54-2018-4

ՀՀ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ¹ 4, 2018 թ.
ԱԶԳԱՅԻՆ ԱԿԱԴԵՄԻԱՆ
ԲՈԼՈՐԵՑ ԻՐ
75-ԱՄՅԱԿԸ

2

Հ­ Հ ԳԱԱ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ԵՎ
ԳԻՏԱԿՐԹԱԿԱՆ ՌԱՀԱՂՈՐԴԱԿՑԱԿԱՆ
ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐԸ
ԿԵՆՏՐՈՆԸ՝ ԲԺՇԿՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ
ՈՐՊԵՍ ԱՌԱՋԻՆ
ՀԵՏԱԶՈՏԱԿԱՆ 54
ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆԻ
ՕՐԻՆԱԿ

24

ISSN 1829-0345

·Çï³Ñ³Ýñ³Ù³ïã»ÉÇ Ñ³Ý¹»ë
¹4, 2018 Ã.

Լրատվական գործունեություն 2

իրականացնող` ՀՀ ԳԱԱ նախագահություն 2 ՀՀ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱԶԳԱՅԻՆ

Նախագահ` Ռ. Մարտիրոսյան ԱԿԱԴԵՄԻԱՆ ԲՈԼՈՐԵՑ ԻՐ
75-ԱՄՅԱԿԸ
Պետական գրանցման
ԱԼԲԵՐՏ ԽԱՌԱՏՅԱՆ
վկայականի համարը` 03Ա055313 ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի 75-ամյակին
նվիրված հոբել յանական միջոցառումների անդրադարձ:
Տրված` 28.06.2002 թ.
10 ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ԱԼՓԻԱՐ. ԻՐ
Գլխավոր խմբագիր` Կիրակոսյան Ա.
ԺԱՄԱՆԱԿԻՆ ՀԱՅՏՆԻ ԵՐԳԻԾԱԲԱՆԸ
Գլխավոր խմբագրի
ԱԼԲԵՐՏ ԽԱՌԱՏՅԱՆ
տեղակալ` Սուվարյան Յու.
Մեծ երգիծաբանի՝ Հ. Ալփիարի կենսագործունեությունը:
Բաժինների խմբագիրներ` Պապոյան Ա., ¸³Ý³·áõÉ յան ¶.
18 §­ ԲԱԶՄԱՎԵՊԸ¦՝ ՀԱՅԿԱԿԱՆ
Խառատյան Ա., Սիմոնյան Ս.
ՀՆԱԳՈՒՅՆ ՀԱՆԴԵՍ
Գործադիր տնօրեն` Սարգսյան Ա.
ԱՐՄԵՆ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ
Պատասխանատու Հայ պարբերական մամուլի սկզբնավորումը:
Ամենաերկարակյաց հայ հանդեսի՝ «Բազմավեպ¦-ի ընթացքն
քարտուղար` Վարդանյան Ն. ու բովանդակությունը:

Տեխնիկական 24 Հ­ Հ ԳԱԱ ԳԻՏԱԿՐԹԱԿԱՆ

խմբագիր` Կիրակոսյան Ա. ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԿԵՆՏՐՈՆԸ՝ ՈՐՊԵՍ
ԱՌԱՋԻՆ ՀԵՏԱԶՈՏԱԿԱՆ
Համակարգչային ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆԻ ՕՐԻՆԱԿ

օպերատոր` Հովհաննիսյան Ք. ԱԼԲԵՐՏ ՍԱՐԳՍՅԱՆ
Հետազոտական համալսարանի գաղափարը հայ
Դիզայներ` Օհանջանյան Ա. իրականության մեջ. ՀՀ ԳԱԱ Գիտակրթական միջազգային
կենտրոնի ներուժն ու փորձը ՀՀ կրթական համակարգում:
Թարգմանիչ` Սարգսյան Մ.
36 ՕՊՏԻԿԱԿԱՆ
Համարի
ՄԱԳՆԻՍԱՉԱՓՈՒԹՅՈՒՆ
պատասխանատու` Կիրակոսյան Ա.
ԱՐԱՄ ՊԱՊՈՅԱՆ
Ստորագրված է Գիտահետազոտական համակարգչային ցանցի ստեղծում,
զարգացման և ընդլայնման գործընթացները ՀՀ-ում:
տպագրության` 01.11.2018
§Գիտության աշխարհում¦-Ç Ëմբագրական
խորհրդի կազմը`

Ադամյան Կ., Աղալով յան Լ., Աղասյան Ա.,
Այվազ յան Ս. (ՌԴ), Գալստյան Հ., Եսայան Ս. (ԱՄՆ),
Թավադյան Լ., Հարությունյան Հ., Հարությունյան Ռ.,
гñáõÃÛáõÝÛ³Ý ê., Համբարձ­ ումյան Ս., Հովհաննիսյան Լ.,
Ղազարյան Էդ. (հիմնադիր խմբագիր), Ղազարյան Հ.,
Մար­տիրոսյան Բ. (ՌԴ), Մելքոնյան Ա., Ներսիսյան Ա.,
Շահինյան Ա., Շուքուրյան Ս., Ջրբաշյան Ռ., Սեդրակյան Դ.,
êÇÙáÝÛ³Ý ².

ÊÙµ³·ñáõÃÛ³Ý Ñ³ëó»Ý՝

سñß³É ´³Õñ³ÙÛ³Ý 24 ¹,
ÐÇÙݳñ³ñ ·Çï³Ï³Ý ·ñ³¹³ñ³ÝÇ ß»Ýù, 9-ñ¹ ѳñÏ,
лé.՝ +374 60 62 35 99, ý³ùë՝ +374 10 56 80 68
e-mail: [email protected]

§¶ÇïáõÃÛ³Ý ³ß˳ñÑáõÙ¦ ·Çï³Ñ³Ýñ³Ù³ïã»ÉÇ
ѳݭ­¹»ëÁ ëï»ÕÍí»É ¿ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý ¨ ÐÐ ¶²²
ݳ˳·³ÑáõÃÛ³Ý áñáßٳٵ:

îå³ù³Ý³ÏÁ՝ 500 ûñÇݳÏ:

̳í³ÉÁ՝ 64 ¿ç:

¶ÇÝÁ՝ å³Ûٳݳ·ñ³ÛÇÝ:

Ðá¹í³ÍÝ»ñÇ í»ñ³ïåáõÙÁ Ñݳñ³íáñ ¿ ÙdzÛÝ
ËÙµ³·ñáõ­ÃÛ³Ý ·ñ³íáñ ѳٳӳÛÝáõÃÛ³Ý ¹»åùáõÙ:
ػ絻ñáõÙÝ»ñÇ ¹»åùáõ٠ѳݹ»ëÇÝ ÑÕáõÙÁ å³ñ­­
ï³­¹Çñ ¿: ÊÙµ³·ñáõÃÛáõÝÁ ÙÇßï ã¿, áñ ѳٳ­
ϳñÍÇù ¿ Ñ»ÕÇݳÏÝ»ñÇ Ñ»ï: ÊÙµ³·ñáõÃÛáõÝÁ å³­
ï³ë˳ݳïíáõÃÛáõÝ ãÇ ÏñáõÙ ·áí³½¹³ÛÇÝ ÝÛáõ­Ã»ñÇ
µáí³Ý¹³ÏáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ:

10

44 ՀԱԿԱՕՔՍԻԴԱՆՏՆԵՐԻ ԴԵՐՆ ՈՒ 18
ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ
24
ԴԱՎԻԹ ՊԻՊՈՅԱՆ, ՄԵԼԻՆԵ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ  36
Սննդային հակաօքսիդանտների կենսաբանական
նշանակությունը:

48 ­ՍՏԵՓԱՆ ՂԱՄԲԱՐՅԱՆ

ՍԵՐԳԵՅ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ, ՌՈՄԻԿ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

Հայ մեծանուն քիմիկոս, պրոֆեսոր Ս. Ղամբարյանի
կենսագործունեությունը:

54 ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ԵՎ
ՀԵՌԱՀԱՂՈՐԴԱԿՑԱԿԱՆ
ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐԸ
ԲԺՇԿՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ

ԳԱԳԻԿ ԿԻՐԱԿՈՍՅԱՆ
Հեռաբժշկությունն այսօր. հեռաբժշկական ցանցային
համակարգը:

60 2017 ԹՎԱԿԱՆԻ ՏԱՍԸ ՆՈՐ
ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐԸ

­Թարգ­մա­նիչ՝ Մ­ ԵԼ­ Ի­ՆԵ ­ՍԱՐԳՍ­ՅԱՆ

Նոր տեխնոլոգիաները նավաշինությունում։

54 60

44

ՀՀ ԳԱԱ - 75

ՀՀ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ
ԱԶԳԱՅԻՆ ԱԿԱԴԵՄԻԱՆ

ԲՈԼՈՐԵՑ ԻՐ
75-ԱՄՅԱԿԸ

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 2018 թ. հոկ­տեմբ­եր­ի 17-ին մեկ­ Հոկտ­ եմ­բե­րի 18-ին Ա­լեքսանդր
նարկ­ եց­ ին ՀՀ գի­տությ­ ուն­ներ­ ի ազ­ Ս­պենդ­ իար­յան­ ի անվ­ ան օ­պեր­ ա­յի և
գա­յին ա­կադ­ եմ­ իա­յի հո­բել­յ ա­նակ­ ան ­բա­լետ­ ի ազ­գայ­ ին ա­կադ­ եմ­ իա­կան
միջ­ ոց­ ա­ռում­ն եր­ ը: ­Հանդ­ ի­սավ­ որ նիս­ թատ­րոն­ ում տեղ­ ի ուն­ եց­ ավ հոբ­ ել­յա­
տի ժա­ման­ակ ՀՀ ԳԱԱ-ին շնոր­ նակ­ ան նիստ, ո­րի ըն­թացք­ ում կա­յա­
հավ­ ո­րե­ցին Բ­ ել­ առ­ ու­սի, Մ­ ոլ­դով­ այ­ ի, ցավ վաս­տա­կա­շատ գիտն­ ա­կանն­ ե­
Ղրղզստ­ ան­ ի, Լ­ ատվ­ իա­յի, Լ­ իտվ­ այ­ ի, րի պարգ­ևատրմ­ ան ար­ ար­ ո­ղությ­ ուն:
Էստ­ ո­նիա­յի, ­Տաջ­ իկս­տա­նի, Ս­լով­ են­ իա­
յի, ­Չե­խիայ­ ի, Ռ­ ուս­ աստ­ ան­ ի, Վ­րաստ­ ա­ ՀՀ ԳԱԱ 75-ամյ­ա­կի առթ­իվ գի­
նի, Մ­ եծ Բր­ իտ­ ա­նիա­յի, Ուկր­ աին­ ա­յի տա­կան նվաճ­ ում­ն ե­րի և ­գի­տութ­յան
պատ­վիր­ ակ­ ութ­յուն­նե­րի ղե­կա­վար­ զար­գացմ­ան համ­ար ՀՀ ԳԱԱ նա­
ներ­ ը, Եվր­ ոպ­ ակ­ ան երկր­նե­րի ակ­ ա­ խա­գահ ­Ռադ­ իկ ­Մարտ­ ի­րոսյ­ անն ար­
դե­միա­նե­րի ընկ­ եր­ ակ­ցությ­ ան (ALLEA) ժա­նաց­ ավ Մ­ ոլդ­ ո­վայ­ ի և Ուկ­րաի­նա­յի
փոխ­նախ­ ա­գահ Գր­ ե­հեմ Ք­ ե­յը, միջ­ ազ­ Գիտութ­յուն­նե­րի ակ­ ա­դեմ­ իա­ներ­ ի ոս­
գայ­ին ICRANet ցանց­ի տնօ­րեն Ռ. կե մե­դալն­ ե­րի, ՀՀ ԳԱԱ փոխ­նա­խա­
­Ռուֆ­ֆի­նին, ԱՊՀ գործ­ ա­դիր կոմ­ ի­տեի գահ Յ­ ուր­ ի ­Շուք­ ուր­յան­ ը՝ Բ­ ե­լա­ռու­սի
նախ­ ա­գահ Ա­գի­բայ Ս­մա­գու­լո­վը, Եվր­ ո­ ­Գի­տութ­յուն­նե­րի ա­կադ­ եմ­ իա­յի ոս­կե
պա­կան ա­կադ­ եմ­ իայ­ ի փոխն­ ախ­ ա­գահ մեդ­ ա­լի:
Օ­լե Պ­ ե­տեր­սոն­ ը:

2

ՀՀ ԳԱԱ - 75

ՀՀ վար­չա­պե­տի լուծ­ման ամ­ են­ ա­կարև­ որ գոր­ծի­քը ՀՀ նա­խա­գահ Ար­մեն ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
պաշ­տո­նա­կա­տար մարդկ­ այ­ին միտքն է, որ անս­ ահ­ ­Սարգս­յա­նի ե­լույ­թից
­Նի­կոլ ­Փա­շին­յա­նի ման է: ­Դա նշան­ ակ­ ում է, որ մեզ­
շնոր­հա­վո­րա­կան խոս­քից նից յուր­ ա­քանչյ­ ուր­ ի, յուր­ ա­քանչ­ ­Կար­ իք ուն­ ենք և պ­ արտ­ ա­վոր
յուր պե­տությ­ ան, յուր­ աք­ անչյ­ ուր ենք ընդլ­ այն­ ել ակ­ ադ­ ե­միայ­ ի
­Մենք ուզ­ ում ենք Հ­ ա­յաս-­ ոլ­որ­տի առջև բացվ­ած են ան­ կապ­ եր­ ը միջ­ ազգ­ ա­յին գի­տահ­ ե­
տ­ ան­ ը դարձն­ ել նույնպ­ ի­սի տեխ­ սահմ­ ան հնա­րավ­ ո­րութ­յուն­ներ և տա­զոտ­ ա­կան բոլ­ որ կենտր­ ոն­
նոլ­ ոգ­ իակ­ ան առ­ աջ­ ա­տար երկ­ իր, հ­ ույս ուն­ ենք, որ կկա­րող­ ա­նանք նե­րի հետ: ­Մենք պետք է լի­նենք
ինչ­պիս­ ին էր այն ԽՍՀՄ տար­ ի­ օգ­տա­գոր­ծել այդ ան­սահմ­ ան մի­ջազգ­ այ­ ին գիտ­ ակ­ ան գոր­
ներ­ ին: Դր­ ա հա­մար մենք ուն­ ենք հնա­րավ­ որ­ ութ­յունն­ եր­ ը: ծըն­թացն­ ե­րի մաս, հա­մահ­ ունչ
ա­մեն­ ակ­ ար­ևո­րը՝ մարդկ­ այ­ ին լին­ ենք ժա­մա­նա­կի պա­հանջ­
նե­րու­ժը, մարդ­ իկ, ովք­ եր կրում ներ­ ին: ­Համ­ ագ­ որ­ծակց­ ութ­յու­նը
են այդ գի­տել­իք­ ը, կա­րող են փո­ պետք է լին­ի ի­րա­կան ծրագ­
խան­ցել այն, և ­կար­ևո­րը՝ ա­վան­ րեր­ ի շուրջ, համ­ աշ­խար­հայ­ ին
դույթ­ներ, ո­րոնք կապ­ված են բո­լոր կենտ­րոնն­ ե­րի հետ:
ԳԱԱ գոր­ծուն­ եութ­յան հետ: ­Մեծ
հույս ու­նենք, որ Հ­ ա­յաստ­ ա­նի Գ­ իտ­ ությ­ ան հան­դեպ վե­
գիտ­ ությ­ ուն­ ը, կառ­ ա­վար­ ությ­ ու­ րա­բեր­մուն­քը պետք է սկսվի
նը և հ­ անր­ ութ­յունն այս հարց­ ի կրթակ­ ան օջ­ ախ­ ից: Կր­թա­կան
շուրջ յու­րօր­ ի­նակ կոնս­ են­սուս համ­ ակ­ ար­գը, բաց­ ի դա­սա­կան
կձևավ­ ո­րեն և ՀՀ-ում նոր տեխ­ կրթութ­յուն տալ­ուց, պետք է
նո­լոգ­ իա­կան առ­ աջ­ ընթ­ աց, նոր ծառ­ ա­յի եր­ իտ­ աս­ արդն­ ե­րի կա­
տեխն­ ո­լոգ­ իակ­ ան հե­ղափ­ ոխ­ ութ­ րո­ղությ­ ուն­նե­րի բա­ցահ­ այտմ­ ա­
յուն իր­ ա­կա­նաց­նե­լու հնա­րա­վո­ նը և նր­ անց կապ­ ի իր­ ենց ապ­ ա­
րությ­ ուն կստեղծ­ են: գա գի­տակ­ ան գոր­ծուն­ եութ­յան
հետ: ­Կարծ­ ում եմ, որ ակ­ ադ­ ե­
Մ­ ենք հա­վա­տում ենք, որ բա­ միան ին­քը պետք է վաղ շրջա­
ցար­ձա­կա­պես բո­լոր խնդիրն­ ե­րի նից նպաստ­ ի այն եր­ իտ­ ա­սարդ

3

ՀՀ ԳԱԱ - 75

գիտ­ ա­կան կադ­րեր­ ի պատ­ հան­րա­հայտ ար­ևե­լագ­ ետ, ակ­ ա- բե­րում­ն եր ու­նե­ցած ա­կա­նավ­ որ
րաստմ­ ա­նը, ով­քեր ա­պագ­ ա­յում ­դեմ­ իկ­ ոս Հ. Օր­բե­լին: Ա­կա­ գիտ­նա­կանն­ ե­րին: Մր­ցա­նա­կա­
դառ­նալ­ ու են ա­կա­դեմ­ իակ­ ան դե­միայ­ ի հիմ­ն ա­դիր կազմ­ ում բաշ­խութ­յան նպա­տակն է՝ հա­
համ­ ա­կարգ­ ի մաս: Եվ, ընդ­ ընդգրկվ­ եց­ ին գի­տությ­ ան տար­ վերժ­ աց­նել Վ. ­Համ­բար­ձումյ­ ա­նի
հան­րապ­ ես, գիտ­ ակրթակ­ ան բեր բնագ­ ավ­ առն­ ե­րի 23 ան­վան­ ի հիշ­ ա­տա­կը, աշխ­ արհ­ ին ներ­
հա­մա­կարգ­ ը մե­զա­նում օպտ­ ի­ գիտն­ ա­կան­ներ: Հ. Օրբ­ ե­լին միա­ կայ­ աց­նել Հ­ ա­յաս­տա­նի գի­
մալ­ աց­ման և­ ինտ­ եգր­ աց­ման ժամ­ ա­նակ աշ­խարհ­ ահռ­չակ Էր­­ տությ­ ուն­ ը և նպ­ աս­տել նշված
կա­րիք ուն­ ի: մի­տա­ժի տնօր­ ենն էր և 1947 թ. գի­տա­կան ուղղ­ ութ­յուն­ներ­ ի
վեր­ ա­դար­ձավ Պ­ ետ­ եր­բուրգ: զարգ­ ացմ­ ան­ ը:

Ա­կա­դե­միայ­ ի նա­խագ­ ահ 1993 թ. Հ­ այ­ աս­տան­ ի ­գիտ­ ութ­-
ընտր­վեց հա­մաշխ­ ար­հա­յին յ­ ունն­ ե­րի ազ­գայ­ ին ա­կադ­ եմ­ իա­յի
ճան­ աչ­ման արժ­ ա­նա­ցած, կազ­ նախ­ ագ­ ահ է ընտրվ­ ել ճան­ աչ­
մա­կերպ­չա­կան փայ­լուն ու­նա­ ված պե­տակ­ ան գործ­ իչ, գի­
կութ­յունն­ եր­ ի տեր, ե­րի­տա­սարդ տութ­յան և ­գի­տա­կան ար­տադ­
Վ­ իկտ­ որ ­Համբ­ ար­ձումյ­ ան­ ը: Այս րությ­ ան անվ­ ա­նի կազմ­ ա­կերպիչ
ընտր­ ութ­յուն­ ը Հ­ այ­ աս­տան­ ի Ֆ­ ա­դեյ ­Տաճ­ ատ­ ի Ս­ արգս­յա­նը:
համ­ ար ուն­ եց­ ավ շատ կար­ևոր Ն­ ա­խագ­ ահ­ ի պաշ­տոն­ ը նա
նշա­նա­կութ­յուն՝ գի­տութ­յան հե­ ստանձ­նեց բարդ՝ Հ­ այ­ աստ­ ա­նի
տագ­ ա զար­գաց­ման հա­մար: Հ­ ան­րա­պետ­ ությ­ ան կազմ­ ա­վոր­
ման դժվա­րին ժա­մա­նակա-
Ակ­ ադ­ ե­միկ­ ոս Վ. ­Համբ­ ար­- շրջա­նում: 1991 թ. ­Խորհր­դա­յին
ձումյ­ ա­նի 46-ամյ­ ա ղե­կավ­ ար­

ՀՀ ԳԱԱ նա­խա­
գահ, ա­կա­դե­մի­կոս Ռ.
­Մար­տի­րոս­յա­նի ե­լույ­թից

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 75 տա­րին­ ե­րի ընթ­ ացք­ ում ման ժա­ման­ ա­կա­հատ­ված­ ում ­Միությ­ ան փլուզ­ ում­ ը ծայր­ ա­հեղ
Հ­ անր­ ապ­ ետ­ ութ­յան բարձ­րա­ Հ­ այ­ աս­տան­ ի գիտ­ ութ­յուն­ներ­ ի ծանր իր­ ա­վի­ճակ ստեղ­ծեց ինչ­
գույն գի­տա­կան կենտ­րոն­ ը ա­կադ­ եմ­ իան կայ­ ա­ցավ, ու­նե­ պես տնտե­սութ­յան, այն­պես էլ
դժվար­ ին և բ­ ով­ ան­դակ­ աշ­ ատ ցավ ծանր­ ակշ­ իռ ձեռքբ­ եր­ ում­ գիտ­ ությ­ ան ու մշա­կույ­թի բնա­
ու­ղի է անց­ ել, մեծ գի­տակ­ ան ներ, ա­ռա­ջա­տար դեր ստանձ­ գավ­ առ­ներ­ ում: Սկս­վեց տնտե­
նվա­ճում­ներ ձեռք բեր­ել, ար­ նեց Խ­ որհրդ­ ա­յին Մ­ իությ­ ան սութ­յան ան­կու­մը, խզվե­ցին
ժան­ ա­ցել հա­մաշ­խարհ­ այ­ ին ճա­ հան­րա­պետ­ ությ­ ունն­ եր­ ի ակ­ ա­ միջպ­ ետ­ ա­կան սերտ կա­պե­րը,
նաչ­ման: դե­միան­ ե­րի շարք­ ում, ճան­ ա­չե­ դա­դա­րեց ԽՍՀՄ հան­րապ­ ե­
լի դարձ­ ավ արտ­ ա­սահմ­ ա­նում: տությ­ ունն­ եր­ ի ա­կադ­ ե­միա­նե­րի
1935 թ. Եր­ևան­ ում բաց­վեց հա­մագ­ ործ­ ակ­ցութ­յուն­ ը:
ԽՍՀՄ Գ­ իտ­ ութ­յունն­ ե­րի ակ­ ադ­ ե­ 2009 թ. սահ­ման­վեց ­Վիկ­տոր
միա­յի հայ­կա­կան մասն­ աճ­յու­ղը ­Համբ­ արձ­ ում­յան­ ի անվ­ ան մի­ ­Գիտ­ ությ­ ուն­ներ­ ի ակ­ ա­դե­
(Արմ­ֆան), ո­րը ղե­կավ­ ա­րում էր ջազ­գայ­ ին մրցա­նակ, որը յու­ միա­յի առ­ աջ ծա­ռաց­ ել էին
անվ­ ան­ ի երկր­ աբ­ ան, ակ­ ա­դե­մի­ րաք­ անչյ­ ուր եր­կու տա­րին մեկ դժվա­րութ­յամբ ձեռք բերվ­ ած
կոս Ֆ. Յ­ ու. Լ­ևինս­ ոն-Լ­ ես­ ինգ­ ը: շնորհ­վում է աստղ­ ա­ֆի­զիկ­ այ­ ի հաջ­ ող­ ությ­ ունն­ երն ամր­ ապն­
և ­մաթ­ եմ­ ատ­ իկ­ այ­ ի բնագ­ ա­վառ­ դե­լու, խոր­ աց­նե­լու, գի­տությ­ ան
1943 թ. նո­յեմբ­ ե­րին, երբ շա­ ներ­ ում գիտ­ ա­կան խո­շոր ձեռք­ զարգ­ աց­ման արդ­ ի մար­տահր­ ա­
րուն­ ակվ­ ում էր ­Հայ­րե­նակ­ ան
մեծ պատ­ եր­ ազմ­ ը, ՀԽՍՀ կա­
ռավ­ ար­ ությ­ ան ո­րոշմ­ ամբ հիմ­-
ն­ ադր­վեց Հ­ այ­ աս­տան­ ի ­գիտ­ ութ-
յ­ ունն­ եր­ ի ակ­ ադ­ եմ­ իան: Ն­ ո­րա-
ստ­ եղծ ­Գի­տութ­յուն­նե­րի ակ­ ա­
դե­միա­յի նա­խա­գահ ընտրվեց

4

ՀՀ ԳԱԱ - 75

վերն­ եր­ ի ոգ­ ով ձեռ­նարկ­ ում­ն եր են հա­մաշ­խար­հա­յին գիտ­ ա­կան տի­տուտն­ եր­ ի գոր­ծուն­ եությ­ ան
կա­տար­ ել­ ու հիմ­ն ահ­ արց­ եր­ ը: Նշ­ հանր­ ությ­ ան կող­մից:
ված դժվա­րին ու բարդ խնդիր­ հիմ­ն ակ­ ան ուղ­ղությ­ ունն­ եր­ ից
ներ­ ի լուծ­ ու­մը պա­հան­ջում էր Հ­ ա­սա­րակ­ ութ­յան զարգ­ աց­
գի­տութ­յան բնագ­ ա­վառ­ ում ի­րա­ ման գործ­ ընթ­ աց­ ում գի­տությ­ ան՝ մե­կը ե­րիտ­ ա­սարդ կադ­րե­րով
կան­ աց­նել բազմ­ ակ­ ող­ման­ ի վե­ որ­պես ա­ռա­ջընթ­ ա­ցի հիմ­ն ա­կան
րափ­ ո­խում­ն եր, որ­ ոնք կնպաս­ գործ­ ո­նի դեր­ ը բարձր­ աց­նե­լու հետ­ ազ­ ոտ­ ակ­ ան աշխ­ ա­տանք­
տեին գիտ­ ութ­յան զարգ­ ացմ­ ան­ ը: նպատ­ ա­կով պետք է վե­րա­
նայվ­ են գի­տակ­ ան կազ­մակ­ եր­ նե­րի ապ­ ա­հո­վումն է:
Անկ­ ախ­ ութ­յան տա­րի­ներ­ ին պութ­յուն­ներ­ ի, պետ­ ութ­յան և
գի­տությ­ ան ա­նընդհ­ ատ թեր­ հ­ աս­ ա­րա­կութ­յան փոխ­հար­ ա­ ­Համ­ ակ­ ար­գի հիմ­ն ա­կան
ֆի­նան­սա­վո­րու­մը բաց­ աս­ ա­ բե­րությ­ ունն­ եր­ ը: Անկ­ ա­խությ­ ան
բար է ազդ­ ել նրա վե­րել­քի վրա: տա­րին­ ե­րի ընթ­ աց­քում ոչ միայն կադ­րա­յին պո­տենց­ իա­լը ձևա­
Մ­ ասն­ ագ­ իտ­ ակ­ ան ու­սում­ն ա­սի­ գիտ­ ութ­յան վարկ­ ի խիստ ան­
րութ­յունն­ եր­ ը ցույց են տվել, որ կում է նկատ­վում, այլև հան­ վոր­վում է բուհ­եր­ի և ԳԱԱ
եթ­ ե գի­տութ­յան ֆի­նան­սավ­ որ­ րա­յին գիտ­ ակ­ցութ­յան մեջ
ման չափ­ ը փոքր է ՀՆԱ 1 տո­ համ­ ա­ռոր­ են ներդր­վում է այն ու­սում­ն ագ­ իտ­ ա­կան կենտ­
կո­սից, ա­պա տվյալ երկր­ ի գի­ տես­ ա­կե­տը, թե Հ­ ա­յաս­տա­նում
տությ­ ուն­ ը չի կա­րող դրա­կան գիտ­ ա­կան հետ­ ա­զոտ­ ութ­յուն­ րոն­ ի շրջան­ ավ­ արտ­ներ­ ի հաշ­
ազ­դեց­ ությ­ ուն ուն­ ե­նալ նրա ներն արդ­յու­նա­վետ չեն, և
տնտես­ ութ­յան զարգ­ ացմ­ ան ­պետ­ ութ­յունն ի զոր­ ու չէ պահ­ վին: Ակ­ ա­դե­միան, որ­պես շա-
վրա, իսկ ին­քը՝ գի­տությ­ ուն­ ը, պա­նել և զ­ ար­գաց­նել դրանք:
աստ­ իճ­ ան­ աբ­ ար կմա­հան­ ա: հ­ ագրգիռ կողմ, ակտ­ իվ հա­մա­
Գ­ ի­տութ­յան ո­լորտ­ ի առջև
Կ­ ադ­րե­րի թվա­քա­նակ­ ը էա­ ծա­ռա­ցած առ­ աջն­ ա­հերթ խնդիր-­ գոր­ծակց­ ում է հան­րապ­ ետ­ ութ­
կան ու կտրուկ կրճատվ­ եց: Ե­թե ներ­ ից է գիտ­ ակ­ ան կադր­ եր­ ի
մինչև 1990 թ. հունվ­ա­րի 1-ի ե­րիտ­ ա­սարդ­ ացմ­ ան հար­ցը: յան առ­ աջ­ ատ­ ար բուհ­ եր­ ի հետ:
դրութ­յամբ ԳԱԱ համ­ ակ­ արգ­ ում Չն­ այ­ ած պետ­ ա­կան տարբ­ եր
աշխ­ ա­տում էր 7500 մարդ, ապ­ ա մա­կարդ­ ակն­ եր­ ում ընդ­ ունվ­ ած ­Վեր­ջին տա­րի­նե­րին էա­պես
առ 01.01.2018 թ. այն կիս­ ով չափ որ­ ո­շում­ն ե­րին ու ծրագ­րե­րին,
նվազ­ եց՝ 3750: եր­ իտ­ աս­ արդ կադր­ ե­րի համ­ ար բա­րել­ ավ­վել է ՀՀ ԳԱԱ միջ­ ազ­
գիտ­ ութ­յու­նը, այ­նու­ ամ­ են­ այն­ իվ,
­Համ­ ա­կար­գի գի­տաշ­խա­տող­ մնում է պակ­ աս գրա­վիչ, շա­րու­ գա­յին գիտ­ ակրթ­ ակ­ ան կենտր­ ո­
ներ­ ը, այն­ ու­ ա­մեն­ այ­նիվ, ան­կա­ նակ­վում է եր­ իտ­ ա­սարդ կադ­րե­
խութ­յան տա­րին­ եր­ ին գի­տութ­ րի ար­տահ­ ոս­քը գիտ­ ութ­յուն­ ից նի գործ­ ուն­ եութ­յու­նը: ­Կենտ­րո­նը,
յան տար­բեր բնագ­ ա­վառն­ եր­ ում այլ ոլ­ որտ­ներ, նաև ար­տեր­կիր:
ու­նե­ցել են լուրջ գիտ­ ակ­ ան ԳԱԱ բաժ­ անմ­ ունք­ներ­ ի և­ ինս­ այնպ­ ես կրթա­կան հաստ­ ատ­ ութ­
արդյ­ ունքն­ եր, որ­ ոնք ճա­նաչ­վել
յուն, բարձր վարկ­ան­իշ ուն­ի ոչ

