ ու հարցերի պ ա տ ա սխա ննե­
Մենք որոշեցինք ուսումնա­ • Մուրադյան Ռուդոլֆ րը, որոնք, ընդառաջելով մեր
սիրել այս հետաքրքիր երևույ­ • Ներսիսյան Հանրի խնդրա նքին, ներկայացրել են
թը, հասկանալ, թե ինչպես է • Շարխաթունյան Ռոմեո մեր գիտնականները։
գիտական մի ողջ աստղաբույլ • Չուրարյան էդուարդ
«բաժին ընկել» հենց 1936 թվա­ • Պետրոսյան ժուդեքս «Գիտության ա շխ ա րհում» գ/հ
կանին։ Փաստենք նաև, որ այս • Պողոսյան Պողոս հա նդեսի խ մբա գրություն
աստղաբույլը գիտության բոլոր • Ռոստոմյան Արմանդ
բնագավառներին էր հատուկ։ Այ­ • Սինսւնյսւն Սիրակ
սօր նրանցից շատերը ոչ միայն • Վարդանյան Յուրի
հայրենիքում են շատ հայտնի ու • Տոնոյան Գառնիկ
ճանաչված, այլ նաև արտերկ– Այս ցուցակը դեռ երկար կա­
րում։ րելի է շարունակել...

Ստորև կփորձենք ներկայաց­
նել միայն ֆիզիկամաթեմատի–
կական և տեխնիկական գիտու­
թյունների ներկայացուցիչներին։

• Առաքելյան Նորայր

Ա°4. 2011 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | 21

75-ԱՄՅԱ ԱՍՏՂԱԲՈՒՅԼ

ՀԱՐՑԱԶՐՈՒՅՑ ՀՀ ԳԱԱ 50-ական թթ. վերջերին բուռն առաջընթաց էր ապրում։
ՆԱԽԱԳԱՀ, ԱԿԱԴԵՄԻԿՈՍ զարգանում էին բազմաթիվ Համալսարանում դասավանդում
ՈԱԴԻԿ ՍԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆԻ գիտական ուղղություներ, որոնք էին արտասահմանում սովորած
ՀԵՏ նոր և հետաքրքիր հեռանկար­ և կրթված շատ լուրջ գիտնա­
ներ էին բացում նորավարտ կաններ։ Պատերազմական տա­
- Ւնչով էր պ ա յմա նա վոր­ երիտասարդների առջև։ ժամա­ րիներին և դրանից առաջ լա­
նակաշրջանն այնպիսին էր, որ բորատորիաներն աղքատ էին,
վա ծ 1936 թվա կա նի սերնդի Խորհրդային Միության զարգաց­ գրականությունը՝ քիչ։ 50–ական–
աստղաբույլի ծնունդը գիտու­ մանը զուգահեռ մեծ թափով ներին փայլուն դասախոսական
զարգանում էին նաև գիտու­ կազմ մուտք գործեց համալսա­
թյան մեջ։ Այդ տարիների թյունն ու տեխնիկան, փիլիսո­ րան՝ Արտաշես Շահինյան, Մխի­
գիտության բուռն զարգացու­ փայությունը, գրականությունը և թար Ջրբաշյան, Սերգեյ Մերգե–
մը միայն Հայաստանի՞ն էր հա ­ այլն։ Խելացի ուսանողների հա­ լյան, Բենիկ Թումանյան... Սա էլ
տուկ, թ ճ խորհրդային բոլոր մար կրթությունը շարունակելու շատ կարևոր և որոշիչ հանգա­
և գիտության մեջ նոր խոսք ասե­ մանք էր երիտասարդներիս հա­
երկրներին։ լու լայն ասպարեզ էր բացվել։ մար՝ շարունակելու մեր սիրելի
Եվ, բարեբախտաբար, այնպես դասախոսների գիտական ուղին։
- 1936 թ. սերունդը հետ­ ստացվեց, որ շատերիս ընտրած
մասնագիտությունն ու գիտու­ Իմ խորին համոզմամբ,
պատերազմյան շրջանում՝ թյան մեջ մնալու հեռանկարներն 1950-ականներին ողջ խորհր­
արդարացվեցին։ դային երկիրն էր գիտ ա տ եխ­
1950-ականների կեսերին, տար­ նիկական զարգացում ապրում։
Նշենք նաև, որ Խորհրդա­ Նախկին Խորհրդային Միության
բեր բուհերում ու գիտահետազո­ յին Միության սոցիալական ք ա ­ գրեթե բոլոր հանրապետություն­
ղաքականությունը շատ մար­ ներին հատուկ էր այդ զարգացու­
տական կենտրոններում սովո­ դասիրական էր։ Չունենալով մը։ Կախված տվյալ երկրի բնակ­
նյութական հնարավորություն­ չության ներուժից՝ մի երկրում
րող ուսանողներ էին։ ներ՝ մեզանից շատ-շատերին գիտությունը բուռն զարգացել է,
հնարավորություն էր տրվում մեկ այլ երկրում՝ ոչ այնքան, բայց
Պատերազմը մարդկությանը ուսումը շարունակելու ա ռա ­ երևույթը համընդանուր էր։
ջավոր գիտական կենտրոն­
հասցնում էնյութատեխնիկական ներում (Մոսկվա, Լենինգրադ), Ակադեմիկոս Ոադիկ Մարտի–
որոնք համարվում էին ժա մա ­ րոսյանի հուշերն ու հիշողու­
մեծ վնասներ, բայց ունի նաև նակի գիտության զարգացման
կենտրոններ։ Պետությունը սո­ թյունները
դրական հետևանք, այն խթա ­ ցիալական քաղաքականություն
էր որդեգրել։ Եթե մարդն ուներ ■ Դպրոցական ուսումնառու­
նում է գիտության, տեխնիկայի ընդունակություններ և խելացի թյան տարիներին մեծ ցանկու­
էր, ապա նրա համար երկիրն թյուն ունեի ավարտելուց հետո
և տեխնոլոգիաների աննախա­ ստեղծում էր դրսևորվելու լայն ընդունվել Երևանի ճարտարա­
հնարավորություններ։ Իսկ մենք գիտական ինստիտուտ (այժմ՝
դեպ զարգացումը։ Մեր սերուն­ ձգտումներ ունեինք։ Պատերազ­ ՀՊՃՀ), դառնալ ճարտարապետ։
մի դժվարությունները տեսած Սակայն ցանկությունս շատ
դը, մանուկ հասակում տեսնելով սերունդը փորձում էր ամեն բան ա րա գ մարեց, երբ եկա Երևան և
անել բարեկեցիկ ա պ ա գա ունե­ իմացա, որ ճարտարագիտական
պատերազմի արհավիրքներն ու նալու համար, իսկ պետությունը ինստիտուտի ճարտարապետու­
խրախուսում էր իր երկրի ք ա ­ թյան ֆակուլտետում սովորելու
դժվարությունները, 50–ականնե– ղաքացուն անվճար կրթություն համար անհրաժեշտ է ընդու­
ստանալու և գիտության մեջ նելության քննություն հանձնել
րին դարձավ այն երիտասարդու­ դրսևորվելու գործում։ նկարչությունից։ Իսկ ես նկարե­
լու ձիրք չունեի։ ճարտարապետ
թյունը, որին բախտ վիճակվեց Հաջորդ կարևոր նախադ­ դառնալու մտքից հրաժարվելուց
րյալն այն էր, որ համալսարանա­ հետո ինձ մեկ այլ փորձություն էր
լինել ա պ ա գա գիտության ոլոր­ կան կրթությունն այդ տարիներին սպասում։

տում հիմնադիր ու առաջնորդ։

22 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | ՒՎտ4. 2011

75-ԱՄՅԱ ԱՍՏՂԱԲՈՒՅԼ

Գյուղից հայրիկիս հետ Երևան ■ Նպատակային ասպիրան­ անմիջական ղեկավարը ակադե­
եկանք 1953 թ.։ Մորեղբայրս տուրա էի ընդունվել ԽՍՀՄ ԳԱ Պ. միկոս Վիկտոր Համբարձումյանն
բնակվում էր Երևանում, և մենք Ն. Լեբեդևի անվան ֆիզիկայի էր։ Հանդիպումներ, զյաւյցներ
պետք է առաջին շրջանում մնա­ ինստիտուտում։ Գիտական ղե­ շատ են եղել, բայց մի հանդիպ­
յինք նրա տանը։ Երբ ժամանե­ կավար էր նշանակված ակադե­
ցինք Երևան, պարզվեց, որ նա միկոս Ալեքսանդր Պրոխորովը ման մասին կցանկանայի նշել։
քաղաքում չէ։ Հանդիպեցինք (հետագայում՝ Նոբելյան մրցա­ 1982 թվականի աշնանը (նո­
մեր մեկ ուրիշ բարեկամի՝ Պյոտր նակի դափնեկիր)։ Նա ուշադիր յեմբերի 10-ին) հանդիպում էի
Հարությունյանին (ապագայում՝ հետևում էր ասպիրանտների խնդրել Վ. Համբարձումյանից՝
Երևանի անասնաբուժական աշխատանքներին։ Այդ նպ ա տ ա ­ քննարկելու ինստիտուտի հետ
ինստիտուտի առաջատար պրո­ կով շաբաթը մեկ անգամ բաժ­ կապված որոշ խնդիրներ։ Վ.
ֆեսոր, անատոմիայի ամբիո­ նի բոլոր ասպիրանտները հա­
նի վարիչ)։ 1953 թ. նա նոր էր վաքվում էին մի լսարանում, և Համբարձումյանի հետ նստած
ավարտել ասպիրանտուրան և յուրաքանչյուրը նրան էր ներկա­ էինք սենյակում, երբ ներս մտավ
ընտանիքով ապրում էր «Զովե– յացնում իր կատարած ա շխա­ քարտուղարը և հայտնեց, որ
տի» հայտնի հանրակացարանի տանքը և այն խնդիրները, որոնք ռադիոյով տեղեկագրություն
մի փոքր սենյակում։ Հենց ա ռա ­ կապված էին աշխատանքի հետ։ հաղորդեցին Լ. Բրեժնևի մահ­
ջին օրը՝ ամբողջ երեկոյի ըն­ Նման մի հավաք տեղի ունեցավ վան մասին։ Վիկտոր Համբար–
թացքում, նա ինձ համոզում էր, Հոկտեմբերյան հեղափոխության
որ գործերս հանձնեմ անասնա­ հերթական տոնակատարության ձումյանը ոտքի թռա վ և գոչեց.
բուժական ինստիտուտ։ Ի պա­ նախօրյակին։ Գիտական խնդիր­ «Վահ, այդ մարդը մահացավ»։
տիվ ինձ՝ կարողացա դիմադրել ները քննարկելուց հետո Ա. Պրո– ճիշտն ասած, մինչ կորոշեի, թե
ինձ համոզելու նրա գործադրած խորովն անցավ անմիջական ինչ անեմ՝ կանգնեմ, թէյ ոչ, նա
բոլոր ջանքերին։ զրույցի, որը նա միշտ էլ հմտո­ նստեց։ Այս դրվագը նկարագ­
րեն ու հետաքրքիր էր վարում։ րում է Վիկտոր Համբարձումյա–
Հաջորդ օրը սկսեցինք այցե­ Նույն օրն ինստիտուտում հան­
լել ինստիտուտները՝ գործերս դիսավոր երեկոյի ձևով նշվելու նի անսահման նվիրվածությունը
հանձնելու նպատակով։ Ինչ­ էր տոնակատարությունը։ Նա և հարգանքը պետականության
պես արդեն նշեցի, ճարտարա­ մեզ առաջարկեց գուշակել, թե հանդեպ։
գիտականը բացառվեց նկա­ որտեղ է ինքը ծնվել։ ճիշտ գու­
րել չիմանալուս պատճառով, և շակելու դեպքում խոստացավ - Ո՞րն է եղել հաջողության
Պյոտր Իվանովիչն առաջարկեց յուրաքանչյուրիս համար գնել Ձեր բանաձևը։
գործերս հանձնել Երևանի գյու­ մեկ շիշ շամպայն, հակառակ
ղատնտեսական ինստիտուտ։ դեպքում նույն երեկոյին մեզա­ - Նպատակասլացությունը և
Ես մերժեցի։ Դրանից հետո, երբ նից յուրաքանչյուրը մեկական աշխատասիրությունը, հավատը
Ղ. Ղուկասյանի անվան այգով շիշ շամպայն պետք է գներ սեփական ուժերի հանդեպ։
գնում էինք դեպի Երևանի պե­ ամբողջ բաժնի աշխատողների
տական համալսարան, մորեղ­ համար։ Մենք չկռահեցինք։ Մեր - Ւ^նչ է կյանքը Ձեր պատկե–
բայրս հանդիպեց իր ծանոթ­ գործը հեշտացնելու նպատակով րացմաբ։
ներից մեկին, որն աշխատում նա առաջարկեց թվարկել ըստ
էր համալսարանում։ Վերջինս, երկրների։ Նորից չկռահեցինք։ - ժամանակային համակարգ
տեղեկանալով բուհ ընդունվելու Վերջապես, նա առաջարկեց է, որի ընթացքում իրականաց­
իմ ցանկության մասին, խնդրեց գուշակել ըստ աշխարհամասե­ վում էնպատակադրված խնդիր­
ինձ ցույց տալ դպրոցի ավար­ րի, և մենք նորից չկարողացանք ների լուծումը։
տական վկայականը, որտեղ բո­ գուշակել ու պարտվեցինք։ Ինչ–
լոր առարկաներից գերազանց պէա կարող էինք կռահել, որ նա - Ըստ Ձեզ՝ որն է կյանքում
գնահատականներ էին, բացի ծնվել է Ավստրալիայում՝ ռուս ամենակարևոր բանը, որ մարդ
ադրբեջաներենից, որի պա տ ճա ­ վտարանդի մտավորականի ըն­ պիտի անի։
ռով էլ մեդալ չէի ստացել։ Նա իս­ տանիքում։
կույն առաջարկեց ընդունվել ԵՊՀ Երախտապարտությունը։
ֆիզմաթ ֆակուլտետ։ Այդպիսով՝ ■ 1980 թվականից եղել եմ Նա պետք է երախտապարտ լի­
«փրկվեցի» ա պ ա գա անասնա­ Ռադիոֆիզիկայի և էլեկտրոնի­
բույժ դառնալու հեռանկարից։ կայի ինստիտուտի տնօրեն, և նի իր ծնողներին, ուսուցիչներին
այդ տարիների ընթացքում իմ և հայրենիքին։