միայն հանր­ ապ­ ետ­ ութ­յուն­ ում,

այլև ողջ տա­րած­ աշրջ­ ա­նում,

որտ­ եղ ուս­ ա­նել են ցան­կան­ ում

դիմ­ որդն­ եր՝ տար­ ա­ծաշր­ջա­նի ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018

երկր­ներ­ ից: Կ­ ենտր­ ոնն ու­սու­

ցումն ի­րակ­ ա­նաց­նում է աս­պի­

րան­տա­կան և մ­ ա­գիստ­րոս­ ակ­ ան

ծրագր­եր­ով: Այն իր ուս­ում­նա­

կան և գ­ ի­տա­կան ծրագ­րեր­ ով

կա­րող է դառն­ ալ հե­տազ­ ո­տա­

կան համ­ ալ­սա­րան:

­Մեծ­ ապ­ ես ակտ­ ի­վաց­ ել է

ակ­ ա­դեմ­ իա­յի մի­ջազ­գայ­ ին հա­

մագ­ ործ­ ակ­ցութ­յու­նը: ­Նոր պայ­

մա­նագր­ եր են ստոր­ ագրվ­ ել

5

ՀՀ ԳԱԱ - 75

­Ռուս­ աս­տա­նի ­Դաշն­ ութ­յան, երկր­ներ­ ից: Սփ­յուռ­քահ­ այ գիտ­ յան արդ­յուն­ ավ­ ե­տությ­ ան գնա­-
Լ­ իտ­վա­յի, Ռ­ ում­ ին­ իա­յի, Չ­ ի­նաս­- նակ­ ան­նե­րի հետ մեր գիտն­ ա­
տան­ ի հա­սա­րա­կա­կան գի­տութ­ կանն­ եր­ ի համ­ ագ­ որ­ծակց­ ութ­յու­նը հա­տում­ :
յուն­ներ­ ի, Հնդ­կաս­տա­նի գիտ­ ութ­ բազմ­ ազ­ ան է ու բազմաբ­նույթ: ԳԱԱ-ում ի­րակ­ ա­նացվ­ ող
յուն­նե­րի ակ­ ադ­ եմ­ իան­ եր­ ի հետ:
Հ­ ա­մատ­ եղ գի­տակ­ ան կա­ռույց­ ՀՀ ԳԱԱ համ­ ա­կար­գի գիտ­ ա­ բար­ ե­փո­խում­ն եր­ ի ծրագր­ եր­ ում
ներ են ստեղծ­վել ֆրան­սիակ­ ան կան ինս­տի­տուտ­ներ­ ը, կարև­ ո-­ նե­րառ­ված են բազ­մաթ­ իվ մի­
մի քան­ ի հա­մալս­ ա­րան­ներ­ ի և րե­լով պե­տությ­ ան տնտես­ ակ­ ան ջոց­ առ­ ում­ն եր, ինչպ­ ի­սիք են ներ­
մ­ եր՝ Ֆ­ ի­զիկ­ ա­կան հետ­ ազ­ ո­ և ս­ ոց­ իալ­ ա­կան կա­րիք­ներ­ ը քին կառ­ ուց­ված­քա­յին բար­ ե­փո­
տությ­ ուն­ներ­ ի, Երկ­րա­բան­ ա­կան բավարարման և գ­ իտ­ ե­լի­քի խում­ն ե­րը և­ օպտ­ ի­մալ­ ա­ցու­մը,
գիտությունների, Հն­ ագ­ իտ­ ությ­ ան հիմք­ ի վրա կառ­ ուցվ­ ող տնտե­ գի­տակ­ ան ուղ­ղութ­յուն­նե­րի և
և­ ազգ­ ագ­րութ­յան ինս­տիտ­ ուտ­ սութ­յան մեջ ներդ­րում­ն եր­ ի կա­ թ­ եմ­ ան­ եր­ ի ար­դիա­կա­նա­ցում­ ը,
ներ­ ի հետ: տարման կարևրությունը՝ ա­ռա­ կի­րառ­ ակ­ ան ուղղվ­ ա­ծությ­ ան
ջարկ­ ութ­յունն­ եր են ներկ­ ա­յացն­ ում աշխ­ ատ­ անք­ներ­ ի և գ­ ի­տա­կան
2018 թ. սկզբին ՀՀ ԳԱԱ ար­ ՀՀ կառ­ ավ­ ա­րութ­յուն: արդ­յունքն­ ե­րի առևտ­րայն­ աց­
տա­սահմ­ անյ­ ան ան­դամ­ն եր են ման ա­վել­ ա­ցում­ ը, գի­տությ­ ան
ընտր­վել 135 հայ­ ազգ­ ի հան­ 2017 թ. իր­ ակ­ ան­ աց­վել է հա­ և կրթութ­յան ինտ­ եգր­ ացմ­ ան
րահ­ այտ գիտ­նակ­ ան­ներ՝ 23 մ­ ակ­ ար­գի գի­տա­կան կազմ­ ա­ խո­րաց­ ու­մը, ­բարձր որ­ ա­կա­վոր­
կերպ­ ութ­յուն­նե­րի գործ­ ու­նեութ­ մամբ մասն­ ա­գետն­ ե­րի պատ­

րաստ­ ու­մը և­ այլն:

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018

6

ՀՀ ԳԱԱ - 75

Իր գո­յությ­ ան 75 տար­ ին­ ե­ հատ զարգ­ ա­ցող ALLEA հա­մայն­ չի ե­ղել: Այս հաս­տա­տութ­յունն ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
րի ընթ­ աց­քում Ա­կա­դեմ­ իան քի մի մասն է: ակ­ ան­ ա­տեսն է ե­ղել այնպ­ ի­սի
կուտ­ ակ­ ել է գի­տա­գործ­նա­կան պատմ­ ակ­ ան իր­ ա­դար­ձութ­յուն­
հսկա­յակ­ ան փորձ, արժ­ ան­ աց­ ել ՀՀ ԳԱԱ ինստ­ ի­տուտ­նե­րի և ներ­ ի, ո­րոնք իր­ ենց ազդ­ եց­ ութ­
է մի­ջազգ­ ա­յին գի­տա­կան հան­ գ­ ի­տահ­ ե­տա­զո­տա­կան կենտ­րոն­ յունն են թող­ել ոչ միայն այս
րութ­յան բարձր գհա­հատ­ ա­կա­ ներ­ ի ցու­ցա­հան­դե­սը մեզ ցույց ա­կադ­ եմ­ իայ­ ի, այլև եվր­ ո­պակ­ ան
նին: Ակ­ ա­դեմ­ իա­յի հա­մակ­ ար­ տվեց ­Հայ­ աս­տա­նում որ­ ակ­յ ալ և մայր­ցա­մաք­ ի, ընդ­հան­րա­պես
գում ձևավ­ որվ­ ել են բազ­մաթ­ իվ ­գե­րազ­ անց հետ­ ա­զոտ­ ությ­ ուն­նե­ ամ­բողջ աշ­խար­հի պատ­մութ­
գիտ­ ա­կան դպրոցն­ եր, ո­րոնք րի լայն շրջան­ ակ­ ը: Ձ­ եր ակ­ ադ­ ե­ յան վրա:
միշտ էլ պատ­վով են ներ­կա­ միան խթա­նում և­ ի­րակ­ ան­ աց­
յացր­ ել ­Հայ­ աստ­ ան­ ը մի­ջազգ­ ա­ նում է հիմ­ն ա­րար ու կիր­ առ­ ա­կան Այս ակ­ ա­դեմ­ իան վեր է հառ­
յին ասպ­ ա­րե­զում: հե­տա­զոտ­ ութ­յուն­նե­ր գի­տա­կան նել 1943 թ. նոյ­եմբ­եր­ին, այն
ո­լորտ­ ի տար­բեր բնագ­ ա­վառն­ ե­ ժամ­ ան­ ակ, երբ մայրց­ ա­մաքն
Հ­ ատկ­ ապ­ ես մեծ է ա­կադ­ ե­ րում, ինչ­պես նաև համ­ ակ­ ար­ ապր­ ում էր Երկր­ որդ համ­ աշ­
միայ­ ի հա­մա­կար­գող դեր­ ը հա­ գում է հետ­ ա­զո­տութ­յունն­ եր­ ը խար­հայ­ ին պատ­ եր­ ազմ­ ի տա­
յագ­ ի­տութ­յան, հաս­ ար­ ա­կակ­ ան Հ­ ա­յաստ­ ան­ ի ողջ տա­րած­քում՝ րի­նե­րը: Գ­րե­թե ե­րեք տասն­ ամ­
այլ հիմ­ն ար­ ար ու կի­րառ­ ակ­ ան, ավ­ ե­լի քան 35 գի­տա­կան հաս­ յակ ա­ռաջ ԽՍՀՄ-ի փլուզ­ ում­ ը
բնա­կան գի­տությ­ ունն­ ե­րի բնա­ տա­տությ­ ուն­ներ, 3700 գի­տաշ­ նույնպ­ ես ազ­դել է այս երկր­ի,
գա­վա­ռում: խա­տող, այդ թվում՝ 46 ակ­ ադ­ ե­ այս տար­ ած­ աշրջ­ ա­նի վրա՝
մի­կոս, 56 թղթակից անդամ: առ­ աջ­ աց­նե­լով քաղ­ աք­ ակ­ ան և
Եվ­րո­պա­կան երկր­նե­րի տնտես­ ա­կան անկ­ այ­ ու­նութ­յուն և
ա­կա­դե­միա­նե­րի ­Դուք ուն­ եք նաև տպավ­ ո­ դժվ­ ա­րությ­ ունն­ եր: Ան­շուշտ, ՀՀ
ըն­կե­րակ­ցութ­յան րիչ մի­ջազգ­ ա­յին շփում­ն ե­րի ԳԱԱ գիտ­ ա­կան աշ­խա­տանք­ ը
ցանկ, և­ու­րախ եմ՝ տես­նելով, ևս կ­րել է դժվար­ ությ­ ունն­ եր այդ
(ALLEA) փոխ­նա­խա­գահ որ դրանց­ից մե­կը իմ սեփ­ ա­ տար­ ի­ներ­ ին, սակ­ այն վեր­ջի­նիս
­Գ­րե­հե­մ Քեյի ե­լույ­թից կան ա­կադ­ եմ­ իա­յի՝ Է­դին­բուր­ հաջ­ ողվ­ ել է հաղ­թա­հա­րել այդ
գի ­Թա­գավ­ որ­ ա­կան Մ­ իութ­յան փուլ­ ը և հ­ աստ­ ա­տա­կա­մոր­ են
Մ­ ենք ALLEA-ում Հ­ այ­ աստ­ ա­նի հետ է: ա­ռաջխ­ ա­ղա­ցում­ն եր ձեռք բեր­ ել
Հ­ անր­ ապ­ ե­տությ­ ան գի­տությ­ ուն­ գի­տա­կան բոլ­ որ ոլ­ որտն­ եր­ ում:
ներ­ ի ազգ­ ա­յին ա­կադ­ ե­միան հա­ Ձ­ եր հա­ջո­ղությ­ ունն ամ­ ե­
մա­րում ենք այդ ըն­կեր­ ակ­ցութ­ նաազ­դեց­ իկն է, երբ հայ­ ացք Գ­ իտ­ ակ­ ան ակ­ ադ­ եմ­ իան
յան ճան­ աչ­ված և բ­ արձ­րար­ժեք ենք գցում վեր­ջին 75 տա­րի­ երբ­եք չի կորցր­ել իր կենս­ա­
ակ­ ա­դեմ­ իան­ եր­ ից մե­կը: ALLEA ներ­ ի ըն­թաց­քին: Հ­ այ­կա­կան կան դե­րը հայ հա­սար­ ա­կութ­
ցան­ցը բաղ­կա­ցած է 58 ակ­ ա­ ակ­ ա­դեմ­ իայ­ ի ու­ղին իր ներ­կա յան զար­գաց­ման և­ առ­ ա­ջըն­
դե­միա­նե­րից, որ­ ոնք ԵՄ տա­ նվա­ճում­ն ե­րով հանդ­ երձ, հարթ թա­ցի գործ­ ում՝ շնորհ­ իվ ձեր
րածք­ում կամ դրան­ից դուրս լուս­ ա­վոր ա­ռաջն­ որդն­ եր­ ի և
են: Մ­ ենք ներկ­ այ­ ացն­ ում ենք ն­ ախ­ ա­գահ­նե­րի, ի դեմս պրոֆ­ ե­
գի­տությ­ ան ա­կա­դե­միան­ ե­րը և սոր Օրբ­ ե­լու և 2006 թվակ­ ա­նից՝
­բո­լոր ոլ­ որտն­ եր­ ը՝ սկսած հաս­ ա­ ՀՀ ԳԱԱ ակ­ ա­դե­միկ­ ոս Ռ­ ադ­ իկ
րա­կա­կան և ­հում­ ան­ իտ­ ար գի­ Մ­ արտ­ իր­ ոսյ­ ան­ ի ջանք­ եր­ ի:
տութ­յունն­ եր­ ից մինչև բնա­կան
և ­կի­րա­ռակ­ ան գիտ­ ութ­յունն­ եր: Այս հաս­տատ­ ությ­ ունն օ­րի­
նակ է, թե ինչ­պես պետք է
­Ձեր հոյ­ ա­կապ հաս­տատ­ ութ­ հար­մարվ­ ել դժվար­ ութ­յունն­ ե­
յուն­ ը վեր­ջին հինգ տա­րի­նե­րի րին և­ ինչ­պես բար­ եփ­ ոխվ­ ել՝
ընթ­ աց­քում եղ­ ել է ALLEA ցան­ցի լավ­ ագ­ ույնս լու­ծել­ ու հա­սա­
լիի­րավ ան­դամ, և ­մենք ուր­ ախ րակ­ ութ­յան կա­րիքն­ ե­րը. այն
ենք, որ դուք և­այս պատմ­ ա­կան ջան­քեր է գոր­ծադ­րել, որպ­ ես­
հաս­տա­տութ­յու­նը, որտ­ եղ մենք զի պահ­պա­նի իր ա­ռանց­քայ­ ին
այս­ օր հավ­ աք­վել ենք, ա­նընդ­

7

ՀՀ ԳԱԱ - 75

գի­տա­կան ծրագր­ եր­ ը, պահ­ ­Մեր կազ­մա­կեր­պութ­յան ան­ լու համ­ ար, մի ապ­ ագ­ ա, որ­ ը,
դամ ակ­ ա­դե­միա­նե­րին միավ­ ո­ ես ու­րախ եմ ա­սելու, իս­կա­
պա­նի իր կար­ ող­ ությ­ ուն­ներ­ ը և­ րե­լով միասն­ ակ­ ան ցան­ցում՝ պես նե­րա­ռում է ­Հայ­ աստ­ ան­ ի
մենք ձգտում ենք հասն­ել գի­ ­Հանր­ ապ­ ետ­ ութ­յան գի­տությ­ ուն­
ընդլ­ այն­ ի մի­ջազ­գայ­ ին կապ­ երն տութ­յան զար­գացմ­ ան­ ը՝ միև­ նե­րի ազ­գայ­ ին ա­կա­դեմ­ իան:
նույն ժամ­ ա­նակ մնա­լով ան­
ու հա­մա­տեղ ջան­քե­րը, որ­ ոնք կախ քաղ­ ա­քա­կան, առևտ­րա­յին Այս ակ­ ա­դեմ­ իան կայ­ ու­
և ­գաղ­ ափ­ ար­ ա­կան շա­հեր­ ից: նությ­ ան և տ­ ոկ­ ու­նությ­ ան օր­ ի­
զոր­ ացն­ ում և­ ամ­րապնդ­ ում են նակ է թո­ղել, և ­մենք՝ բո­լորս,
­Մեր նպատ­ ակն է՝ անցյ­ ա­լի պատր­ աստ ենք սո­վո­րել­ ու նրա
մեր ուն­ ակ­ ությ­ ուն­ներ­ ը գի­տա­ ձեռք­բեր­ ումն­ եր­ ին նայ­ ել ժա­ պատ­մությ­ ուն­ ից և ­գիտ­ ակ­ ան
ման­ ակ­ ակ­ ից տես­ անկյ­ ու­նից՝
կան ջան­քեր­ ի ներգ­րավմ­ ան ա­վե­լի լավ ա­պագ­ ա կա­ռու­ցե­ ձեռք­բեր­ ումն­ եր­ ից:

և­ առ­ աջ­խա­ղացմ­ ան համ­ ար: Նյութը պատրաստեց
Ա. Խառատյանը
­Հայ­ աս­տա­նի Ազգ­ ա­յին ա­կադ­ ե­

միան պատ­մա­կան գանձ է, և­

ես անկ­ եղ­ծոր­ են հույս ու­նեմ, որ

այն շա­րուն­ ակ­ ել­ ու է վկա լի­նել

իր հիմ­ն ադրմ­ ան հա­մար նշվող

ա­վե­լի շատ հոբ­ ելյ­ ան­նե­րի:
Ս­ ակ­ այն գի­տութ­յան, փոր­

ձաքն­նությ­ ան և­ ապ­ աց­ ույց­նե­
րի վրա հիմն­ված գի­տե­լիքն­ ե­րի
ստեղծմ­ ան մար­տահ­րավ­ եր­նե­
րը ոչ միայն չեն վեր­ աց­ ել, այլև
փո­խա­կերպվ­ ել են՝ դառ­նալ­ ով
ա­վել­ ի բարդ և խրթ­ ին: Եվր­ ո­
պակ­ ան գիտ­ ա­կան ա­կա­դե­միա­
ներ­ ը չեն կա­րող դի­մա­կայ­ ել
դրանց, ե­րե մեկ­ ուս­ ի աշխ­ ա­տեն
միմյ­ ան­ցից. մի­ջազ­գայ­ ին գոր­
ծըն­կերն­ ե­րի հետ մեր հա­մագ­ որ­
ծակց­ ությ­ ու­նը շատ կարև­ որ է:

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018

8

Ի ԴԵՊ

Հա­մընդհ­ ան­ ուր տաք­ աց­ման նարկ­ ությ­ ան համ­ ար կա­ռա­վա­ նշված է կնոջ ա­նուն, ա­պա
արդ­յունք­ ում Եվր­ ոպ­ ա­յի լեռ­ րութ­յան սահ­մա­նած հարկ­ ա­յին այդ հոդ­վա­ծը 10 %-ով ավ­ ե­լի
նադ­ ահ­ ու­կա­յին հանր­ ա­ճա­նաչ արտ­ ո­նութ­յուն­ներ­ ի վեր­ աց­ ու­ քիչ են մեջբ­ ե­րում գո­րծըն­կեր­
սա­հու­ղի­ներ­ ում ձյուն­ ը հալ­վում մը, օր­ ա­կան թո­ղարկ­վում էր ներ­ ը, քան եթ­ ե ա­ռա­ջին հեղ­ ի­
է անգ­ ամ ձմռան­ ը: Հա­տուկ 900 էլ­ եկտ­րամ­ ոբ­ իլ: նա­կը տղամ­ արդ է:
«ձյան թնդա­նոթն­ ե­րի» մի­ջոց­ ով
ստացվ­ ող արհ­ եստ­ ակ­ ան ձյան Գան­գի ո­րոշ­ ա­կի կետ­ ում կի­ Ա­մե­նա­թան­կարժ­ եք դեղ­ ա­
շերտ­ ով մեկ քա­ռակ­ ուս­ ի կի­լո­ րա­ռել­ ով մագ­նի­սա­կան դաշտ՝ միջ­ ոցն աշխ­ ար­հում գե­նա­
մետր ծածկ­ ելն ար­ժե մոտ­ ավ­ ո­ ի­տալ­ աց­ ի բժիշկ­ներ­ ը նվա­զեց­ յին ճարտ­ ար­ ա­գիտ­ ութ­յամբ
րա­պես 1 մի­լիոն եվ­րո: նում են ախ­ որ­ժա­կը և­ արդ­ ստեղծ­ված «Գլ­ այ­բե­րա» պատ­
յունք­ ում բուժ­ ում են ճարպ­ ա­ րաս­տուկն է, որն ար­տադր­
Գեր­ման­ ա­ցի կլիմ­ ա­յա­բան­ կա­լում­ ը: Փո­փոխվ­ ում է նաև վում էր Հո­լանդ­ իայ­ ում 2014-
ներ­ ի տվյալ­նե­րով, մեկ տոնն­ ա հիվ­ անդ­ ի ա­ղի­ներ­ ի ֆլո­րան: 2016 թթ. և նախ­ ա­տես­ված էր
ած­խաթթ­ ու գա­զի ար­տան­ ե­ գեն­ ե­տիկ­ ա­կան հազվ­ ադ­ եպ
տումն ա­ռաջ­ ացն­ ում է Արկ­տի­ Չին­ աց­ ի օդ­ եր­ևու­թաբ­ անն­ ե­ հիվ­ անդ­ ութ­յան բուժմ­ ան հա­
կա­յի սառ­ցած­ ածկ­ ույ­թի 3 քա­ րը նշում են, որ ու­ժեղ կար­ մար, որ­ ի ժա­ման­ ակ ար­յան
ռա­կու­սի մետր­ ի հալ­ ում: կու­տի, ջրհե­ղեղն­ ե­րի, թայ­ մեջ ճարպ է կու­տակվ­ում:
ֆունն­ ե­րի և­ ու­րիշ ա­ղե­տալ­ ի Բուժ­ման մեկ շրջանն արժ­եր
Աս­պիր­ ի­նը կա­րող է մար­ բնակ­ ան եր­ևույթն­ եր­ ի հա­ 1 մի­լիոն դո­լար: Քան­ ի որ աշ­
ճախ­ ութ­յուն­ ը Չի­նաս­տան­ ում խար­հում միայն մեկ հիվ­ անդ է
դու օր­գա­նիզմ­ ում ժամ­ ան­ ա­ 1961 թ.-ից մինչև 2010 թ. ա­ճել կա­րո­ղա­ցել վճար­ ել բուժ­ման
է գրե­թե եր­կու անգ­ամ: Այս համ­ ար, պատ­րաստ­ ուկ­ ի ար­
կա­վոր­ ա­պես դա­դար­ եց­նել հան­գա­մանք­ ը կա­պում են հա­ տադր­ ութ­յուն­ ը դա­դար­ եց­վել է:
մընդ­հա­նուր տա­քաց­ման և
շուրջ 60 գե­ներ­ ի գոր­ծո­ղութ­ Չի­նաս­տան­ ում օդ­ ի աղտ­ ոտ­
ման բարձր մակ­ արդ­ ակ­ ի հետ:
յու­նը: Այս փաստն ապ­ ա­ցուց­ ել Կա­նա­դա­յի՝ որ­պես պե­
Աստ­ղա­գի­տությ­ ան ո­լոր­ տութ­յան գոյ­ ութ­յան 150-ամ­
են ԱՄՆ-ի Դյ­ ուկ­ ի համ­ ալ­սա­ տի 150 հա­զար գիտ­ ակ­ ան յակ­ ի առ­թիվ թո­ղարկվ­ ել է 3
հոդվ­ ածն­ ե­րի վերլ­ ու­ծութ­յուն­ ը միլ­ իոն 2-դոլ­ ար­ ան­ ոց մետ­ ա­
րա­նի բժիշկն­ ե­րը: ցույց է տվել, որ ե­թե հե­ղի­ ղադր­ ամ, որ­ ը մթությ­ ան մեջ
նակ­ներ­ ի ցան­կում առ­ ա­ջին­ ը լույս է արձ­ակ­ում: Դ­րա վրա
Փորձ­ ա­րար­ ակ­ ան ներ­զա­ պատ­կեր­ված է դեպ­ ի հյու­սի­
տա­բան­ ութ­յան (էնդ­ ոկ­րին­ ո­ սա­փայլ լող­ աց­ ող կա­նոե:
լոգ­ իա­յի) ինս­տիտ­ ուտ­ ի գեր­
մա­նաց­ ի հետ­ ա­զո­տողն­ ե­րի Ա­մեր­ ի­կա­ցի ծխող­ներ­ ի ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
տվյալ­ներ­ ով՝ լյարդ­ ի քաղցկ­ ե­
ղի ռիսկ­ ի հիմ­ն ա­կան գոր­ծո­նը շրջա­նում կատ­ ար­ված հար­
սննդի մեջ սել­են­ ի պա­կասն է:

ցու­մը ցույց է տվել, որ նրանց

Չին­ ա­կան BYD ընկ­ ե­րութ­ ըն­դամ­են 8 %-ն­է ծխում հա­
յունն է­լեկտր­ ա­մո­բիլ­ներ­ ի խո­
շոր­ ա­գույն արտ­ ադր­ ողն է ճույ­քով: Ծ­խողն­ ե­րի 81 %-ը
աշխ­ ար­հում: Օ­րա­կան ար­
տադր­վում է 500 մե­քե­նա: զղջում է՝ գիտ­ ակց­ ել­ ով, որ
Սակ­այն մինչև տվյալ ձեռ­
տուրք է տալ­իս վատ սով­ո­
«Наука и жизнь», 2017, N 10.
րութ­յան­ը, իսկ 21 %-ը վստահ

չէ, որ ծխելն ի­րոք հա­ճույք է

պատճ­ ա­ռում, բայց թողն­ ել չի

ցան­կա­նում:

9

ԳՐԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ԱԼՓԻԱՐ.
ԻՐ ԺԱՄԱՆԱԿԻՆ
ՀԱՅՏՆԻ ԵՐԳԻԾԱԲԱՆԸ

ԱԼԲԵՐՏ ԽԱՌԱՏՅԱՆ

Պ­ ատմ­ ակ­ ան գիտ­ ությ­ ուն­նե­րի դոկտ­ որ, պրոֆեսոր,
ՀՀ ԳԱԱ թղթա­կից ան­դամ

XIX-XXդդ. արևմ­տահ­ այ եր­
գիծ­ ակ­ ան գրակ­ ա­

նությ­ ան մեջ հան­րա­

հայտ և­ անկրկ­նե­լի Հ­ ա­րությ­ ուն Սվ­ աճ­յա­նի, ­Հա­կոբ

­Պա­րոնյ­ ան­ ի, Եր­վանդ Օտ­յան­ ի, հա­մեմ­ ա­տա­բար պա­

կաս հայտն­ ի Ա­ռան­ձար­ ի (­Միս­ աք Գ­ ույ­ ումճյ­ ան) կող­

քին այս­օր որև­է այլ եր­գիծ­աբ­ան չի հիշ­վում կամ

գրե­թե չի հիշվ­ում: Մ­ ինչ­դեռ նրանք քաջ ծան­ոթ են

եղ­ ել իր­ ենց ժա­մա­նա­կակ­ ից ըն­թեր­ցող­ներ­ ին, հատ­

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹2. 2018 կապ­ ես մամ­ ու­լի (Կ. ­Պոլ­սի և Զմ­յուռն­ իա­յի) ըն­թեր­

ցողն­ եր­ ին, որ­ ոնց գրա­վում էր այդ եր­գիծ­ ա­բան­նե­րի՝

Հ. ­Հաճյ­ ան­ ի, Հ. Ալ­փիար­ ի, Վ. Փ­ ա­փազ­յ ան­ ի (Լ­ իլ­ ա), Ե.

­Թո­լա­յա­նի (Կ­ ավռ­ ոշ), Գ. Թ­ ո­րոսյ­ ան­ ի գրա­կան ան­ ու­

րան­ ալ­ ի տաղ­ անդն ու ստեղ­ծա­գործ­ ակ­ ան վարպ­ ե­

տությ­ ու­նը: Շ­ ատ դեպք­ ե­րում, և­ ոչ միայն բով­ անդ­ ա­

կա­յին, այլև ժանր­ այ­ ին իմ­ աստ­ ով, նրանց մեծ մաս­ ը

կրել է մեծն ­Պա­րոն­յա­նի ազ­դեց­ ութ­յու­նը, որ հաս­

կա­նալ­ ի է դառ­նում գրակ­ ան խո­շոր տաղ­ անդ­ներ­ ի

հարատևութ­յան բնա­կան­ ոն և­ անխ­ ու­սափ­ ե­լի ի­րո­

ղությ­ ամբ: Եվ սա­կայն նրանց՝ այդ հետ­ևորդ­ներ­ ի

ստեղծ­ ագ­ ործ­ ա­կան ար­ժեք­ ը շեշտ­ ակ­ իոր­ են բարձ­

10

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

րան­ում է, անգ­ամ մինչև ինք­ այլն: Իր ֆրան­սեր­ են երգ­ իծ­ ա­
պա­տումն­ ե­րը տպագր­ ել է նաև
նուր­ ույ­նութ­յան ա­ռանձ­նաց­ ող Կ. Պ­ ոլս­ ի օսմ­ ա­նե­րեն «­Քալ­ եմ»
(Գր­ իչ) զավ­ եշտ­ աթ­ եր­թում1:
չափ­ եր­ով, երբ հաշվ­ ի ենք առ­
Հ. Ալ­փիա­րը ստո­րագ­րել
նում, որ նրանք են իր­ենց ժա­ է Ռ­ ա­դամ­ ես, Քր­ իզ­ անթ­ եմ և
հն­ար­ա­վոր է՝ նաև այլ ծած­
մա­նա­կի և գ­ ե­ղար­վես­տակ­ ան կա­նունն­ ե­րով2: ­Մեզ են հա­
սել վեր­ ոհ­ իշ­յալ թեր­թե­րում և
մտայ­նությ­ ան արտ­ ա­հայ­տիչ­նե­ պ­ արբ­ եր­ ակ­ անն­ ե­րում տպագր­
ված նրա բազ­մա­թիվ ստեղծ­ ա­
րը: ­Հա­նի­րավ­ ի ան­տեսվ­ ած այդ գործ­ ութ­յունն­ ե­րը, ինչ­պես նաև
իր կեն­դա­նութ­յան ժա­ման­ ակ
երգ­ իծ­ ա­բան­նե­րի շարք­ ում իր տպագր­ված երգ­ իծ­ ակ­ ան գոր­
ծե­րի եր­կու ժո­ղո­ված­ ուն­ ե­րը:
ուր­ ույն եր­գի­ծա­կան մտած­ ե­լա­
Սկզ­բից իսկ ա­սենք, որ մեզ
կերպ­ ով ու գե­ղար­վես­տակ­ ան հայտն­ ի՝ Հ. Ալ­փիար­ ի բազմ­ ա­
թիվ երգ­ իծ­ ա­կան քրո­նիկ­նե­
ա­ռանձ­նա­հատ­կութ­յուն­նե­րով րում, երգ­ ի­ծակ­ ան զրույց­նե­
րում և­ երգ­ իծ­ ապ­ ատ­ ում­ն ե­րում
ա­ռա­ջին­ներ­ ից մեկ­ ը, ան­տար­ ա­ (նա գրում է ոչ մեծ ծա­վա­լի
գոր­ծեր, երբ­ եմն՝ բան­ աս­տեղ­
կույս, Հ­ ար­ ութ­յուն Ալփ­ իարն է: ծությ­ ուն­ներ) կա­տա­րե­լա­պես
բա­ցակ­ ա­յում է քաղ­ ա­քակ­ ան
­Գառ­նիկ Ս­տե­փան­յան­ ի սատ­ ի­րան: Այդ լիո­վին հաս­
կա­նա­լի է դառն­ ում, երբ նկա­
«­Կեն­սագ­րա­կան բա­ռար­ ա­ տի ենք առն­ ում, որ նա ստեղ­
ծա­գոր­ծել է նախ Աբդ­ ուլ
նում» հա­մա­ռոտ տրված են ­Համ­ իդ­ ի բռնա­կալ­ ակ­ ան, իսկ
այ­նու­հետև ե­րիտ­թուրք­ ակ­ ան
եր­գի­ծաբ­ ան­ ի կեն­սագր­ ութ­ գրաքնն­ ակ­ ան Արգ­ ո­սի հսկո­
ղութ­յան ներ­քո, ո­րոնք եր­
յունն ու ստեղծ­ ա­գործ­ ությ­ ան կուսն էլ հատկ­ ապ­ ես ա­չալ­ ուրջ
էին հսկում երգ­ ի­ծակ­ ան մա­
ո­րոշ կողմ­ ե­րը: Հ. Ալփ­ իար­ ը մուլն ու հրատ­ ա­րակ­ ութ­յուն­նե­ եր­գի­ծում­ ը հայ հա­սա­րակ­ ութ­
րը: Հ. Ալփ­ իա­րը նա­խընտր­ ում յան մեջ` դրա ժա­մա­նակ­ ավ­
(1864-1919) ծնվել է հայ տա­ է կենց­ ա­ղն իր ա­մե­նա­բազ­ րեպ­ ութ­յան դիրք­ եր­ ից: Ավ­ ե­
մազ­ ան դրսևոր­ ումն­ ե­րով, մի­ լաց­նենք նաև, որ նա գրում է
ղանդ­ներ­ ով այն­քան ա­ռատ ջին խա­վեր­ ի մարդ­կանց բար­ հաս­ ար­ ակ մարդ­կանց հան­
քերն ու բար­ ո­յակ­ ա­նությ­ ուն­ ը, դեպ ակնհ­ այտ հա­մակր­ անք­ ով
Զմ­յուռն­ իա­յում և­ ու­սում­ ը ստա­- բար­քեր­ ի ապ­ ա­կան­ ութ­յան և և­ աշխ­ ատ­ ավ­ ո­րակ­ ան խա­վեր­ ի
դր­ անք կրողն­ եր­ ի բա­ցահ­ այ­ սո­ցիա­լակ­ ան ան­բա­վա­րար­
ց­ ել Կ. ­Պոլ­սի հայկ­ ա­կան Ա­րամ-­ տում­ն ե­րը, կնոջ ազ­ ա­տագր­ վա­ծութ­յան կամ թշվառ­ ությ­ ան
ման հետ կապ­ված խնդիր­ կտրուկ ցուց­ ադ­րում­ն ե­րով,
յան և Շ­ ահ­նազ­ ար­յան դպրոց­ ներ­ ը և բ­ ուն այդ գա­ղա­փա­րի ո­րոնք, ին­չը և հ­ատ­ ուկ է առ­
հաս­ ար­ ակ նրա բոլ­ որ ստեղ­
ներ­ ում: Եր­գի­ծաբ­ ա­նը բավ­ ա­ 1 Տես Ստեփանյան Գ., Կենսագրական ծա­գործ­ ությ­ ունն­ եր­ ին, բնու­
բառարան, հ. Ա, Եր., 1973, էջ 56: թագրվ­ ում են տպա­վոր­ իչ ու
կան ժա­մա­նակ ապ­րել է եվ­րո­ խտացվ­ ած դարձ­ված­ներ­ ով,
2 Տես Հովակիմյան Բ. կտրուկ և­ անսպ­ ա­սել­ իո­ րեն
պակ­ ան երկրն­ եր­ ում (Ի­տա­լիա, սրամիտ եզ­րա­կաց­ ությ­ ուն­նե­
րով: Հ. Ալփ­ իար­ ի ստեղ­ծագ­ որ­
Ֆր­ անս­ իա, Անգ­լիա), որն իր ծութ­յան­ ը խորթ չեն ան­ եկդ­ ո­
տանմ­ ան սյու­ժեն­ ե­րը, ա­ռաջ­ ին
յու­րօր­ ի­նակ կնիքն է դրել նրա հա­յաց­քից ան­պատ­ եհ թվա­ցող
պատկ­ եր­նե­րը և­ ակն­ արկ­նե­
ստեղծ­ ա­գոր­ծութ­յան վրա, որ­- րը, ո­րոնք, սա­կայն, հե­ռու են
գռեհկ­ ությ­ ու­նից և ս­ ա­կավ բա­
տեղ հատկ­ ա­պես զգացն­ ել ցառ­ ութ­յուն­ներ­ ով մնում են
ան­կեղծ­ ութ­յան թել­ ադ­րած չա­
են տա­լիս ֆրան­սեր­ ենն ու փե­րի մեջ: ­Հարկ է նշել նաև
նրա գործ­ եր­ ում ա­մեն­ ուր­ եք
ֆրանս­ իակ­ ան գրա­կա­նությ­ ու­ հան­դի­պող ֆրանս­ ա­բա­նութ­

նը: Իր գրակ­ ան գործ­ ուն­ եութ- 11

յ­ու­նը նա սկսել է Ա. Արփ­ իար­

յա­նի խմբագ­րությ­ ամբ Կ.

­Պոլ­սում լույս տես­նող «Հ­ այ­- ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018

րե­նիք» լրագ­րում (1891-1896):

­Հե­տագ­ ա ստեղծ­ ա­գործ­ ական

կյան­քում աշխ­ ա­տակ­ցել է

արևմ­տահ­ այ բազ­մաթ­ իվ թեր­

թե­րի և ­հան­դեսն­ ե­րի՝ «Ար­

ևելյ­ ան մամ­ ուլ», «­Մաս­ իս»,

«Ս­ ու­րհանդ­ ակ», «Մ­ ան­զու­մեի

էֆք­յար» (հայ­ ատ­ առ օսմ­ ա­

նե­րեն՝ ­Կար­ծիքն­ եր­ ի շարք),

«­Հան­րա­գիտ­ ակ», «­Հայ գրա­

կան­ ությ­ ուն», «Ատ­րուշ­ ան» և­

ԳՐԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

յու­նը, ֆրանս­ եր­ են բա­ռե­րի ու և­ ընդ­հան­րաց­ված օ­րի­նակ­ ­Կամ՝ չար­ ամ­ իտ բամ­բաս­ ո­ղի
դարձվ­ ածն­ ե­րի առ­ ա­տութ­յու­նը, ներ: «Գ­ ում­գաբ­ ուց­ ի կի­նը»
որ սահ­ման­ ափ­ ակ­ ում է նրա քրո­նիկ­ ում բավ­ ա­կան սպա­ դի­մանկ­ ար­ ի վերջ­ ին վրձնա­
ընթ­ եր­ցողն­ եր­ ի սո­ցիալ­ ակ­ ան ռիչ տրված է աշ­խատ­ ա­վոր
շրջա­նակն­ եր­ ը, բայց և մ­յուս կնոջ սո­ցիա­լա­կան ու հոգ­ ե­ հար­վա­ծը՝ ոչն­չաց­նող սար­
կողմ­ ից, անգ­ ամ այդպ­ ի­սի կո­ բա­նա­կան նկար­ ա­գիր­ ը՝ գորշ
րուստ­նե­րով, հասկ­ ան­ ալ­ ի է կեն­ցա­ղով, նեղլ­ իկ առ­ օր­յա­ կազմ­ ով. «ինքզ­ ին­քը ճանչ­ցող
դառնում մի­ջին խա­վի կրթված յով և­ ու­րույն հե­տաքրքր­ ութ­
մարդ­կանց և մ­տավ­ ո­րակ­ ա­ յունն­ եր­ ով: Ալփ­ իար­ ը նրան ծա­ղիկ մը ա­նոր գեր­ եզմ­ ան­ ի
նութ­յան­ ը, որ­ ոնց հա­կումն­ ե­րը նայ­ ում է ան­չար հու­մո­րով՝
ֆրանս­ ե­րե­նի և ֆր­ անս­ իակ­ ան կնոջ կյան­քում հայտն­ ա­բեր­ ե­ վրա չի բու­սան­ իր»5:
գրակ­ ա­նությ­ ան նկատմ­ ամբ՝ լով ան­սով­ որն ու ծի­ծաղ­ ել­ ին:
այստ­ եղ, թվում է, կար­իք չկա Կ­ ան և ­հակ­ ոտնյ­ ա­ներ­ ը՝ քա­ Հ. Ալփ­ իար­ ը չվա­րա­նեց ծաղ­
ա­պաց­ ու­ցե­լու: Ալ­փիար­ ի երգ­ ղաք­ ի ­Բե­րա և Գ­ ա­տը գյուղ
ծանք­ն անս­ով­որ էր իր հա­ թաղ­ ա­մա­սեր­ ի հար­ ուստ կա­ րել­ ու ա­մեր­ իկ­ աբ­ ­նակ մեծ­ ա­հա­
մարձ­ ակ­ ությ­ ամբ՝ հատ­կա­պես նայք: Ն­րանք հե­ռաց­ել են հին
հայ քաղ­քեն­ ու և­ եր­ ես­պաշ­ բարք­ եր­ ից, բայց անշ­նորհք ու րուստ Հ. ­Թավ­շանճյ­ ան­ ին, ով
տի համ­ ար այն ընդ­ ամ­ ենն ան­ճա­րակ են նո­րի առջև, որ
ուն­ եր հրահր­ ող նշան­ ակ­ ութ­ նրանց դարձն­ ում է ծիծ­ ա­ղե­ իր դրամ­ ակ­ ան հնա­րա­վո­րութ­
յուն, բարձ­րա­ձայն ասվ­ ած մի լի ընդ­ օր­ ի­նակ­ ողն­ եր: «Բ­ ե­րա­ցի
բան՝ շշու­կախ­ ոս ու բամ­բա­ կի­նը,-գրում է Ալ­փիար­ ը,- երբ յունն­ ե­րը շփոթ­ ել էր ստեղ­ծա­
սաս­ եր հան­րությ­ ան ա­կան­ջին: հագվ­ ել­ ու կել­լե՝­ճեր­մակ­ եղ­ են­
Եվ այս հանդ­ ուգն և­ անմ­ եկ­ ին նե­րու մեծ հոգ կը տան­ ի. ի­րեն գոր­ծակ­ ան ձիրք­ ի հետ և գ­րա­
գրե­լաձ­ևով Ալ­փիար­ ի ստեղ­ ան­ անկ կուգ­ ա, որ փող­ ոց­ ին
ծա­գործ­ ութ­յու­նը տար­բերվ­ ում մեջ ան­պատճ­ առ պիտ­ ի իյն­ ա կան վարժ­ անք­ներ էր ա­րել
է իր ժամ­ ան­ ակ­ ակ­ ից երգ­ ի­ գլուխ­ ը վար և­ ոտք­ եր­ ը՝ վեր»:
ծա­բանն­ ե­րի՝ Ե. Թ­ ոլ­ ա­յան­ ի, Վ. «Բ­յու­զան­դիոն» թերթ­ ում: Իր
Փ­ ա­փազ­յ ան­ ի. Գ. Թ­ որ­ ոս­յա­նի Բ­ ե­րաց­ ի կան­ անց մեջ քիչ
և մյ­ ուսն­ եր­ ի ոճ­ ից՝ մեզ­ ա­ չեն այն­պիս­իք, որ «ֆրան­ հեր­թին, Հ. Թ­ ավշ­ անճ­յա­նը
նում ներ­մուծ­ ե­լով եվ­րոպ­ ա­ սե­րեն կը խո­սին զոր միայն
կան երգ­ ի­ծակ­ ան քրո­նի­կի խան­ ութ­պանն­ ե­րը կը հասկ­ նշել էր Ալ­փիա­րի «գրչի աղ­
գեղ­ ագ­ իտ­ ակ­ ան ըմբռ­նումն­ ե­ նան»: Սր­ անց դի­մանկ­ ար­ ը եր­
րը: Մ­յուս կողմ­ ից, թեմ­ ան­ ե­ գիծ­ աբ­ անն ամբ­ ող­ջաց­նում է տեղ­ ությ­ ուն­նե­րը», ո­րին ի պա­
րի և ­հե­րոս­ներ­ ի ընտ­րությ­ ան պա­րա­դոք­սալ դարձ­վա­ծով՝
մեջ Ալ­փիարն ա­նում է նույ­նը, «ու­զած ատ­ են­նին կը պա­ռավ­ տասխ­ ան, երգ­ ի­ծաբ­ ա­նը խոս­
ինչ մյուս հայ երգ­ ի­ծա­բանն­ ե­ նան»3: Ավ­ ե­լաց­նենք, որ Ալ­
րը՝ սկսած Հ. ­Պա­րոնյ­ ան­ ից: փիա­րը սի­րում է ար­տաք­ ի­նի տաց­ ել էր այ­սու­հետև միայն
Ն­րա քրո­նիկն­ եր­ ում ևս ­նույն և ­ներ­քին­ ի դա­սակ­ ան հա­կադ­
դեմ­քերն են՝ կանխ­ ա­կալ կա­ րությ­ ու­նը, նրա դատ­ ո­ղութ­ «մաք­ուր բան­եր գրել», պայ­
նայք, անհ­ ամ վար­ժապ­ ետ­ներ, յուն­նե­րը սեղմ են, հաճ­ ախ՝
կնա­մոլ քահ­ ան­ ա­ներ, ամ­բար­ ասույթի չափ խտացվ­ած. մա­նով,որ մեծ­ ա­հար­ ուստ­ ը
տավ­ ան հա­րուստն­ եր և­ այլն: «Վ­ արժ­ ա­պե­տը կառք նստե­
Եվ դարձ­յալ, իր մեծ նախ­ որ­ լու համ­ ար պետք է որ թաղ­ ին վճար­ ի Զմյ­ ուռ­նիա­յի ա­ռաջ­նոր­
դի նման, Ալ­փիա­րը ևս պտտ­ մեջ հար­ ուս­տի մը հու­ղարկ­ ա­
վում է Կ. Պ­ ոլ­սի թաղ­ ե­րում, վոր­ ութ­յուն­ ը տե­ղի ու­նե­նա»,- դար­ ան­ ի պարտք­ ե­րը՝ տա­սը
այն­տեղ հայտն­ ա­բե­րում իր գրում է նա իր մի քրոն­ ի­կում4:
հե­րոս­ ու­հի­ներ­ ին՝ տա­լով եր­ հազ­ ար ոսկ­ ու չա­փով6: Դր­ ա­
գիծ­ ա­կան բնութ­ ագր­ ի թարմ 3 «Հանրագիտակ», Կ. Պոլիս, 1908,
թիվ 31, էջ 470: նից հետ­ ո էր, որ «Մ­ ա­սի­սի»
12
4 Նույն տեղում, 1908, թիվ 30, էջ 456: խմբագ­ իր Տ. Ար­փիար­յա­նը

կտրուկ փո­խեց իր վեր­ աբ­ եր­

մուն­քը Հ. Ալ­փիա­րի հան­դեպ

(հա­վան­ ա­բար ոչ առ­ անց Հ.

­Թավշ­ անճ­յան­ ի հուշ­ ար­կումն­ ե­

րի)՝ քննադ­ ատ­ ե­լով Հ. Ալփ­ իա­

րի «վրան բաց» (անպ­ ատկ­ առ,

անբ­ ա­րո) գոր­ծե­րը, ո­րոնք,

իբր, «պատ­շաճ­ ությ­ ան սահ­

ման­նե­րը ոտ­նա­կոխ կը­նեին

բոլ­ որ­ ով­ ին»7:

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 Տ. Ար­փիար­յան­ ը, մինչ­

դեռ, դրան­ ից ա­ռաջ բո­լոր­ ո­

վին այլ, դրա­կան բնութ­ագ­

րեր էր տալ­իս Հ. Ալ­փիար­ին

և հ­ ա­ճա­խակ­ ի տպագ­րում

նրա գործ­ ե­րը՝ դրանք հա­մա­

րել­ ով կեն­սուր­ ախ, մար­դա­

մոտ և ս­րա­միտ: «­Մա­սի­սի» այլ

5 Նույն տողում, 1908, թիվ 35, էջ 535:
6 «Մասիս», Կ. Պոլիս, 1906, թիվ 12,
էջ 178:
7 Նույն տեղում, 1906, թիվ 11, էջ 163:

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

գրաքն­նադ­ ատն­ եր ևս բ­ արձր

էին գնահ­ ատ­ ում Ալփ­ իա­

րի երգ­ իծ­ ան­քի արժ­ ա­նիք­նե­

րը. Հ. ­Գազ­ անճյ­ ա­նը ընդգծ­ ում

էր դրա իր­ ա­պա­տում բնույթ­ ը,

իսկ Ռ. ­Սամ­ իկ­յ ա­նը (­Տո­մի­նո)

Ալփ­ իար­ ին հա­մար­ ում էր հայ

եր­գի­ծան­քի մեջ նոր դպրո­ցի

հիմ­ն ա­դիր, ու­րույն փի­լի­սոփ­ ա­

յութ­յուն դավ­ ա­նող, ո­րի շնոր­

հիվ կյանք­ ի տափ­ ակ­ ութ­յուն­

նե­րից ազդ­ված երգ­ իծ­ աբ­ ա­նը

կար­ ո­ղա­նում է մնալ ան­կեղծ

ու անս­ եթև­ եթ: Հ­ ե­տաքր­քիր

է, որ Հ. Պ­ ար­ոնյ­ա­նի և Հ. Ալ­

փիա­րի միջև զուգ­ ահ­ եռն­ եր

անց­կաց­նե­լիս Ռ. ­Սամ­ իկ­յ անն

առ­ անձն­ ացն­ ում է ա­ռաջ­ ի­նի

դաս­ ա­կա­նությ­ ու­նը, երգ­ ի­ծա­

կան կերպ­ ար­ներ ստեղծ­ ե­լու

մեծ կա­րող­ ությ­ ունն­ ե­րը, մինչ­

դեռ Ալ­փիար­ ը, նկա­տում է նա,

հպան­ցիկ և­ արդ­ իակ­ ան եր­գի­

ծաբ­ ան է, որ­ ի հե­րոսն­ եր­ ը որ­

քան էլ պա­տա­հակ­ ան, այս­ ու­

հան­դերձ, մնում են ընթ­ եր­ցո­ղի

մտա­պատ­կեր­ ում, որ­պես ցնո­

րակ­ ան, ծաղ­րակ­ ան և­ այ­լան­

դակ մարդկ­ անց ուրվ­ ագ­ծեր8:

Մ­ ի ո­րոշ ժամ­ ա­նակ Ալ­

փիա­րի «անբ­ ա­րո» զավ­ եշ­

տա­կան գոր­ծեր­ ի դեմ սկսված

արշ­ ավ­ ին միաց­ ավ Կ. Պ­ ոլս­ ի

«Հ­ ան­րա­գի­տակ» պար­բե­

րա­կան­ ը: Հ­ ա­վա­նաբ­ ար, այս

ա­մե­նը կապվ­ ում էր վեր­ջի­նիս

շուրջ խմբված երգ­ ի­ծաբ­ անն­ ե­ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018

րի անձն­ ակ­ ան հար­ ա­բե­րութ­

յուն­ներ­ ի, կամ ա­վե­լի շուտ՝

այդ­պի­սիք պարզ­ ել­ ու իր­ ո­ղութ­

յան հետ, որ հա­ճախ ավ­ արտ­

վում էր մոռ­ ա­ցութ­յան ենթ­ ա­

կա կսմթոց­նե­րով: Հ­ ա­մեն­ այն

դեպս, կարճ ժա­ման­ակ անց

«­Հան­րա­գի­տա­կը» փոխ­ եց իր

վեր­ ա­բերմ­ ունքն Ալ­փիա­րի

8 «Մասիս», 1904, թիվ 2, էջ 20, 1905,
թիվ 18, էջ 118-119:

13

ԳՐԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

նկատ­մամբ: Ն­րա հեղ­ ին­ ակ­ մոռն­ ար, ջոջ վա­ճա­ռա­կան մը ար­դեն ընդ­ ամ­ ե­նը մեկ քայլ է
ներ­ ից մե­կը, կար­ծեք, մեղմ­ ում եր­կու ժամ տևող խրա­տա­
էր բորբ­ ոքվ­ ած կրքե­րը, երբ կա­նով մը կը հոր­դո­րեր ինծ­ ի, մնում հասնելու ան­ եկ­դոտ­ այ­ ին
Ալ­փիար­ ին, Ե. ­Թո­լա­յա­նին և որ վրան բաց գրակ­ ա­նութ­յուն
Գ. ­Թոր­ ոսյ­ ան­ ին հա­մա­րում չըն­ եմ և կ­ իր­ ա­կի օ­րը… քե­ ոճ­ ի այն սպառն­ ալ­ ի­քին, երբ
էր գրա­կան նոր սեռ մշակ­ող­ նին կը շփո­թեր կնո­ջը հետ»10:
ներ, ո­րոնք ստեղ­ծում են «ժա­ «Բ­ ար­ ոյ­ ախ­ ոս­ներ­ ը» հոդվ­ ած­ ում գռեհկ­ ությ­ ուն­ ը մեր­կաց­վում
մանց­ ի գրա­կա­նութ­յուն»: ­Նա նա իր քննադ­ ատն­ ե­րին հա­կա­
ակնհ­ այ­տոր­ են պաշտպ­ ան­ ում դար­ձում էր «տիր­ ա­ցու» որ­ ա­ է գռեհ­կութ­յամբ և­այս է, որ
էր Ալ­փիար­ ին, երբ ա­ռարկ­ ում կում­ ով և ­հայտն­ ում, որ ճշմար­
էր նրա եր­գիծ­ ան­քի արժ­ ե­քը տութ­յան ցուց­ ադ­րում­ ը դեռևս ծայր­ ա­հե­ղությ­ ան էին հասց­
ժխտող «կեղծ­ ավ­ որ» քննա­ անբ­ ա­րո լի­նել չի նշա­նակ­ ում
դատն­ ե­րին: Ալփ­ իար­ ի պաշտ­ և­որ ինքն իր պարտքն է հա­ նում Ալ­փիար­ ի քննա­դատն­ ե­
պա­նությ­ ամբ «­Սուր­հան­դակ» մա­րում «ը­սել բա­ներ­ ը ինչ­պես
թերթ­ ում հանդ­ ես եկ­ ավ որ են և ­պատ­կեր­ աց­նել կյան­ րը, նրան հա­նիր­ ա­վի մեղ­ ադ­
գրող և հր­ ապ­ ա­րակ­ ախ­ ոս քը եղ­ ա­ծին պես»11:
Շ. Մ­ իս­ աքյ­ ա­նը՝ վեր­ ոհ­ իշ­յալ րե­լով ան­պատկ­ առ­ ութ­յան և
­Թավ­շանճ­յան­ ի քննադ­ ատ­ ութ­ Հ­ իր­ ա­վի, Ալ­փիա­րի երգ­ ի­
յամբ: Թ­ եև Ալփ­ իար­ ը երբ­ եմն ծանքն ուն­ ի ի­րապ­ ա­տում նկա­ ­ցի­նիզ­մի մեջ: Խն­դիր­ ը փա­կե­
«կփախց­ ու­նե անշն­ որհ տո­ րա­գիր: Գր­ ող­ ը պատկ­ ե­րում է
ղեր, կոպ­ իտ սրամտ­ ությ­ ուն­ զա­վեշտ­ ա­կան ամ­ են­ ա­տար­բեր լուց առ­ աջ մեջ­բեր­ ենք Ալ­փիա­
ներ, բայց իր ամբ­ ող­ջութ­յան իր­ ավ­ ի­ճակ­ներ, նրա սրամ­
մեջ ոչ թե «ան­ամ­ոթ է», այլ տութ­յու­նը տա­րած­վում է կեն­ րի մի զվարթ երկխ­ ո­սությ­ ուն­ ը,
բարձր­ արվ­ եստ և բ­ ա­րոյ­ ակ­ ան ցա­ղի, ինչ­պես և ­հան­րայ­ ին
գրող: Ժ­ ամ­ ա­նակ­ ին, ա­վե­ կյան­քի ամ­ ե­նատ­ ար­բեր ծալ­ ո­րը, կար­ծում եմ, անբ­ ար­ ո կա­
լացն­ ում է նա, անբ­ ա­րոյ­ ա­ քե­րում, հայտ­նաբ­ ե­րում ծի­
կա­նութ­յան մեջ էին մե­ղադ­ ծաղ­ ե­լին ու ծաղ­րել­ ին: Բ­ այց րող էր թվալ նրա մաքր­ամ­ոլ
րում Զ­ ո­լայ­ ին, Մ­ իր­բոյ­ ին, նաև՝ այդ ծաղ­րը հա­ճախ հանձն­
Գր. ­Զոհր­ ա­պին, «ո­րովհ­ ետև վում է առ­ օ­րեա­կան­ ութ­յան­ ը, քննադ­ ատն­ եր­ ին:
ա­նոնք կնոջ վրա խոս­ած են, նրան առ­ ա­վել հե­տաքրքր­ ում է
«բաց» գրած են, կյանք­ ը նկա­ զա­վեշտ­ ի նոր և թ­ արմ թիր­ ա­ «Եր­ եկ առտ­ ու ­Քոսթ­ իի մայ­
տած են այն­պես, ինչ­պես որ է, խը, քան ար­դեն ցուց­ ադ­րու­
առ­ անց ապ­ ուշ քո­ղար­կումն­ ե­ մից ընդհ­ ան­րությ­ ան հաս­նել­ ը, թին վրա կարգ­վե­լու մտադ­
րու, ա­ռանց ցա­վա­գար վեր­ ա­ ո­րին խան­գա­րում է «շտա­
պա­հումն­ եր­ ու»9: պող­ ա­կա­նությ­ ուն­ ը»: Եթ­ ե Հ. րությ­ ուն ու­նե­ցող մը՝ ծե­րու­նի
­Պա­րոն­յան­ ը եր­ ես­պաշտ­ ութ­
Ս­ ակ­ այն իր քննա­դատն­ ե­ յունն ու կեղծ­ ի­քը ցու­ցադ­ տոք­թոր­ ին.
րին ա­ռա­վել դիպ­ ուկ հար­ րում էր բա­րոյ­ ա­կան բարձր
ված­ներ­ ը հասցն­ ում էր ին­քը՝ ար­ժեք­նե­րի հա­մադ­րութ­յան -­ Մարդս քառ­ աս­ ու­նին զա­
Ալփ­ իար­ ը՝ միշտ մնա­լով իր մեջ՝ անկ­ախ այն բա­նից, ակ­
նա­խա­սիր­ ած ժանր­ ի սահմ­ ան­ նարկ­ ում էր այդ արժ­ եքն­ ե­ վակ կրնա՞ ուն­ ե­նալ, տոք­թոր:
նե­րում: Իր մանր­ ա­պա­տումն­ ե­ րի մա­սին, թե ոչ, Հ. Ալփ­ իար­ ը
րից մեկ­ ում ա­ռար­կութ­յունն­ երն այդ նույն ար­ ատն­ եր­ ի հաշ­ ի­վը - Ստ­ եպ:
ուղղ­ ել­ ով ար­դեն «գրագ­ ե­ մաք­րում է ծիծ­ ա­ղել­ ի փաս­տից
տի» հա­վակ­նութ­յուն ցու­ցա­ բխող զուտ տրամ­ աբ­ ան­ ութ­ -­ Հիս­ ու­նին:
բեր­ ող մի վաճ­ առ­ ա­կա­նի, նա յան սահմ­ ան­ներ­ ում: Այստ­ եղ­ ից
գրում է. «Պ­ ոլ­սո մեջ ան­գամ - Երբ­ եմն:
մը, շաբ­աթ ի­րի­կուն էր, չեմ 10 «Հանրագիտակ», 1908, թիվ 21, էջ
308: -­ Վաթ­սուն­ ին:
9 «Սուհանդակ», 1906, 15 մայիսի:
11 Նույն տեղում, թիվ 28, էջ 423: - Ե­թե տի­կին­ ը ուզ­ ե:
14
«Մ­ ա­սի­սում» Ալ­փիար­ ը

(Ք­րիզ­ ան­թեմ ծած­կա­նու­նով)

իր քրո­նիկն­ եր­ ը տպագ­րել է

«­Շոգ­մոգ մտա­ծում­ն եր» խո­

րագ­րի ներ­քո: Դ­րանք կամ

նո­րավ­ ե­պեր են, կամ իր­ ա­պա­

տում սյու­ժեն­ եր՝ մշա­կու­թա­

յին եր­ևույթն­ եր­ ի, մտա­վոր­ ա­

կանն­ ե­րի, պատր­ իարք­ ար­ ա­նի

և­ ազգ­ ա­յին այլ մար­մին­նե­րի

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 քննա­դատ­ ա­կան խայթ­ ոց­ներ,

բար­քեր­ ի եր­գի­ծակ­ ան գնա­

հա­տում­ներ և­այլն: 1907 թ.

վերսկ­սել­ ով այդ հանդ­ ե­սին իր

աշխ­ ա­տակց­ ութ­յուն­ ը, Ալփ­ իա­րը

շար­ ու­նակ­ ում էր պահպ­ ա­նել

առ­ օր­ եա­կա­նութ­յան հանդ­ եպ

իր հակ­վա­ծութ­յուն­ ը, զվարթ ու

սրա­միտ հու­մո­րը: ­Կի­նը և նր­ ա

բար­ ո­յա­կան կեր­պար­ ը, ըն­

տա­նիք­ ում և ­հաս­ ար­ ա­կութ­յան

մեջ նրա դիրքն ու պահվ­ած­

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

քը մնում են եր­գիծ­ աբ­ ան­ ի ու­ յամբս այդ դա­տին (ֆե­մի­նիզ­ կա­ռույց­ ը և ֆ­ ե­մին­ իզմ­ ը հեր­

շադ­րութ­յան կենտ­րոն­ ում: մի-Ա. Խ.) դեմ կը մա­քա­ռեի և քում է արդ­ են իսկ ըն­տա­նիք­ ում

­Քաղք­ ե­նի հայ ըն­տա­նի­քը և կ­ ը մաք­ ա­ռիմ՝ հա­մոզվ­ ած, որ և հ­անր­ութ­յան մեջ կնոջ վե­

­միջ­ ա­վայր­ ը կնոջ միջ­ ո­ցով բա­ ա­տով կին­ ը կը կորսնց­նե, քան րին աս­տի­ճան­ ի բաց­ աս­ ակ­ ան

ցա­հայտ­ ե­լու ե­ղա­նակ­ ը Ալ­ թե կը շահ­ ի իր շնորհ­ ին մեջ»13: դե­րի մտա­վախ­ ութ­յամբ, նրա­

փիա­րի նա­խա­սի­րած ձևեր­ ից Անկ­յալ հա­սա­րակ­ ա­կան նով, որ կի­նը, լի­նել­ ով բար­ ոյ­ ա­

է, որ, ի դեպ, նա ժառ­անգ­ ել է բար­քե­րի և դ­րա հետ միաս­ ին զուրկ հանր­ ությ­ ան արդ­յուն­քը,

հայ դաս­ ա­կան եր­գիծ­ անք­ ից բար­ ո­յակ­ ան արժ­ եք­նե­րի կո­ տղամ­ ար­դու հետ ի­րավ­ ա­հա­

(Հ. Սվ­ աճ­յան, Հ. ­Պար­ ոն­յան, Ե. րուս­տը աղ­ ե­տալ­ ի մի բան էր վաս­ ար­ ութ­յան պայմ­ ան­նե­րում,

Օտյան)՝ ներշնչ­ում­ներ գտնե­ թվում ­Զոհր­ ա­պին, ով կնոջ հոգ­ ա­վե­լի կար­ ա­գացն­ ի և­ իր, և

լով նաև ֆրանս­իակ­ան ժա­ ևոր գե­ղեցկ­ ությ­ ան մեջ և ն­րա տ­ղամ­ արդ­ ու, այս­ ինքն, ամ­բողջ

մա­նա­կակ­ ից գրակ­ ան­ ութ­յու­ միջ­ ոց­ ով ըն­տան­ ի­քի ու հաս­ ա­ հա­սար­ ակ­ ութ­յան կործ­ ա­նու­մը:

նից: Կ­ ա­նանց թեր­ ությ­ ունն­ ե­րի րակ­ ութ­յան պահպ­ ա­նությ­ ան Ֆ­ ե­մի­նիստ­ ակ­ ան սկզբունքն­ ե­

եր­գի­ծում­ ը և­ առ­հաս­ ա­րակ, վերջ­ին հանգր­վանն էր տես­ րը Ալ­փիար­ ը համ­ ար­ ում է ա­նի­

ըն­տա­նիք­ ի և կ­նոջ բարք­ եր­ ի նում: Փ­չաց­ ած բար­քեր­ ի անկ­ րակ­ ան­ ա­լի բանդ­ ագ­ ուշ­ անք,

երգ­ ի­ծա­կան ձևախ­ եղ­ ում­ն ե­ ման այնպ­ ի­սի վիհ­ ը՝ հա­սար­ ա­ որ­ի դեմ էլ նա ուղղ­ում է իր

րի սե­փակ­ ան պատ­կե­րա­ցում­ կակ­ ան կյանք­ ը, ո­րի մեջ եր­գիծ­ ակ­ ան սլաք­նե­րը:

նե­րը Ալ­փիար­ ին հասցն­ ում են գլխի­վայր կար­ ող էր նետ­վել Ալ­փիար­ ի գրչի տակ միջ­ ա­

այն եզ­րա­կաց­ ությ­ ա­նը, որ ֆե­ կին­ ը՝ ֆեմ­ ի­նիստն­ եր­ ի են­թադ­ վայ­րը շնչում է իր կենս­ու­նա­

մի­նիզ­մը հայ հա­սա­րակ­ ութ­յան րած տղա­մար­դու և կ­նոջ ի­րա­ կությ­ամբ, ո­րովհ­ ետև նա լավ է

մեջ իր­ ա­կա­նան­ ա­լու տեղ չու­նի: վահ­ ավ­ ա­սար­ ությ­ ան պատր­ ան­­ ճան­ աչ­ ում իր շրջա­պա­տը, նրա

Կ­նոջ հավ­ ա­սա­րութ­յուն­ ը տղա­ քայ­ ին պայմ­ անն­ ե­րում, Զ­ ոհ­րա­- հեր­ ոսն­ եր­ ին ու նրանց հոգ­ ե­

մար­դուն, նրա հա­սար­ ա­կակ­ ան պին պատ­կե­րա­նում էր որ­պես բա­նությ­ ու­նը: Նր­ ա եր­գի­ծանք­ ի

գոր­ծու­նեութ­յուն­ ը նա ընկ­ ալ­ ում վեր­ջին­ իս բար­ ոյ­ ակ­ ան ու հոգ­ մեջ սոց­ իա­լակ­ ան տարր­ ը հու­

է ֆիզ­ իկ­ ա­կան բնությ­ ու­նից ևոր հարս­տութ­յան, ու­րեմն և­ սալ­ իոր­ են ծածկ­ված է սրամ­

տրված՝ սեռ­ եր­ ի տարբ­ եր­ ութ­ ան­հատ­ ի ու հաս­ ա­րա­կությ­ ան տությ­ ուն­նե­րի ա­ռօ­րեա­կան

յան տես­ ակ­ ե­տից: Կ­նոջ հաս­ ա­ ա­ռավ­ ել խաթ­ արմ­ ան սպառն­ ա­ հեղ­ եղ­ ի տակ, բայց այդ­պի­

րա­կակ­ ան գործ­ ու­նեությ­ ու­նը լիք: Ն­րա հեր­ ոս­ ու­հի­նե­րը, որ­ սի տարր, այս­ ու­հան­դերձ, կա,

Ալ­փիար­ ը հա­մա­րում է «խոլ քան ստոր մի­ջավ­ այ­րում էլ գոր­ և­ ա­վե­լին, ոչ քիչ դեպք­ ե­րում

վազք մը դե­պի անկ­ ա­րե­լին, ծեն, մե­ծապ­ես բարձր են ըն­կած է այս ինք­նատ­ իպ եր­

անտ­ ե­ղի մարմ­ աջ մը և ս­խալ կանգ­նած այդ միջ­ ավ­ այր­ ից, և­ գիծ­ աբ­ ան­ ի պա­տում­ն ե­րի հիմ­

գաղ­ ափ­ ար մը, զոր ա­ռաջ­ ին անկ­ ախ ի­րենց դրամ­ ատ­ իկ­ ա­ քում: Մ­ ի երգ­ ի­ծա­կան զրույց­ ում

անգ­ ամ տա­նը մնա­ցած օր­ իորդ կան կամ ող­բերգ­ ակ­ ան ճակ­ ա­ ուրվ­ ագծվ­ ում են զմյուռ­նա­ցի

մը հղաց­ ած ըլ­լալ­ ու է»12: տագ­րից, կարծ­եք մնում են գե­ ան­ օժ­ իտ աղ­ջիկն­ ե­րը, ո­րոնք

­Նույն կարծ­ իքն ու­նի, ի ղեց­կությ­ ան և ­հու­սո այն վեր­ջին չեն ա­մուս­նա­ցել հենց այդպ­ ի­

դեպ, Գր. ­Զոհ­րապ­ ը ֆե­մի­նիզ­ խա­րիսխ­ ը, որն անվ­տանգ ծո­ սի կաց­ ութ­յան պատ­ճառ­ ով:

մի և կ­նոջ հան­րայ­ ին գոր­ծու­ ված­ ոց­ ում մնա­լու վեր­ջին հնա­ Եր­գիծ­ աբ­ անն առ­ աջ­ արկ­ ում ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018

նեութ­յան վե­րաբ­ երյ­ ալ, որ նա րավ­ ո­րությ­ ունն է տալ­ իս ազգ­ ի է նրանց գործ­ի դնել ի­րենց

ար­տահ­ այ­տում է շատ ա­վել­ ի հողմ­ ակ­ ոծ նա­վին, ինչ­պես և­ հմայքն­ եր­ ը, որ արդ­ են կապ

հիմ­ն ավ­ որ՝ սե­փա­կան գեղ­ ա­ այն վա­րող տղա­մարդ­ ուն: չուն­են օ­ժիտ­ ի հետ և «գլխե

գիտ­ ակ­ ան ընկ­ ա­լում­ն եր­ ի հա­ Կ­ ա­րել­ ի է կարծ­ ել, որ սրա­նում է հա­նել» փես­ աց­ ուն­ եր­ ին, բայց

մակ­ ար­գում: ­Նույն «­Մա­սի­սում» թաքն­ված Զ­ ոհ­րապ­ ի ա­ռար­ «ո­րո՞ւ կը­սես»: Եվ եզր­ ա­կա­

հիշ­ ատ­ ա­կե­լով իր եր­բեմ­ն ի բա­ կությ­ ուն­ ը ֆե­մի­նիզ­մին և ­բա-­ ցութ­յու­նը. «­Մարդ մը գլխե չեն

նավ­ ե­ճը Ռ. Պ­ եր­պերյ­ ան­ ի հետ նա­վե­ճը դրա հետ: կրնար հա­նել… բայց անգ­ամ

(Ս. Տ­յուս­ աբ­ ի «Մ­ այտ­ ա» վե­պի Ալ­փիա­րը, սակ­ այն, չու­նի մը, որ կը կարգվ­ին, խաչ կը

առթ­ իվ), ­Զոհր­ ապ­ ը գրում էր. ­Զոհր­ ապ­ ի տրամ­ աբ­ ա­նակ­ ան հան­ են զայն»14: ­Յու­րա­հա­տուկ

«Ես իմ ար­ևելքց­ իի համ­ ա­ռութ­ մտադ­րույթ­ներ­ ի ներ­դաշն­ ակ 14 «Արևելյան մամուլ», 1902, թիվ 18,
էջ 799:
12 «Մասիս», 1902, թիվ 46, էջ 719: 13 «Մասիս», 1901, թիվ 43, էջ 676:

15

ԳՐԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

և թ­ ե­կուզ ուշ­ ա­ցած վրեժ՝ սո­ քմահ­ աճ կի­րառ­ ությ­ ունն­ եր և­ սնապ­ ար­ծութ­յան ու տա­փա­
այլն), կարծ­եք, հայտն­ում են
ցիա­լա­կան անբ­ ավ­ ար­ ար­վա­ որ եր­գիծ­ աբ­ ան­ ը գրում է զուտ կամ­տութ­յան դիպ­ ուկ եր­գի­
«գրակ­ ան մար­դոց» համ­ ար,
ծությ­ ան, ուր­ եմն և­ ա­նար­դա­ որ­ ոնց միայն կա­րող է հաս­կա­ ծում­ն ե­րով Ալփ­ իար­ ը, անտ­ ա­
նալ­ ի լի­նել չափ­ ա­զանց նրբա­
րությ­ ան դեմ: ցած և գր­ եթ­ ե ան­ երև­ ույթ դար­ րա­կույս, արդ­ իակ­ ան տեսք էր
ձած հու­մոր­ ը: Այս­ ուհ­ ան­դերձ,
Ալ­փիա­րը բա­վա­կան հա­ Ալ­փիար­ ը կար­ ո­ղա­նում է խո­ տալ­ իս հայ եր­գիծ­ ան­քի ավ­ ան­
ցել մի­ջավ­ այ­րի և դր­ ա կեն­
ջո­ղությ­ ամբ վե­րար­տադր­ ել է ցաղ­ այ­ ին ու հո­գե­բա­նա­կան դա­կան ուղ­ղութ­յունն­ եր­ ին՝
ճղճի­մությ­ ու­նը, երև­ ույթ­ ի ձևա­
զմյուռն­ ա­հայ կյան­քի մի քան­ ի խեղ­ ու­մը վեր­ ագ­րել հենց մար­ շրջա­նառ­ ել­ ով հա­սա­րա­կա­կա­
դու նե­րաշխ­ արհ­ ի ձևախ­ եղ­մա­
կողմ­ ե­րը՝ եր­գիծ­ ա­կան թռու­ նը, որ փաս­տո­րեն ի հայտ է նո­րեն ոչ լայն շա­ռա­վիղ­նե­
բե­րում ժա­մա­նա­կա­կից մար­
ցիկ շեշ­տադ­րումն­ եր­ ով ծաղ­ դու ար­ ատն­ երն ու թե­րութ­ րի սահմ­ անն­ ե­րում: Ալփ­ իա­րը,
յուն­նե­րը: Այս ի­մաստ­ ով հատ­
րել­ ով եր­ իտ­ ա­սար­դությ­ ան կան­շա­կան են երգ­ իծ­ ակ­ ան ինչպ­ ես և­ իր գրչա­կիցն­ եր­ ից Ե.
դի­մանկ­ ար­ ի ժան­րով գրված
թեթև­ ամտ­ ությ­ ուն­ ը, հա­սար­ ա­ նրա գոր­ծեր­ ը: Թ­ ո­լա­յան­ ը XIX դ. վեր­ջե­րի-XX

կա­կան մի ո­րոշ մաս­ի սնա­ Ալփ­ իա­րի եր­գի­ծան­քը հա­ դ. ա­ռաջ­ ին տաս­նամ­յակ­ներ­ ի
մոզ­ իչ ընդ­հան­րա­ցումն­ եր­ ի է
փառ­ ությ­ ու­նը, տեղ­ ակ­ ան բար­ հասն­ ում իր ժամ­ ան­ ա­կի գրա­ եր­գիծ­ ակ­ ան գրակ­ ա­նութ­յան
կան ի­րո­ղությ­ ունն­ ե­րը, ա­վել­ ի
քեր­ ը և­ այլն: ­Ճան­ աչ­ ող­ ա­կան շուտ՝ ար­ ատ­ներ­ ը վերհ­ ա­նե­լիս: մեջ շա­րու­նա­կում էր հին, բայց
Ն­ ա ծաղ­րել է պոլ­սա­հայ ան­
լիցք են պար­ ու­նա­կում նրա տաղ­ անդ երգ­ իծ­ աբ­ ան­ներ­ ին, հա­րա­փո­փոխ ու նո­րաց­ ող այն
ո­րոնք «ա­մե­նեն անհ­ ամ խեղ­
այն գործ­ եր­ ը, ո­րոնք վե­րա­բե­ կա­տակ­ ութ­յու­նը ստեղ­ծեց­ ին թեմ­ան, որ սկիզբ էր առ­նում
Պ­ ա­րոնյ­ ան­ ի դպրո­ցը շար­ ու­
րում են տե­ղի մտավ­ որ­ ա­կա­ նա­կել­ ու պատր­ անք­ ին տակ»: «Պտ­ ույտ մը Պ­ ոլ­սո թաղ­ եր­ ուն
Ն­րա գրչի թի­րախն են դար­
նութ­յան­ ը, նրա լրագ­րակ­ ան ձել միմյ­ անց պատ­ճե­նող քրո­ մեջ» պար­ ոնյ­ ա­նակ­ ան շար­քից:
նիկ­ ա­գիր­նե­րը, գա­վա­ռակ­ ան
և ս­տեղծ­ ագ­ որ­ծա­կան գործ­ ու­ լրագ­րողն­ երն ի­րենց նեղլ­ իկ Իր կյանք­ի վեր­ջին շրջա­
տե­սադ­ աշ­տով ու միա­պա­ղաղ
նեութ­յա­նը: Այս տե­սակ­ ե­տից թղթակց­ ությ­ ունն­ ե­րով և­ այլն: նում թեև ֆի­զիկ­ ապ­ ես տկար
Լ­րագ­րա­կան հոռ­ ի բար­քեր­ ի,
ուշ­ ագր­ ավ է նրա «Ար­ևելյ­ ան (ան­դա­մա­լույծ էր դեռևս 1912

մա­մու­լի խմբագր­ ատ­ ան­ ը» թվա­կա­նից) Հ. Ալ­փիարն աշ­

ակն­ արկ­ ը՝ հան­դե­սի աշխ­ ա­ խատ­ ակց­ ել է Զմ­յուռ­նիայ­ ում

տակ­ իցն­ եր­ ի եր­գի­ծա­կան դի­ հրատ­ ար­ ակ­վող «Ատ­րուշ­ ան»

մանկ­ ար­ներ­ ով ու նրանց կի­սամս­յա հանդ­ ես­ ին: Ն­րա

ծած­կա­նուն­ներ­ ի բա­ցահ­ այ­ մա­հից հետ­ ո այդ հան­դե­

տում­ն ե­րով: Պակ­ աս ուշ­ ագ­ սի խմբա­գիր Մ. ­Բարթ­ իկյ­ ան­ ը

րավ և ս­րամ­իտ չեն պոլ­սա­ այստ­ եղ տպագր­եց իր լրջմիտ

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 կան տիպ­ ար­ներ­ ին Ալ­փիա­րի հոդ­ված­ ը՝ նվիր­ված եր­գի­

նվիր­ ած եր­գի­ծա­կան քրո­նիկ­ ծաբ­ ան­ ի կենս­ ագ­րութ­յան­ ը և

ներ­ ը: Դր­ անք հավ­ աս­ ար ու­ժով հ­ ատ­կապ­ ես բարձր գնա­հա­

չեն գրված, եր­բեմն զգաց­ տե­լով նրա գրակ­ ան գործ­ ու­

նել են տալ­ իս երգ­ իծ­ ան­քի ոչ նեությ­ ու­նը15:

առ­ արկ­ այ­ ակ­ ան­ ությ­ ունն ու վե­

րաց­ ակ­ ան­ ութ­յուն­ ը, որ Ալփ­ իա­

րի ծաղր­ը դարձն­ում է ինք­

նան­պա­տակ: Ան­հար­կիոր­ են

ա­ռատ ֆրանս­ աբ­ ան­ ութ­յունն­ ե­ 15 Բարթիկյան Մ. Հ., Ալփիար մեռած,
«Ատրուշան», Զմյուռնիա, 1919, թիվ
րը ևս (դարձ­ված­ներ, բա­ռեր­ ի 4-5, էջ 49-51:

16

Ի ԴԵՊ

ԱՅՆՇՏԱՅՆԻՆ ԷԼ վա­ծի ձե­ռա­գի­րը: Թեև հեղ­ ի­ այն ու­րիշ հրատ­ ար­ ակ­ ությ­ ու­
ՊԵՏՔ Է ՍՏՈՒԳԵԼ1 նակն արդ­ են վա­ղուց Նո­բել­յ ան նում»:
մրցա­նա­կա­կիր էր և գիտ­ ությ­ ան
Գիտ­ ա­կան հեղ­ ին­ ա­կավ­ որ աս­պա­րե­զի դաս­ ա­կան, հա­մա­ Ի­րոք, նա ուղ­ ար­կեց ձե­
ամ­սագ­րում շատ տաս­նամ­ ձայն կար­գի՝ հոդվ­ ածն ու­ղար­ ռագ­ իրն ու­րիշ, պա­կաս հե­ղի­
յակ­ներ գո­յությ­ ուն ու­նի ավ­ ան­ կեց­ ին գրա­խոսմ­ ան: Ան­ ա­նուն նա­կա­վոր հան­դես­ ի, որտ­ եղ
դույթ՝ ստացվ­ ած բո­լոր ձե­ռագ­ գրախ­ ո­սո­ղը հայտն­ աբ­ եր­ ել էր այն տպագրվ­եց ա­ռանց որ՞ևէ
րերն ու­ղար­կում են գի­տութ­յան դրան­ ում ո­րոշ մա­թե­մատ­ իկ­ ա­ ստուգմ­ ան: Ընդ որ­ ում, հեղ­ ի­
տվյալ ոլ­ որ­տի կողմ­ն ակ­ ի մաս­ կան անճշ­տությ­ ուն­ներ և­ ա­ռա­ նակ­ ը չէր ուղ­ղել գրախ­ ոս­ ի
նա­գե­տի գրախ­ ոսմ­ ան: Ընդ ջար­կել էր ուղղ­ել դրանք: Դի­ հայտ­նա­բեր­ ած սխալն­ ե­րը: Եվ
ո­րում, հեղ­ ի­նա­կի և գր­ ա­խո­ տո­ղությ­ ուն­ներն ուղ­ ար­կել էին Այնշ­տայն­ ը այլևս երբ­ եք հոդ­
սի ա­նուն­ներ­ ը գի­տի միայն հե­ղին­ ակ­ ին: վածն­ եր չառ­ աջ­ ար­կեց “Physical
խմբագր­ ութ­յուն­ ը, միմ­յանց հա­ Review Letters” հանդ­ ե­սին:
մար նրանք ան­հայտ են, որ­ Այնշ­տայն­ ը զայ­րաց­ ել էր և
պեսզ­ ի հնա­րա­վոր անձ­նակ­ ան գր­ ել խմբագ­ իրն. «Ձ­ եր ան­ ա­
հար­ աբ­ ե­րութ­յունն­ եր­ ի պատ­ճա­ նուն փորձ­ ագ­ ետ­ ի դիտ­ ո­ղութ­
ռով չառ­ աջ­ ա­նա կաս­կած կար­ յունն­ ե­րին, ո­րոնք ամ­ են դեպ­
ծիք­ ի ա­նաչ­ առ­ ությ­ ան հարց­ ում: քում սխալ են, արձ­ ագ­ անք­ ե­լու
ոչ մի պատճ­առ չեմ տեսն­ում:
1936 թ. “Physical Review Let- Ես ձեզ հոդ­ված եմ ու­ղարկ­ում
ters” հանդ­ ե­սի խմբագ­րությ­ ու­ հրա­տար­ ակ­ ել­ ու, ոչ թե կողմ­
նը ստա­ցել է Ալբ­ երտ Այնշտ­ այ­ նակ­ ի մարդկ­ անց տա­լու հա­
նի «Արդ­յոք գո­յութ­յուն ու­նե՞ն մար: Ուստ­ ի ես որ­ոշ­ել եմ հետ
գրավ­ իտ­ աց­ իոն ալ­ իքն­ եր» հոդ­ վերց­նել հոդ­ված­ ը և տ­պագր­ ել