- ւ^նչն եք կարևորում Ձեր
կյանքում, ի՛նչը կփոխեիք, եթե
հնարավորություն ունենայիք։

- Կարևորում եմ բարիությու–
նը։ Շատ բան չէի փոխի, որով­
հետև գոհ եմ ճակատագրից։

- Ո՞րն է եղել Ձեր կյանքի
ամենաերջանիկ պահը։

–Ավագ որդուս ծննդյան օրը։
- Դուք Ձեզ երջանիկ մարդ
համարում եք։

Ա°4. 2011 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | 23

75-ԱՄ5Ա ԱՍՏՂԱԲՈՒՅԼ

- Բավական գոհ եմ իմ կյան– ֆակուլտետի ֆիզիկայի բաժի­ Ուզում եմ հիշել մի դեպք՝
կապված Գրիգոր Ղարիբյա–
քի ընթացքից։ նը։ Այն տարիներին ֆիզիկոս­ նի հետ։ Մեր կուրսը շատ հա­
մախմբված էր, հաճախ ամբողջ
- Ձեր բազմամյա փորձը ների թիվը Հայաստանում չա­ կուրսով մեկնում էինք արշավնե­
հաշվի առնելով՝ ի՞նչ խորհուրդ փազանց քիչ էր։ Գիտության րի։ Երրորդ կուրսում որոշեցինք
կտայիք գիտության ասպա­ դոկտորներ երկուսն էին՝ Ալի– բոլոր դասախոսների դասերից
րեզ նոր-նոր ոտք դնող երիտա­ խանյան Արտեմ և Քոչարյան մեկ անգամ անպայման փ ա խ ­
սարդներին։ Նորայր։ Ֆիզիկայի բաժնում չել, այդ թվում նաև Ղարիբյա֊
դասավանդող մաթեմատիկոս­ նի դասից, չնայած ուսանող­
- Եթե մուտքը գիտություն հա­ ները նույնպես գիտության դոկ­ ները նրան շատ էին հարգում,
տորներ չէին, սակայն չեմ կարող և կինն էլ մեր համակուրսեցին
մոզմունքով է, անհրաժեշտ է հա­ չնշել առարկան դասավանդող էր։ Դասախոսությունները տեղի
որոշ մարդկանց անուններ, էին ունենում Աբովյան փողոցի
վատ սեփական ուժերի հանդեպ, մասնավորապես «Կոմպլեքս մասնաշենքի առաջին հարկում,
և Դուկասյանի անվան այգուց
նպատակասլացություն, գործըն­ պա րզ երևում էր լսարանի ներ–
սը։ Այսպես ուրեմն, բոլորս դա ­
կերոջ գիտական հաջողություն­ սից փախանք, գնացինք այգի
և սկսեցինք այնտեղից նայել
ներով ուրախանալու ընդունա­ լսարանի պատուհաններին։ Ղա­
րիբյանը մտավ լսարան, մոտե­
կություն։ փոփոխականի ֆունկցիաներ» ցավ գրատախտակին և կավճով
- Ձեր կա րծիքով |1նչ պ ետ ք առարկան դասավանդող Հրա­ ինչ-որ բաներ սկսեց գրել։ Մեզ
չյա Մարտիրոսյանի անունը, չափազանց տարօրինակ թվաց
է անել, որպեսզի հասարակու­ որի տրամաբանված և խորը մեր դասախոսի պահվածքը։
թյան մեջ բարձրանա գիտու­ դասախոսությունները հիշում եմ Երբ զանգը հնչեց, և մենք վերա­
թյան և գիտնականի հեղինա­ մինչև այժմ։ Դրանք հիացմունք դարձանք համալսարան, գրա­
կությունը։ էին առաջացնում ուսանողների տախտակի վրա տեսանք գրված
շրջանում։ Հիշում եմ նաև մաթե­ դասախոսության հետ կապված
- Հնարավորինս շատ գիտա­ մատիկական անալիզի և հավա­ բոլոր բանաձևերը... Ղարիբյա­
նականությունների տեսության նը դասախոսությունը կարդացել
կան արդյունքների ներդրում դասախոսությունները, որ կար­ էր դատարկ լսարանում։ Մենք,
դում էր Գոհար Համբարձումյա– իհարկե, շատ վատ զգացինք, և
կյանքի տարբեր բնագավառնե­ նը։ Ինչ վերաբերում է ֆիզիկայի այդ դեպքից հետո ամբողջ կուր­
դասախոսություններին, ցանկա­ սով որոշեցինք այլևս չփախչել
րում, որ այն դառնա շոշափելի նում եմ նշել տեսական ֆիզի­ դասերից։
հասարակության անդամների կայի առարկաներից «Քվանտա­

համար, գիտության գոնե նվա­

զագույն պետական ֆինանսա­

վորում, գիտաշխատողների հա­

մեստ սոցիալական խնդիրների

լուծում։

Ակադեմիկոս էդուարդ յին մեխանիկա» առարկան, որի

Չուբարյանի դասախոսն էր իմ ուսուցիչ և տե­

սական ֆիզիկայի ամբիոնի վա­

հուշերն ու հիշողությունները րիչ Գուրգեն Սահակյանը (1985

1953 թվականին ավարտ ե ­մթիվկաոկսա),նիևց՝«ԴՀաԽշՍտՀի ԳԱ ակադե­
ցի Երևանի թիվ 20 միջնակարգ տեսություն»
դպրոցը և ընդունվեցի Երևա­
նի պետա կան համալսարա­ առարկան, որը դասավանդում

էր Գրիգոր Ղարիբյանը (1971

նի ֆիզիկամաթեմատիկական թվականից ՀԽՍՀ ԳԱ ակադեմի­
կոս)։

24 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | 24. 201 1

75-ԱՄՅԱ ԱՍՏՂԱԲՈՒՅԼ

Գևորգ Բաղդասարյանի
հուշերն ու. հիշողությունները

Տիգրան Պետրոսյան - Սերգեյ ցին բեմը։ Եվ ինչպես պարզվեց, տի անդամների գերակշիռ մա­
Մերգելյան այդ հիանալի մարդն ակադեմի­ սը հրեաներ էին։ Բոտվիննիկը
կոս Սերգեյ Մերգելյանն էր։ Այս գիտությունների դոկտոր էր, և
Աշխարհի չեմպիոնի կոչման արարքն այնքան հուզիչ ու տ պ ա ­ այդ ինստիտուտի պատվավոր ու
համար շախմատի մրցամարտն վորիչ էր, որ չնայած պարտու­ անվանի աշխատակիցը։ Նիստը
էր։ Ես և 1936 թ. աստղաբույլի թյանը՝ մեր տրամադրությունն բացեց ակադեմիկոս Իոսիֆյանը
մեկ այլ ներկայացուցիչ՝ իմ սի­ էապես բարձրացավ։ և նշեց, որ մենք, իհարկե, շատ
րելի ընկեր և մտերիմ բարեկամ, մտահոգված ենք Բոտվիննիկի
վաղամեռիկ Վարդգես Գնունին, Իոսիֆյանը, Վարդգեսն ու ես պարտությամբ, բայց չի հաս­
մեկնել էինք գործուղման՝ Մոսկ– Քանի որ խոսեցինք էլեկտ­ կանում այն երկու երիտասարդ­
վայի էլեկտրատեխնիկայի հա­ ներին (խոսքը իմ ու Վարդգեսի
մամիութենական ինստիտուտ։ րատեխնիկայի ինստիտուտի մասին էր), որոնք այդպես մռայլ
Մենք ներկա էինք մրցամարտի մասին, պատմեմ հետևյալը։ Ես ու մտահոգ նստած են անկյու­
առաջին պարտիային, որն ըն­ ու Վարդգեսն աշխատում էինք նում։ Նրանք հիմա, ինչպես բո­
թանում էր Մոսկվայի էստրադայի ստրկական պայմաններում՝ լոր հայերը, պետք է քեֆի ու ու­
պետական թատրոնում։ Դահլիճը առանց վարձատրության, օրը րախության մեջ լինեին։ Դրանից
լեփ-լեցուն էր, ներկաները հիմ­ տասը ժամից ոչ պակաս, առանց հետո նա մեզ դուրս հրավիրեց։
նականում հայեր ու հրեաներ հանգստյան օրերի մի բաժնում, Հաջորդ օրն իմացանք, որ մեզ
էին։ Դժվար էնկարագրել, թե ինչ որի վարիչն անսիրտ ու անհո­ տեղափոխելէն ուրիշ բաժին, որ­
հետաքրքրություն էր առաջաց­ գի մարդ էր, ազգությամբ՝ հրեա։ տեղ աշխատանքային պայման­
րել խաղը, և ինչ լարվածություն Երբ լցվեց մեր համբերության ներն անհամեմատ ավելի լավն
էր տիրում դահլիճում։ Բոտվին– բաժակը, դիմեցինք ինստիտու­ էին։
նիկը խաղում էր հիանալի, իսկ տի տնօրեն, ակադեմիկս Ւոսի–
Պետրոսյանը՝ ցավոք սրտի, ոչ ֆյանին։ Իոսիֆյանն անսահման Նագուշ Հարությունյանն ու ես
իր նման, իր հնարավորություն– սիրված մարդ էր ինստիտուտում, 1958 թ. ԵՊՀ-ն ավարտելուց
ներից շատ ցածր։ Եվ հասկանա­ կարելի է ասել՝ պաշտամունքի
լի է, թե դա ինչ տպավորություն առարկա էր այնտեղ։ Խնդրե­ հետո ես աշխատում էի Մա­
էր թողում դահլիճի վրա. Հանդի­ ցինք փոխել մեր բաժինը, այլա­ թեմատիկայի և մեխանիկայի
սականների մի մասը ցնծում էր, պես կվերադառնանք Երևան։ ինստիտուտում՝ ակադեմիկոս
մյուս մասը շւիոթված էր։ Չերկա– Մեր դիմումին անդրադարձան Նագուշ Հարությունյանի ղեկա­
րացնելովասեմ, որ Պետրոսյանը տնօրինության ընդլայնված նիս­ վարությամբ։ Մի օր՝ աշխատա ն­
պարտվեց։ Բոտվիննիկը, կատա­ տում։ Չգիտեմ մտածված, թե քից հետո, ակադեմիայից զբոս­
րելով իր վերջին քայԱ, հաղթա­ պատահական (համոզված եմ՝ նելով գնում էինք Գերագույն
նակած զորավարի կեցվածքով, մտածված), նիստը նշանակվել Խորհուրդ, և նա հետաքրքրվում
աննկարագրելի ծավւողջյուննե- էր հերթական տուրում Բոտվին– էր բարակապատ ձողերի ոլոր­
րի ուղեկցությամբ հեռացավ բե­ նիկի նկատմամբ Պետրոսյանի ման խնդրի լուծման ընթացքով։
մից։ Իսկ Տիգրան Պետրոսյանը տարած գեղեցիկ հաղթանա­ ճանապարհին մեզ ընդառաջ
դեռ բավական երկար ժամա­ կի հաջորդ օրը։ Նշեմ, որ նիս­ էր գալիս մի գեղեցկուհի՝ հիա–
նակ նստած էր շախմատի տ ա խ­
տակի առջև։ Ես ու Վարդգեսը
խորհում էինք ու զրուցում, թե
նա ինչպես պետք է թողնի բե­
մը։ Անասելի ծանր վիճակ էր թե7
Պետրոսյանի, թե՜ներկաների հա­
մար։ Հոգեբանական այդ ծանր
վիճակը, իմ կարծիքով, գտ ա վ իր
փայլուն ելքը։ Առաջին շարքից մի
հաղթանդամ տղամարդ բարձ­
րացավ բեմ, գրկեց Պետրոսյանի
ուսերը, բարձրացրեց նրան տե­
ղից, և երկուսով թևանցուկ թողե­

Տ|օ4. 2011 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | 25

75-ԱՄ0Ա ԱՍՏՂԱԲՈՒՅԼ Մսւցակ Բունիաթյան - Ֆերդի– խիստ չափավոր էր և չէր օգտ ա ­

նալի կազմվածքով։ Նա անցավ նւսնդ Թալալյան գործում արտահայտություններ,
մեր կողքով, և ես դեռ շարունա­ որոնք պարունակեին հայհոյան­
կում էի քայլելով խոսել ոլորման 1936 թ. աստղաբույլի մեկ այլ քի տարրեր։ Հյուրանոցում նշա­
խնդրի մասին, երբ հանկարծ նակել էինք հերթապահություն,
նկատեցի, որ Ն. Հարությունյա­ տաղանդավոր ներկայացուցիչ,
նը չկա։ Շրջվեցի ու տեսա, որ մեկ օր՝ ես ու Էդիկը, հաջորդ
նա զմայլված նայում ու հիանում իմ սիրելի ընկեր ու մտերիմ բա­ օրը՝ Վարդգեսն ու Բորիկը։ Հեր­
է հեռացող գեղեցկուհով։ Որոշ թական օրը մենք երեքով եկանք
ժամանակ անց նա հարցումի ձև­ րեկամ Ֆերդինանդ Թալալյա– հանցագործ համաձայնության՝
ով ասաց, որ եթե գեղեցկությունը
չես կարող նկատել ու գնահա­ նը, ասպիրանտ էր Մոսկվայում։ ստեղծել այնպիսի իրավիճակ,
տել, ապա քեզանից լուրջ գիտ ­ որ Էդիկն ափերից դուրս գա ու
նական չի ստացվի։ Ես, իհարկե, Գիտությանը նվիրված մարդ հայհոյի։ Այդ օրը հերթապահում
չպատասխանեցի, որովհետև էին Վարդգեսն ու Բորիկը։ Ուշ
տ առապանքս փորձ ուներ։ Իսկ լինելով հանդերձ՝ նա երբեք էլ երեկոյան հոգնած վերադար­
փորձս ձեռք էի բերել Ն. Հարու­
թյունյանի հետ սեղանի թենիս ճգնավոր չէր։ Ուներ բազմակող­ ձանք հյուրանոց։ Էդիկը հերթա­
խաղալիս։ Խաղի ընթացքում նա պահներին խնդրեց թեյ ու ընթ­
հարցեր էր տալիս, և ես էլ լյ1ջո– մանի անձնական հետաքրք­
րեն պատասխանում էի այդ հար­ րիք մատուցել։ Այդ գործընթացը
ցերին։ Հաջորդ օրվանից մոտ րություններ և շատ ընդունված դիտավորյալ ձգձգվեց մինչև
երկու ամիս նա ինձ կարծես չէր գիշերվա ժամը տասներկուսը։
նկատում, ոչ բարևում էր, ոչ հան­ էր (և ընդունված է) շրջապատի
դիպում նշանակում։ Ես մտահոգ­ Ի պատասխան Էդիկի՝ ընթրիք
ված էի այդ սառը վերաբերմուն­ կողմից։ Կարծում եմ, որ այդ տ ա ­ մատուցելու վերաբերյալ հերթա­
քից. ընկերներիս, ինստիտուտի
աշխատակիցների հետ անընդ­ րիներին, բացի գիտությունից, կան պնդմանը, հերթապահները
հատ քննարկում էի այդ սառը հայտնեցին, որ կեսգիշերն անցել
վերաբերմունքի պատճառը։ խիստ հետաքրքիր անձնական է, և հերթապահությունը փոխվել
Պարզաբանումը տվեց ակադե­ է։ Հայտնվելով անասելի նյար­
միկոս Բենիամին Աբրահամյանը՝ կյանք է անցկացրել։ Եվ ահա մի
հարցնելով, թե ինչ-որ ժամանակ, դային վիճակում՝ Էդիկը վերցրեց
ինչ-որ տեղ ինձ չվերաբերվող անգամ Մոսկվա է մեկնում ԵՊՀ թեյնիկը, արտասանեց՝ «շնե՜ր» և
հարցի վերաբերյալ կատեգորիկ գնաց թեյ բերելու։ Մենք, իրոք,
կարծիք հայտնէտլեմ։ Ես անմիջա­ կիրառական մաթեմատիկայի
պես հիշեցի թենիսի մեր խաղը... շատ վատ զգացինք, որ նա այդ­
ֆակուլտետի վառ ներկայացու­ պես նյարդայնացավ, իսկ մենք էլ
մեր նպատակին չհասանք։ Բայց
ցիչներից մեկը՝ ԷՀՄ և ծրագրա­ հասկացանք, որ այդ ժամանակ
ավելի խիստ հայհոյանք, քա ն
վորման ամբիոնի վարիչ, մեր «շներ»–ը, նրանից սպասելի չէր։

ավա գ ընկեր ու բարեկամ Մա– - Րքրն է եղել հաջողության
Ձեր բանաձևը։
ցակ Բունիաթյանը։ Ֆերդինանդն
- Ծնողներիցս ժառանգած
օդանավակայանում սիրով գենետիկակւսն հատկություննե­
րը և «Գիտելիքը հաջողության
դիմավորում էնրան և մեքենայով գրավականն է» բանաձևը։

ուղեկցում քաղաք։ ճանապա ր­ - Ւ*նչ է կյանքը՝ Ձեր պատկե–
րացմամբ։
հին՝ մինչև հյուրանոց հասնելը,
- Եվ ով է հյուսել հեքիաթն այս
զվարճանքի բազմաթիվ վայրեր վսեմ (փառք հյուսողին)։

է ցույց տալիս և մանրամասն - Ըստ Ձեզ՝ որն է կյանքում
ամենակարևոր բանը, որ մարդ
պատմում հնարավոր ժամանց­ պիտի անի։