1 «Наука и жизнь», 2017, N 11

ԳԱՂՏՆԻ ԿԵՆԴԱՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ1

Ար­դեն մի քա­նի տաս­նամ­ դրանց գտնվել­ու վայր­ ը ստույգ մար ո­րոշ­ ակ­ ի ար­ժեք ներկ­ ա­
մատ­նան­շել­ ուց: Վեր­ջերս նման յաց­նող կեն­դա­նին­ եր­ ը կա­րող
յակ է, ինչ հնագ­ ետն­երն ի­րենց գաղտն­ իությ­ ան են դիմ­ ում են ամբ­ ող­ջութ­յամբ ոչնչ­ ան­ ալ:
նաև կեն­դան­ ա­բան­նե­րը: եթ­ ե Որ­ ոշ կենդ­ ա­նա­բան­ ա­կան հան­
հրապ­ ա­րա­կում­ն ե­րում չեն կեն­դա­նի­ներ­ ի նոր տե­սա­կի դես­ներ ներկ­ այ­ ում չեն նշում
նկար­ ագ­րութ­յու­նը պա­րու­նա­ դրանց գտնվել­ու վայ­րը, մինչ­
նշում նոր գտա­ծոն­ ե­րի ստույգ կի դրանց տա­րած­ման վայր­ ը, դեռ նախ­կին­ ում այն նշել­ ը
ապ­ ա նմուշ­ ա­հա­վաք­նե­րի հա­ պարտ­ ա­դիր էր:
տե­ղադ­րութ­յուն­ ը՝ վա­խեն­ ալ­ ով,

որ գիտ­նա­կանն­ ե­րի հայտն­ ա­

բե­րած դամ­բա­րա­նի, բնա­կա­

տեղ­ իի կամ հին ավ­ ե­րակն­ ե­

րի տա­րածք­ ում կսկսեն գոր­ծել

հան­ցա­գործն­ եր որև­ է արժ­ ե­քա­ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018

վոր իր գտնե­լու և սև շու­կա­

յում վաճ­ առ­ ել­ ու նպա­տակ­ ով:

Իր­ ենց գտա­ծո­ներ­ ը թաքց­նում

են նաև հնէա­բան­ներ­ ը, քա­նի

որ գոյ­ ությ­ ուն ուն­ ի քար­ աց­ ուկ­

նե­րի սև շուկ­ ա: Խոլ­ որձ­նե­րի և

կակտ­ ուս­նե­րի նոր տե­սակ­ներ

հայտ­նա­բեր­ ած մասն­ ագ­ ետ­

ներ­ ը նույնպ­ ես խուս­ ա­փում են

1 «Наука и жизнь», 2017, N 11

17

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 ՄԱՄՈՒԼԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

­§ԲԱԶՄԱՎԵՊԸ¦՝
ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀՆԱԳՈՒՅՆ
ՀԱՆԴԵՍ

ԱՐՄԵՆ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ

Պատմ­ ակ­ ան գի­տութ­յուն­ներ­ ի թեկն­ ած­ ու,
ՀՀ ԳԱԱ պատ­մութ­յան ինստ­ իտ­ ուտ­ ի ա­վագ
գի­տաշխ­ ա­տող

­Հ այ ժո­ղովր­դի պատ­մակ­ ան ճակ­ ա­տա­
գիր­ը իր խոր կնիքն է դրել նրա ողջ
մշա­կույթ­ ի վրա։ Այդ ճա­կա­տագ­րի ել­
ևէջ­ներ­ ը դրոշմ­ված են նաև հայ պարբ­ ե­րա­կան
մա­մուլ­ ի սկզբնա­վորմ­ ան, ընթ­ ացք­ ի, բնույ­թի և
­բո­վանդ­ ակ­ ությ­ ան վրա։ Այդ ա­ռում­ ով և­ այդ
կտրված­քով քննել­ իս բո­լո­րով­ ին էլ զարմ­ ան­ ա­
լի չէ, որ հայ ա­ռա­ջին պար­բե­րակ­ ան­ ը՝ «Ազդ­ ա­
րար­ ը» և­ առ­ աջ­ ին շար­քում նաև «Բ­ ազմ­ ավ­ եպ­ ը»
հիմ­ն ադր­վել են Հ­ այ­ աստ­ ան­ ի և ­հայ­կա­կան լեռ­
նաշ­խար­հի սահմ­ ան­նե­րից դուրս։ ­Հայ մամ­ ու­
լի պատմ­ ութ­յան անդ­ աս­տան­ ում հատկ­ ա­պես
հիշ­ ատ­ ակ­ ե­լի են Մ­խիթ­ արյ­ ան միա­բա­նությ­ ան
ներդր­ ումն ու ջան­քե­րը։ 1717 թ. սեպ­տեմ­բեր­ ին
հա­յազ­գի մի խումբ հոգև­ ո­րակ­ անն­ եր Մխ­ իթ­ ար
վար­դա­պետ Ս­ եբ­ աս­տաց­ ու ա­ռաջ­նորդ­ ութ­յամբ
իջև­ ան­ ե­ցին Ի­տա­լիայ­ ի Վ­ ե­նետ­ իկ քաղ­ աք­ ից
դեպ­ ի հա­րավ գտնվող ­Սուրբ ­Ղա­զար կղզում։
Այդ կղզու ան­ ուն­ ը հետ­ ագ­ ա­յում պի­տի նշա­նա­
վոր դառ­նար հայ մա­տե­նագ­րութ­յան, գի­տութ­
յան և մ­շա­կույ­թի էջ­ ե­րում։ Մխ­ ի­թար­յան­ներ­ ը
ար­դեն ե­րեք դար շար­ ուն­ ակ էակ­ ան ա­վանդ
են ներդր­ ել հայ մշակ­ ույ­թի պատ­մութ­յան մեջ՝

18

ՄԱՄՈՒԼԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

հրա­պար­ ակ­ ե­լով հայ­ ա­գի­տա­ ձա­խնդրությամբ պա­հեց­ ին խար­հա­բար դյու­րա­մատչ­ ել­ ի
հայ մա­մու­լի ան­ունն ու պա­
կան կար­ևոր նշան­ ա­կութ­ տիվ­ ը։ Ն­րանք մեկ­ ը մյու­սի լեզվ­ ով։ Յ­ ու­րաք­ անչ­յուր հա­
հետ­ևից հրատ­ ա­րա­կեց­ ին աշ­
յուն ու­նե­ցող պատմ­ ակ­ ան և խա­տությ­ ուն­ներ ու պարբ­ ե­ տոր բաղ­կաց­ած էր 288-300
րակ­ անն­ եր, որ­ ոնք կոչվ­ ած էին
­պատ­մա­գի­տակ­ ան սկզբնաղբ­ նոր մթնո­լորտ ու նոր ի­րավ­ ի­ է­ջից։ Էջ­ եր­ ը զարդ­ ար­ված են
ճակ ստեղ­ծե­լու հայ գի­տա­կան
յուր­ներ, բա­ռար­ անն­ եր, լեզ-­ մտքի և ­պար­բե­րակ­ ան մամ­ ու­ մ ա ն­ր ա ն­կ ա ր­ն ե­ր ո վ ։
լի ան­դաստ­ ա­նում։
­վա­գի­տա­կան, աշ­խար­հագր­ ա-­ ­Պարբ­ ե­րակ­ ան­ ում ավ­ ել­ ի մեծ
Հ­ այ անդ­րան­ իկ պարբ­ եր­ ա­
կան, պատ­մակ­ ան ուս­ ումն­ ա­ կա­նը («Ազդարար», 1794-1796) տեղ էր հատկ­ ացվ­ ած հա­յոց
կարճ կյանք ուն­ ե­ցավ։ Նր­ ա
սի­րութ­յուն­ներ, թարգմ­ ան­ ութ­ փակ­վե­լուց եր­ եք տար­ ի անց՝ բազ­մա­դարյ­ ան պատ­մութ­յան
1799 թ. Վ­ ե­նե­տի­կի Մխ­ իթ­ ար­
յունն­ եր ան­տիկ գրակ­ ան­ ութ­ յան միաբ­ ան­ ութ­յան ան­դամ հարց­ ե­րին, հատ­կապ­ ես հեր­ ո­
­Ղուկ­ աս Ին­ճիճյ­ ա­նը լույս է ըն­
յուն­ ից։ ­Հիմ­ն ադր­ման ա­ռա­ջին ծա­յում «Տ­ ար­ եգր­ ութ­յուն» ան­ ու-­ սա­կան դրվագն­ եր­ ի նկար­ ագ­
ն­ ով պար­բե­րա­կան­ ը՝ որ­պես
իսկ տար­ ին­ եր­ ից Մխ­ ի­թար­ «­Հի­շա­տակ­ ա­րան քա­ղա­քա­կան, րութ­յան­ ը, պատ­մա­կան նշան­ ա­
պատ­ ե­րազմ­ ակ­ ան, եկ­ եղ­ եց­ ա­
յան միա­բան­ ութ­յու­նը հան­դի­ կան և բ­ ան­ ա­սիր­ ակ­ ան ան­ցից վոր դեմք­ եր­ ի գոր­ծու­նեութ­յան­ ը։
և ­դիպ­ված­ ոց աշխ­ արհ­ ի»։ Այն
սա­ցել է հա­յագ­ ի­տությ­ ան և լույս տես­ավ մինչև 1807 թվա­ Այն գոյ­ատ­ևել է մինչև 1820
կան­ ը։ «­Տա­րեգր­ ութ­յան» յուր­ ա­
կրթակ­ ան-մշակ­ ութ­ այ­ ին խո-­ քանչ­յուր հա­տոր բաղկ­ ա­ցած թվակ­ ա­նը՝ շուրջ 17 տար­ ի։
էր 884 է­ջից։ Բ­ ո­լոր նյութ­ ե­
շոր կենտ­րոն­նե­րից մեկ­ ը։ րը շա­րադրվ­ ած են արևմտ­ ա­ Մխ­ ի­թարյ­ ան միա­բա­նութ­
հայ աշ­խարհ­ ա­բար լեզվ­ ով։
Մ­ իա­բան­ ութ­յան կրթօ­ջախ­ ­Յու­րաք­ անչյ­ ուր հատ­ ո­րում տե­ յան եր­րորդ պար­բե­րա­կան­ ը
ղեկ­ ութ­յունն­ եր էին հաղ­ որդվ­ ում
ներ­ ում ուս­ ում­ն ա­ռութ­յուն են նախ­ որդ տարվ­ ա ըն­թաց­քում «­Դի­տակ Բ­յու­զանդ­յան» երկ­
աշխ­ արհ­ ում տեղ­ ի ու­նե­ցած
ան­ցել հետ­ ա­գայ­ ի նշան­ ա­ քաղ­ աք­ ա­կան անց­քեր­ ի, մշա­ շա­բա­թաթ­ երթն է, որ­ ը լույս է
կու­թա­յին կյան­քում եղ­ ած նո­
վոր մի շարք դեմք­եր՝ պատ­ րութ­յուն­ներ­ ի, առևտ­րա­կան տե­սել 1812 թ. ­Վեն­ ետ­ իկ­ ում,
կա­պեր­ ի և ­հա­րա­կից այլ եր­
մաբ­ ան ­Մի­քայ­ ել Չ­ ամչյ­ ա­նը, ևույթն­ եր­ ի մա­սին։ Մխ­ ի­թար­ աշխ­ արհ­ աբ­ ար լեզվ­ ով։ Ն­րա
յան հա­ջորդ հրա­տար­ ակ­ ությ­ ու­
բան­ աստ­ եղծն­ եր Մկր­տիչ նը նույնպ­ ես ­Վեն­ ե­տի­կում լույս ա­ռաջ­ ին խմբագ­ իրն էր եղ­ ել
տես­ ած «Եղ­ ա­նակ Բյ­ ու­զանդ­
­Պեշ­ իկթ­ աշլյ­ անն ու Դ­ ա­նիել յան» ամս­ աթ­ երթն է։ Գր­ իգ­ որ Գ­ ա­պար­ աճ­յա­նը։

Վ­ ա­րու­ժա­նը, պատ­մա­վիպ­ ա­ «Ե­ղա­նակ Բյ­ ուզ­ անդ­յան» Այ­նուհ­ ետև պար­բե­րակ­ ա­
պարբ­ ե­րա­կան­ ը ևս հրա­տա­­
սան ­Ծեր­ ենց­ ը, գրող, հրապ­ ա­ րակ­վում էր ­Ղու­կաս Ին­ճիճյ­ ա­ նը խմբագ­րել են ­Մա­դա­թիա
նի խմբագր­ ութ­յամբ, ­Վե­նե­տի­-
րակ­ ա­խոս և հ­ աս­ ա­րա­կա­կան կ­ ում։ Այս պար­բեր­ ա­կա­նում էլ Ֆյ­ ուսկյ­ ուլճյ­ ան­ ը և ­Ման­վել
նյ­ ու­թե­րը շա­րադրվ­ ած են աշ­
գործ­ իչ Ար­փիար Ար­փիարյ­ ա­ ­Ջախ­ջախյ­ ան­ ը։ Թ­ եև սույն

նը, հան­րահռ­չակ դե­րաս­ ան­ պար­բե­րակ­ ա­նի լույս ըն­ծայ­ ու­

ներ Պ­ ետ­րոս Ա­դամ­յանն ու մը իր­ ակ­ ան­ աց­վեց Կ. ­Պոլ­սում

Վ­ ահր­ ամ Փ­ ա­փազյ­ ան­ ը և­ ու­ հիմն­ ադրվ­ ած «Արշ­ ա­րունյ­ աց

րիշ­ներ։ Մխ­ իթ­ արյ­ ան միա­ ըն­կե­րութ­յան» նախ­ ա­ձեռ­նութ­

բանն­ ե­րի մոտ հա­յոց լեզվ­ ին յամբ, սա­կայն նրա գաղ­ա­

և ­հայ մի­ջավ­ այր­ ին առնչ­վել, փա­րա­կան ու քա­ղաք­ ակ­ ան

ա­պա հայ­ ե­րե­նին տի­րապ­ ե­ բով­ անդ­ ա­կութ­յու­նը վեր­ ահսկ­

տե­լու իր­ ենց առ­ ա­ջին փոր­ վում էր Մ­խի­թարյ­ ան­նե­րի կող­

ձերն են ար­ ել օ­տա­րազգ­ ի մից։ «Դ­ ի­տակ Բյ­ ու­զանդյ­ ա­նը»

հե­ղի­նա­կությ­ ունն­ եր՝ հան­ ուն­ եր ամ­սագր­ ին հատ­ ուկ ծա­

ճա­րեղ բան­ աս­տեղծ ­Ջորջ վալ, բայց բով­ ան­դա­կութ­յամբ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018

­Գորդ­ ոն ­Բայր­ ոն­ ը, եվ­րոպ­ ա­ լրա­գիր էր, քա­նի որ լու­րեր ու

կան պատմ­ ա­վի­պաս­ ան­ ութ­ տե­ղե­կությ­ ունն­ եր էր հաղ­ որ­

յան հիմ­ն ա­դիր Վ­ ալ­տեր Ս­քո­ դում օրվ­ ա ան­ցու­դար­ձի, կա­

թը, բան­ աստ­ եղծ, թա­տեր­ ա­գիր տար­ված դեպ­քեր­ ի՝ «քա­ղա­

Ալֆր­ եդ դը Մյ­ ու­սեն։ Նր­ անք քակ­ ան ու պատ­ ե­րազ­մակ­ ան,

շատ բարձր են գնա­հա­տել բան­ աս­ իր­ ա­կան ու ե­կեղ­ եց­ ա­

Մ­խիթ­ արյ­ անն­ եր­ ի դեր­ ակ­ ա­ կան դիպ­ված­նե­րի» վեր­ ա­բեր­

տա­րությ­ ուն­ ը հայկ­ ա­կան մշա­ յալ։ Պ­ արբ­ եր­ ակ­ ա­նը ու­նեց­ ել է

կույթ­ ի, գիտ­ ութ­յան և ­մա­մուլ­ ի հա­տուկ աշ­խատ­ ա­կից­ներ, ով­

զարգ­ աց­ման գոր­ծում։ քեր պարզ ու հասկ­ ան­ ա­լի լեզ­

Մխ­ իթ­ ար­յանն­ եր­ ը նախ­ ան­ վով հոդվ­ ած­ներ և­ այլ նյութ­ եր

19

ՄԱՄՈՒԼԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Հ­ ովհ­ անն­ ես ­Սորկ­ ուճյ­ ան­ ը։ ­դա­րի կես­ երն ու վերջ­ եր­ ը իս­
«Բ­ ազմ­ ավ­ եպ» հանդ­ ե­սում
կա­պես մի ցնցող ու արժ­ե­
հաճ­ ա­խակ­ ի էին փոխ­վում
խմբա­գիրն­ ե­րը։ Բ­ ա­վակ­ ան է քայ­ ին ա­ռու­մով հա­րա­փոփ­ ոխ
նշել, որ 1843-ից մինչև 1880
թթ. սկզբնե­րն ու­նեց­ ել է տաս­ ժամ­ ա­նա­կաշր­ջան էր հին ժո­
ներկ­ ու խմբա­գիր (Գ. Այվ­ ա­
զովսկ­ ի 1843-1849), Ղև­ ոնդ ղով­ ուրդն­ եր­ ի կյան­քում։ ­Հայ
Ա­լի­շան (1849-1851), Օգսեն­
տիոս Գ­ ուրգ­ ենյ­ ան (1852-1853), ի­րակ­ ան­ ութ­յուն­ ը, այդ ի­րա­
Գ­րի­գոր ­Ճե­լալյ­ ան (1854-
1856), Հմ­ այ­ ակ ­Պապ­ իկ­յ ան կան­ ությ­ ան և ­մի­ջա­վայր­ ի մեջ
(1856-1861), Ա. ­Սիո­նիկ (1862-
1866), ­Նոր­ այր Բյ­ ուզ­ անդ­ աց­ ի ապր­ ող հայ մարդ­ ը չէր կար­ ող
(1867-1868), Ա. Գ­ արթ­ ան­յան
(1868-1870), Հ. Իս­վերտյ­ անց երկ­ ար կտրված մնալ աշ­խար­
(1871-1872), Կ. Իս­կեն­տեր­
յան (1873-1875), Ա. Ս­ուքր­յան հում ընթ­ ա­ցող քաղ­ աք­ ա­կան,
(1875-1876), Ա. ­Բասք­ ան­տիլ­յ ան
(1877-1882)։ հոգև­ որ-բա­րո­յա­կան, տնտե­

Այդ­պիս­ ի փոփ­ ո­խությ­ ուն­ սա­կան, մշա­կու­թա­յին գոր­
ները պայմ­ ան­ ավ­ որվ­ ած էին
այն հան­գամ­ ան­քով, որ միա­ ծըն­թացն­ եր­ ից։ Եվ այդ բա­նում
բան­ ությ­ ան պա­տասխ­ ա­նա­
են գրել գիտ­ ա­կան աշ­խարհ­ ում տուն­ եր­ ը զգաստ և մշ­տար­թուն նրան օգ­նում և ­զոր­ ա­վիգ էին
տեղ­ ի ուն­ եց­ ող նոր­ ությ­ ունն­ ե­ հետ­ևում էին հանդ­ ես­ ի խմբա­
րի մաս­ ին։ Այն անդ­րադ­ առն­ ում գիր­նե­րի ծավ­ ա­լած գործ­ ու­ «Բ­ ազ­մա­վե­պը» և Մխ­ իթ­ արյ­ ան
էր ինչպ­ ես անց­յալ­ ին, այնպ­ ես նեութ­յան­ ը և­ ո­րո­շա­կի խստա­
էլ իր ժամ­ ա­նա­կի պատմ­ ա­քա­ պահ­ անջ­ ությ­ ուն ցու­ցա­բե­րում։ հայ­րե­րի հրատ­ ա­րա­կած մյուս
ղաք­ ա­կան իր­ ա­դարձ­ ությ­ ուն­նե­ Այդ նշան­ա­կում էր, որ որ­ևէ
րին, սակ­ այն ցու­ցա­բե­րում էր խմբա­գիր կամ աշխ­ ա­տա­կից ար­ժեք­ ա­վոր գործ­ եր­ ը։
չափ­ ա­զանց զգու­շա­վոր մո­տե­ իր­ ավ­ ունք չուն­ եր խախ­տե­
ցում։ «­Դիտ­ ակ Բ­յուզ­ անդյ­ ան­ ը» լու միա­բա­նութ­յան կա­նո­նադ­ «Բ­ ազ­մա­վեպ­ ի» խմբագ­ իր­
հրատ­ ա­րակվ­ ել է մինչև 1816 րութ­յամբ սահ­ման­ված օր­ ենք­
թվա­կա­նը։ ներն ու չափ­ ա­նիշն­ եր­ ը և­ օտ­ ար ներն ու գլխավ­ որ աշ­խա­տա­
տար­րեր մտցնել­ ու դա­վան­ ան­
Մխ­ իթ­ ար­յան միա­բա­նութ­ քի վար­դապ­ ե­տությ­ ան մեջ։ կից­նե­րը ե­ղել են ժա­ման­ ա­
յան հերթ­ ակ­ ան պարբ­ եր­ ա­
կան­ ը 1843 թվա­կա­նին լույս «­Բազմ­ ա­վե­պը» աս­պա­րեզ կի ուս­յալ, զարգ­ աց­ ած, կիրթ
տե­սած «­Բազ­մավ­ եպն» է, ե­լավ նախև­ առ­ աջ իր ժա­մա­
որ­ ը հան­դես եկ­ ավ որ­պես նա­կի թել­ ադր­ ան­քով։ Այն լեզ­ ու ա­ռա­ջա­դեմ ան­հատն­ եր ոչ
«օր­ ա­գիր բնա­կան, տնտե­սա­ վակ­ ան ա­ռու­մով դյուր­ ին և
կան և բ­ ան­ ա­սիր­ ակ­ ան գի­ ­մատչ­ ել­ ի հարթ­ ակ էր բաց­ ում միայն հայկ­ ա­կան իր­ ա­կա­
տելյ­ աց»։ Իսկ «­Բազ­մա­վեպ» հայ ի­րակ­ ան­ ությ­ ան և­ աշ­խար­
ա­նու­նը հուշ­ում էր, որ այն հի իր­ ակ­ ա­նությ­ ան զան­ ա­զան նութ­յան, այլև եվր­ ոպ­ ակ­ ան և
բազ­ում բա­ներ վի­պող է և ու բազմ­ աբ­նույթ խնդիր­ներ­ ը
բ­ ազ­մա­պի­սի բա­ներ պատ­ շո­շա­փել­ ու և­ այդ ամ­ ե­նը հա­ ­համ­ աշ­խարհ­ այ­ ին չափ­ ան­ իշ­
մող։ «Բ­ ազմ­ ավ­ եպ­ ի» ա­ռաջ­ ին յա­խոս զանգվ­ ածն­ ե­րին հասց­
խմբագ­ ի­րը եղ­ ավ բազմ­ ա­ նե­լու համ։­ար։ Իսկ 19-րդ նե­րով։ Նր­ անք քաջ հասկ­ ա­
փորձ և ­բա­նիմ­ աց ­Գաբր­ իել
Այ­վազ­ ովս­կին, ով այդ պահ­ ին նում և ­պատկ­ ե­րացն­ ում էին
ա­մեն­ ա­ծաղկ­ ուն տա­րի­քում էր՝
եր­ ե­սուն­մեկ տար­ ե­կան հա­սա­ խնդիրն­ ե­րի և ­հիմն­ ահ­ ար­ցե­րի
կում և­այդ ոչ հեշտ և ­շատ
պատ­ ասխ­ ա­նա­տու պար­տա­ այն ամ­բողջ հրամ­ այ­ ա­կա­նը,
կա­նությ­ ուն­ներ­ ը կա­տար­ եց
շուրջ վեց տար­ ի։ Իսկ խմբագ­ որ ծառ­ա­ցած էր հայ ժո­ղովր­
րակ­ ան խորհրդ­ ի ան­դամ­
ներն էին Ղև­ ոնդ Ալ­ ի­շան­ ը և դի և ­հայ սեր­ ունդն­ եր­ ի առջև։

20 Չ­ ուշ­ ա­նա՛լ, հետ չմնալ աշ­

խար­հում ըն­թա­ցող գի­տակ­ ան,

մշա­կու­թա­յին, քա­ղաք­ ակ­ ան

գործ­ ընթ­ աց­նե­րից, չմեկ­ ու­

սա­նալ սեփ­ ա­կան մի­ջավ­ այ­

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 րի պատ­ ե­րի ներ­սում, ահ­ ա

այն կարգ­ախ­ ոսն ու սկզբուն­

քայ­ ին մո­տեց­ ում­ ը, որ ա­ռա­

ջին իսկ հա­մարն­ ե­րից որ­

դեգ­րեց­ ին «­Բազ­մա­վե­պի»