ների մասին։ Երկար լսելուց հե­ - Գիտակցված բարությունը։
- Ւ՝նչն եք կարևորում Ձեր
տո Մացակը նկատում է. «Սիրելի կյանքում, |քնչը կփ ոխեիք, եթե
հնարավորություն ունենայիք։
Ֆերդինանդ, թանկ գնով էժան - Ազնիվ ապրելը։ Մարդկային
հարաբերություններում բարոյա–
գիտելիքներ ես ձեռք բերել»։ Հե­

տագայում սա դարձավ բոլորիս

կողմից սիրված թևավոր խոսք։

էդուարդ Չուբարյան

Ես և 1936 թ. ծնված երեք
վառ, տաղանդավոր ներկայա­
ցուցիչներ՝ Վարդգես Գնունին,
Բաբկեն (Բորիկ) Խաչատրյանը
և էդուարդ Չուբարյանը մեկնել
էինք գործուղման և ապրում էինք
հյուրանոցի նույն համարում։
Պարզության համար ասեմ, որ
Վարդգեսն ու Բորիկը մեր կուր­
սում (որը հետագայում կոչվեց
«կուրս մաքսիմում») հայտնի էին
որպես «քաղաքի տղաներ», իսկ
Էդիկը, խիստ դաստիարակված,

26 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | հ°4. 2011

կան նորմերի վերականգնումը։ - Ըստ Ձեզ՝ որն է կյանքում նը համաշխարհային է և չի ըն­
–քքրն է եղել Ձեր կյանքի ամենակարևոր բանը, որ մա րդ դունում տարիքային, ազգային,
պիտի անի։ տիտղոսային կամ այլնման ստո­
ա մեն լաերջանիկ պահը։ րաբաժանումներ։
- Չեմ կարծում, որ անպայ­
- Շուշիի ազատագրման լուրը - Ձեր կա րծիքով |ւնչ պ ետ ք
ստանալու պահը։ ման «մարդ պիտի անի» կարևոր է անել, որպեսզի հասարակու­
ինչ-որ բան։ Առանց այդ էլ մարդը թյան մեջ բարձրանա գիտու­
- Դուք Ձեզ երջանիկ մա րդ թյան և գիտնականի հեղինա­
համարում եք։ պարտավոր է ենթարկվել բազ֊ կությունը։

- Այո, լիովին։ մարիվ սահմանափակումների և - Առանձին գիտնականի հե­
- Ձեր տարիների բազմամյա կատարել բազմաթիվ պարտա­ ղինակությունը նրա կյանքի, գոր­
փորձը հաշվի առնելով՝ |քնչ ծունեության և անձնական վար­
խորհուրդ կտայիք գիտության կանություններ, որոնք թելադրում քի ածանցյալն է։
ասպարեզ նոր-նոր ոտք դնող է տվյալ հասարակարգը։
երիտասարդներին։ Իսկ եթե խոսում ենք տվյալ
Այդ կանոններից դուրս մար­ երկրում գիտության հեղինա­
- Անմնացորդ նվիրում, անհա­ դը պետք է, որքան կարող է, իրեն կության մասին, ապա այստեղ
ջողությունը հաղթահարելու մեծ դեր է խաղում ղեկավար
կամք և հավատ գալիքի նկատ­ ազատ զգա, կառուցի իր սեփա­
կան աշխարհը, լինի ոչ միայն մարմինների վերաբերմունքը
մամբ (միՀկասկածեք, լավ կլինի)։ սպառող, այլև ստեղծագործող։ գիտությանը։ Ի նկատի ունեմ
- Ձեր կա րծիքով ի՞նչ պ ետ ք մեր պետության քա ղա քա կա ­
- Ւ^նչն եք կարևորում Ձեր նությունը կրթական և գիտական
է անել, որպեսզի հասարակու­ կյանքում, ի՞նչը կփ ոխեիք, եթե ասպարեզներում, որը (ի հակա­
թյան մեջ բարձրանա գիտու­ հնարավորություն ունենայիք։ ռակ բազմաթիվ պաշտոնական
թյան և գիտնականի հեղինա­ գովաբանությունների) գործնա­
կությունը։ - Կարևորում եմ այն, որ ինձ կանում արդեն բերել է նշված
հեղինակության աննախադեպ
- Արմատապես բարձրացնել հաջողվել է աշխատել հաճույքով անկման։ Այստեղ անհրաժեշտ է
թե7 դա սա վանգելիս, թե գիտ ա ­
գիտնականի կենսամակարդա­ անհապաղ բարելավումներ կա­
կը։ Որպես առաջին քայլ՝ գիտ­ կան խնդիրներ լուծելիս։ Կարևո­ տարել. շեշտեմ, որ խոսքը միայն
նականի և գիտության վերա­ րում եմ, որ մի շարք դեպքերում գիտության թերֆինանսավոր­
ման մասին չէ։
բերյալ պետական մոտեցումը (ի հակառակ մեծամասնությանը)
սեփական կարծիքս եմ բարձրա­ Սակայն գիտության հեղի­
Խորհրդային Միությունում իրա­ նակության անկման հարցում ոչ
ձայն արտահայտել։ Եթե հնա­
գործված վերաբերմունքի օրի­ պակաս դեր է խաղացելնաև մեր
նակելի կողմերի մոտիվներով րավորություն ունենայի անցյալը հանրապետության կրթական և
կազմակերպելը։ փոխելու, ապա չէի լռի և կբողո­ գիտական ասպարեզների մտա­
վորականների ճնշող մեծամաս­
Ակադեմիկոս Հւսնրի քեի բազմաթիվ այլ դեպքերում։ նության վարքը։ Այս հանրության
Ներսիսյանի պատաս­ - քքրն է եղել Ձեր կյանքի անտարբերությունն անթույլատ­
խանները «Գիտության րելի երևույթների նկատմամբ
աշխարհում» հանդեսի ամենաերջանիկ պահը։ ոչ միայն խրախուսել է տվյալ
հարցաշարին ասպարեզում կոռուպցիոն հայտ­
- Երջանիկ պահեր շատ են նի դրսևորումները, այլև մեր վեր­
- քքրն է եղել հաջողության ջին սերունդների մեջ ձևավորել
Ձեր բանաձևը։ եղել, և դրանք, որպես կանոն, է ճորտի հոգեբանություն։ Եվ
համեմատելի չեն։ այս «ավանդույթը» շատ ավելի
- Աշխատանքը։ դժվար է փոխել։
- Ւ^նչ է կյանքը Ձեր պւստկե– Կարող եմ առանձնացնել ոչ
րացմամբ։ թե մեկ պահ, այլ այն բազմաթիվ Ֆիզմաթ գիտությունների
դոկտոր ժուդեքս Պետրո­
- Կյանքը ինձ համար անհաս­ երջանիկ պահերը, որ կապված սյանի հուշերն ու
կանալի, զարմանալի երևույթ է։ են հարազատներիս հետ։ հիշողությունները

Չեմ կարծում, որ մարդկությու­ - Դուք Ձեզ երջանիկ մարդ Հենց սկզբից ուզում եմ ասել,
նը երբևէ կբացահայտի կյանքի համարում եք։ որ, երևի թե Աստծո կամքով,

գաղտնիքը։ - Անշուշտ։
- Ձեր տարիների բազմամյա
փորձը հաշվի առնելով՝ |ւնչ
խորհուրդ կտայիք գիտության
ասպարեզ նոր-նոր ոտք դնող
երիտասարդներին։
- Խորհուրդ կտայի լինել ոչ

միայն պարտաճանաչ և աշխա­
տասեր, այլև հետևել գիտական

էթիկայի չգրված, սակայն հայտ­

նի կանոններին։
Խորհուրդ կտայի անկաշ­

կանդ լինել, քանի որ գիտությու­

Տ124. 2011 I ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | 27

75-ԱՄՑԱ ԱՍՏՂԱԲՈՒՅԼ առաջադիմությամբ սովորող ու­ այգին, կարդացինք, խոսեցինք,
սանողներ, որոնք մշակույթի, քննարկեցինք, փիլիսոփայեցինք
1953-1954 թթ. բուհական ընդու­ գրականության, երաժշտության ու գնացինք քննության։ Հանձնե–
նելության ժամանակ ԵՊՀ ֆիզի– ոլորտում ճանաչված գիտակներ ցինք շատ լավ։
կամաթեմատիկական ֆակուլ­ էին։ Նրանք էին Լեոնիդ Հարությու­
տետ ընդունվել են արտակարգ նյանը և Ոոմեն Աթայանը։ Պետք է նշել, որ մեր մաս­
փայլուն ուսանողներ։ Անկախ այն նագետ դառնալու գոր­
բանից, թե միջնակարգ դպրոցը Բայց ամենակարևորը, մեր ծում մեծ ավանդ ունեն մեր
որտեղ էին ավարտել՝ Երևա­ կուրսն արտակարգ էր առաջին դասախոսները, որոնք նյութը
նում, թե շրջաններում, ավար­ հերթին մարդկային հարաբերու­ հետաքրքիր ու մատչելի էին
տած դպրոցը ռուսական էր, թե թյուններով և ուսումնառության ներկայացնում։ Խոսքը հատկա­
հայկական՝ կուրսեցիների մի­ ընթացքում ծագող հարցերի և պես վերաբերում է «Ֆիզիկա»
ջև ա րա գ ձևավորվեցին պարզ, խնդիրների լուծման ժամանակ դասավանդող դասախոսներին։
անկեղծ, ընկերական հարաբե­ միմյանց օգնելու պատրաստա–
րություններ։ Չկար մեծամտու­ կամությամբ։ Տեղին է հիշել մի Վերջում հիշատակեմ մի հե­
թյուն, գոռոզություն, բացասա­ արտառոց դեպք, թե ինչպես ողջ տաքրքիր դիպված։
կան որևէ դրսևորում։ Առաջին կուրսը, միասին պարապելով,
կուրսի առաջին կիսամյակից քննություն հանձնեց։ 60-ական Այն տարիներին մայր բուհում
սկսվեց մեր կուրսեցիների մեր­ թթ. գիտատեխնիկական ոլորտի հաճախ էին կազմակերպվում
ձեցումը, որն ուսումնառության զարգացման արագ աճը բերել հանդիպումներ թատերարվես­
ընթացքում միայն ուժեղացել է և էր նրան, որ ուսանողների մեծ տի անվանի ներկայացուցիչնե­
պահպանվել մինչ օրս։ մասը մտածում էր դառնալ լավ րի հետ։ Հերթական հանդպումն
մասնագետ այս կամ այն բնա­ աշխարհահռչակ դերասան
Համակուրսեցիներս տար­ գավառում։ Վահրամ Փափազյանի հետ էր։
բեր կերպ էին վերաբերում Հետաքրքիր հանդիպման վեր­
դասախոսություններին. մի մասն Գիտեինք, որ ԵՊՀ-ի շրջանա­ ջում մեծ վարպետը պ ա տ ա ս­
այն գրառում էր ամբողջությամբ, վարտներին շնորհվում է նաև խանում էր իրեն ուղղված հար­
մի մասը՝ կարճ կամ որոշ նշում­ միջնակարգ դպրոցի ուսուցչի ցերին։ Հնչեց հետևյալ հարցը.
ներով, մի մասն էլ բոլորովին չէր որակավորում, սակայն «մատնե– «Դուք խաղացել եք բազմաթիվ
գրում։ Բայց բոլորն էլքննություն­ րի արանքով» էինք նայում որոշ Դեզդեմոնաների հետ։ Նրանցից
ները հանձնում էին հաջող։ Մեր առարկաների, այդ թվում «Ման­ որն է Ձեզ ամենաշատը դուր եկե–
կուրսն ուներ բոլոր առումնե­ կավարժությանը»։ Չէինք հաճա­ լ»։ Վարպետը հարցրեց. «Ո՞վ է
րով օրինակելի երկու ուսանող՝ խում դասախոսություններին։ Եվ հարցնողը՝ կին արմատ, թմ...»։
էդուարդ Չուբարյան և Բաբկեն ահա մոտենում է «Մանկավար­ Լռությունից հետո Փափազյանը,
Խաչատրյան։ Ամենաօրինակե– ժություն» առարկայի քննության հայացքն ուղղելով դեպի դահլի­
լին Էդուարդ Չուբարյանն էր։ Ու­ օրը։ Որոշեցինք միասին հավաք­ ճը, դերասանական մեծ վարպե­
սումնառության ողջ ընթացքում վել, և ով ինչ դասւսխոսություն տությամբ և գեղեցիկ առոգանու­
մեզ չհաջողվեց նրանից լսել որևէ ունի՝ բարձրաձայն կարդալ։ թյամբ ասաց. «Բոլորն ալ իրենց
խնդրանք կամ հայհոյանք։ Գնացինք Մանկական երկաթգծի տեղն ունեն»։ Դահլիճը պոռթ­
կաց։
Մեր կուրսում կային նաև բարձր
« ԳԱԱ թղթակից
անդամ Ցու.
Վարդանյանի հուշերը և
հիշողությունները

Համալսարան ընդունվել եմ
1954 թվականին՝ առանց ըն­
դունելության քննությունների,
քանի որ դպրոցն ավարտել էի
մեդալով։ Դպրոցում մեր ֆիզի­
կայի ուսուցիչն առանձնապես
մանրամասն և խորն էր սովո­
րեցրել մեխանիկայի բաժինը,
ուստի ես ընդունվեցի ֆիզմաթ
ֆակուլտետի մեխանիկայի բա­
ժանմունք։ Առաջին կիսամյա–

28 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | Աշ4. 2011

75-ԱՄՑԱ ԱՍՏՂԱԲՈՒՅԼ

կում բոլոր մասնագիտական անգամ էլ դասախոսն այդպի­ իմացանք մեր համակուրսե­
դասւսխոսությունները մաթեմա­ սի խախտման դեպքում իրեն ցի քույր և եղբայր Սաչյաննե–
տիկայի բնագավառից էին։ Եր­ չզսպեց և ամբողջ լսարանին րից (այժմ ապրում են Ֆրանսի–
կու ամիս այդ բաժանմունքում կոպտեց։ Որպեսզի ցույց տանք այում), որոնք ուշացումով էին
սովորելուց հետո հասկացա իմ մեր վիրավորվածությունը, հա­ եկել և այդ պատ ճա ռով չէին
թույլ տված սխալը և տեղափոխ­ ջորդ դասախոսության ժամա­ մասնակցել մեր փախուստին,
նակ, որը տեղի էր ունենալու որ Գ. Ղարիբյանը կարդացել է
վեցի ֆիզիկայի բաժին։ երկու օր հետո առաջին երկու դասախոսություն, որի նյութը նա
Մասնագիտական դասըն­ ժամին, ամբողջ կուրսով փա­ հարցնելու էր քննության ժա մա ­
խանք դասից՝ գրատախտա­ նակ բոլոր պատասխանողներից։
թացներն առանձնապես մեծ կին գրելով բացակայության Բարեբախտաբար, Սաչյանները
հետաքրքրություն առաջաց­ պատճառը։ Ֆակուլտետը հա­ գրել էին այդ դասախոսությունը,
րին, երբ երրորդ կուրսում սկսե­ մալսարանի հին մասնաշենքում որը ծառայեց ամբողջ կուրսին։
ցինք ուսումնասիրել տեսական էր (Աբովյան փ.)։ Առավոտյան
ֆիզիկայի առարկաները, որի ամբողջ կուրսով հավաքվել էինք Երրորդ կուրսի երկրորդ կի­
առաջին՝ «էլեկտրամագնի­ փողոցի դիմացի մայթին և սպա­ սամյակից սկսեցինք ուսումնա­
սական դաշտի տեսություն», սում էինք, թե մեր արարքն ինչ սիրել «Քվանտային մեխանիկա»
դասընթացը դասավանդում էր ընթացք կունենա։ Գ. Ղարիբյանն առարկան, որը դասավանդում
դոցենտ Գրիգոր Ղարիբյանը իր կնոջ հետ, ով մեր բաժնի մեկ էր դոցենտ Գուրգեն Սահակյանը
(հետագայում՝ ակադեմիկոս)։ տարի ավելի բարձր կուրսի ու­ (հետագայում՝ ակադեմիկոս, իմ
Նրա դասւսխոսություններին բնո­ սանողուհի էր, եկավ մի փոքր դիպլոմային աշխատանքի և թեկ­
րոշ էր խորը տրամաբանվւսծու– ուշացումով։ Տեսնելով դատարկ նածուական ատենախոսության
թյունը և դասախոսի ոգևորու­ գիտական ղեկավար)։ Ի տար­
լսարանը՝ նա արագ դուրս եկավ բերություն Գ. Ղարիբյանի՝ Գ. Սա–
թյունը։ Սակայն Գ. Ղարիբյանն շենքից և գնաց դեպի տրամ­ հակյանի դասախոսություններն
ուներ մի սովորություն, որը բնո­ վայի կանգառը, որը բժշկա­ ավելի անհարթ էին, և ինձ
րոշ է շատ դասախոսների, այդ կան ինստիտուտի դիմացն էր։ թվում էր, որ այդ առար­
թվում և ինձ. նա չէր հանդուր­ Բայց հասնելով կանգառ՝ նա կան դժվար հաղթահարելի է։
ժում այն ուսանողներին, որոնք հետ վերադարձավ։ Հետո մենք Բարեբախտաբար, առարկան
դասախոսության ընթացքում
միմյանց հետ զրուցում էին։ Մի