խմբագ­ իրն­ երն ու Մ­խի­թար­

յան միա­բա­նությ­ ան ա­ռաջ­

նորդ­ներ­ ը։ Այդ խնդիր­նե­րը

լուծ­ ե­լու համ­ ար հան­դե­սին

անհր­ աժ­ եշտ էր նախ­ և ա­ռաջ

ա­ռաջ­նորդ­վել լեզ­վակ­ ան նոր

քաղ­ աք­ ակ­ ան­ ութ­յամբ։ Ահ­ ա

ՄԱՄՈՒԼԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

այդ պատ­ճա­ռով և նպ­ ա­տա­ մա­նութ­յամբ։ Այս անգ­ ամ հոս յությ­ ան այս 175 տա­րին­ եր­ ի
կով է, որ «Բ­ ազմ­ ավ­ եպ­ ը», ի ընթ­ ացք­ ում «­Բազ­մա­վե­պը»
տարբ­ ե­րությ­ ուն ա­վել­ ի վաղ դրածն­ իս ­Լա­մարթ­ ի­նին գեղ­ ե­ հնա­րավ­ որ­ ինս ամ­ են ին­չով
հրատ­ ա­րակ­ված Մխ­ իթ­ ար­ նպաստ­ եց համ­ այն հայ­ ութ­
յան միաբ­ ան­ ութ­յան պարբ­ ե­ ցիկ ոտ­ ա­նավ­ որ­նե­րեն մեկն է՝ յան ազ­գա­յին ինքն­ ութ­յան
րա­կանն­ եր­ ի, որդ­ եգր­ եց ոչ թե ամ­րապնդմ­ անն ու նրա հոգ­
«ռամկ­ ախ­ առն» աշ­խարհ­ ա­բա­ ճիշդ թարգ­մա­նած»1։ ևոր էությ­ ան հարս­տաց­ման­ ը։
րը, այլ 19-րդ ­դա­րի առ­ ա­ջին Հ­ այր­ են­ աս­ իր­ ությ­ ան դաս­ ա­կան
տաս­նամյ­ ակն­ եր­ ի արևմ­տահ­ այ Այն­ու­հետև նշվում է, որ ձևա­կերպ­ ում­ ը, որն այնք­ ան
մտավ­ ո­րա­կա­նութ­յան գործ­ ա­ հոգ­ եզ­մայլ և ­խոր­ ունկ իմ­ աս­
ծած լե­զուն, ո­րը միայն նոր էր Լ­ ամ­ ար­թին­ ը այժմ­յան ողջ Եվ­ տությ­ ամբ ձևա­կեր­պել է հան­
սկսել ձևավ­ որ­վել որպ­ ես գրա­ դես­ ի մե­ծահռ­չակ խմբագ­ իր­
կան լեզ­ ու, և դ­ եռ ճան­ ապ­ արհ րո­պայ­ ի լավ­ ա­գույն ստեղ­ծա­ նե­րից Ղև­ ոնդ Ա­լիշ­ ա­նը՝ շատ
ուն­ եր անցն­ ե­լու։ սե­րունդ­ներ է կրթել ու տա­
գործ­ ողն է և­ իր գրվածք­ներ­ ի րել հետ­ևից. «Ուր քա­ղա­քա­ցիք
Առ­հաս­ ար­ ակ հան­դե­սը վա­ չիք՝ չկա և ­հայր­ե­նիք… բուն
րում էր լեզվ­ա­կան ճկուն քա­ եր­ևել­ ի հատկ­ ա­նիշն­ երն են. իսկ հայր­ե­նիք մեք եմք, անձն
ղա­քա­կան­ ութ­յուն, գտնել­ ով, յու­րաք­ անչ­յուր, և լ­ ավ­ ությ­ ունք
որ որ­ ոշ նյութ­ եր նա­խընտ­ «հաստ­ ա­տուն բա­րե­պաշ­տութ­ նեց­ ուկք են նոր­ ա»5։ Ա­լիշ­ ան­
րե­լի է հրապ­ ար­ ակ­ ել գրա­ յան կամ «­Բազ­մավ­ եպ»-յան
բա­րով (հատ­կա­պես բան­ աս­ յան հո­գի, փա­փուկ զգաց­ հայր­ ե­նաս­ իր­ ությ­ ու­նը սահ­
տեղծ­ ակ­ ան քերթ­վածք­նե­րը)։ ման­ում էր սույն կարգն ու
­Լեզվ­ ա­կան այսպ­ ի­սի «երկ­ մունք, բա­րակ մտա­ծո­ղութ­յուն, օ­րենք­ ը. «­Ճան­ աչ­ ել և ­պա­հել
կեն­ցաղ­ ությ­ ուն­ ը» ընկ­ ալ­ ել­ ի և անվթ­ ար զսե­փակ­ ան շնորհս
հ­ աս­կա­նալ­ ի էր ժա­մա­նա­կա­ և վ­ առվռ­ ուն եր­ևակ­ այ­ ությ­ ուն»2։ ազ­գիս, զլե­զու նո­րա, զպատ­
կիցն­ ե­րին։ Հ­ անդ­ ես­ ի էջ­ եր­ ում մութ­յուն նո­րա, զսո­վոր­ ությ­ ուն
թարգ­մա­նա­կան գրա­կան­ ութ­ Վ­ եր­ջում ասվ­ ում է, որ հաջ­ որդ և զ­ ա­խորժ­ ակս նոր­ ա անվն­ աս,
յան ըն­տիր է­ջեր էին ներկ­ա­ զհա­րա­զատ դպրութ­յուն նո­
յաց­վում, հատկ­ ա­պես Լա­մար­ անգ­ ամ­ն եր «մե­կալն­ ե­րուն ալ րա և զ­փառս անվ­ան նոր­ա։
թին­ ի գործ­ եր­ ը, ո­րոնք այնք­ ան Զ­ այսպ­ ի­սի կա­միմ հայր­ ե­նաս­ ի­
մեծ ազդ­ ե­ցությ­ ուն են գոր­ ճա­շա­կը կու­տանք»3։ Ահ­ ա այս­ րութ­յուն»6։
ծել ժա­մա­նակ­ ի և ­հե­տա­գայ­ ի
հայ բա­նաս­տեղծ­ ակ­ ան մտքի պես, սկսած անդր­ան­իկ հա­ «­Բազմ­ ա­վեպ­ ը» տասն­ ամ­
փայ­լատ­ ա­կում­ն եր­ ի վրա։ Այս յակ­ներ շա­րու­նակ մաք­ առ­ եց՝
առ­ ու­մով տեղ­ ին է մեջ­բեր­ ել մա­րից, «­Բազ­մա­վեպ­ ը» քայլ իր լա­վագ­ ույն խմբագ­ իրն­ եր­ ի
և ­դի­տար­կել հանդ­ ե­սի անդ­ և­ աշ­խատ­ ակ­ ից-հոդ­վա­ծա­
րա­նիկ հա­մա­րից հետև­յալ առ քայլ, համ­ար առ համ­ար գիր­ներ­ ի ջան­քեր­ ով ստեղ­ծե­լու
իմ­ աս­տավ­ որ­ ում­ ը. «Մ­ եր բա­ օտ­ ար տի­րակ­ ալ­ ությ­ ուն­նե­րի
նաս­ եր­ներ­ ուն հա­ճոյ­ ակ­ ան բան դաս­տիա­րակ­ ում և կրթ­ ում էր ներ­քո բաժ­ ան-բաժ­ ան եղ­ ած
մը ը­նել ու­զել­ ով, աս օ­րագ­ ու անպ­ աշտ­պան մնաց­ ած հայ
րիս մեջ երբ­եմն երբ­եմն ազ­ հայ ընթ­ եր­ցող­նե­րի միտքն ու ազ­գի ինք­ ին­ ապ­ աշտ­պա­նութ­
գա­յին մա­տեն­ ագ­րութ­ են­ են ի՛ յան հոգև­ որ հա­մակ­ ար­գը,
զատ՝ կնայ­ ինք, որ հիմ­ ակ­վան հոգ­ ին, գե­ղագ­ իտ­ ակ­ ան ընտ­ իր ձգտել­ ով վե­րարթն­ ացն­ ել որ­
օ­տար ազ­գաց մա­տե­նագ­ պես ժող­ ո­վուրդ՝ նրա ազ­ ատ
րությ­ա­նը վրա ալ խո­սինք, ու ճա­շակ զար­գացն­ ում։ Սկս­ ած ու ան­կախ ապ­րե­լու և հ­ ենց
մեր ատ­ են­ ի երև­ ե­լի մատ­ են­ ա­ այդպ­ իս­ ի հայ­րեն­ իք ու­նեն­ ա­լու
գիրն­ եր­ ուն գրվածն­ եր­ են գեթ հատկ­ ապ­ ես առ­ աջ­ ին խմբա­ հիշ­ ո­ղությ­ ունն ու բա­րո­յակ­ ա­
մանր ճաշ­ակն­եր տանք՝ ար­
ձակ կամ ոտ­ ան­ ավ­ որ թարգ­ գիրն­ ե­րից, հանդ­ ե­սի էջ­ ե­րում 5 «Բազմավեպ», 1845 թ., թիվ 22, էջ 343։
6 «Բազմավեպ», 1848 թ., թիվ 12, էջ 181։
ձևա­վոր­վում, ամ­րապնդվ­ ում և
21
­հաստ­ ատ­ ա­կամ է դառ­նում ազ­

գայ­ ին ինքն­ ութ­յան և ­հոգև­ որ

հայր­ ե­նի­քի զգաց­ ո­ղութ­յունն ու

հա­վատ­ ամք­ ը։ Հ­ ան­դե­սի առ­ ա­

ջին տար­ ին ամ­փոփ­ ե­լուց հե­

տո, 1844 թվա­կան­ ի ա­ռա­ջին

իսկ համ­ ա­րի առ­ աջ­ ա­բան­ ում

հետև­յալ ուշ­ ագր­ ավ դի­տար­

կումն է. «Ուղ­ իղ և գ­ եղ­ եց­ իկ

դի­տա­վոր­ ութ­յուն, ամ­ ե­նա­

հարմ­ ար միջ­ ոց, հաստ­ ա­տուն ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018

հույս, անխ­ ոնջ աշխ­ ա­տութ­

յուն, և­ ա­մե­նեն ավ­ ե­լի ճշմա­

րիտ ազգ­ ա­սի­րութ­յուն: Ա­սոնք

ե­ղան «Բ­ ազ­մա­վե­պին» ա­ռա­

ջին տար­վան­ը մեջ մեր առ­ա­

ջին քաջ­ ա­լեր­ ող և մ­խ իթ­ ար­ ող

մտա­ծու­թյունն­ ե­րը»4։ Իր գո­

1 «Բազմավեպ», 1843, թիվ 1, էջ 16։
2 Նույն տեղում։
3 Նույն տեղում։
4 «Բազմավեպ», 1844 թ., թիվ 2։

ՄԱՄՈՒԼԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

արև­ ե­լա­հայ, ինչպ­ ես պոլս­ ա­ ուղղ­վա­ծութ­յունն ու ա­ռաք­ ե­
լությ­ ու­նը՝ ասպ­ ար­ եզ տալ­ ով
հայ, այնպ­ ես էլ թիֆլ­ իս­ ահ­ այ, իր ժա­ման­ ա­կի հայ­ ա­գի­տակ­ ան
խոշ­ որ դեմ­քեր­ ին։ Հ­ անդ­ ես­ ը
ինչպ­ ես նաև աշխ­ արհ­ ի զա­նա­ կրկին հա­տուկ ու­շադր­ ությ­ ուն
էր դարձ­նում պատմ­ ա­բան­ ա­
զան գաղ­թօ­ջախն­ ե­րի)։ Դ­րա­ սիր­ ակ­ ան, աշխ­ արհ­ ագ­րակ­ ան
և ժ­ ող­ ովր­դագ­րակ­ ան թեմ­ ա­
նով իսկ հան­դե­սը տա­րածվ­ ում նե­րին։ Այստ­ եղ պետք է նշել,
որ «Բ­ ազմ­ ավ­ ե­պը» առհ­ աս­ ա­
և ­հոգև­ որ-բա­րոյ­ ա­կան առ­ ում­ րակ քիչ է շոշ­ ա­փել քաղ­ աք­ ա­
կան թե­մա­ներ­ , քիչ է անդր­ ա­
ներ­ ով ար­մա­տա­վոր­վում էր դար­ձել իր­ ակ­ ա­նությ­ ան մեջ
առկ­ ա սո­ցիալ-քա­ղաք­ ա­կան
հա­յութ­յան բազմ­ աբև­ եռ հատ­ սուր խնդիրն­ ե­րին, որ­ ը ա­ռիթ
է տվել ծայ­րա­հեղ մտայն­ ութ­
վածն­ եր­ ի շրջան­ ում, դառն­ ալ­ ով յան տեր ո­րոշ գործ­ իչ­նե­րի այն
որ­ ակ­ ել որպ­ ես «էկ­լե­տիկ»,
նրանց սեղ­ ան­ ի հույժ սպա­սել­ ի այս­ ինքն՝ բո­լոր սկզբունք­նե­
րը խառ­նի­խուռն միավ­ որ­ ող և
պար­բեր­ ակ­ ան­ ը։ ­Դա մե­ծա­պես հ­ ա­սար­ ակ­ ակ­ ան երև­ ույթ­նե­
րին, իբր, ոչ առ­աջ­ադ­եմ դիր­
ոգև­ ո­րում էր ու նոր լից­քեր հա­ քե­րից մո­տեց­ ող պար­բեր­ ակ­ ա­
նի։ Մ­ ինչ­դեռ «­Բազ­մա­վեպ­ ը»
ղոր­դում հանդ­ ես­ ի պա­տաս­ շար­ ու­նակ­ ում էր հավ­ ա­տար­ իմ
մնալ իր ուղ­եգ­ծին, և դր­ա­
խան­ ատ­ ուն­ ե­րին, որ­ ոնք ար­դեն նում էր նրա ան­բե­կան­ ե­լի մե­
ծութ­յուն­ ը, ա­ռա­ջատ­ ա­րութ­
1870-ակ­ ան թթ. պատ­վախնդ­ յունն ու սկզբուն­քայն­ ութ­յու­նը՝
ծառ­այ­ել միայն ու միայն հա­
մա­յին որ­ ակ­ներ­ ը։ րությ­ ամբ ազդ­ ա­րա­րում էին, որ յա­գիտ­ ությ­ ան­ ը՝ առ­ անց որ­ևէ
­Նախ­ ապ­ ես հաշ­վարկվ­ ած քա­ղաք­ ա­կան համ­ ոզ­մունք­ ի,
ի­րենց ամս­ ա­գիր­ ը Ս. Ղ­ ա­զար հա­մակր­ անքն­ ե­րի կամ հա­
ու մշակ­ված գրակ­ ան, գի­տա­ կակր­ անքն­ եր­ ի։ ­Փոխ­ ա­րե­նը այս
կան ու մշա­կութ­ այ­ ին խե­լոք, կղզուց տար­ածվ­ում է մինչև շրջան­ ի «Բ­ ազ­մավ­ եպ­ ին» հա­
լայն­ ախ­ ոհ քա­ղա­քակ­ ա­նութ­ տուկ է հա­յեր­ ի մշա­կութ­ այ­ ին,
յամբ «­Բազմ­ ա­վե­պը» իր էջ­ ե­ Ա­սիա­յի, Եվր­ ո­պայ­ ի և Աֆր­ ի­կա­ հոգ­ևոր-բա­րոյ­ ակ­ ան կողմ­ն ո­րո­
րը հյուր­ ըն­կալ­ որ­ են բաց­ եց հայ շում­ն ե­րին նրբոր­ են ար­ձա­գան­
իր­ ա­կա­նութ­յան տար­բեր շեր­ յի հայ­ ա­հոծ ու հայ­ ա­շատ գաղ­թ­ քել­ ը, Սփ­յուռք­ ի և Հ­ այ­ աս­տա­նի
տերն ու բնա­գավ­ առ­ներ­ ը ներ­ կենտր­ ոն­նե­րում հայկ­ ա­կան հի­
կայ­ աց­նող մտա­վո­րակ­ անն­ ե­ օջախն­ ե­ր՝ Կ. Պ­ ոլ­ իս, Զմյ­ ուռն­ իա, նավ­ ուրց քա­ղաք­ ակր­թութ­յան
րի առջև, որ­ ոնք ոչ միայն չէին ա­վանդն­ եր­ ի ու ժա­ռանգ­ ութ­յան
ան­դամ­ ակ­ցում Մ­խիթ­ արյ­ ան ­Բաղդ­ ադ, Կ­ ահ­ իր­ ե, Կ­ ալ­կաթ­ ա, պաշտ­պա­նությ­ ու­նը, մշա­կու­
միա­բան­ ութ­յան­ ը, այլև երբ­ եմն թայ­ ին տեղ­ ա­շար­ժե­րի ար­տա­
համ­ակ­իր ու անդ­ամ էին հա­ Լ­ ոն­դոն, Փ­ ար­ իզ, ­Մոսկ­վա, ցոլ­ ում­ ը մեր մտավ­ որ կյանք­ ի
կընդդ­ եմ որև­ է այլ կրո­նակ­ ան ո­լորտ­նե­րում մի կար­ևոր նպա­
և հ­ աս­ ա­րա­կա­կան կազ­մա­ ­Բա­քու, Թ­ իֆլ­ իս և­ այ­լուր։ տակ­ ադր­ ում­ ով՝ նպաս­տել հա­
կերպ­ ութ­յան։ Ամ­սագր­ ի էջ­ եր­ ը
19-րդ դ­ ար­ ի կե­սեր­ ին բացվ­ ե­ Այս­ ինքն, աս­ ել կուզ­ ի, որ
ցին նաև ստեղծ­ ա­գոր­ծող կին
ան­հատ­նե­րի առջև, որ­ ը, իր­ ոք, «Բ­ ազ­մավ­ ե­պը» մեկ կրոն­ ակ­ ան
եր­ևույթ էր իր ժամ­ ան­ ակ­ ի հա­
մար։ 1861 թ. մար­տին հան­դես­ ի միա­բա­նությ­ ան օր­գան­ ից վե­
է­ջե­րում հրա­պար­ ակ­վեց Սրբ­ ու­
հի Աստ­ված­ ատ­ ուր­յա­նի գրա­ րածվ­ ում էր ընդգծվ­ ած ու շնչեղ
բար մի բան­ աս­տեղծ­ ությ­ ուն­ ը։
համ­ ա­հայ­կակ­ ան բնույթ­ ի և­
­Տա­րեց­տա­րի «­Բազմ­ ավ­ ե-
պ­ ի» է­ջե­րում հրա­պա­րակ­վում ուղղ­վա­ծությ­ ան հանդ­ ե­սի։
էին հա­յաշ­խար­հի տար­բեր
հատ­ված­նե­րը ներ­կա­յաց­նող Եվ ա­մեն­ ից կարև­ որն ու շեշ­
հեղ­ ի­նակ­ներ­ ի գործ­ եր­ ը (ինչ­
պես արևմտ­ ահ­ այ, այնպ­ ես էլ տադր­ ել­ ին. «­Բազմ­ ավ­ ե­պը»

տաս­նամյ­ ակն­ եր շա­րու­նակ

դարձ­­ ավ ոչ միայն հայ բազ­մա­

շերտ ընթ­ երց­ ող­ներ­ ի հոգև­ որ

սննդի մատ­ ակ­ ար­ ա­րը, այլև վե­

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 րած­վեց հայ ըն­թերց­ ող և մտ­ ա­

վոր հա­սար­ ակ­ այ­նութ­յան իմա­

ցական, գի­տակ­ ան, բար­ ոյ­ ա­-

կան, մշա­կութ­ այ­ ին ո­գոր­ ում­նե­

րը կազ­մա­կերպ­ ող, ընթ­ ացք և­

ուղ­ղութ­յուն ցույց տվող ու­ժի

կամ կենտր­ ո­նի։

Ք­սա­նե­րորդ դար­ ում «­Բազ-­

մավ­ եպ­ ը» շա­րուն­ ակ­ ում էր իր

հա­յա­գի­տակ­ ան, և դ­րա­նով

իսկ հայ­րեն­ աս­ ի­րա­կան հատ­ ուկ

22

ՄԱՄՈՒԼԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

digitised by A.R.A.R.@ digitised by A.R.A.R.@

յոց հոգև­ որ միասն­ ութ­յանն ու տա­հայ­տել որ­ ոշ­ ա­կի իր վե­ լացվ­ ել են նոր խո­րագ­րեր՝
րաբ­ երմ­ ունք­ ը վեր­ ոնշ­յալ քա­ բնութ­ ա­գիր­ներ և­ ուս­ ում­ն աս­ ի­
ներդ­ աշ­նա­կութ­յան­ ը հայ­ ա­ ղաք­ ակ­ ան ի­րո­ղությ­ ուն­նե­րի և րությ­ ուն­ներ, հաղ­ որ­դումն­ եր,
­զար­գաց­ ում­ն ե­րի վեր­ աբ­ եր­յալ, նշում­ն եր, վի­ճար­կումն­ եր։
գիտ­ ութ­յան անդ­ աս­տան­ ում և այդ նպա­տա­կով ընտր­ ել­ ով հա­
տուկ ժանր, կամ ավ­ե­լի շուտ, 2012-2017 թթ. հան­դես­ ը
հ­ այ­ ա­գիտ­ ութ­յան միջ­ ո­ցով։ հին ժանր­ ի նոր­ ով­ ի օգտ­ ա­գոր­ տպագրվ­ ում է տար­ ե­կան եր­ եք
ծու­մը, որ­ը կոչվ­ում է խմբագ­ կամ չորս անգ­ամ, ընդ որ­ում
«Բ­ ազ­մա­վե­պը» վե­րոնշ­յալ րակ­ ան։ Զ­ ուսպ և ­համ­ ա­ռոտ, հաճ­ ախ միաց­յալ թվա­հա­մար­
բայց և շ­ ատ արտ­ ա­հայ­տիչ այդ նե­րով, որ­ ը թերևս մատ­նում
ժամ­ ան­ ա­կաշր­ջան­ ում տպագ­ խմբագր­ ակ­ անն­ եր­ ում խտաց­ է հրա­տար­ ա­կիչն­ ե­րի՝ նյութ­ ա­
ված շատ բան է աս­վում, թեև կա­նի զգացն­ ել տվող կա­րի­քը։
րել է հայր­ ե­նի­քի և Սփ­յուռ­քի բա­ցառ­ ա­պես բա­րոյ­ ախ­ ո­սա­
կան շրջան­ ակն­ եր­ ում։ Այս­պես, Այդ ա­ռու­մով տե­ղին է հի­
բազմ­ աթ­ իվ հայ­ ագ­ ետն­ ե­րին, խմբագ­րա­կան­ներ են նվիր­ շեց­նել ՀՀ նոր իշխ­ ա­նութ­յուն­
վել գլոբ­ ալ­ ի­զաց­ իայ­ ի, գենդ­ ե­ նե­րին, որ կա­րե­լի և ­պետք է
ինչպ­ ես նաև օտ­ ար­ ազ­գի ճա­ րա­յին ծայ­րահ­ եղ­ ությ­ ուն­ներ­ ի, հա­տուկ ուշ­ ադ­րութ­յուն դարձ­
հաս­ ար­ ակ­ ությ­ ան մեջ մտա­վոր նել հայ­կակ­ ան հնագ­ ույն սույն
նաչվ­ ած հայ­ ա­գետ գիտ­նակ­ ան­ բևեռ­ ա­ցում­ն եր­ ի, ան­հանդ­ ուր­ հան­դե­սի նյութ­ ա­կան կող­մի
ժո­ղա­կան­ ությ­ ան և­ իր իսկ բնու­ ամ­րապնդմ­ ա­նը։
ներ­ ի։ թագր­ ու­մով «ա­մեն ինչ ամ­ են
բան­ ի դեմ և­ա­մեն ոք ա­մեն ին­ ­Հայ ա­մեն­ աերկ­ ար­ ակ­
­Հա­յաս­տա­նում խորհր­դա­ չի դեմ» ի­րող­ ութ­յունն­ եր­ ի կամ յաց հան­դե­սին ցանկ­ ան­ ում և
սկզբունք­ներ­ ի դատ­ ա­փետ­մա­ մ­աղթ­ում ենք եր­կար ու հա­
յին իշ­խան­ ությ­ ան տա­րի­ներ­ ին նը, որ­ ոնք «Բ­ ազ­մա­վե­պի» խո­ րատև երթ, այնք­ ան երկ­ ար
րին համ­ ո­զու­մով՝ «մեր ար­դիա­ ու հար­ ատև, որ­քան երկ­ ար
«Բ­ ազ­մա­վեպ­ ը» թեև ո­րոշ հաս­ կան ոս­ ոխն են»7։ հար­ ատ­ևե­լու է հայ­ ա­գիտ­ ութ­
յունը և անշուշտ իր անբ­ա­
կա­նա­լի սահ­մա­նա­փա­կում­ն ե­ ­Վերջ­ ին շրջան­ ում՝ ա­վե­ ժան ու մշտակ­ ան ու­ղեկ­ցի՝
«Բ­ ազմ­ ա­վե­պի» հետ։
րով, այ­նու­ ամ­ են­ այն­ իվ, միշտ 7 «Բազմավեպ», 2013 թ., թիվ 1-2, էջ 9։

պահպ­ ան­ եց կա­պը հայ­րեն­ իք­ ի

հետ և ­շա­րուն­ ա­կում էր է­ջե­րը

ծառ­ ա­յեցն­ ել Հայ­րե­նիք-Սփ­յուռք ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018

կա­պե­րի ամր­ ապնդմ­ ա­նը՝ ընդ­

հա­նուր ազ­գա­յին-հայ­ ագ­ ի­տա­

կան հենք­ ի և­ ուղղ­վա­ծութ­յան

վրա։

­Վեր­ջին շրջան­ ում, այ­նո­ւամ­ ե­-

նայ­նիվ, հանդ­ ես­ ը, հա­վա­նա­

բար, աշ­խարհ­ աք­ աղ­ ա­քա­կան

կտրուկ փոփ­ ո­խությ­ ունն­ եր­ ի

բեր­ ում­ ով, ստիպվ­ ած է ար­

23

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 ՀՀ ԳԱԱ - 75

­ՀՀ ԳԱԱ ԳԻՏԱԿՐԹԱԿԱՆ
ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ
ԿԵՆՏՐՈՆԸ՝ ՈՐՊԵՍ
ԱՌԱՋԻՆ ՀԵՏԱԶՈՏԱԿԱՆ
ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆԻ ՕՐԻՆԱԿ

ԱԼԲԵՐՏ ՍԱՐԳՍՅԱՆ

Ֆիզ­ իկ­ ա­մա­թե­մա­տիկ­ ա­կան գի­տութ­յուն­ներ­ ի
դոկտ­ որ, պրո­ֆես­ որ
ՀՀ ԳԱԱ գիտ­ ակրթ­ ակ­ ան միջ­ ազ­գայ­ ին
կենտր­ ո­նի տնօ­րեն

­Գ ի­տակր­թա­կան մի­ջազ­գա­յին կենտ­րո­
նը (ԳԿՄԿ) ՀՀ գի­տութ­յունն­ եր­ ի ազգ­ ա­յին
ա­կադ­ եմ­ իա­յի հա­մակ­ արգ­ ի կա­ռուցվ­ ած­
քա­յին միավ­ որ­նե­րից մեկն է: Այն ստեղծ­վել է 1997
թվա­կա­նին՝ ՀՀ ԳԱԱ նա­խագ­ ահ­ ությ­ ան կազմ­ ում
գործ­ ող աս­պի­րան­տու­րա­յի բաժ­նի հի­ման վրա:
­Կենտ­րոն­ ի խնդիրն աս­պիր­ ան­տու­րայ­ ի, հայ­ցոր­
դությ­ ան և ­դոկ­տոր­ ան­տուր­ ա­յի մի­ջո­ցով գի­տա­
ման­կավ­ ար­ժակ­ ան կադ­րեր­ ի պատր­ աստ­ ումն է:

­Հաշվ­ ի առ­նել­ ով ՀՀ ԳԱԱ հե­տա­զոտ­ ա­կան մեծ
նե­րու­ժը, նյութ­ ա­տեխ­նի­կակ­ ան և ­տար­ ածք­ ա­յին
հնա­րա­վոր­ ությ­ ուն­ներ­ ը և ­մաս­նագ­ իտ­ ա­կան ու­
սուցմ­ ան միջ­ ազգ­ այ­ ին չափ­ որ­ ո­շիչն­ ե­րը՝ Կ­ ենտ­րոն­ ը
2004 թվա­կա­նից ընդլ­ այ­նեց իր գոր­ծու­նեութ­յուն­ ը՝
կազ­մակ­ երպ­ ել­ ով ուս­ ու­ցում նաև մա­գիստ­րոս­ ա­
կան կրթակ­ ան ծրագ­րե­րով:

­Կենտր­ ոն­ ում մա­գիստր­ ոս­ ակ­ ան կրթակ­ ան
ծրագ­րե­րով ու­սուց­ման կազ­մա­կերպ­ ումն ինք­նա­

24

ՀՀ ԳԱԱ - 75

ն­պատ­ ակ չէ: Այն ար­ ագ­ աց­նում նի­կա­կան ա­ռաջ­ ըն­թաց­ ը: էութ­յան, ՀՀ ԳԱԱ գի­տակր­թա­
է անց­ ու­մը կրթությ­ ու­նից դե­ ­Լա­վա­գույն մասն­ ա­գետ­
պի գիտ­ ա­կան  գոր­ծու­նեութ­ կան մի­ջազ­գայ­ ին կենտր­ ոն­ ը
յուն, որ­ ին մե­ծապ­ ես նպաս­ նե­րը պատր­ աստ­վում են այն­
տում է այն հանգ­ ամ­ան­քը, որ տեղ, որտ­ եղ ապ­ ահ­ ովվ­ ում է հե­տազ­ ո­տա­կան համ­ ալս­ ա­
Կ­ ենտ­րո­նի մասն­ ա­գիտ­ ա­կան ուս­ ում­ն ակ­ ան գոր­ծըն­թա­ցի
ամբ­ իոն­ներ­ ը տեղ­ ա­բաշխվ­ ած սերտ կապ­ ը գի­տա­հե­տազ­ ո­ րան­ ի առ­ ա­ջին և ­դեռևս միակ
են համ­ ա­կար­գի համ­ ա­պա­ տակ­ ան աշխ­ ա­տան­քի հետ:
տաս­խան գի­տահ­ ետ­ ազ­ ո­տա­ Այս­ օր ամ­բողջ աշխ­ ար­հում նախ­ ա­տիպն է ՀՀ կրթակ­ ան
կան կազ­մակ­ եր­պությ­ ուն­նե­ գիտ­ ությ­ ան և կրթ­ ութ­յան ին­
րում, որտ­ եղ աշ­խա­տում են տեգրմ­ ան ա­մե­նաարդ­յու­նա­ համ­ ա­կարգ­ ում:
գործ­ ող գիտն­ ակ­ անն­ եր­ ը և­ վետ մի­ջո­ցը հա­մար­վում են՝
ո­րոնք դա­սա­վանդ­ ում են ա. հետ­ ա­զոտ­ ա­կան հա­մալս­ ա­ ­Հետ­ ազ­ ո­տա­կան հա­մալս­ ա­
Կ­ ենտր­ ո­նում: ­Մագ­ իստ­րոս­ներ­ ի րանն­ ե­րը, ո­րոնց ներկ­ այ­ ացվ­ ող
պատր­ աստ­ ու­մն այս­պի­սի մի­ ամ­ են­ աէա­կան պահ­ անջ­նե­ րան­ ը գիտ­ ութ­յան և կրթ­ ությ­ ան
ջա­վայ­րում հնա­րավ­ ո­րութ­յուն րից են գիտ­ ա­կան կազմ­ ա­կեր­
է տալ­ իս մա­գիստ­րանտն­ ե­ պութ­յունն­ ե­րի առ­կայ­ ութ­յուն­ ը ին­տեգր­ ումն ի­րա­կա­նաց­նում
րին հնա­րավ­ ո­րինս ա­րագ ին­ հա­մա­սար­ ան­ ի կազմ­ ում, բ. ու­
տեգր­վել­ ու գոր­ծող գի­տակ­ ան սան­ ող­նե­րի գե­րակշ­ իռ մա­սի է իր կազմ­ում գոր­ծող գի­տա­
մի­ջա­վայ­րին և ­ձեռք բեր­ ել­ ու մա­գիստ­րանտ և­ ասպ­ իր­ անտ
աշխ­ ա­տանք­ ի հմտութ­յունն­ եր լին­ ե­լը: Այս իմ­ աս­տով, ըստ կան կազմ­ ա­կերպ­ ութ­յուն­ներ­ ի
և ­գի­տակ­ ան մտա­ծո­ղությ­ ուն:
հետ ուղղ­ ա­հայ­ աց կապ­ եր­ ով:
­Հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղաքա-­
կան կյան­քում վերջ­երս ակ­ ԳԿՄԿ-ը, լի­նել­ով ՀՀ ԳԱԱ հա­
տիվ­ ա­ցել են կրթությ­ ան և
­գիտ­ ութ­յան մերձ­ եցմ­ ան վեր­ ա­ մա­կար­գի կառ­ ուցվ­ ած­քայ­ ին
բերյ­ ալ տար­ ա­տե­սակ քննար­
կումն­ եր­ ը: Մ­ եր ժամ­ ա­նակն­ ե­ միավ­ որ­նե­րից մեկ­ ը, ԳԱԱ հա­
րի էակ­ ան բնութ­ ագր­ ե­րից է
այն փաս­տը, որ կրթությ­ու­ մա­կարգ­ ի գիտ­ ակ­ ան կազմ­ ա­
նը և ­գի­տությ­ ուն­ ը չեն կա­
րող զարգ­ ա­նալ բա­ցար­ձա­ կեր­պութ­յունն­ եր­ ի հետ համ­ ա­
կապ­ ես ինքն­ ու­րույն, ի­րա­րից
ան­կախ: ­Միայն կրթութ­յան և գոր­ծակց­ ում է հոր­ իզ­ ոն­ ակ­ ան
­գիտ­ ությ­ ան հա­մադ­րու­մը կա­
րող է ա­պա­հով­ ել գիտ­ ատ­ եխ­ կապ­ եր­ ով՝ մաս­նա­գիտ­ ակ­ ան