Տ|24. 2011 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | 29

75-ԱՄՑԱ ԱՍՏՂԱԲՈՒՅԼ

կարդացվում էր երկու կիսամյա­ Յուրահատուկ էին այդ տա­ նելով, հորդորեց դադարեցնել
կում, քննությունը հաջորդ կիսա­ րիները ... Տեսական ֆիզիկայի ծափահարությունները և ասաց.
մյակում էր։ Ամռանը ես վերցրի և ընդհանրապես ամբողջ ֆիզի­ «Ծափահարություններով սկսե­
բարձր կուրսեցիների գրառած կայի առաջնային ճակատը դաշ­ ցինք, աղմուկով չվերջացնենք,
դասախոսությունները և համա­ տի քվանտային տեսությունն էր, գիտությունը ծափահարություն­
պատասխան դասագրքերով որը դեռ կայացած առարկա չէր։ ներ չի սիրում»։ Հետագայում՝ իմ
Մեր տեսաբաններին չորրորդ գիտական գործունեության ըն­
սովորեցի ոչ միայն անցած, այլ կուրսում այդ առարկան տարբեր թացքում, բազմիցս հանդիպել եմ
նաև անցնելիք նյութը։ Ինձ շատ անվանումներով միաժամանակ Վ. Համբարձումյանի հետ և միշտ
հրապուրեցին միկրոաշխարհի դասավանդում էին Գ. Սահակյա– նկատել, որ ընդգծված համես­
յուրովի՝ քվանտային օրինաչա­ նը և Միքայել Տեր-Միքայելյանը տությունը մեր մեծ հայրենակցի
փությունները։ Քննության ժամա ­ (հետագայում՝ ակադեմիկոս) ամենաբնորոշ գծերից մեկն էր։
երկու տարբեր նոր հրատա­
նակ Գուրգեն Սերոբովիչը շատ րակված հայտնի հեղինակների - Ո՞րն է եղել հաջողության
գոհ մնաց իմ պատասխանից և դասագրքերով, որոնցով իրենք Ձեր բանաձևը։
հարցրեց, թե ինչու ես, ունենա­ էլ մեզ հետ միասին խորացնում
լով բարձր գնահատականներ, էին իրենց գիտելիքները։ - Նպատակասլացությունը և
չեմ ընտրել «Տեսական ֆիզիկա» աշխատասիրությունը։
մասնագիտացումը։ Նշեմ, որ Ուսանողական տարիներին
մասնագիտացումների ընտրու­ առաջին անգամ հանդիպել եմ - Ւ՝նչ է կյանքը Ձեր պատկե–
թյունը տեղի էր ունեցելայդքննու– Վիկտոր Համբարձումյանին։ րացմամբ։
թյունից մեկ կիսամյակ առաջ, և Նրա հետ հանդիպումը մեր կուր­
ես կուրսի մեծամասնության հետ սի ֆիզիկայի բաժնի ուսանող­ - Ընտանեկան երջանկություն
ընտրել էի «էլեկտրոնիկա» մաս­ ների համար կազմակերպել էր և սիրված աշխատանք։
նագիտացումը, որը կարևորվում ֆակուլտետի կոմերիտական
էր, քանի որ նոր էր բացվել էլեկտ­ կազմակերպությունը, որի ղեկա­ - Ըստ Ձեզ՝ որն է կյանքում
վարը մեր տարեկից, բայց մեկ ամենակարևոր բանը, որ մա րդ
րոնային հաշվիչ մեքենաների կուրս ավելի բարձր սովորող, պիտի անի։
ինստիտուտը («Մերգելյանի ինս­ ՀՀ ԳԱԱ ներկայիս նախագահն
տիտուտ»)։ Ես պատասխանեցի, էր։ Վիկտոր Համբարձումյանը - Օգտակար լինել շրջապա­
որ տեսական ֆիզիկայով կարող եկավ հանդիպման իր հոր՝ Հւս– տին։
են զբաղվել միայն յուրահատուկ մազասպ Համբարձումյանի և
ընդունակություններ ունեցող Ոադիկ Մարտիրոսյանի հետ, - Թնչն եք կարևորում Ձեր
անձնավորություններ, իսկ ես որը նրան ներկայացնելուց հետո կյանքում, ի°նչը կփ ոխեիք, եթե
ինձ այդպիսին չեմ համարում։ մեզ ողջույնի նշան տվեց։ Մենք հնարավորություն ունենայիք։
Գ. Սահակյանն ասաց, որ այդ արձագանքեցինք բուռն ծա փա­
խմբում սովորողները ոչնչով ինձ հարություններով։ Վիկտոր Հա– Շրջապատի բարյացա­
չեն գերազանցում, և խորհուրդ մազասպովիչը, մատը բարձրաց­ կամությունը։ Կխուսափեի թույլ
տվեց փոխել մասնագիտացումը, տված սխալներից։
որին ես հետևեցի։
- քքրն է եղել Ձեր կյանքի
ամենաերջանիկ պահը։

- Իմ որդու ծննդյան օրը։
- Ղուք Ձեզ երջանիկ մարդ
համարում եք։
- Եթե հաշվի չառնենք տարի­
քի հետ կապված առողջական
խնդիրները տվյալ ժամանակա­
հատվածում, այո։
- Ձեր բազմամյա փորձը
հաշվի առնելով՝ |քնչ խորհուրդ
կտայիք գիտության ասպա–
րեզնոր-նոր ոտք դնող երիտա­
սարդներին։
- Գիտությանը վերաբերել որ­
պես արվեստի, այլ ոչ թե արհես­
տի։
- Ձեր կա րծիքով |քնչ պ ետ ք
է անել, որպեսզի հասարակու­
թյան մեջ բարձրանա գիտու­
թյան և գիտնականի հեղինա­
կությունը։

Պատշաճ մակարդակի
հասցնել գիտության նկատմամբ
պետական հովանավորությունը։

30 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | Տ|շ4. 2011

ԱՆՎԱՆԻ ԳԻՏՆԱԿԱՆՆԵՐ

2011թվականին Նոբելյան մրցանակի
դափնեկիր ժորես Ալֆյորովին
հանձնվեց ՀՀ ԳԱԱպատվավոր
ակադեմիկոսի դիպլոմ

Հոկտեմբերի 10-ին ՀՀ ԳԱԱ Հոկտեմբերի 11–ին ՀՀ ԳԱԱ ֆի­ սական գիտական համագոր­
նախագահությունը Նոբելյան զիկական հետազոտությունների ծակցության զորացման համար
մրցանակի դափնեկիր, ՌԴ ինստիտուտում (ք. Աշտարակ) ժորես Ալֆյորովը պարգևատրվել
Գիտությունների ակադեմիայի տեղի ունեցավ «Լազերային ֆի­ է ՀՌՀ պատվավոր շքանշանով
փոխնախագահ, ակադեմիկոս զիկա 2011» միջազգային գիտա– և արժանացել ՀՌՀ պատվավոր
ժորես Ալֆյորովին շնորհեց ՀՀ ժողովի բացումը, որտեղ ժորես դոկտորի կոչման։
ԳԱԱ պատվավոր ակադեմիկոսի Ալֆյորովը հանդես եկավ ելույթով։
կոչում և հանձնեց դիպլոմ։ Նույն օրը ակադեմիկոս Ալֆյորո– ժորես Ալֆյորովը Նոբելյան
վը Հայ-ռուսական սլավոնական մրցանակի է արժանացել 2000թ.
«ժորես Ալֆյորովի ա շխա ­ համալսարանում կարդաց «XXI կիսահաղորդչային հետերոկա–
տանքները հեղափոխեցին մեր դարի կիսահաղորդչային հե­ ռուցվածքների և արագագործ
կյանքը»,– իր ողջույնի խոս­ ղափոխություն» 40-րոպեանոց օպտոէլեկտրոնային սարքերի
քում նշեց ՀՀ ԳԱԱ նախագահ, դասախոսությունը, որը կներ– ստեղծման համար։ Նա աշխար­
ակադեմիկոս Ռադիկ Մարտի– հի ավելի քա ն 50 տարբեր
րոսյանը։ Ողջույնի խոսքերով կայացնենք մեր հաջորդ հա­ գիտակրթական կենտրոնների
հանդես եկան Հայաստանում մարում։ Կիսահաղորդիչների պատվավոր անդամ է։ Հեղինակ
Ռուսաստանի արտա կարգ եւ լի­ և քվանտային էլեկտրոնիկայի է 500 գիտական հոդվածների,
ազոր դեսպան Վյաչեսլավ Կովա– ոլորտում ծանրակշիռ ձեռքբե­ 3 մենագրության և 50 հայտնա­
լենկոն, ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոսներ րումների, ինչպես նաև հայ-ռու– գործության։
էդուարդ Ղազարյւսնը, Սերգեյ
Համբարձումյանը, Վլադիմիր
Հարությունյանը, թղթակից ան­
դամ Ստեփան Պետրոսյանը։

ժորես Ալֆյորովը շնորհա­
կալություն հայտնեց իր ա շխա ­
տանքներին տրված բարձր
գնահատականի և ՀՀ ԳԱԱպ ա տ ­
վավոր ակադեմիկոսի կոչման
պատ վին արժանանալու համար։
Նա հավանություն տվեց հայ
գիտնականների առաջարկին՝
Հայաստանում բացել Ալֆյորովի
գիտական հիմնադրամի մաս­
նաճյուղ։

Ւ*4. 2011 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | 31

ԱՆՎԱՆԻ ԳԻՏՆԱԿԱՆՆԵՐ

Ակադեմիկոս էդուսւրդ Ղազսւրյանի ելույթը
ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիայի
նախագահության ընդլայնված նիստում
Նոբելյան մրցանակակիր, ակադեմիկոս
ժորես Ալֆյորովին
ՀՀ ԳԱԱ պատվավոր անդամ ընտրելու
կապակցությամբ

Մեծարգո Ռադիկ Մարտիրոսի,
Մեծարգո ժորես հվանովիչ,
Հա յա ստ ա նի ԳԱԱ նա խ ա գա հութ յա ն հա րգա րժս/ն
անդամներ, գործընկերներ

Խորհրդային և ռուսաստւս– րոնային սարքեր, որոնց շնորհիվ արտահայտել է այն միտքը, որ
նյան գիտնականների պանծալի քաղաքակրթության դեմքն էա­ կգա ժամանակ, երբ ֆիզիկոսնե­
աստղաբույլում կան անհատ­ պես փոխվել է, իսկ տեղեկատ­ րը կկարողանան պատրաստել
ներ, որոնց դերն արդի քա ղա ­ վության ընդունումն ու հաղոր­ նախապես տրված հատկություն­
քակրթության զարգացման մեջ դումը՝ դարձել այնքան մատչելի ներով նյութեր՝ կառավարելի
բացառիկ կարևոր է և առանձ­ և տարածված, որ մարդիկ այլևս տեղափոխությունների միջոցով
նահատուկ։ Դրանք այն գիտ ­ չեն կարող իրենց կյանքը պ ա տ ­ ատոմները տեղագրելով «անհ­
նականներն են, որոնք, բացի կերացնել, օրինակ, առանց րաժեշտ» դիրքերում։ Մեծ գիտ ­
զուտ գիտական հայտնագոր­ բջջային հեռախոսների և «ֆլեշ» նականն ասես խորամուխ է եղել
ծություններից, կարողացել են տիպի հիշասարքերի։ այդ գործի էության մեջ։ ժա մա ­
նաև այդ հայտնագործություն­ նակակից քվանտային տեխնոլո­
ները հասցնել կոնկրետ կիրա­ Դեռևս 1959 թվականին XX գիաները ևճարտարագիտական
ռական արդյունքների, որոնց հարյուրամյակի ամենափայլուն և միտքը հասել են զարգացման
ներդրումն առօրյա կյանքում էա­ ինքնատիպ ֆիզիկոսներից մեկը՝ այնպիսի աստիճանի, որ կա­
պես բարելավել է վերջինիս որա­ Ռիչարդ Ֆեյնմանը, իր պատմա ­ րելի է կառավարել ատոմային
կը։ Ռուսաստանյան փառավոր կան և, կարելի է ասել, մարգա­ հատկությունները, «զննել» նյու­
գիտական դպրոցի հռչակավոր րեական դասախոսության մեջ, թը ենթաատոմական մակար­
գիտնականների այդ կոհորտայի որ կոչվում է «Այնտեղ ներքևում, դակում։ Այդ հանգամանքն էլ
փայլուն ներկայացուցիչներից է, շատ տեղկա»,նկատելէ, որ «ֆի­ հնարավորություն է տվել իրա­
անտարակույս, ՌԳԱ ակադեմի­ զիկայի օրենքները չեն վկայում կանացնելու կիսահաղորդչային
կոս ժորես հվանովիչ Ալֆյորովը։ այն մասին, որ հնարավոր չէ «շո­ կառուցվածքների կառավարելի
Նրան, իրավամբ, կարելի էհամա­ շափել» նյութի ատոմները»։ Այդ աճ նանոմետրային տիրույթում։
րել երջանիկ մարդ։ Հազվադեպ է դասախոսության մեջ Ֆեյնմանն
որևիցե մեկին բախտ վիճակվում
իր կյանքի ընթացքում առաջ
քաշել այնպիսի նոր, հեղափո­
խական գաղափարներ, որոնք
տասնամյակներով առաջ են ըն­
կած ժամանակից, ապա իրա­
կանացնել դրանք, և, այնուհետև
վկա լինել այդ գաղափարների և
հայտնագործությունների լայնա–
մասշտաբ ներդրմանն առօրյա
կյանքում։ Նա մարդ է, որ կանգ­
նած է եղել երրորդ էլեկտրոնային
հեղափոխության ակունքներում
և մարդկությանը նվիրել է ման–
րագեղ և դյուրահարմար էլեկտ­

32 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | Աշ4. 2011

ԱՆՎԱՆԻ ԳԻՏՆԱԿԱՆՆԵՐ

Ընդ որում, սկզբունքորեն կա­ նովիչին։ Նրա իրականացրած մեդալը, որն անվանում են նաև
րևոր է այն, որ միկրոչափերից տեխնոլոգիական հետազոտու­ «փոքր Նոբելյան մրցանակ», և
նանոչափերին անցնելը կրում թյունների հիմքում դրված էին, որով պարգևատրվում են ֆիզի­
է ոչ միայն քանակական, այլև այսպես կոչված, էպիտաքսային կայի բնագավառում կատար­
որակական բնույթ։ Համակարգի մեթոդները, որոնք հնարավորու­ ված լավագույն աշխատանքնե­
նանոչափայնության հետևան­ թյուն էին տափս կիսահաղորդ– րը։ Ապա դրան հետևում է ԽՍՀՄ
քո վ առաջանում են հետազոտ­ չի ա մբոխակա ն միաբյուրեղի բարձրագույն պարգևը՝ Լենին­
վող նմուշների նոր՝ բացառա­ ներսում կառավարելու այնպիսի յան մրցանակը (1972)։
պես քվանտային երևույթներով հիմնարար բնութագրեր, ինչպի­
պայմանավորված հատկություն­ սիք են արգելված գոտու լայնու­ ՑՕ-ականների սկզբում ժ. հ.
ներ, որոնք մանրակրկիտ և հա­ թյունը, լիցքակրի արդյունարար Ալֆյորովի ղեկավարությամբ կա­
մակողմանի ուսումնասիրու­ զանգվածը, բեկման ցուցիչը և տարվող աշխատանքների հիմ­
թյուն էին պահանջում։ Եվ մենք այլն։ Իդեալական տարասեռ նական ուղղվածությունը ցածր
հպարտորեն կարող ենք պնդել, անցաշերտի համար հարմար չափայնությամբ նանոկառուց–
որ այդ հետազոտությունների էին 6 յ / \ տ և ձ 1ձտ բյուրեղները, վածքների՝ քվանտային լարերի
ակունքներում կանգնած էր կի­ սակայն վերջինս օդում գրեթե և քվանտային կետերի ստացու­
սահաղորդիչների ֆիզիկայի և ակնթարթորեն օքսիդանում էր։ մը և դրանց հատկությունների ու­
տեխնիկայի բնագավառի մաս­ Հարկավոր էր, ուրեմն, ընտրել սումնասիրությունն էր։
նագետների խորհրդային այն մեկ այլ «զուգընկեր»։ Այդպիսին
դպրոցը, որը ղեկավարելէ Ալֆյո– էր ^ 10յ^տ եռակի միացությու­ 1993-1994 թվականներին,
րովը։ Այդ ժամանակ՝ հեռավոր նը։ Այսպես հայտնաբերվեց այժմ քվանտային կետեր՝ «արհես­
60-ականներին, միայն քչերն էին արդեն միկրոէլեկտրոնիկայի տական ատոմներ», պարունա­
կռահում, թե Լենինգրադի 11. Ֆ. աշխարհում լայնորեն հայտնի կող կառուցվածքների հենքի
Իոֆեի անվան ֆիզիկատեխնի– վրա պատրաստվել են աշխար­
կական ինստիտուտի պատերի տարասեռ զույ­ հում առաջին հետերոլազերնե–
ներսում նա ինչ կարևոր հետա­ գը (հետերոզույգը)։ ժ. Ի. Ալֆյո– րը։ 1995 թ. ժ. Ի. Ալֆյորովն իր
զոտություններ է նախաձեռնել։ րովն իր աշխատակիցների հետ աշխատակիցների հետ միասին
Հենց այդ տարիներին ծագեց ^ 1^տ–(Յյ^տ հենքի վրա ստեղծեց առաջին անգամ ցուցադրել է
այն միտքը, որ հետերոանցում– հետերոկառուցվածքներ, որոնք քվանտային կետեր պարունա­
ները կարելի է օգտագործել կի­ իրենց հատկություններով մոտ կող ներարկումային հետերոլա–
սահաղորդչային տեխնիկայում։ էին իդեալական մոդելին։ զերը, որն աշխատում էր անընդ­
Ղրանց հիման վրա կատարյալ հատ ռեժիմում՝ սենյակային
կառուցվածքների ստեղծումը ժ. Ի. Ալֆյորովի կողմից իդե­ ջերմաստիճանում։ Սկզբունքա­
կարող էր հանգեցնել որակա­ ալական տարասեռ անցաշեր­ յին նշանակություն ուներ (Յյ^ տ
կան թռիչքի թե ֆիզիկայում, տերի (հետերոանցաշերտերի) տակդիրով քվանտային կետերի
թե տեխնիկայում։ Ընդ որում, և նոր ֆիզիկական երևույթների՝ օգտագործմամբ ա շխատող լա­
ամսագրային շատ հրապարա­ «գերներարկման», հետերոկա– զերների սպեկտրային տիրույ­
կումներում և տարբեր գիտա– ռուցվածքներում էլեկտրոնա­ թի ընդլայնումը։ Այսպիսով՝ ժ. Ի.
ժողովներում բազմիցս խոսվել յին և օպտիկական սահմանա­ Ալֆյորովի հետազոտությունների
էր այդ ուղղությամբ կատարվող փակումների հայտնաբերումը շնորհիվ ստեղծվեց հետերոկա–
աշխատանքների անհեռանկա­ հնարավորություն տվեց արմա­ ռուցվածքների հենքի վրա և կի­
րայնության մասին։ Բանն այն տապես բարելավել հայտնի կի­ րառման շատ լայն ընդգրկույթով
էր, որ հետերոանցումների հեն­ սահաղորդչային սարքերի մեծ սկզբունքորեն նոր էլեկտրոնիկա,
քի վրա սարքեր պատրաստելու մասի բնութագրերը և ստեղծել որն այսօր հայտնի է «գոտի­
բազմաթիվ փորձեր ավարտ­ սկզբունքորեն նոր, հատկապես ական ճարտարագիտություն»
վել էին անհաջողությամբ, որի օպտիկական և քվանտային անվամբ։
պատճառն այն դժվարություն­ էլեկտրոնիկայում կիրառության
ներն էին, որոնք խանգարում համար հեռանկարային սարքեր։ ժորես Իվւսնովիչն օժտված
էին ստեղծել իդեալականին մոտ ժ. հ. Ալֆյորովի աշխատանքներն է հումորի մեծ զգացումով, որի
անցաշերտեր, հայտնաբերել և ըստ արժանվույն գնահատվե­ դրսևորման փայլուն օրինակ է
ստանալ դրանց համար անհ­ ցին համաշխարհային և ռուսւսս– 1984 թ. նրա տված հարցազրույ­
րաժեշտ հետերոզույգեր։ Բայց տանյան գիտության կողմից։ ցը։ Թղթակցի այն հարցին, թե
դա չկանգնեցրեց ժորես հվա– 1971 թ. Ֆրանկփնյան ինստի­ «լուրեր են շրջանառվում, որ
տուտը (ԱՄՆ) նրան շնորհում Դուք ներկայացված եք Նոբելյան
է Բալանտայնի հեղինակավոր մրցանակի, բայց մինչ հիմա չեք
ստացել, դրանից վիրավորված

Ա°4. 2011 I ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | 33

ԱՆՎԱՆԻ ԳԻՏՆԱԿԱՆՆԵՐ

չէքք զգում արդյոք», րիչները, որոնք ստեղծվում են ակադեմիա Ձեր այցի առթիվ։
ժորես հվանովի– բազմաշերտ կիսահաղորդչային Մենք հպարտ ենք, որ այնպիսի
չը պատասխանել հետերոկառուցվածքների հենքի հարգված և հայտնի գիտնակա­
է. «Լսել եմ, այո, որ վրա։ նը, ինչպիսին Դուք եք, դարձավ
ներկայացրել են, Հայաստանի ԳԱՍ պատվավոր
այն էլ ոչ մեկ անգամ։ Ամփոփելով՝ կցանկանայի ակադեմիկոս։ Քաջառողջություն
Փորձը, սակայն, ցույց մեկ անգամ ևս արտահայտել ենք ցանկանում Ձեզ և Ձեր ըն–
է տալիս, որ մրցա­ իմ խորին գոհունակությունը մեր
նակը շնորհում են
կամ հայտնագործու­ Տե օ ԱՆ 3 ՂՀգսյւօէ Iս շււ յ խ Հ–՜/7.
թյունից անմիջապես
հետո (իմ դեպքում՝ <3 թ <յլ>ւ-Հ 1ՀԸտէ-ք֊Օ՜ՂտՕ ^<.Օլ (Հյ^ <ոզ
1970-ականների կե­
սին), կամ էլ խոր Լհ &ՀԼւրս & 8ս (V«օյւս .
ծերունական տարի­
քում (ինչպես, օրի­ ՐէՕւ» ք^
նակ՝ Պ. Լ. Կւսպիցւս–
յին)։ Նշանակում է՝ V ^ Լս Տ ֊Հ ե–\
ամեն ինչ դեռ ւսռջև–
ում է»։ Բարեբախտաբար, ժորես
հվանովիչը սխալվեց։ «Պարգևը
գտ ա վ հերոսին» նախքան խոր
ծերության հասնելը։ 2000 թ.
հոկտեմբերի 10-ին Ռուսաստա­
նի հեռուստատեսության բոլոր
ծրագրերը հաղորդեցին ժ. հ.
Ալֆյորովին ֆիզիկայի գծով 2000
թ. Նոբելյան մրցանակ շնորհելու
մասին։ Նոբելյան մրցանակա­
կիրներ ժորես Ալֆյորովը և Հեր–
բերտ Քրեմերն իրենց հայտնա­
գործություններով բացահայտել
և զարգացրել են օպտո– և միկ–
րոէլեկտրոնային այն բաղադ–

ժ. Ալֆորովի գրա ռումը ՀՀ ԳԱԱ հա յոց
ցեղա սպ ա նությա ն թա նգա րա ն - ինստ իտ ուտ ի

հուշա մա տ յա նում

տանիքին՝ ի դեմս Ձեր կնոջ՝ Թա–
մարա Գեորգիևնւսյի, և ամենայն
բարիք։

Եվ, վերջապես, ի նշան երախ­
տագիտության՝ Հայաստանի
ԳԱԱ «Գիտության աշխարհում»
գիտահանրամատչելի հանդե­
սի ստեղծմանն աջակցելու հա­
մար ցանկանում եմ Ձեզ նվիրել
այդ հանդեսի մի քանի համար,
որոնց թվում՝ առաջին համարը,
որտեղ Ձեր ողջույնի խոսքն է։

34 I ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | Ւվօ4. 2011

ԱՍՏՂԱԳԻՏԱԿԱՆ
ԱՐԵԳ ՄՒՔԱՅԵԼՅԱՆ ՆՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

ԱՍՏՂ, ՈՐԸ ՉՊԵՏՔ է
ԳՈՅՈՒԹՅՈՒՆ ՈՒՆԵՆԱՐ

վրոպացի սսստղագետ– 50նոր արտւսարեգակնա– օրս հձճԲՏ-ի հայտնաբերած
ների մի խումբ, օգտագործելով յին մոլորակներ բոլոր արտաարեգակնային մո­
Եվրոպական հարավային աստ­ լորակների հատկությունները՝
ղադիտարանի (ԸսռթՅՁՈ Տօսէհ– Վերջերս Եվրոպական հարա­ խումբը բացահայտել է, որ Արե­
վային աստղադիտարանի (ԸՏՕ) գակին նման աստղերի մոտ 40
6Ո1 ՕեՏ6Ր/Ձէ017) \/Լ7 (\Հ6»71-3^6 աստղագետների մի խումբ Մի– %-ն ունի Երևակից թեթև առն­
16|0տշօթ6) դիտակը, Ծիր Կւսթ– շել Մայորի ղեկավարությամբ վազն մեկ մոլորակ։
նում հայտնաբերել Է մի աստղ, (ժնևի համալսարան, Շվեյցա–
որի գոյությունը, ըստ աստղա­ րիա) հայտարարեց, որ հ/ԱԳԲՏ Նոր հայտնաբերված մոլո­
գիտության մեջ իշխող տեսա– (հւցհ ձշշսՐ8<^ ՃձԺյ1 V0Iօ^^էV րակներից մեկի զանգվածը գնա­
կետների, անհնար Է։ Նրանք Բ1տո6է317Տ@8Ր0հ թՐ0|6Շէ) սպեկւո– հատվել է ընդամենը 3,6 Երկրի
բացահայտել են, որ այս աստղը րաչափի օգնությամբ հայտնա­ զանգված, և նրա ուղեծիրն իր
գրեթե ամբողջությամբ բաղկա­ բերվել են ավելի քա ն 50 նոր աստղի բնակելի գոտու սահմա­
ցած Է ջրածնից և հելիումից ու ար տա արեգակն ային մոլորակ­ նի վրա է։ Բնակելի գոտին աստ­
պարունակում Է այլ քիմիական ներ, ներառյալ ղի շուրջ նեղ տիրույթ է, որտեղ
տարրերի զարմանալի փոքր քա ­ 16 գերերկիր
նակություն։ Ըստ աստղերի ա ռա ­ (տսթ6Ր–^Յքէհ)։
ջացման ամենատարածված Մինչ այժմ այս­
տեսության՝ այսպիսի ա ստղ չէր պիսի մեծ թվով
կարող գոյություն ունենալ։ գերեր կրներ ի
միաժա մա-
Աստղն Առյուծի համաստե­ նակյա հայտնա­
ղությունում է և հելիումից ծանր բերման մասին
տարրերի (որոնց ա ստ ղագետ­ դեռ չէր հայտա­
ները պայմանականորեն անվա­ րարվել։ Ուսում­
նում են մետաղներ) պարունա­ նասիրելով մինչ
կությամբ լա մենա աղքատն է մինչ
այժմ ուսումնասիրված բոլոր
աստղերից։ Այն, ամենայն հա­
վանականությամբ, 13 միլիարդ
տարեկան է։ Ըստ տիեզերաբան­
ների՝ թեթև քիմիական տարրե­
րը՝ ջրածինն ու փոքր քանակու­
թյամբ հելիումը, առաջացել են
Մեծ Պայթյունից ոչ երկար ժա մա ­
նակ անց, մինչդեռ գրեթե բոլոր
մնացած տարրերն առաջացել
են ավելի ուշ՝ աստղերում։ Այսպի–
սով՝ մետաղների բաժինն աստ­
ղում հուշում է դրա տարիքը։

Ւ1Տ4. 2011 I ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | 35

նորմալ պայմաններում ջուրը մանրամասնորեն ուսումնասիրե­ Այն Երկրից հեռու Է 200 լուսւս–
կարող է լինել հեղուկ վիճակում՝ լու հնարավորություն Է տալիս։ տարի։ «Կեպլեր–16բ» մոլորա­
ապահովելով կյանքի գոյության կը հայտնաբերվել Է անցումնե­
հնարավորությունը։ Ուսումնասիրությունները ցույց րի ուսումնասիրման ժամանակ
են տվել, որ քվազարի կենտրո­ (մայր աստղի պայծառությունը
Հայտնաբերվել է «ամենա– նում առկա սև խոռոչի զանգվա­ թուլանում Է, երբ մոլորակն անց­
հեռավոր» քվազարը ծը հավասար Է մոտ երկու միլի­ նում Է դրա առջևով)։ Մոտավո­
արդ արեգակնային զանգվածի։ րապես Երևակի չափեր ունեցող
Եվրոպացի աստղագետների Այսպիսի մեծ զանգվածի գոյու­ այս մոլորակը սառն Է և, ինչ­
մի խումբ, օգտագործելով Եվրո­ թյունը Մեծ Պայթյունից ոչ շատ պես ենթադրվում Է, մասամբ
պական հարավային աստղա­ ժամանակ անց դժվար Է բա­ գազային Է։ Մայր աստղերն ավե­
դիտարանի (ԸսՐՕթՏՅՈ Տօսէհտտ ցատրել։ լի սառն են և փոքր, քա ն մեր
ՕեՏ6ո/Յէօւ7) VԼյ (\/շր/ ԼՅՐցտ Արեգակը, դրանց զանգվածները
761տտշօթ6) դիտակը և մի քանի Հեռավորությամբ երկրորդ համապատասխանաբար կազ­
այլ դիտակներ, հայտնաբերել և քվազարը տեսնում ենք այնպի­ մում են Արեգակի զանգվածի 69
ուսումնասիրել Է մինչ օրս հայտ­ սին, ինչպիսին այն եղել Է Մեծ և 20 տոկոսը։ «Կեպլեր–16բ» մո­
նի ամենահեռավոր քվազա­ Պայթյունից 870 միլիոն տարի լորակն աստղերի շուրջ մեկ լրիվ
րը (ՍԼծՏ յ1120+0641)։ Այս քվա ­ անց (6.4 կարմիր շեղմամբ)։ պտույտ կատարում Է 229 օրում։
զարը տեսնում ենք այնպիսին,
ինչպիսին այն եղել Է Տիեզերքի Մոլորակ՝ երկու մայրամուտով Թեև այս մոլորակը կյանքի
Մեծ Պայթյունից ընդամենը 770 համար պիտանի չէ, սակայն դրա
միլիոն տարի անց (կարմիր շե­ Երկու մայրամուտով մոլո­ հայտնաբերումը ցույց է տալիս
ղումը 7.1 Է)։ Նրա այդչափ մեծ րակը, ինչպիսին պատկերվել մեր Գալակտիկայում մոլորակնե­
հեռավորության պատճառով Էր «Աստղային պատերազմ­ րի բազմազանությունը։
12.9 միլիարդ տարի Է անհրա­ ներ» ֆիլմում ավելի քա ն 30
ժեշտ, որպեսզի լույսը նրանից տարի առաջ, այժմ
հասնի մեզ։ գիտական փաստ
Է։ Վերջերս ւտւ^Տ/^–
Չնայած այն բանին, որ կան ն (1Տ|8է|0Ո31 ^6Ր0–
հայտնաբերված ավելի հեռա­ ՈՅԱէւՇՏ ՅՈԺ ՏթՅՇ6
վոր օբյեկտներ (8.2 կարմիր ^ժտտւտէՐՅէւօո)
շեղմամբ գամմա-բռնկում և 8.6 հայտարարեց, որ
կարմիր շեղմամբ գալակտիկա), ւտւ^Տ^-ի «Կեպ–
նոր հայտնաբերված քվազա­ լեր» տիեզերական
րը հարյուրավոր անգամ ավելի աստղադիտարա­
պայծառ Է, քա ն դրանք։ Այն մեծ նը հայտնաբերել Է
առավելությամբ ամենւսհեռա– առաջին մոլորա­
վորն Է այն օբյեկտների շարքում, կը, որը պտտվում Է
որոնց պայծառությունը դրանք միաժամանակ եր­
կու աստղի շուրջ։

36 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | ՒՎտ4. 2011

ՆՈԲԵԼՅԱՆ ՄՐՑԱՆԱԿԱԿԻՐՆԵՐ

2011 Թ*. 1 2011 թ. Խաղաղության Նո–
ՆՈԲեԱՅԱՆ բելյան մրցանակը շնորհվել է
ՄՐՑԱՆԱԿՍ֊ ա (ա երեք կնոջ՝ էլեն Ջոնսոն Սիրլի–
ԿԻՐՆեՐԸ ֆին (Լիբերիա), Լեյմա Գբովիին
ՕՅյ (Լիբերիա) և Թավաքուլ Կւսր–
Հոկտեմբեր ամսին հայտա­ ^Օ Շ Օ Ը մանին (Եմեն)՝ հանուն կանանց
րարվեցին գիտության ոլորտում 1 & Լ*օ/յ անվտանգության ու իրավունք­
աշխարհի ամենահեղինակա– ների և խաղաղասեր աշխա­
վոր՝ Նոբելյան մրցանակի 2011թ. Ս. Պ երլմուտեր, Բ. Շ միդտ, Ա. Ռիս տանքներին ւիիրավ մասնակցու­
դափնեկիրները, իսկ դեկտեմ­ Դ. Շ ե խ տ մ ա ն , Բ. Բյոտլեր, թյան նրանց պայքարի համար։
բերին հանձնվեցին մրցանակ­ ժ. Հոֆ մա ն, Ռ. Ս տ եյնմա ն
ները։ Ֆիզիկայի բնագավառում Տնտեսագիտության ոլոր­
2011 թ. Նոբելյան մրցանա­ Գրականության Նոբելյան տի 2011 թ. մրցանակը շնորհվել
կը շնորհվեց Սոլ Պերլմուտերին մրցանակի է արժանացել Թոմաս է Թոմաս Սարջենտին (ԱՄՆ) և
(ԱՄՆ) և Բրայան Շմիդտին (Ավստ– Տրանստրյոմերը (Շվեդիա)՝ «իր Քրիստոֆեր Սիմսին (ԱՄՆ)՝ մակ–
րալիա) և Ադամ Ռիսին (ԱՄՆ)։ խտացված և կիսաթափանցիկ րոէկոնոմիկայում պատճւսռահե–
Մրցանակի են արժանացել հե­ կերպարներով դեպի իրականու­ տևանքային կապերի փորձնա­
ռավոր Գերնորերի դիտումների թյուն մարդկությանը թարմ հւս– կան հետազոտության համար։
միջոցով տիեզերքի արագացող յացք տրամադրելու համար»։
ընդարձակման հայտնաբերման Թ. Տ րա նստ րյոմեր, է. Ջ. Սիրփֆ,
ուղղությամբ նրանց կատարած Լ. Գբովքւ, Թ. Կա րմա ն, Թ. Սա րջենտ ,
աշխատանքները։
Ք. Սիմս
Քիմիայի բնագավառում Նո–
բելյան մրցանակի է արժանա­ Հիշեցնենք, որ 1901 թվա­
ցել Դեն Շեխտմանը (ԱՄՆ)՝ քվա– կանից ամեն տարի Նոբելյան
զիբյուրեղների հայտնաբերման մրցանակ է շնորհվում ֆիզի­
համար։ կայի, քիմիայի, ֆիզիոլոգիայի
և բժշկության, գրականության
Ֆիզիոլոգիայի և բժշկության և խաղաղության հինգ անվա–
բնագավառում Նոբելյան մրցա­ նակարգերում, իսկ 1Ց6Ց թվից
նակը կիսվել է Բրյուս Բյոտլերի շնորհվում է նաև Շվեդիայի պե­
(ԱՄՆ), ժյուլ Հոֆմանի (Ֆրան­ տական բանկի սահմանած Ալֆ–
սիա) և Ոալֆ Ստեյնմանի (ԱՄՆ) րեդ Նոբելի հիշատակին նվիր­
միջև։ Առաջինները մրցանակի ված տնտեսագիտության ոլորտի
են արժանացել բնածին իմու­ մրցանակ։
նիտետի ակտիվացման վերա­
բերյալ հայտնագործությունների,
իսկ Ստեյնմանը (ով մահացել է
մրցանակին արժանանալուց 3
օր անց)՝ դենդրիկ բջջի և ադապ–
տիվ իմունիտետի մեջ նրա դերի
հայտաբերման համար։

Ւ4Տ4. 2011 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա Ր ՀՈ Ւ Մ | 37

Ի ԴեՊ ...

ՍԱՀԱՐԱ
ԱՆԱՊԱՏՒ
ԱՌԵՂԾՎԱ­
ԾԱՅԻՆ
ՇՐՋԱՆՆԵՐԸ*

Սա Ռիչատ (Գուէլ-էր-Ռիչատ) ա ք բ Հ ՚Հ ՚–Հ -յք ՚ ԱտՈ■
օղակաձև կառուցվածքն է, որը ՜ՀՀ* ■■ |(|Է ՚1
Սահարա անապատում է՝ մավ­ նտ ա յտ Ւ 4V
րիտանական Ուադւսն քա ղա ­
քի մոտակայքում է։ Ռիչատ կա­ ■*տ– հ ֊՝՜՝*– -
ռուցվածքը երկրաբանական
գոյացություն է, որի ամենահին տեղում ընկել Է ոչ թե մեկ, այլ 7 ; ֊ , տ Տ տ Թ **
շրջանի տարիքը 500-600 միլի­ նույն չափի մի քա նի երկնաքար։
ոն տարի է։ Ռիչատը նման է այն Քանի որ երկնաքարերի այդպի­ I
օղակաձև գոյացություններին, սի «սերը» միևնույն տեղի նկատ ­
որոնք հայտնաբերվել են Լուս­ մամբ քիչ հավանական Է, ապա ՏճՏ ք
նի, Փայլածուի և արեգակնային համարվում Է, որ օղակաձև կա­
համակարգի այլ մարմինների ռուցվածքները շերտավոր հան­
մակերևույթին։ Սի ժամանակ քատեսակների ողողամաշման
կարծում էին, որ օղակաձև կա­ (Էրոզիա) արդյունք են։
ռուցվածքները երկնաքարերի
անկման հետևանքով առաջա­ Այնուամենայնիվ, այդ հան­
ցած խառնարաններ են։ Գոյա­ գամանքը չի բացատրում Ռիչատ
ցած ձագաւիոսերն աստիճա­ կառուցվածքի գրեթե կատարե­
նաբար լցվում են նստվածքային լապես կլոր ձևը։
լեռնատեսակներով, և միլիոնա­
վոր տարիներ անց այդ տեղում
ձևավորվում են Ռիչատի պես
հսկայական «ափսեներ»։ Սա­
կայն, ինչպես ցույց են տվել հե­
տազոտությունները, դա այդպես

չէ։
Ռիչատի պես օղակաձև կա­

ռուցվածքների մեծ մասի ծա­
գումը հնարավոր չէ բացատրել
երկնաքարերի անկմամբ, քանի
որ դրանք բաղկացած են ոչ թե
մեկ օղակից, այլ օղակների շեր­
տերից։ Նման բազմաշերտու–
թյունը բացահայտելու համար
պ ետ ք է ենթադրել, որ միևնույն

* հէէթ։// բսԵ1ւօՅէւօոտ.տբօ.ւա/բոոէ7ւե=844.

38 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | ՒՎտ4. 2011



ԻԴ եՊ

Ա. ՎԻԿՈՒԼԻՆԱ

ՀԱՏԿԱԿԱՆ
ՍԹՈՈՒ-ՆՀԵՆՋ*

ամանակ առ ժամանակ ավելի հին է, քա ն եգիպտական
մեծ ցանկություն ես ունենում
վւախչելքաղւսքից՝ հեռու աշխա­ բուրգերը։ Չգիտես ինչու, Սթոուն–
տանքից և խնդիրներից, որոնք
ոչ մի կերպ չեն լուծվում։ Եվ եթե հենջի մասին, որն, ի դեպ, 3.000
կա որևէ տեղ մեկնելու հնա­
րավորություն, անհրաժեշտ է տարով երիտասարդ է, գիտեն
շտապ օգտվել դրանից։ Այսպես
ես հայտնվեցի Հայաստանում։ շատերը, իսկ այս վայրի մասին,
Պետք է ասել, որ մեկնելու վայրի
մեծ ընտրություն չունեի։ Պետք որը գիտնականներն անվանում
է համընկնեին որոշ հանգա­
մանքներ՝ առանց վիզայի արագ են ^ՌՈՑուՅՈ՚տ Տէօոտհտոց© (Հայ­
մուտք երկիր, տեղի բնակչու­
թյան բարեհաճ վերաբերմունք, կական Սթոունհենջ), քչերն են
գեղեցիկ բնատեսարաններ և
ճարտարապետական հուշար­ լսել։ ժամանակն Է ուղղել իրավի­
ձանների պարտադիր առկայու­
թյուն։ ճակը։
«Հունջ» հայերեն նշանա­
Այսպիսով՝ Հայաստան։ Փոք­
րիկ երկիր՝ հյուրասեր, բայց շատ կում Է քամի, ձայն, արձագանք։
հպարտ մարդկանցով և ցնցող Այսինքն՝ այստեղ կարելի Է տես­
պատմությամբ։ նել և լսել «խոսողքարեր»։

Հայաստանի բնապատկերնե­ Շատ տարօրինակ
րի մասին կասեմ կարճ՝ դրանք զգացողություն Է առաջացնում,
հիասքանչ են։ Իհարկե՝ լեռներ։ երբ քայլում ես մարդահասակ
Լեռներ։ Եվ մեկ անգամ ևս՝ լեռ­ ուղղաձիգ դրված քարերի միջով։
ներ։ Ինչպես նաև աղբյուրներ, Դրանցից շատերում փորված են
որոնք ուղղակի հորդում են ժայ­ անցքեր, որոնք, գիտնականների
ռերի միջից, հայելանման լճեր, կարծիքով, համապատասխա­
խաղողի այգիներ և միանգա­ նում են աստղերի այն դիրքերին,
մայն անհուն երկինք։ որ դրանք ունեցել են հազարա­

Բայց ինձ հատկապես ցնցեց վոր տարիներ առաջ։
Քարահունջը՝ հին քարե դարի
աստղադիտարանը, որն ա ռան­
ձին հնագետների գնահատմամբ

*«հց^ւ<3 ս ա13հե», 1Տք 10, 2009.

40 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | ՒՎտ4. 2011

ԱՍՏՂԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

Քարերը կազմում են շրջան,
և երբ այդ շրջանի ներսում ես,
թվում է, թե ժամանակը կանգ է
առել։ Ես չեմ չափազանցնում։

223քարերից 84-ն ունեն անց­
քեր։ Քարերից մեկը կողմնորոշ–
ված է դեպի Արեգակը, երկրոր­
դը՝ դեպի Լուսինը։ Մյուս քարերը
ցույց են տալիս աստղերի ծա­
գումն ու մայրամուտը, իսկ մնա­
ցած քարերի օգնությամբ կարելի
էր հաշվարկել Արևի խավարումը։

Այստեղ, անշուշտ, պեղումներ
կատարվել են։ Եվ պարզվել է, որ
այս վայրը ոչ միայն մեր մոլորա­
կի հնագույն ասղադիտարաննե–
րից մեկն է, այլ նաև արևի հին
հայկական աստծո՝ Արի պաշ­
տամունքի սրբավայրը։

Այստեղ հասնել դժվար չէ։
Քարահունջը Երևանից հեռու է
200 կմ և մոտ է Սիսիան քաղա–
քին։

Ա°4. 2011 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | 41

ՋՐԱԾԻՆԸ՝ ԱՐՄԵՆ ԹՌՉՈՒՆՅԱՆ
ԾԻՐԱՆԱԳՈՒՅՆ
ԲԱԿՏԵՐԻԱՆԵ­ Կենսաբանական գիտությունների դոկտոր,
ՐՈՒՄ պրոֆեսոր
ՀՀ ԳԱԱթղթակից անդամ

Հիմնական գիտական ուղղություններն են՝
բջջային թաղանթներով նյութերի տեղափո­
խում, մանրէների կենսաէներգետիկան, բակ­
տերիաներում ջրածին գազի արտադրություն
և բակտերիաների նյութափոխանակային
ակտիվության կարգավորում, բակտերի­
աների վրա արտաքին ֆիզիկաքիմիական
գործոնների ազդեցություն։

բ կաններին սպասում են նոր վարդագույն, դեղին և դարչնա­
հայտնագործություններ։ գույն երանգները, ենթակար–
I ակտերիաները հանդի­ միր ճառագայթների կլանումը և
պում են ամենուրեք՝ հողում, ըն­ Վերջերս Մանրէաբանու­ ֆոտոսինթեզի ակտիվությունը
դերքում, ջրերում, լեռներում, թյան և միկրոօրգանիզմների թթվածնի անբավարարության
մթնոլորտում, ինչպես նաև կեն­ ավանդադրման ակադեմիական պայմաններում։
դանի օրգանիզմներում։ Նրանց գիտական կենտրոնի աշխատա­
բջիջների քանակը մեր մոլորակի կիցները Հայաստանի հանքային Ծ իրա նա գույն բ ա կտ երիա ների
վրա մոտավորապես 1030 է, գու­ աղբյուրների ջրերից մեկուսաց­ տարբեր շտամեր
մարային զանգվածը՝ 350-550 րել են ծիրանագույն ոչ ծծմբային
մլրդ տոննա, իսկ տեսակային բակտերիաներ՝ ռոդոբակտեր– Կարելի Է ենթադրություններ
բազմազանությունը հասնում է մի ներ (ք^հօճօԵՅՇէՑՐ ՏթհՁ6ք01ճ6Տ)։ կատարել այն մասին, թե ինչպես
քանի միլիոնի։ Բակտերիաներն Պարզվում Է, որ Արզնու և Ջեր­ Է ծիրանագույն բակտերիաների
օգնում են մարդկանց տարբեր մուկի բարձրլեռնային աղբյուր­ կենսագործունեությունն ազդում
ոլորտներում՝ հնագույն ժա մա ­ ներում (ծովի մակարդակից 1280 այդ հանքային ջրերի հատկու­
նակներից հայտնի պանրագոր­ և 2250 մ բարձրությամբ) բնակ­ թյունների, նրանցում աղային,
ծությունից և կաթի թթվեցումից վում են ծիրանագույն բակտե­ միկրոբաղադրիչների, գազերի և
մինչև դեղորայքի արտադրու­ րիաների յուրահատուկ շտամեր։ օրգանական նյութերի պարունա­
թյուն, կոյուղաջրերի մաքրում, Այդ բակտերիաների առանձնա­ կության վյ1ւս։ Սակայն գոյություն
ծանր մետաղների հիմնայն ա– հատկությունները մանրամասն ունի նաև մի այլ հետաքրքիր տե­
ցում, գազային արտանետում­ սակետ։
ների վնասազերծում, հողերի նկարագրվել են "ՈթաՀ/ւՁ^հՅտւ
վերականգնում և այլն։ Կարելի է 6սօճսսսո ս ո/տւ<թօ6սօ/ւօւ՜սո”
ասել, որ բակտերիաները կազ­ ամսագրում (2002, հ. 38, Էջ 53–
մում են մեր կյանքի անբաժան 57)։ Դրանց թվում են ֆոտոսին­
մասը։ թեզի կարևոր բաղադրամասերի,
այն Է՝ գունանյութերի (բակտերի–
Բակտերիաների մասին այն­ աքլորոֆիլներ, կարոտինոիդներ)
քա ն շատ է գրված, որ երբեմն առկայությունը, որոնք ա պ ա ­
մեզ թվում է, թե բակտերիաների հովում են բջիջների կարմիր,
մասին ամեն ինչ հայտնի է։ Սա­
կայն դա այդպես չէ, և գիտնա­

42 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | Աշ4. 2011

ՔԻՄԻԱ

Հա յա ստ ա նի հա նքա յին ջրերի բա րձրա լեռնա յին ա ղբյուրներից մեկը, լա վ երևում ց©ո Ըո6Րց7” ամսագրում (2009,
են ծիրա նա գույն բ ա կտ ե րի ա ն եր ով պ ա յմ ա ն ա վո րվ ա ծ վ ա ռ գույները։ քՏ| 34, 2010, Ա 35)։

Երևանի պետական համալ­ դացնում են ջրածինը (/1ատՒ1հ08 Հիդրոգենազի մասնակցու­
սարանի կենսաֆիզիկայի ամ­ Ի1., “ճսսաւ VI ««Յհե”, 2007, 1Տ16)։ թյունը ջրածնի արտադրությանը
բիոնի լաբորատորիայում մենք մենք ապացուցել ենք՝ օգտ ա ­
պարզել ենք, որ վերոհիշյալ ծի­ Նորությունն այն էր, որ գործելով յուրահատուկ արգե­
րանագույն բակտերիաները լույ­ անօդ պայմաններում բակտե­ լակիչ։ Բացի այդ, մեզ հաջողվել
սի առկայությամբ ընդունակ են րիաները կարող են ածխած– Է խթանել ծիրանագույն բակտե­
արտադրելու մոլեկուլային ջրա­ նի օրգանական աղբյուրներից րիաների աճը։ Երբ բակտերիան
ծին։ Ինչպես հայտնի է, ջրա­ ջրածին արտադրել նաև այլ աճեցվում Է սաթաթթվի ամինա­
ծինն առաջանում է օրգանական ճանապարհով՝ հիդրոգենազի թթու գլութա մինա թթվի (ածխած–
աղբյուներից (օրինակ՝ օրգա նա ­ մասնակցությամբ։ Դա տեղի է նի աղբյուր) կամ խմորասնկա–
կան թթուներից)՝ ֆոտոսինթեզի ունենում ազոտի օրգանական յին մզվածքի (ազոտի աղբյուր)
պրոցեսի ֆոտոսինթեզի ապա­ աղբյուրների, օրինակ՝ ամի­ առկայությամբ, ջրածնի ելքը մե­
րատի հիմնական բաղադրա­ նաթթուների ներկայությամբ։ ծանում Է մի քանի անգամ։ Պար­
մաս ֆերեդօքսինից ստացվող ետացվում է, որ հիդրոգենազը զել ենք, որ դա տեղի Է ունենում
էլեկտրոններով պրոտոնների կարող է աշխատել հետադարձ բակտերիաքլորոֆիլների և կա–
վերականգնման հետևանքով։ ուղղությամբ և արտադրել ջրա­ րոտինոիդների առավել ակտիվ
Ջրածնի արտադրությունն ըն­ ծին։ Մեզ հաջողվել է պարզել, սինթեզման շնորհիվ։
թանում է նիտրոգենազ ֆերմեն­ որ երկարժեք երկաթի և նիկե­
տի մասնակցությամբ՝ թթվածնի լի իոնները խթանում են ջրածնի Հետաքրքիր Է, որ ծիրանա­
բացակայության և մոլեկուլա­ արտադրությունն այս բակտերի­ գույն բակտերիաների աճի և
յին ազոտի անբավարարության աներում։ Պարզ է՝ նրանց հիդրո­ ջրածնի արտադրության ընթաց­
պայմաններում, այսինքն՝ անօդ գենազը՝ երկաթ-նիկել-կախյալ քում տեղի Է ունենում միջավայ­
(անաերոբ) միջավայրերում։ Այս սպիտակուց է, իսկ Արզնու և Ջեր­ րի հիմնայնացում, որը կարող Է
բակտերիաներում առկա են նաև մուկի հանքային աղբյուրները լինել դեպի բջջի ներս պրոտոն­
այլ ֆերմենտներ՝ հիդրոգենազ– պարունակում են բավարար ք ա ­ ների տեղափոխման արդյունք
ներ, որոնք տեղակայված են թա­ նակությամբ երկաթ և նիկել։ Այս (որի համար պատասխանատու
ղանթներում և կլանում ու օքսի­ արդյունքները հրատարակել ենք են այդպես կոչված պրոտոնային
“1ոէ6տՁէւօոց1 յօստ31 օք հ^ժւ՞օ– ԱԵՖազները՝ սպիտակուցային
համալիրներ, որոնք թաղանթով
տեղափոխում են պրոտոններ՝
ծախսելով ԱԵՖ մոլեկուլնե­
րի Էներգիան)։ Երբ յուրահա­
տուկ արգելակիչների միջոցով
ճնշվում են պրոտոնային ԱԵՖազ–
ները, ջրածնի արտադրությու­
նը դադարում Է։ Եթե հիշենք
2հ++2©՛ ֊+հ շէռեակցիան, պարզ
կդառնա, որ այս բակտերիանե­
րում ջրածնի արտադրության
խթանման համար անհրաժեշտ
Է գտնել պրոտոնային ցիկլերի
կարգավորման ուղիներ։ Կենսա­
էներգետիկայի մասնագետների
համար պա րզ է, որ պրոտոնա­
յին ցիկլերը շատ կարևոր են,
սակայն դրանց դերը մինչ այժմ
քննարկվում է։ Պարզ չէ նաև, թե
ինչպես են պրոտոնների հոսքե­
րը կապված թաղանթով ջրածնի
նյութափոխանակության և առա–

Ւ՝|շ4. 2011 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | 43

ՔԻՄԻԱ

ջացմւսն հետ, հատկապես անօդ է մեծ քանակությամբ էներգիա աղբյուրի առկայություն, միջա­
պայմաններում, երբ գործում են (~142 կԶ), որը մի քանի անգամ վայրի թհ-ի արժեք) յուրաքան­
առավել պարզ պրոտոնային գերազանցում է նավթի կամ չյուր հիդրոգենազ աշխատում է
ցիկլերը, առաջանում է քիչ ք ա ­ բնական գազի նույն պարամետ­ որոշակի ռեժիմում՝ ձևավորե­
նակությամբ ՄԵՖ, և բջիջն ստիպ­ րերը։ Սակայն ջրածնի ստաց­ լով մյուս հիդրոգենազների հետ
ված է այն խնայել։ Մենք փորձում ման եղանակների շարքում իր ջրածնային ցիկլեր։ Հետաքրքիր,
ենք գտնել այդ կապի հնարավոր ուրույն տեղն ունի կենսաջրած– բայց դեռևս չլուծված խնդիր է
մեխանիզմները, քանի որ նման նի տեխնոլոգիան՝ ջրածնի այդ ցիկլերի դերի պարզաբա­
կապի մոդել արդեն առաջար­ ստացումը բակտերիաների մի­ նումը։ Այլ պայմաններում հիդ–
կել ենք մեկ այլ բակտերիայում՝ ջոցով։ Այդ տեխնոլոգիան չի րոգենազներից յուրաքանչյուրը
աղիքային ցուպիկում։ պահանջում արտակարգ պայ­ կարող է աշխատել հետադարձ
մանների առկայություն, հիմնա­ կերպով։ Վերջերս մեր լաբորա­
Ծիրանագույն բակտերիանե­ կան պրոցեսներն ընթանում են տորիայում ցույց է տրվել գլիցե­
րի որոշակի շտամերի առկայու­ սովորական ջերմաստիճանում։ րինի խմորման ընթացքում հիդ­
թյունը և այդ բակտերիաներում Բացի այդ, կենսաջրածինը վե­ րոգենազների դարձելիությունը,
ջրածնի արտադրությունը չա­ րականգնվող պաշար է, և նրա որն ապացուցել են նաև Տեխասի
փազանց կարևոր են Հայաստա­ արտադրության ընթացքում չեն համալսարանի մեր գործընկեր­
նի հանքային ջրերի բացառիկ առաջանում թունավոր (վնասա­ ները պրոֆեսոր Թոմաս Վուդի
հատկությունների պարզաբան­ կար) նյութեր։ Սակայն այդպիսի ղեկավարությամբ։ Սեզ հաջողվել
ման համար։ Քանի որ ծիրանա­ տեխնոլոգիայում կարևոր է այն­ էնույնականացնել հիդրոգենազ­
գույն բակտերիաները ջրածին պիսի բակտերիաների կամ ֆեր­ ներ, որոնք պատասխանատու են
են արտադրում ածխածնի օր­ մենտների ընտրությունը, որոնք գլյուկոզի և գլիցերինի խմորման
գանական աղբյուրների հաշվին զգայուն չեն թթվածնի և ազոտի ընթացքում ջրածնի արտադ­
օրգանական ազոտի յուրացման նկատմամբ։ Ծիրանագույն ոչ րության համար։ Գենետիկորեն
արդյունքում, այդ պրոցեսը կա­ ծծմբային բակտերիաների հիդ– փոփոխելով այդ հիդրոգենազնե­
րելի է դիտարկել որպես հան­ րոգենազները կարող են լինել րը՝ ակտիվացնելով դրանցից մի
քային ջրերի բնական մաքրման առավել արդյունավետ։ Հնարա­ քանիսը և անջատելով մյուսները
եղանակ։ Բացի այդ, բակտերի­ վոր է, որ հիդրոգենազները պա­ և կարգավորելով նրանց ակտի­
աներում արտադրվող ջրածինն կաս զգայուն են թթվածնի կամ վությունն արտաքին գործոնների
էներգիայի հնարավոր այլընտ­ ազոտի նկատմամբ, քա ն նիտրո– միջոցով՝ հնարավոր է մի ք ա ­
րանքային աղբյուր է։ գենազները, սակայն այս ամենը նի տասնյակ անգամ մեծացնել
դեռևս ապացուցման կարիք ու­ ջրածնի արտադրությունը։ Այդ­
Բակտերիաների կենսագոր­ նի։ պես՝ ամերիկյան մեր գործըն­
ծունեության շնորհիվ Երկրի ըն­ կերները ստացել են աղիքային
դերքում կուտակվել են նավթի և Առավել խորն ուսումնասիր­ ցուպիկի նոր շտամ, որում գլյու­
գազի հսկայական պաշարներ, ված են աղիքային ցուպիկի հիդ­ կոզից ջրածնի արտադրությունը
որոնք այսօր օգտագործվում րոգենազները, որոնք, ինչպես խթանվել է ավելի քա ն հարյուր
են որպես վառելանյութ։ Սա­ պարզվել է, պարունակում են անգան։ Գլիցերինն ավելի մատ­
կայն նավթը և բնական գազը չորս նիկել-երկաթ-կախյալ հիդ– չելի է, քա ն գլյուկոզը (նրա 1կգ-ի
չափազանց դա նդա ղ են վերա­ րոգենազներ՝ գաղտնագրված գինը տատանվում է 10-30 ցեն­
կանգնվում, և դրանց պաշարնե­ բակտերիայի գենոմի տարբեր տի սահմաններում), և այն առկա
րը վաղ թե ուշ կարող են սպառ­ հատվածներով։ Սակայն ինչու է է ճարպ պարունակող օրգանա­
վել։ Լուրջ խնդիր էնաև նավթի և հիդրոգենազների թիվն այդքան կան թափոններում։ Եթե բակտե­
գազի այրման արգասիքներով շատ, և, արդյոք, բոլորն են ակ­ րիաները յուրացնեն գլիցերինը,
շրջակա միջավայրի աղտոտու­ տիվ։ Ցույց է տրվել, որ աղիքային ապա այդ ճանապարհով ստաց­
մը, և դրանց ազդեցությունը կլի­ ցուպիկի որոշ հիդրոգենազներ ված կենսաջրածինն ավելի մատ­
մայի վրա։ իրոք ջրածին են արտադրում օր­ չելի կլինի։ Այժմ աշխատանքներ
գանական աղբյուրներից, օրի­ են տարվում բակտերիաների
Այլընտրանքային էներգիա­ նակ՝ օրգանական թթուներից համար ավելի մատչելի սնունդ
յի լավագույն աղբյուրներից կամ սպիրտներից, իսկ մյուսնե­ գտնելու ուղղությամբ, փորձարկ­
է մոլեկուլային ջրածինը, որի րը՝ օքսիդացնում այն։ Որոշակի վում են սոյայի, եգիպտացորենի
համաշխարհային արտադրու­ պայմաններում (օրգանական
թյունը տարեցտարի աճում է։
Ջրածնի մեկ մոլը պարունակում

44 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | ՒՎտ4. 2011

և ձիթապտղի յուղերի ա րտա դ­ Հնդկաստանի տիեզերական ***
րության, կաթի արտադրության գործակալության մասնագետ­
թափոնները, կոյուղաջրերը և ները հայտնաբերել են Երկրի Համաշխարհային օվկիանո­
այլն։ Պակաս կարևոր չէ գնի վերնոլորտում մանրէների երեք սում ներկայումս առկա են 400
նվազեցման մյուս եղանակը՝ նոր տեսակներ, որոնք կայուն «մեռյալ գոտիներ», որտեղ ջու­
ջրածնի արտադրության տար­ են անդրամանուշակագույն րը պարունակում է այնքան քիչ
բեր փուլերում տարբեր բակտե­ ճառագայթման հանդեպ։ թթվածին, որ նրանցում կարող
րիաների օգտագործումը, որը են գոյատևել միայն որոշ միկրո­
ներկայումս ամենայն ւրջությամբ *** օրգանիզմներ։ 1995 թ. սկսած՝
ուսումնասիրվում է։ այդպիսի գոտիների թիվն աճելէ
Չինաստանի իշխանություն­ մեկ երրորդով։
Մեծ Բրիտւսնիայի տարբեր ները մտադիր են փոխարինելսո–
համալսարանների մի խումբ վորական անձնագրերը թվային ***
գիտնականներ առաջարկել են քարտերով, բայց խնդիր է ա ռա ­
ջրածնի լրացուցիչ արտադրու­ ջացել։ Չինական ազգանունները Մարդու ուղեղը հասնում է իր
թյան համար օգտագործել ծի­ գրելիս օգտագործվում է 55 հա­ բարձրագույն հզորությանը 22
րանագույն բակտերիաներն այն զար հիերոգլիֆ, իսկ համակար­ տարեկանում և մնում է այդ վի­
օրգանական մնացորդներից, գիչները կարող են ճանաչել ըն­ ճակում 5 տարի։ 27 տարեկա­
որոնք առաջացել են այլ բակ­ դամենը 32 հազարը։ նից սկսվում է ուղեղի աստիճա­
տերիաների, օրինակ՝ աղիքային նական «մարումը», ընդ որում,
ցուպիկում տարբեր օրգանական *** առաջին հերթին տուժում են
նյութերի առաջնային յուրացման պլանավորման և համակարգ­
արդյունքում։ Այդպիսի երկփուլ Աշխարհի 17 երկրներում ման կարողությունները։ Դրա
պրոցեսը, անշուշտ, կմեծաց– անցկացված սոցիոլոգիական փոխարեն, ամերիկացի հոգե­
նի ջրածնի արտադրությունը։ հարցումը ցույց է տվել, որ մեր բանների կարծիքով, ավելանում
Եվ այդ տեխնոլոգիան արդեն մոլորակի էկոլոգիական վիճա­ են գիտելիքների պաշարը, կեն­
գործում է։ Մենք նույնպես իրա­ կը մտահոգում է ամերիկացի­ սափորձը և այն օգտագործելու
գործում ենք երկփուլ պրոցես ների 64 %-ին, անգլիացիների հմտությունը։
տարբեր բակտերիաների կիրա­ 71 %-ին ևճապոնիայի, Ֆրանսի­
ռությամբ։ Նման եղանակները այի, Բրազիլիայի ու Ռուսաստա­ ***
կարող են առավել արդյունավետ նի բնակչության 92 %-ին։
լինել կոյուղաջրերը և տարբեր Ներկայումս մարդկության
օրգանական թափոններ վերամ­ *** 15 %-ը նստած է բանտերում։
շակելիս։ Փաստորեն, դա աղբի՝ Ամենաշատ բանտարկյալներ
արժեքավոր վառելիքի փոխա­ Օվկիանոսներում լողա­ կան ԱՄՆ-ում՝ բնակչության
կերպման բաղադրատոմս է։ 0.75 %-ը, ամենաքիչը՝ Բուրկի–
ցող աղբի 80 %-ը կազմում են նա-Ֆասոյում և Նաուրուում, յու­
Բնությունից փոխառված կա­ րաքանչյուրում 0.02 %:
տարյալ տեխնոլոգիաները տե­ պլաստմասսայից պատրաստ­
սանելի ապագայում կարող են 11^X3. II աւՅՈԼ, 2009, >67, 10
լայնորեն ներդրվել մարդու կա­ ված առարկաները, հիմնակա­
րիքների ապահովման գործում։
Հանքային ջրերի ձևավորման նում՝ պարկեր և շշեր։
պրոցեսում բակտերիաների դե­
րի մասին մեր գիտելիքները
դեռևս հստակ չեն, սակայն, հնա­
րավոր է, որ մաքուր էներգիայի
այս աղբյուրն արժանանա ավելի
մեծ ուշադրության, քա ն մաքուր
ջրի աղբյուրը։

ւ՜ւա13հե, 2011, 9, շ. 30-31.

ՒՎտ 4. 2011 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | 45

ԲՈՐԲՈՍ ԱՐՄԻՆԵ ԱՍԼԱՆՑԱՆ

Մ. Հերացու անվան ԵՊԲՀ պատմության ամբիոնի
բժշկության պատմության դասախոս, բժիշկ-թե֊
րապևտ

Հետաքրքրությունների ոլորտր՝ Միջնադարյան
Հայաստանում և այլ երկրներում ավանդական
բժշկության մեջ կիրառվող բուժման մեթոդների
ոաումնասիրություն (բուսաբուժություն, Աննդա­
բուժություն,
մերսում, ասեղնաբուժություն, յոգաբուժություն...)

Օ զանազան հիվանդություններ, օրգանիզմները՝ դառնալով նույ­
նվազեցնել գյուղատնտեսա­ նիսկ դրանց մահվան պատճառ։
ոլորիս հայտնի բորբոսը կան մշակաբույսերի բերքատ­
կազմված է տարբեր գույնի բոր­ վությունը։ Շատ բորբոսասնկեր Սպիտակ բորբոսի կամ մու–
բոսասնկերից՝ մուկոր, պենի– կորի սնկամարմինը կազմ­
ցիլ, ասպերգիլ և այլն։ Բորբո­ արտադրում են հակաբիոտիկ­
սասնկերը հիմնականում ներ և միկոտոքսիններ, որոնք ված Է ընդամենը մեկ
հանդիպում են տաք, խո­ կարող են թունավորել կենդանի գերաճած ու ճյուղա­
նա վ վայրերում, որտեղ վորված բջջից և ցի–
կա նրանց տարածման տոպլազմայում առկա
համար սննդարար մի­ բազմաթիվ կորիզնե­
ջավայր։ Բորբոսը և նրա րից։ Մուկորը բազմա­
սպորներն այլ միկրոօր­ նում Է ինչպես սնկա–
գանիզմների հետ հայտ­ մարմնի կտորներով,
նաբերվում են օդում (բոր­ այնպես Էլսպորներով։
բոսի սպորների չափսերն ժամանակի ընթաց­
են 2-8 մկմ, մանրէներինը՝ քում սպիտակ բոր­
0,5-1,5 մկմ)։ Որոշ բորբոս­ բոսը տեղ-տեղ սևա­
ներ (օրինակ՝ Բ՚6ուշւ11ւստ) նում է։ Սնկամարմնից
սպորներ են ստեղծում մի քանի թել վեր են
ամբողջ տարվա ընթաց­ բարձրանում, և դրանց
քում, իսկ մյուսները, որոնք ծայրերին առաջաց­
բույսերի մակաբույծներ են նում են լայնացած սև
(օրինակ՝ Շ1Ձճօտթօհստ, գլխիկներ՝ սպորան–
^1է6ՐՈՅհՁ), միայն գարնա­ գիումներ, որոնցում
նը, ամռանը և աշնանը։ սպորներն են հասու­
Բորբոսասնկերի սնկա­ նանում։ Երբ սպորները
մարմինը կազմված Է բա­ հասունանում են, սպո–
րակ, անգույն թելերից՝ հի– րանգիումը պայթում է,
ֆերից, որոնք արագորեն բազմաթիվ սպորներ
աճում են, ճյուղավորվում և հայտնվում են օդում և
առաջացնում բորբոս։ Որոշ բոր­ տարածվում շրջապատում քա ­
բոսասնկեր կարող են առաջաց­ մու, միջատների և կենդանիների
նել մարդկանց և կենդանիների միջոցով։

46 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | Ա շ4 . 2011

Վրձնաբորբոսը կամ պենի– խային հիվանդությունների բուժ­ ԿԵՆՍԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
ցիլն ապրում է փչացող մթերքնե­ ման մասին հիշատակություններ
րի, բանջարեղենի, խոնավ հողի կարելի է հանդիպել նաև Ավի– Բ6ուշ111Խտ ոօէՅէստ սնկի շտա–
վրա, ունի մոխրակապույտ գու­ ցեննայի (XI դ.) և Պարացելսուսի մից, երբ նա հայտնաբերեց, որ
նավորում։ Պենիցիլի սնկամար­ (XVI դ.) աշխատություններում։ բորբոսասունկը, արտաքին մի­
մինը կազմված է ճյուղավորված ջավայրից ընկնելով մանրէնե­
թելերից, որոնք միջնապատե– 1877 թ. մանրէների անտա­ րի կուլտուրայի վրա, թողնում է
րով բաժանված են առանձին գոնիզմի առաջին տեղեկու­ մանրէասպան (բակտերիցիդ)
բջիջների։ Այդ բջիջներից յուրա­ թյունները ներկայացրել է ման­ ազդեցություն։ 1939-1941 թթ.
քանչյուրն ունի մեկ կորիզ։ Պենի– րէաբանության հիմնադիր Լուի Անգլիացի մանրէաբան Խ. Ֆլո­
ցիլի սպորները ոչ թե գլխիկում Պաստյորը։ Նա ուշադրություն է րին, կենսաքիմիկոսներ է. Չեյնը
են, ինչպես մուկորինը, այլ սնկա– դարձրել այն փաստի վրա, որ և Ու. Հիթլին աշխատում էին պե­
մարմնից դեպի վեր բարձրացած որոշ սապրոֆիտ բակտերիաներ նիցիլինի ստացման և արտադր­
վրձնաձև ճյուղավորված թելերի ճնշում են սիբիրախտի հարուցչի ման վրա։ Պենիցիլինի ստացու­
ծայրերում։ Այս սնկից ստանում զարգացումը, և արտահայտել է մը դարձավ հակաբիոտիկների
են պենիցիլին, որը բժշկության այս երևույթի պրակտիկ կիրառ­ դարաշրջանի սկիզբը։ Պենիցի­
մեջ օգտագործվում է որպես հա­ ման միտքը։ լինն առաջին հակաբիոտիկն
կաբորբոքային միջոց։ է, որն ստացվել է միկրոօրգա­
Պենիցիլինը բոլորովին պա­ նիզմների կենսագործունեու­
ժողովրդական բժշկության տահականորեն հայտնաբերել թյան արգասիքներից։ Առաջին
մեջ դեռևս վա ղ ժամանակնե­ է Ալեքսանդր Ֆլեմինգը 1928 թ. անգամ «հակաբիոտիկ» տեր­
րից բուժման նպ ատա կով կի­ մինը, որը թարգմանաբար
րառվել են միկրոօրգանիզմները նշանակում է «կյանքի դեմ»,
կամ նրանց նյութափոխանակ– 1942 թ. Օգտագործել է ամերի­
ման արգասիքները։ Օրինակ՝ կացի մանրէաբան և քիմիկոս
որոշ խոցերի, աղիքային խան­ Զելման Աբրահամ Վաքսմանը։
գարումների ժամանակ որպես Նախկին Խորհրդային Միությու­
դեղամիջոց՝ օգտագործել են նում պենիցիլինի առաջին նմուշ­
բորբոսնած հացը։ ները ստացել են Զ. Վ. Երմոլևան և
Տ. հ. Բազելինան 1942 թ.։ Նրանց
Վ. Ա. Մանասեինայի և Ա. Գ. ստացած պենիցիլինը (կրուստա–
Պոլոտեբնովայի՝ 1871-1872 թթ. զին) Բ6ուշւ11ստ շատէօտստ-ից Էր։
հրատարակած աշխատություն­
ներում տեղեկություններ կան Բնության մեջ լայնորեն տա–
կանաչ բորբոսի, ավելի կոնկ­
րետ՝ Բ6Ուօւ1հստ ց13սշստ բորբո­ - ՚•
սասնկի՝ մաշկային խոցերի բուժ­
ման նպատակովօգտագործման * ՝• V ՝լ
մասին։ Սակայն բորբոսով և այլ
հակաբիոտիկ հատկություննե­ ա :*V ՝ ՝՝ -&-Ն–
րով օժտված նյութերով թարա­

Տ|օ4. 2011 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ | 47

ԿԵՆՍԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

րածված են ասպերգիլները մահով), իմունոդեֆիցիտային Ասպերգիլները կարող են
(բորբոսասնկի տեսակ)։ Ասպեր– պայմաններում ընդունում Էծանր ախտահարել ցանկացած օրգան
գիլը բազմանում է անսեռ վարակային ընթացք և մոտ ու հյուսվածք։ Այդ ախտա հար­
ճանապարհով, բայց ձտթ6Րցւ1– 50 % դեպքերում ավարտվում ման կլինիկական ձևերից են՝
Խտ քստւցՅէստ տեսակը կարող Է մահով։ Ասպերգիլներն օժտ ­ բրոնխաթոքային, վարակային,
Է բազմանալ նաև սեռական ված են բարձր կենսաքիմիական ՔԿԱ-օրգանների (քիթ, կոկորդ,
ճանապարհով։ Նրանց մշտա­ ակտիվությամբ, արտադրում են ականջ), աչքի, մաշկի և եղունգ­
պես կարելի Է հայտնաբերել հո­ տարբեր ֆերմենտներ, իսկ որոշ ների, ոսկրերի ասպերգիլիոզնե–
ղում, ցորենի վրա, ալյուրի մեջ, տեսակների բաղադրության մեջ րը և ասպերգիլիոզի այլ ձևեր։
փոշոտված օդում, որտեղ մշա­ կան Էնդոտոքսիններ, որոնց
կում են բնական կաշի, բուրդ։ ներարկումը փորձարարական Վերջին տարիներին ասպեր–
Ասպերգիլներ կան անգամ բուժ– կենդանիներին առաջացնում գիլիոզն ավելի հաճախ գրանց­
հիմնարկությ աններում՝ փոշու է կաթված և մահ։ Այս բորբո­ վել է այն անձանց մոտ, ով­
մեջ, ինչը դառնում Է ներհիվան– սասնկերն ունեն նաև ալերգիկ քեր տառապում են իմունային
դանոցային վարակների պատ­ ազդեցություն։ Բորբոսից ալեր­ ամրավար արությամբ (բնածին
ճառ։ Որպես օրենք, հարուցիչն գիայով տառապող մարդկանց իմանային ւսմբավւսրարությւսմբ,
օրգանիզմ Է ներթափանցում քանակը տարեցտարի ավելա­ հակաուռոցքային քիմիաբուժու–
փոշոտ օդի միջոցով։ Այն հան­ նում է, և դրանք հիմնականում թյուն ընդունած մարդիկ, ՁՒԱՀ–
դիպում Է առողջ մարդկանց բե­ բրոնխիալ ասթմայով հիվանդ­ ով տառապողներ, իմունադեպ–
րանի խոռոչի լորձաթաղանթում, ներն են։ Բրոնխիալ ասթմայով րեսանտներ ընդունողներ)։
որտեղ նպաստավոր պայմաննե­ հիվանդ երեխաների 15 %օրգա ­
րում դառնում Է Էնդոգեն վարակի նիզմում բարձր զգայունություն հմիջայլոց, դեռևս XII դարում
պատճառ։ ունի բորբոսասնկերի ալերգեն– կիլիկյան բժշկական դպրոցի
ների նկատմամբ։ Հիվանդու­ հիմնադիր Մխիթար Հերացին
ձտթտւ՞ցաստ բորբոսասնկի թյունը բնորոշվում է դա նդաղ խոսելէ «բորբոսի»՝ որպես տար­
տարբեր տեսակներից (ձտթտրցհ– զարգացումով և երկարատև ըն­ բեր հիվանդությունների կենդա­
1ստ ուցտր, ձտթօրցաստ ք^ստ, ձտ– թացքով։ նի հարուցչի մասին, որը կարող
թ6րցւ11ստ քստւցտէստ) առաջանում է բազմանալ և տարածվել։ Նա,
Է «ասպերգի|իոզ» հիվանդությու­ Երբ բորբոսասնկերի սպոր­ չհերքելով հումորալ տեսության
նը, որը հիմնականում ընթանում ներն ընկնում են աղեստամոքսա­ ընդհանուր դրույթները, դեռևս
Է թոքերի ախտահարումով (20– յին ուղի, զարգանում է սննդային 1184 թ. իր «Ջերմանց մխիթա­
37 % դեպքերում ավարտվում Է ալերգիա։ րություն» գրքում արտահայտել
է նաև այն միտքը, որ ջերմերի
ծագումը բացատրվում է արյան,
լորձի և մաղձի մեջ բորբոսային
գործոնի ներթափանցմամբ։ հ
դեպ, Եվրոպայում միայն XVI դա­
րում է առաջացել վարակիչ հի­
վանդությունների զարգացման
և տարածման գործում կենդանի
հարուցչի գաղափարը, որը տվել
է իտալացի հայտնի վարակա–
բան Ջիրոլւսմո Ֆրակաստորոն։
Նա համարում էր, որ վարակը
փոխանցվում է փոքրիկ մասնիկ­
ների միջոցով, որոնք վարակ­
վածից անցնում են առողջնե­
րին։ Այդ երևակայական փոքրիկ
մասնիկները, ըստ նրա, օժտված
են իրենց վերարտադրելու կա­
րողությամբ։ Ֆրակաստորոյի
վարկածը մոտ է վարակիչ հի­
վանդությունների կենդանի հա–

48 I ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա Շ Խ Ա ՐՀՈ Ւ Մ |Ա շ4 . 2011


Click to View FlipBook Version