ամ­բիոն­ներ տե­ղադ­րել­ ով հա­

մա­պա­տասխ­ ան գի­տահ­ ե­ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018

տազ­ ոտ­ ակ­ ան կազմ­ ակ­ եր­

պութ­յուն­նե­րում: Կր­թությ­ ան և

գ­ ի­տութ­յան մերձ­ եցմ­ անն ուղղ­

ված այս քայ­լե­րը նպաստ­ ում

են նաև ա­կա­դե­միակ­ ան հա­

մակ­ արգ­ ի գիտ­ ա­կան կադ­րե­րի

եր­ իտ­ ա­սար­դացմ­ ա­նը:

Կ­ ենտր­ ո­նը լիով­ ին բա­վա­

րար­ում է նաև այն պայմ­ան­ը,

հա­մա­ձայն որ­ ի՝ հետ­ ազ­ ո­տա­

կան հա­մալ­սար­ ա­նի ուս­ ա­նող­

25

ՀՀ ԳԱԱ - 75

նե­րի գեր­ ակշ­ իռ մա­սը պետք է րութ­յու­նը հենց բյուջ­ եի չա­ որ 2018 թ. ԳԿՄԿ-ն ԳԱԱ էկ­ո­
լին­ ի մա­գիստր­ անտ և­ ասպ­ ի­ փի մեջ է: ԳԿՄԿ-ի տա­րե­կան
րանտ, քան­ ի որ Կ­ ենտ­րո­նում բյու­ջեն չի գեր­ ազ­ ան­ցում 300 լո­գա­նոոս­ֆեր­ այ­ ին հե­տա­
կրթութ­յուն­ ը կազ­մակ­ երպ­վում միլ­իոն դրա­մը, ո­րից միայն 11
է բա­ցառ­ ապ­ ես մագ­ իստ­րո­ մի­լիոն դրամն է հատկ­ ացվ­ ում զո­տութ­յուն­ներ­ ի կենտր­ ոն­ ի
սակ­ ան և­ ասպ­ իր­ անտ­ ա­կան պե­տա­կան բյուջ­ եից: Բ­յու­
կրթա­կան ծրագ­րեր­ ով: Այ­սօր ջեի պակ­ ա­սը ինչ-որ չա­փով հետ համ­ ա­տեղ մասն­ ակց­ ում
­Կենտր­ ո­նում ու­սու­ցան­ ում և փոխ­հա­տուց­վում է մի­ջազգ­ ա­
­հետ­ ազ­ ոտ­ ակ­ ան աշ­խա­տանք յին դրամ­ աշն­ որհն­ եր­ ի հաշ­ է մի խոշ­որ նախ­ ագ­ծի՝ 1 մի­
են ի­րա­կան­ աց­նում 700-ից վին: Վ­ եր­ջին 7-8 տար­ ին­ ե­րի
ավ­ ե­լի մագ­ իստր­ անտն­ եր, 350- ըն­թաց­քում ­Կենտր­ ո­նը տար­ լիոն եվ­րո ընդ­հա­նուր բյու­
ից ա­վել­ ի աս­պիր­ անտ­ներ և բեր դրա­մաշն­ որհ­նե­րի մի­ջո­
­հայ­ցորդն­ եր: ցով ստաց­ել է մոտ 700.000 ջեով: Ոչ պակ­աս կարև­որ է
եվր­ո գու­մար, որն ուղղվ­ել է
Ար­տա­սահ­ման­յան հետ­ ա­ ­Կենտր­ ո­նի տեխն­ ի­կա­կան վե­ նաև այն հան­գա­մանք­ ը, որ
զոտ­ ակ­ ան հայտ­նի շատ հա­ րա­զինմ­ ա­նը, կա­ռա­վարմ­ ան
մալ­սա­րան­ներ ուն­ են մի­լիարդ է­լեկտր­ ոն­ ա­յին հա­մակ­ արգ­ ի Կ­ ենտ­րոնն ան­հա­տույց օգտ­ ա­
դո­լա­րի կարգ­ ի բյուջ­ ե (օր­ ի­ ներդր­մա­նը, պրոֆ­ ե­սո­րա­դա­
նակ՝ ­Տե­խա­սի հե­տա­զոտ­ ա­ սախ­ ո­սա­կան կազ­մի վե­րա­ գոր­ծում է ԳԱԱ հա­մակ­ ար­գի
կան համ­ ալս­ ար­ ան­ ի բյուջ­ են պատ­րաստմ­ ան­ ը, հեռ­ ավ­ ար
3 մի­լիարդ դոլ­ար է), ուս­տի ձևաչ­ ափ­ ով դաս­ ընթ­ ացն­ ե­րի գիտ­ ա­հե­տա­զոտ­ ակ­ ան կազ­
հասկ­ ան­ ալ­ ի է, որ Կ­ ենտ­րո­նի մշակմ­ ա­նը և­ ուս­ ան­ ողն­ եր­ ի
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 և հ­ ետ­ ա­զոտ­ ակ­ ան համ­ ալ­սա­ փո­խա­նակմ­ ա­նը: Նշ­ ենք նաև, մակ­ երպ­ ութ­յունն­ ե­րի նյու­թա­
րան­նե­րի հիմ­ն ակ­ ան տարբ­ ե­
տեխ­նի­կա­կան հնար­ ավ­ որ­ ութ­

յունն­ ե­րը:

Այս ա­մե­նը վկայ­ում է այն

մա­սին, որ ՀՀ ԳԱԱ համ­ա­

կարգ­ ում մագ­ իստ­րո­սակ­ ան

կրթությ­ ան ի­րակ­ ա­նա­ցու­մը ոչ

միայն խիստ անհր­ ա­ժեշտ, այլև

կար­ևոր է ակ­ ադ­ ե­միայ­ ի գի­

տա­կան հար­ ուստ ներ­ ուժն օգ­

տա­գոր­ծել­ ու, ո­րակ­յ ալ կադ­րեր

պատր­ աստ­ ե­լու, հե­տագ­ այ­ ում

26

ՀՀ ԳԱԱ - 75

այդ կադ­րե­րով հա­մակ­ ար­գի տուկ կա­րիք­ներ ուն­ եց­ ող ան­ կան­ներ և հ­ ոդ­ված­ներ:

գի­տա­կան կազ­մակ­ եր­պութ­ ձինք և­այլք) հեռ­ա­վար ձևով ­Մեր ժա­ման­ ակն­ ե­րում,

յուն­նե­րը և տն­տես­ ութ­յան վեր­ ապ­ ատ­րաստ­վե­լու հնա­ մարդկ­ անց գերզբ­ աղվ­ ած­ ութ­

առ­ ան­ձին ճյու­ղե­րը հա­մալ­րե­լու րա­վոր­ ությ­ ուն են ստաց­ ել:  Այս յան պայ­մանն­ ե­րում, շատ կա­

տես­ անկ­յ ու­նից: փորձ­ը ցույց տվեց, որ հա­ ր­ևոր է ժա­մա­նակ­ ի տնտեսու­

­Մա­գ ի ս տ­ր ա­տ ո ւ­ր ա­յ ո ւ մ սար­ ակ­ ությ­ ան շրջան­ ում շատ մը, որ­ ը կա­րող է ա­պահ­ ով­ ել

հիմ­ն ա­կա­նում դա­սա­վան­ մեծ է հե­տաքրք­րութ­յունն առ­ հեռ­ ա­վար կրթությ­ ու­նը: Ն­շենք

դում են ՀՀ ԳԱԱ լավ­ագ­ույն ցանց դաս­ ըն­թացն­ եր­ ի նկատ­ նաև, որ հե­ռա­վար կրթությ­ ան

գիտն­ ակ­ ան­նե­րը (ակ­ ադ­ եմ­ ի­ մամբ, որ­ ը շա­րուն­ ակ­ ակ­ ան ինք­նարժ­ եքն ավ­ ե­լի ցածր է,

կոսն­ եր, թղթա­կից ան­դամ­ կրթությ­ ան լա­վագ­ ույն մո­դելն ո­րից շահ­ ում են ինչպ­ ես ու­սա­

ներ, գիտ­ ութ­յան դոկ­տորն­ եր է: ­Կենտ­րոն­ ի կազ­մա­կեր­պած նող­նե­րը, այնպ­ ես էլ կրթութ­

և թ­ եկ­նա­ծուն­ եր): Ուս­ ում­ն ա­ հեռ­ ավ­ ար 20 դաս­ ըն­թաց­ներ­ ին յունն իր­ ա­կան­ ացն­ ող հաս­տա­

կան ծրագր­ եր­ ով նա­խա­տես­ մասն­ ակց­ ել է ավ­ ել­ ի քան 700 տությ­ ունն­ ե­րը:

ված հե­տա­զո­տակ­ ան աշ­ հոգ­ ի, որ­ ից 507-ը հաջ­ ո­ղութ­ ­Կենտ­րո­նի տեխն­ իկ­ ա­կան և

խա­տանք­ներ­ ը տար­վում են յամբ հաղթ­ ա­հա­րել է սահ­ման­ ­կադ­րայ­ ին ներ­ ուժն ու հա­ջող­

հա­մա­պատ­ ասխ­ ան գի­տա­ ված շե­մը և ս­տա­ցել համ­ ա­ ված փոր­ձը հնա­րա­վոր­ ությ­ ուն

կան հաս­տա­տութ­յունն­ ե­րում, պա­տաս­խան հա­վաս­տա­գիր: են տա­լիս կազմ­ ա­կերպ­ ել­ ու

որ­ ը հնա­րավ­ որ­ ությ­ ուն է տա­ ­Դա­սընթ­ աց­ներն ընտր­վել են հեռ­ ավ­ ար մագ­ իստ­րոս­ ակ­ ան

լիս բարձ­րա­գույն կրթութ­յա­ հանր­ ապ­ ետ­ ութ­յան մար­զե­ կրթութ­յուն թույ­լատ­րե­լի յուր­ ա­

նը հա­ղոր­դել­ ու ճկուն­ ությ­ ուն, րում իր­ ակ­ ա­նաց­ված մշտա­ քանչյ­ ուր մաս­նագ­ ի­տությ­ ամբ:

այն կողմ­ն որ­ ոշ­ ել­ ու դե­պի ար­ դիտ­ արկմ­ ան արդյ­ ունք­նե­րով: Հ­ ե­տազ­ ոտ­ ա­կան հա­մալ­

դի հիմ­ն ախնդ­ իր­ներ, խո­րաց­ Ուն­ են­ ա­լով այս հա­ջողվ­ ած սա­րանն­ ե­րին ներ­կայ­ աց­վող

նե­լու մաս­նա­գի­տա­կան պատ­ փորձ­ ը՝ 2017 թ. ԳԿՄԿ-ն ՀՀ պե­ կարև­ որ պայ­ման­ներ­ ից է նաև

րաստ­վա­ծութ­յուն­ ը: 2004 թ. իր տակ­ ան կառ­ ա­վարմ­ ան ա­կա­ մի­ջազգ­ ա­յին լայն կապ­ ե­րի առ­

գոր­ծու­նեութ­յու­նը 3 մասն­ ա­ դեմ­ իա­յի հետ համ­ ատ­ եղ, առ­ ա­ կա­յութ­յուն­ ը:

գիտ­ ությ­ ու­նով և 39 մագ­ իստ­ ջի­նը հետ­բու­հակ­ ան կրթակ­ ան ­Միջ­ ազ­գայ­նաց­ ու­մը բխում

րան­տով սկսած ԳԿՄԿ-ի մա­ հա­մա­կար­գում, կազմ­ ա­կեր­ է ԳԿՄԿ տես­լա­կա­նից և

գիստ­րա­տու­րան այ­սօր արդ­ են պեց մա­գիստ­րոս­ ակ­ ան հե­ռա­ ­ռազմ­ ա­վա­րակ­ ան ծրագր­ ից,

վեր­ ածվ­ ել է համբ­ ավ­ ավ­ որ ու­ վար կրթությ­ ուն՝ «­Գոր­ծար­ ար որ­ ի հիմ­ն ակ­ ան նպա­տակ­ ը

սում­ն ա­կան հաստ­ ա­տութ­յան, վարչ­ ար­ ար­ ությ­ ուն» մասն­ ա­գի­ կրթութ­յան միջ­ ազ­գայն­ աց­ ումն

որ­տեղ կրթութ­յուն­ ը (առկ­ ա և տությ­ ամբ, մագ­ իստ­րո­սակ­ ան ու մրցու­նա­կությ­ ան ապ­ ահ­ ո­

հ­ եռ­ ա­կա ուս­ ուցմ­ ամբ) ի­րակ­ ա­ դիպլ­ ոմ­ ի շնորհ­մամբ: վումն են: ­Կենտր­ ո­նը մի­ջազ­

նաց­վում է 32 մաս­նագ­ իտ­ ութ­ ­Հեռ­ ա­վար ձևա­չափ­ ով գայ­ ին համ­ ա­գոր­ծակ­ցությ­ ան

յուն­նե­րով, իսկ ու­սա­նող­նե­րի կրթա­կան գործ­ ընթ­ ա­ցի ա­պա­ հա­մաձ­ այ­նագր­ եր և հ­ ու­շագ­րեր

թիվ­ ը որ­ ոշ տա­րին­ ե­րի գեր­ ա­ հովմ­ ան տեղ­ ե­կատվ­ ակ­ ան ուն­ ի և­ ակտ­ իվ­ ո­րեն համ­ ա­

զան­ցել է հազ­ ար­ ը: ավ­ անդ­ ա­կան պա­շարն­ եր­ ին գոր­ծակ­ցում է եվր­ ոպ­ ակ­ ան և

­Հաշ­վի առ­նե­լով կրթութ­յա­նը զու­գահ­ եռ՝ լայն­ ո­րեն կի­րառ­ ­ռու­սակ­ ան տասնյ­ ակ գի­տակր­ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018

ներ­կայ­ ացվ­ ող ժամ­ ա­նա­կակ­ ից վում են նաև հատ­ ուկ մաս­նա­ թակ­ ան հաս­տա­տութ­յուն­նե­

պահ­ անջ­ներ­ ը և պ­ ար­բե­րա­բար գիտ­ աց­ված մուլտ­ ի­մե­դիա­կան րի հետ, ինչպ­ ի­սիք են Տ­ ուշ­ ա­յի

ձգտել­ ով կրթութ­յան ոլ­ որ­տում և­ էլ­ եկտ­րոն­ այ­ ին դաս­ ագր­քեր, հա­մալ­սար­ ա­նը (Ի­տալ­ իա),

նո­րար­ ա­րութ­յուն­ներ­ ի ներդր­ ձեռ­նարկն­ եր, էլ­ եկտ­րոն­ այ­ ին Փ­ ոլ ­Սաբ­ ատ­ եի հա­մալ­սար­ ա­

ման՝ ԳԿՄԿ-ն 2014 թ.­-ից իր­ա­ ուս­ ում­ն ա­մե­թո­դակ­ ան հա­մա­ նը (­Թու­լուզ 3, Ֆ­րան­սիա),

կա­նացն­ ում է նաև հեռ­ ավ­ ար լիրն­ եր: Այս ա­մենն ա­պա­հո­վում ­Տուր­ իզմ­ ի և ս­ երվ­ իս­ ի պե­տա­

դաս­ ըն­թացն­ եր, որ­ ոնց շրջա­ է ­Կենտ­րոն­ ին սպաս­ ար­կող ՀՀ կան համ­ ալ­սար­ ան­ ը (ՌԴ) և­

նակ­նե­րում հաս­ ա­րա­կա­կան ԳԱԱ հիմ­ն ա­րար գիտ­ ա­կան այլն:

որ­ ո­շա­կի խմբեր (շրջա­նա­ գրադ­ ար­ ա­նը, որն ու­նի ա­վե­լի Մ­ ի­ջազգ­ ա­յին գոր­ծըն­կերն­ ե­

վարտն­ եր, գոր­ծազ­ ուրկն­ եր, քան 3 մի­լիոն թվայ­նացվ­ ած էջ՝ րի հետ ԳԿՄԿ-ն­ իր­ ակ­ ան­ աց­

տնա­յին տնտես­ ու­հին­ եր, հա­ ներ­ առյ­ ալ գրքեր, պարբ­ ե­րա­ նում է թե՛ կար­ ո­ղությ­ ուն­ներ­ ի

27

ՀՀ ԳԱԱ - 75

զար­գաց­ման­ ը, թե՛ ու­սա­նող­նե­ ­Վեր­ջին տար­ ին­ եր­ ին բա­վա­ մի­ջազ­գայ­ ին համ­ ագ­ ործ­ ակ­
րի և դ­ աս­ ախ­ ոս­ներ­ ի մի­ջազ­գա­ կան ակտ­ ի­վա­ցել է ուս­ ան­ ող­ ցությ­ ու­նը խոր­ աց­նել­ ու և­ աշ­
յին շարժ­ ու­նութ­յանն ուղղ­ված ներ­ ի և դ­ աս­ ախ­ ոսն­ եր­ ի մի­ջազ-­ խարհ­ ագ­րութ­յունն ընդ­լայ­նել­ ու
ծրագր­ եր: Օր­ ի­նակ՝ Է­րազ­մուս+ գա­յին շարժ­ ու­նությ­ ան ծրագ­ ուղղ­ ությ­ ամբ:
կա­րող­ ությ­ ուն­նե­րի զար­գաց­ րեր­ ի ի­րակ­ ա­նաց­ ու­մը Կ­ ենտ­րո-­
ման ծրագ­րի շրջա­նակ­նե­րում նում՝ հնա­րավ­ ո­րութ­յուն ըն­ ­Հե­տա­զոտ­ ա­կան հա­մալ­
մի­ջազ­գայ­ ին գործ­ ընկ­ եր­նե­րի ձե­ռե­լով ԳԿՄԿ ուս­ ա­նող­նե­ սա­րան­ ի գաղ­ ա­փար­ ը հայ­
խորհր­դատ­վությ­ ամբ և­ ուղ­ րին մեկ կի­սամ­յակ ուս­ ա­նե­ կակ­ ան իր­ ա­կա­նութ­յան մեջ
ղորդմ­ ամբ առ­ աջ­ իկ­ ա ե­րեք լու եվր­ ոպ­ ա­կան առ­ ա­ջա­տար արդ­ են վե­րա­ցակ­ ան չէ. այն
տար­ ին­ ե­րին նա­խա­տես­վում բու­հեր­ ում, իսկ դա­սախ­ ոս­նե­ ուն­ ի բա­վա­րար նյութ­ ա­կան
է լիով­ ին արդ­ իա­կա­նաց­նել րին՝ վե­րապ­ ատր­ աստ­վե­լու և և հ­ ա­յեց­ ակ­ ար­գայ­ ին հիմք­ եր,
«Բ­նապ­ ահպ­ ա­նությ­ ուն և բն­ օգ­ դ­ ա­սախ­ ոս­ ութ­յուն­ներ կարդ­ ա­ իսկ ­Կենտր­ ոնն ուն­ ի հա­մա­
տա­գործ­ ում» ամբ­ իո­նի հիմ­- լու միջ­ ազգ­ այ­ ին հար­թակ­նե­ պատ­ ասխ­ ան նե­րուժ ու փորձ,
ն­ ակ­ ան դաս­ ընթ­ աց­նե­րի ա­ռար­ րում, ինչ­պես նաև ԳԿՄԿ-ում ուստ­ ի պե­տա­կան աջ­ ակց­ ութ­
կա­յակ­ ան նկա­րագ­րեր­ ը, ինչ­ հյու­րընկ­ ալ­ ել գոր­ծընկ­ եր բու­ յան դեպ­քում կա­րող է դառ­նալ
պես նաև ներդ­նել միջ­ ազ­գա­ հեր­ ի դաս­ ա­խոս­ներ­ ին: Աշխ­ ա­ ա­ռա­ջին հետ­ ա­զոտ­ ա­կան հա­
յին պահ­ ան­ջարկ ուն­ եց­ ող նոր տանք­ներ են տարվ­ ում առ­կա մալս­ ա­րա­նը ՀՀ կրթակ­ ան հա­
առ­ ար­կան­ եր: մակ­ արգ­ ում:

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018

28

Ի ԴԵՊ

ՆՈԲԵԼՅԱՆ ՄՐՑԱՆԱԿ

2018

­Պատ­մությ­ ան մեջ երր­ որդ անգ­ ամ ֆի­զիկ­ այ­ ի բնա­գավ­ առ­ ում Ֆիզ­ ի­կա­յի բնագ­ ավ­ առ­ ում ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
Ն­ ոբ­ ելյ­ ան մրցան­ ակ է ստա­ցել իգ­ ակ­ ան սե­ռի ներկ­ այ­ աց­ ու­ցիչ: Կ­ ա­ ­Քի­միայ­ ի գծով
նադ­ ուհ­ ի ­Դոն­ ա Սթ­րիկ­լան­դը ­Նոբ­ ելյ­ ան մրցան­ ակ­ ը կիս­ ում է ա­մե­
րի­կա­ցի Ար­թուր Էշկ­ ի­նի և ֆ­րանս­ իա­ցի ­Ժե­րար ­Մուր­ ո­յի հետ՝ լա­զե­ ­Ֆիզ­ իոլ­ ո­գիայ­ ի և բժշ­կութ­յան
րայ­ ին ֆիզ­ ի­կայ­ ում նոր­ ա­րա­րությ­ ան, այն է՝ օպ­տիկ­ ա­կան նրբու­ ասպ­ ար­ ե­զում
նել­ իի ստեղծ­ման և կ­ են­սա­բան­ ությ­ ու­նում դրա կի­րառմ­ ան համ­ ար:
Տն­տե­սագ­ ի­տութ­յան ո­լոր­տում
­Քի­միա­յի գծով Ն­ ոբ­ ելյ­ ան մրցա­նակ շնորհվ­ ել է ամ­ ե­րի­կաց­ ի Խ­ ա­ղա­ղութ­յան բնա­գա­վա­ռում
գիտ­նակ­ ան և ճ­ ար­տա­րագ­ ետ Ֆ­րեն­սի Առ­նոլդ­ ին՝ ֆեր­մենտ­ներ­ ի 29
ուղ­ղորդվ­ ած էվ­ ոլյ­ ուց­ իա­յի համ­ ար, ամ­ եր­ ի­կաց­ ի քի­միկ­ ոս, Մ­ իս­ ու­
րիի հա­մալ­սար­ ան­ ի պրոֆ­ ե­սոր Ջ­ որջ Սմ­ ի­թին և բր­ ի­տան­ աց­ ի կեն­
սաք­ ի­միկ­ ոս, Ք­ եմբր­ իջ­ ի հա­մալ­սար­ ան­ ի պրո­ֆես­ որ, սըր Գր­ իգ­ ո­րի
­Վինտ­ ե­րին՝ պեպտ­ իդ­ներ­ ի և ­հակ­ ամ­ արմ­ ին­ներ­ ի ուս­ ում­ն ա­սիրմ­ ան
համ­ ար:

Ֆ­ իզ­ իո­լո­գիա­յի և բժշ­կութ­յան ասպ­ ա­րեզ­ ում ­Նո­բելյ­ ան
մրցա­նա­կի դափ­նե­կիրն­ եր են դար­ձել ԱՄՆ-ի Հյ­ ուսթ­ ոն­ ի հա­մալ­
սար­ ան­ ի պրոֆ­ ես­ որ Ջ­ եմս Է­լի­սոն­ ը և ­Ճապ­ ո­նիայ­ ի Կ­ իոտ­ ո քա­ղա­քի
հա­մալս­ ար­ ան­ ի աշ­խա­տակ­ ից ­Տա­սու­կա ­Հոնձյ­ ոն՝ քաղցկ­ եղ­ ի իմ­ ու­
նա­բուժմ­ ան նոր ե­ղան­ ա­կի հայտն­ ագ­ ործ­ման համ­ ար:

Տն­տես­ ա­գիտ­ ութ­յան ո­լորտ­ ում Ն­ ո­բել­յան մրցա­նակ է շնորհ­
վել երկ­ ու ա­մե­րիկ­ ա­ցին­ ե­րի՝ ­Յեյլ­ ի համ­ ալ­սա­րա­նից Ու­ իլ­յ ամ Ն­ որդ­
հաուս­ ին՝ «Կ­լիմ­ այ­ ի փո­փոխ­ ութ­յան ին­տեգր­ ու­մը եր­կար­ ատև մակ­
րոտնտ­ ե­սա­կան վերլ­ ուծ­ ությ­ ան մեջ» և Ն­յու-­Յոր­քի Stern School of
Business-ից ­Փոլ Ռ­ ո­մե­րին՝ «Տ­ եխն­ ո­լոգ­ իակ­ ան նո­րա­րար­ ությ­ ուն­նե­
րի ին­տեգ­րու­մը երկ­ ա­րատև մակ­րոտն­տե­սակ­ ան վեր­լուծ­ ությ­ ան
մեջ» նո­րա­րա­րութ­յունն­ եր­ ի հա­մար:

­Խա­ղա­ղութ­յան ­Նո­բել­յ ան մրցան­ ա­կի են ար­ժա­նաց­ ել իր­ աք­
ցի ի­րա­վապ­ աշտ­պան ­Նա­դիա Մ­ ու­րադ­ ին և ­կոն­գո­ցի վիր­ ա­բույժ
Դ­ են­ իա ­Մուք­վեգ­ են «սե­ռա­կան բռնութ­յուն­ ը որ­պես պատ­ եր­ ազ­մի
զենք օգտ­ ա­գործ­ման և զ­ ինվ­ ած հա­կա­մար­տութ­յունն­ ե­րի դադ­ ա­
րեց­մանն ուղղ­ված նրանց ջան­քեր­ ի համ­ ար»:

­Նո­բելյ­ ան հանձ­նա­ժո­ղովը հայտ­ ար­ ա­րել է, որ 2018-ին չի հանձն­ ի
գրա­կան­ ութ­յան Ն­ ո­բելյ­ ան մրցա­նակ՝ թեկ­նած­ ուն­ ե­րի Շվ­ եդ­ ա­կան
ա­կադ­ եմ­ իա­յում սկանդ­ ալ­ ի պատճ­ ա­ռով: 2017 թ. վեր­ջին Շվ­ ե­դակ­ ան
ա­կադ­ եմ­ իա­յում ներ­քին հետ­ աքն­նութ­յուն է սկսվել տվյալն­ եր­ ի ար­
տա­հոսք­ ի գոր­ծով, ո­րում մեղ­ ադրվ­ ում է կազմ­ ակ­ երպ­ ութ­յան ան­դամ­
նե­րից մեկ­ ի ամ­ ուս­ ին­ ը: Խ­ ոսք­ ը ֆրանս­ իաց­ ի լու­սան­կար­ իչ Ժ­ ան-Կ­լոդ
Առ­նո­յի մա­սին է, ո­րը մե­ղադրվ­ ում է կա­նանց նկատմ­ ամբ սե­ռա­կան
ոտնձգ­ ութ­յուն­ներ­ ի և բռ­նութ­յան իր­ ակ­ ան­ ացմ­ ան հա­մար:

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐ

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ
ԳԻՏԱՀԵՏԱԶՈՏԱԿԱՆ
ԵՎ ԿՐԹԱԿԱՆ
ՀԱՄԱԿԱՐԳՉԱՅԻՆ ՑԱՆՑ
ASNET-AM

ՆԱՐԻՆԵ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ

ՀՀ ԳԱԱ ԱՊ ASNET-AM ցանցի
սպասարկման խմբի ղեկավար,
ՀՀ ԳԱԱ ԳԿՄԿ դասախոս

Հ ա­մակ­ արգ­չայ­ ին տեխն­ ի­կա­յի և հե­ռա­
հաղ­ որդ­ ակց­ ութ­յան մի­ջոցն­ ե­րի զար­
գացմ­ ան շնոր­հիվ 20-րդ դա­րի վերջ­ ին
տաս­նամյ­ ա­կում սկսեց­ ին ձևավ­ որ­վել համ­ ա­
կարգ­չա­յին ցանց­ եր­ ը և զարգ­ ան­ ալ հա­մա­ցան­
ցը: Հա­մաց­ ան­ցը և դ­րա ի­րաց­ման տեխ­նո­լո­
գիա­ներն այժմ դար­ձել են տե­ղեկ­ ատվ­ ա­կան
հաս­ ար­ ա­կությ­ ան անբ­ ա­ժա­նել­ ի մա­սը, դրա
հիմք­ ը: Այդ տեխ­նոլ­ ո­գիան­ եր­ ը, ո­րոնց մա­սին
չէին լսել անց­յալ դար­ի վեր­ջում, այժմ գոր­
ծում են տնտես­ ությ­ ան, գիտ­ ութ­յան, մշա­կույ­
թի գրե­թե բո­լոր ո­լորտն­ ե­րում: Հա­մաց­ անց­ ի
ստեղծմ­ան հիմ­քում ըն­կած է ARPAnet ցանց­ի
զար­գաց­ ու­մը, որն ԱՄՆ ազ­գա­յին մասշտ­ աբ­ ով
առ­ ա­ջին փորձ­նակ­ ան հա­մա­կարգ­չայ­ ին ցանցն
էր: Այն ստեղծ­վեց 1960-ա­կան թթ. վեր­ջին` ԱՄՆ
պաշտպ­ ա­նութ­յան նախ­ ա­րա­րությ­ ան գի­տա­կան
հետ­ ա­զո­տությ­ ունն­ եր­ ի իր­ ա­կան­ աց­ման նպա­
տակ­ ով և միա­վո­րեց մի քան­ ի խոշ­ որ գի­տա­կան
և հա­մալ­սար­ ա­նա­կան կենտ­րոնն­ ե­րի հար­յու­րա­
վոր համ­ ակ­ ար­գիչ­ներ: ARPAnet ցան­ցի ստեղ­
ծու­մը կմնար աննկ­ատ, ե­թե չլին­եին մի քա­նի

30

ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐ

կար­ևոր առ­ անձն­ ահ­ ատկ­ ութ­ տա­րածք» ստեղ­ծել­ ու նա­խա­ ությ­ ունն­եր­ի ազգա­ յ­ին ակ­
գի­ծը, ո­րը հետ­ ագ­ ա­յում պետք ադ­եմ­ ի­ան, Ֆա­ դ­եյ Սա­ րգսյա­ ն­ի
յուն­ներ` է ընդգր­կեր ամբ­ ողջ մո­լոր­ ա­ գլխավ­որո­ ւթյա­ մբ,1992թ.հանձն­ ա­ -­
կը: 1994 թ. մշակվ­եց WWW-ի րա­ ր­եց ՀՀ ԳԱԱ ինֆ­որմ­ատ­­
1. ARPAnet ցանց­ի բո­լոր հա­ համ­ ար ա­ռաջ­ ին ավ­տո­մատ իկ­ այ­ի և ավտո­ մ­ատ­ացմա­ ն
ա­ռար­կա­յա­կան ցու­ցիչ­ ը, ո­րը պրոբ­լ­եմն­երի­ ինստի­ տո­ ւտի­ ն
մակ­ արգ­ իչն­ ե­րը փոխ­կա­պավ­ կոչ­վում էր WWW որդ: Մի քա­ (ԻԱՊԻ)՝ մշակ­ել և նա­ խ­ագծ­ել
նի րո­պեի ընթ­ աց­քում «որ­դը» առ­աջի­ ն ազգ­այի­ ն գիտ­ահ­ետ­
ցած էին ի­րար հետ հա­վա­սար ձևա­վո­րում էր եր­ եք հար­յուր ազո­ տ­ակ­ ան համ­ակ­արգչ­այի­ ն
հա­զար մուլ­տիմ­ ե­դիա2 օբյ­եկտ­ ցանց­ը՝ ASNET-AM, www.asnet.
մա­կարդ­ ակ­ներ­ ով, այ­սինքն՝ նե­ րի­ ց բաղկ­աց­ած տվյալն­ am: ASNET-AM ցանցն ստեղծ­
եր­ի հենք, որտե­ ղ հնարա­ վո­ ր վեց 1994 թվակ­ ա­նին, ցան­ցի
ցանցն ա­պակ­ ենտ­րոն­ աց­ված էր, էր որ­ոն­ում կատա­ րե­ լ բան­ կա­ռուց­ված­քը և­ օգ­տա­գործ­
ալ­ի բառ­երի­ միջ­ոցո­ վ: Կ­ար­ ման սկզբունք­նե­րը մշա­կեց և­
2. որպ­ ես ցան­ցայ­ ին արձ­ ա­ ել­ի է աս­ել, որ այդ պահ­ից իր­ ա­կան­ աց­րեց ՀՀ ԳԱԱ ԻԱՊԻ
սկզբուն­ք­որե­ ն ձևավո­ րվա­ ծ էր աշ­խատ­ անք­ ա­յին խումբ­ ը, ո­րը
նագր­ ությ­ ուն ARPAnet-ում ըն­ համ­ աշխա­ րհ­այ­ին սարդ­ոստ­ ղե­կա­վար­ ում էր ինս­տի­տու­
այն տեղ­ ­եկ­ատվա­ կա­ ն տարա­ ծ­ տի գլխավ­ որ ճարտ­ ար­ ա­գետ
դուն­վել էր միջ­ցանց­ ա­յին IP ությո­ ւն­ը: Այն տար­ինե­ րը­ , երբ Վ­լադ­ իմ­ իր Սա­հակյ­ ա­նը: ՀՀ
աշխա­ րհ­ում ձևավո­ րվո­ ւմ էր ԳԱԱ նախ­ ա­գահ­ ութ­յան թիվ
(Internet Protocol) ար­ձա­նագ­ «ցանց­եր­ի ցանց» Ինտե­ րնե­ տ­ը, 29/1348/ որ­ ոշ­մամբ 1998 թվա­
ստեղծվ­ում էր համա­ շխա­ րհ­ կան­ին ՀՀ ԳԱԱ ԻԱՊԻ-ն հաս­
րութ­յու­նը՝ տեքստ­ ի, գծա­պատ­ ա­յին սարդ­ոստ­այն WWW-ն տատվ­ եց որպ­ ես ASNET-AM
և զարգա­ ն­ում հեռա­ հ­աղո­ րդ­ ցան­ցի զար­գացմ­ ան և մշ­ ակ­
կեր­ներ­ ի և­ այլ տեղ­ ե­կատ­վութ­ ակց­ ությա­ ն ոլո­ րտը­ , Հ­այա­ ստ­ ման պատ­ ասխ­ ան­ ա­տու կազ­
անի­ Հա­ նր­ապե­ տ­ությա­ ն համ­ մակ­ եր­պութ­յուն: ASNET-AM
յան հաղ­ որդ­ման և­ ըն­դունմ­ ան ար ան­ց­ում­այի­ ն և դժվա­ ր էին: ցան­ցի հիմ­նա­կան ա­ռա­քել­ ութ­
Բա­ րդ էր նաև գիտ­ությա­ ն յունն էր ա­պա­հով­ ել ա­րագ,
կա­նո­նա­կար­գը: վիճ­ ակը­ , եր­իտ­ասա­ րդ մասն­ հուս­ ալ­ ի, անվ­տանգ և մատ­
ա­գետ­նե­ րը­ արտ­ագա­ ղթ­ում չե­լի հա­սան­ ե­լիությ­ ուն դեպ­ ի
1989 թ. մարտ­ ին Թիմ Բեր­ էին, փակվ­ում կամ մասա­մբ նո­րագ­ ույն ցանց­ այ­ ին տեխն­ ո­
էին աշխա­ տ­ում հանրա­ պե­ տ­ լոգ­ իան­ եր­ ը և ծառ­ ա­յությ­ ուն­
ներս Լին, բրիտ­ ա­նա­ցի գիտ­ ությ­ան գիտ­ահ­ետա­ զ­ոտա­ կ­ նե­րը: 1994թ. ASNET-AM ցանց­ ը
ան կառ­ ույցն­ ­երը­ : Չնայա­ ծ այդ միացր­ եց հինգ գիտ­ ահ­ ետ­ ա­
նակ­ ան և գյ­ ու­տա­րար, որն ծանր պայմա­ ննե­ րի­ ն, ՀՀ գիտ­ զոտ­ ա­կան ինս­տիտ­ ուտն­ եր և­
ապ­ ա­հով­ եց դրանց ել­քը դե­
աշխ­ ա­տում էր մի­ջուկ­ ա­յին 2 Պարունակություն, որտեղ տեղե­ պի Ին­տեր­նետ: 1997-1998 թթ.
կատվ­ությունը ներկայացված է ցանց­ ի աշխ­ ատ­ ան­քայ­ ին խում­
հե­տազ­ ոտ­ ութ­յունն­ եր­ ի եվ­րո­ մի քանի տարբեր ձևերով՝ ձայն, բը մշակ­ եց և գոր­ծարկ­ եց հան­
համակարգչային անիմացիոն գրա­
պա­կան կենտրոնում (CERN) ֆիկա, տեսաշար 31

ա­ռա­ջարկ­ եց տեղ­ ա­բաշխ­

ված տեղ­ ե­կատ­վակ­ ան հա-­

մա­կար­գի գաղ­ ա­փա­րը, ո­րի

նպատ­ ակն էր մարդկ­ ութ­յան

գի­տել­ իք­նե­րի միա­վոր­ ում­ ը:

Այս հա­մա­կարգ­ ը նա ան­վա­նեց

«Հ­ ա­մաշխ­ արհ­ ա­յին սարդ­ ոս­ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018

տայն» (World Wide Web-WWW):

1991 թ. ստեղծվ­ եց առ­ ա­ջին

զննարկ­ ի­չը (բրաու­զեր)՝ հի­

պեր­տեքստ­ ը1 դի­տե­լու համ­ ար

նախ­ ատ­ եսվ­ ած ծրա­գի­րը: Ար­

դեն 1992 թ. դրա կիր­ա­ռում­ը

հնա­րավ­ որ­ ությ­ ուն տվեց իր­ ա­

կան­ ացն­ ել «առ­ անց կար­կա­

տանն­ ե­րի տե­ղե­կատ­վա­կան

1 Հղումների միջոցով իրար հղվող
փաստաթղթերի ամբողջականություն

ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐ

րապ­ ե­տութ­յուն­ ում ա­ռաջ­ ին IP համ­ աեվր­ ո­պա­կան են­թա­կա­ տա­հե­տազ­ ոտ­ ակ­ ան ինս­տի­
հեռ­ ախ­ ոս­ ա­կապ­ ը: Շնորհ­ իվ տուտն­ եր (Երև­ ան­ ի ֆի­զի­կա­յի
այս տեխ­նոլ­ ոգ­ իա­յի Բ­յու­րա­կա­ ռուց­ված­քի մաս է: ASNET-AM ինս­տիտ­ ուտ), բուհեր (Եր­ևա­
նի աստ­ղադ­ ի­տա­րա­նը հնա­րա­ նի պետ­ ա­կան համ­ ալս­ ար­ ան,
վոր­ ութ­յուն ստա­ցավ միան­ ա­- ցան­ցի զար­գացմ­ ան և­ ընդ­ Հայ­ աստ­ ան­ ի ազ­գայ­ ին պոլ­ ի­
լու Երև­ ան­ ի քաղ­ աք­ ա­յին հե­ տեխն­ իկ­ ա­կան հա­մալ­սա­րան,
ռախ­ ո­սա­ցան­ցին: Այդ տար­ ի­ լայն­ման գործ­ ըն­թաց­նե­րն իր­ ա­ Երև­ ա­նի պետ­ ա­կան բժշկա­կան
նե­րին գի­տահ­ ե­տա­զո­տա­կան հա­մալ­սա­րան, Ֆիզ­ ի­կակ­ ան
ցան­ցի ստեղծմ­ ան փաստ­ ը և կան­ աց­վել են նաև ՀՀ Կառա­ կուլ­տուր­ այ­ ի հայ­կակ­ ան պե­
զարգ­ աց­ման ըն­թացք­ ը շատ տա­կան ինս­տի­տուտ, Ար­ցա­
կարև­ որ էր հան­րա­պետ­ ութ­յան վարության, Գ.Գյուլբեն­ կյանի խի պետ­ ա­կան հա­մալս­ ա­րան)
գի­տակ­ ան հա­մայն­քի համ­ ար. և գիտ­ ա­կան ու կրթա­կան այլ
գիտ­նա­կանն­ եր­ ը և հետ­ ազ­ ո­ հիմնա­դրամ­ ի, Հայկական հաստ­ ատ­ ությ­ ուն­ներ: ASNET-
տող­ներ­ ը հնա­րավ­ որ­ ութ­յուն AM ցանց­ ի անդ­ ամ-կազ­մա­կեր­
ու­նե­ցան դուրս գալ­ ու տե­ղե­ բարեգործական ընդհանուր պութ­յուն­ներ­ ը միավ­ որվ­ ած են
կատվ­ ա­կան շրջափ­ ակ­ ու­մից և­ լայն­ ած­ ա­վալ հա­մա­կարգչ­ ա­
ի­րա­կան­ աց­նե­լու բազմ­ աթ­ իվ միության (ՀԲԸՄ), «Հայաս- յին ցանց­ ով, որն ու­նի ընդ­հա­
միջ­ ազ­գայ­ ին ծրագր­ եր: Ցան­ նուր օգտ­ ա­գործ­ման հետև­յալ
ցի զար­գաց­ման գոր­ծում մեծ տան» համահայկական ռե­սուրս­ները` օպտ­ իկ­ ակ­ ան,
դեր ու­նեց­ ան միջ­ ազ­գայ­ ին գի­ ռադ­ իո­մոդ­ եմ­ ա­յին, ա­ռանձ­
տատ­ եխն­ իկ­ ակ­ ան կենտ­րո­ հիմնադրամի և բազմաթիվ նաց­ված, պղնձա­լար­ այ­ ին և­
նի ծրագ­րե­րը, որnնց շն­ որհ­ իվ այլ տես­ ակ­ ի կա­պու­ղի­ներ, մի­
ստեղծվ­ եց տա­րա­ծաշրջ­ ա­նում միջազգային նախագծերի ջազգ­ այ­ ին և տե­ղա­կան ցան­
առ­ աջ­ ին «Արմկ­լաստ­ եր» բարձր ցե­րի հետ կապն ապ­ ա­հո­վող
արտ­ ադր­ ո­ղա­կան­ ությ­ ան հաշ­ աջակցության շնորհիվ: ՀՀ երթ­ ու­ղա­վոր­ իչ­ներ, ծա­ռա­յութ­
վող­ ակ­ ան հա­մակ­ ար­գը, հայ­ յուն­ներն ապ­ ա­հո­վող հա­մա­
կա­կան ազ­գայ­ ին «Գ­րիդ» են­ Կառավարությունը մշտապես կարգչ­ ա­յին սերվ­ երն­ եր, փո­
թակ­ առ­ ուց­ված­քը, որ­ ն այժմ խա­դարձ հաս­ ան­ ել­ իությ­ ունը և­
աջակցել է ASNET-AM ցանց­ի

զար­գաց­ման աշխ­ ատ­ անքն­ ե­

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 րին: Ցան­ցի կա­ռուցվ­ ածք­ ում

ներկ­ ա­յում ընդգրկ­ված են Հա­

յաստ­ ա­նի վեց քա­ղաքն­ ե­րի

և  բ­նա­կա­վայ­րեր­ ի ակ­ ադ­ եմ­ իա­

կան, գիտ­ ահ­ ե­տա­զո­տա­կան,

կրթա­կան, մշա­կութ­ այ­ ին ավ­ ել­ ի

քան 65 կազմ­ ա­կեր­պությ­ ուն­

ներ­ ի համ­ ա­կարգ­չա­յին ցան­

ցեր, այդ թվում՝ Գի­տությ­ուն­

ներ­ ի ազգ­ ա­յին ա­կա­դե­միայ­ ի

կազ­մա­կերպ­ ությ­ ուն­ներ, գի­

32

ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐ

անվ­տանգ­ ութ­յուն­ ը կար­գա­վո­ տա­լիս ա­նուղղ­ ակ­ ի հար­

րող սեր­վեր­ներ և սար­քավ­ ո­ ցում­ն եր կա­տա­րելու այլ

րում­ներ, հաշ­վո­ղակ­ ան գրիդ3 ցան­ցայ­ ին ծա­ռայ­ ութ­յուն­

համա­կար­ գե­ր, բարձր արտա­ նե­րին)

դրո­ղակ­ ա­նո­ւթյան­ կլաստե­ • DNS և Web Hosting ծա­ռա­

րն­ եր­ և տվյա­լնե­րի­ պահո­ յութ­յուն­ներ­ ի սպա­սար­կում

ցնե­ր, «ամպա­յի­ն» միջավ­ ա­յր • Էլ­ եկտր­ ո­նա­յին փոստ (E-

և այ­լն: ASNET-AM ցանցն ունի­ Mail), Webmail, UniMail

սեփակ­ ան­ օպտիկ­ ակ­ ան­ գծերի­ ծա­ռա­յութ­յունն­ ե­րի սպա­

ենթակ­ առ­ ու­ ց­վա­ծք։ Օգտագ­ ո­ սար­կում

րծո­ղներ­ ին­ կայո­ւն և հու­ սալ­ ի­ • Հեռ­ աու­սուց­ման և հեռ­ ահ­ ար

կապ տրամա­դրել­ ու­ , ինչպե­ս գի­տա­ժո­ղով­ն ե­րի կազ­

նաև ցանցա­յին­ ծառա­յու­ թյո­ մա­կերպ­ ում, edu.asnet.am

ւն­նե­րի­ կայո­ւն մատչել­ ի­ությո­ վեբ-հար­թակ

ւնը­ ապահ­ ով­ ել­ ո­ւ նպատակ­ ով­ • Առ­ցանց գործ­նա­կան

ցանց­ ը­ մշտապե­ս ապահ­ ով­ ու­ մ հանդ­ ի­պում­ն ե­րի և քն­նար­

է արտաք­ ին­ կապի­ բազմա­ կում­ն եր­ ի handipum.asnet.am

կի­ միացո­ւմնե­րի­ հնարավ­ ո­ վեբ-հար­թակ

րո­ւթ­յո­ւն: ASNET-AM ցանցը­ իր • Ցան­ցայ­ ին տես­ ա- և ձայ­

անդա­մ-կազմակ­ եր­ պո­ւթյո­ւնն­ ե­­ նա­հեռ­ ար­ձա­կում (ASNET-AM մ­շա­կում­ն եր: ASNET-AM ցան­

րի­ գիտա­կան­ և հետ­ ա­զոտ­ ա­ Media Streaming Server) ցը նպաստ­ում է ցան­ցի են­

կան­ աշխատ­ ա­նքնե­րի­ն աջա­ • Համ­ աեվր­ ո­պա­կան eduroam թա­կա­ռուցվ­ ածք­ ի և մ­շակ­ված

կց­ ել­ ո­ւ համա­ր տրամադ­ րու­ մ է WiFi ռոու­մինգ ծառ­ այ­ ութ­յան ռե­սուրս­նե­րի լայն օգ­տագ­ ործ­

հետևյա­լ ծառայ­ ու­ թյուն­նե­րը­. հա­սա­նե­լիութ­յան ա­պահ­ ո­ ման­ ը՝ զու­գա­հեռ կա­պեր հաս­

• Ցանց­ ի հիմ­ն ակ­ ան հան­ վում (eduroam.am) տատ­ ե­լով նմա­նօ­րի­նակ կամ

գույցն­ ե­րի և կապ­ ու­ղի­ներ­ ի • VoIP (թվա­յին հեռ­ ա­խո­սա­ հար­ ա­կից նպա­տակն­ եր հե­

շուր­ջօրյ­ ա (24/7) անխ­ ափ­ ան կապ) ծառ­ այ­ ութ­յան ա­պահ­ ո­ տապն­դող այլ հա­մաեվր­ ո­

սպա­սարկ­ ում, IP հաս­ցեն­ եր­ ի վում և սպ­ ա­սարկ­ ում պակ­ ան նա­խաձ­ եռ­նութ­յուն­

ավտ­ ոն­ ոմ հա­մակ­ արգ • Ամպ­ ա­յին պա­հոցն­ եր­ ի տրա­ ներ­ի հետ: ASNET-AM ցանց­ը

• Բարձր ա­րագ­ ութ­յամբ կապ մադր­ման ծառ­ ա­յությ­ ուն մաս­նակց­ ում է Ար­ևել­յ ան գոր­

դեպ­ ի GEANT համ­ աեվ­րոպ­ ա­ (drive.asnet.am) ծըն­կեր­ ությ­ ան (EaPConnect)

կան գիտ­ ա­կան և կրթ­ ա­կան • Գիտ­ ակ­ ան հրատ­ ա­րա­կութ­ նախ­ ագ­ծին, որ­ ի արդ­յուն­

ցանց և­ այլ միջ­ ազ­գայ­ ին գի­ յուն­նե­րի համ­ ա­կարգ (pubs. քում ստեղծվ­ում է գի­տութ­

տա­կան և կրթ­ ա­կան ցան­ցեր asnet.am) յան և կր­թութ­յան ո­լորտ­ ի

• Գի­տա­կան հե­տա­զոտ­ ութ- • Հայ­կակ­ ան դաշն­ այ­ ին նույ­ հա­մար տա­րա­ծաշրջ­ ա­նա­

յունն­ եր­ ի, գիտ­ ա­կան հաշ­ նակ­ ա­նութ­յան հետ­ ազ­ ո­ յին գեր­ ա­րագ ին­տեր­նետ­ ա­

վարկն­ ե­րի, գի­տությ­ ան տութ­յուն­նե­րի և կրթ­ ութ­յան յին ցանց, ո­րը նվազ­ եց­նում

առ­ արկ­ ա­յա­կան ո­լորտն­ եր­ ի ծա­ռայ­ ությ­ ուն (afire.asnet.am) ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018

տվյալ­նե­րի հեն­քե­րի ստեղծ­ և­ այլ բազ­մա­զան նո­րա­ է թվայ­ին անջր­պե­տը և հեշ­

ման և­ օգ­տա­գործ­ման հնա­ գույն ցանց­ այ­ ին ծառ­ այ­ ությւն­ տացն­ ում հա­յաս­տանյ­ ան գիտ­

րա­վո­րութ­յունն­ եր ներ: Այ­սօր ASNET-AM-ը ազ­ նակ­ անն­ եր­ ի, հե­տա­զոտ­ ող­ներ­ ի

• Գ­րիդ և­ ամ­պա­յին ռես­ ուրս­ գայ­ ին գիտ­ ահ­ ետ­ ա­զո­տա­կան և­ ու­սան­ ողն­ ե­րի մաս­նակց­ ութ­

նե­րի անվտ­ անգ­ ութ­յան, պա­ և կրթ­ա­կան ցանց է (NREN)՝ յու­նը հե­տազ­ ոտ­ ութ­յուն­ներ­ ի և

հուստ­ ավ­ որ­ման ծա­ռայ­ ութ­ բարձր ար­ ա­գագ­ ործ­ ութ­յամբ մ­շա­կում­ն ե­րի համ­ ընդ­հան­ ուր

յունն­ եր հե­ռահ­ աղ­ որ­դակց­ ությ­ ան կա­ նախ­ ագ­ծեր­ ին:

• Proxy-սերվ­ եր­ ի օգ­տա­գոր­ պու­ղի­նե­րով, որ­տեղ կատ­ ար­

ծում (հնար­ ավ­ ո­րությ­ ուն է վում են կի­րառ­ ակ­ ան բնույթ

3 Տարաբաշխված հաշվողական ռե­ կրող հե­տազ­ ո­տությ­ ուն­ներ և
սուրս տրամադրող համակարգ

33

Ի ԴԵՊ

Պարզվ­ ում է, որ բա­րեկ­ ամ­ ծառ, ո­րը զարդ­ար­ված էր 80 մո­տավ­ ո­րապ­ ես 130 միլ­ իոն
նե­րի ընկ­ եր­ ակց­ ությ­ ամբ ֆուտ­ գույնզ­գույն էլ­ եկտ­րա­կան լամ­ ան­ ուն գիրք:
բո­լայ­ ին մրցա­խա­ղի դի­տու­մը պե­րով: (Ի դեպ, դրան­ից երկ­ու
հե­ռուստ­ ատ­ ե­սութ­յամբ կա­ տա­րի առ­ աջ էլ­ եկտր­ ալ­ ամ­պի Վեր­լուծ­ ե­լով 78 հա­զար
րող է վտանգ­ ա­վոր լի­նել տա­ գյուտն ար­տո­նագր­ ել էր Է­դի­ ե­րե­խան­ եր­ ի և չա­փահ­ ասն­ եր­ ի
րեց մարդ­կանց ա­ռողջ­ ութ­յան սոն­ ը): Քան­ ի որ այդ ժա­մա­նակ գեն­ ոմն­ եր­ ը և բա­նա­կա­նությ­ ան
համ­ ար: Վիճ­ ա­կագր­ ությ­ ուն­ ը է­լեկտ­րա­ցան­ցեր դեռևս գո­յութ­ մա­կար­դակ­ ը՝ հո­լան­դա­ցի ծա­
վկա­յում է, որ ԱՄՆ-ում ամ­ե­ յուն չուն­եին, շղթան սնվում էր գում­ն աբ­ ան­ներ­ ը պարզ­ ել են,
րիկյ­ ան ֆուտ­բո­լի սու­պեր­ տան նկու­ղում տե­ղադր­ված որ այն որ­ ոշ­վում է 10 գե­նի մի­
գա­վա­թի մրցախ­ աղ­ ից հե­տո գե­ներ­ ա­տոր­ ից: Ան­ցորդն­ ե­րը ջոց­ ով: Սա­կայն այդ ցու­ցան­ ի­
65-ից բարձր տար­ի­քով երկր­ ե­րեկ­ ո­յան խմբե­րով հավ­ աք­վում շը ըն­դամ­ե­նը 5 %-ով է կախ­
պագ­ ուն­ եր­ ի շրջան­ ում մահ­ ա­ էին այդ տես­ ար­ ա­նը դիտ­ ե­ ված նշված գեն­ ե­րից, այնպ­ ես
ցութ­յու­նը գրի­պից ա­ճում է լու: Բայց վաճ­ առք­ ում ա­ռաջ­ ին որ անհ­րա­ժեշտ են հետ­ ագ­ ա
18 %-ով: Այս սպոր­տայ­ին մի­ էլ­ եկտր­ աշղ­թա­նե­րը հայտն­վե­ հե­տա­զո­տութ­յուն­ներ:
ջո­ցառ­ ու­մը տե­ղի է ուն­ ե­նում ցին միայն 1900 թ. և բաղ­կա­
հենց գրիպ­ ի տա­րած­ման ժա­ ցած էին ըն­դամ­ են­ ը 16 լամպ­ ից: Աշ­խարհ­ ի զար­գա­ցած
ման­ ա­կահ­ ատվ­ ած­ ում: Ամբ­ ողջ Ներկ­ ա­յում տոն­ ա­ծառ­ ի լույ­սե­
երկ­րով մեկ երկր­պագ­ ու­նե­ րի շնոր­հիվ նոր տարվ­ ա շե­մին երկրն­ ե­րի մեծ մաս­ ում տե­ղի է
րը հավ­ աքվ­ ում են բար­ ե­րում, էն­ եր­գիայ­ ի սպառ­ ումն ԱՄՆ-ում
դի­տում են հեռ­ ուստ­ ա­հա­ղոր­ աճ­ ում է 6 %-ով: ու­նեն­ ում ազ­գաբն­ ակ­չությ­ ան
դում­ն եր, որն ան­խուս­ ափ­ ե­
լիոր­ են նպաս­տում է վիր­ ուս­ ի Ի­տա­լիայ­ ի խորհրդ­ ար­ ա­նը ծե­րա­ցում: ՄԱԿ-ի ազգ­ ագր­ ա­
տար­ ածմ­ ան­ ը: Բժ­ իշկն­ եր­ ը խոր­ ըն­դու­նել է օր­ ենք, ո­րը պա­
հուրդ են տալ­ իս մրցա­խա­ղը հան­ջում է աստ­ իճ­ ան­ ա­բար կան տվյալ­ներ­ ի վերլ­ ու­ծությ­ ու­
դիտ­ ել տան­ ը: Սակ­ այն խաղ­ ին վեր­ ացն­ ել վար­ժեցր­ ած կեն­
հետև­ ե­լը մարզ­ ադ­ աշ­տում չի դան­ ին­ ե­րի մասն­ ակ­ցությ­ ամբ նը վկայ­ում է, որ այդ մի­տու­մը
ա­վել­ ացն­ ում վա­րակ­ման դեպ­ ե­լույթ­ներ­ ը կրկե­սում: Աշխ­ ար­
քեր­ ը, քա­նի որ սուպ­ եր­գավ­ ա­ հի շուրջ հիս­ ուն երկրն­ ե­րում Չի­նաստ­ ա­նում դա­դա­րե­լու է
թի մրցամ­ ար­տը սո­վոր­ աբ­ ար արդ­ են ար­գել­վել են այդպ­ իս­ ի
անց­կացվ­ ում է երկ­րի հար­ ա­ ել­ ույթն­ ե­րը՝ համ­ ա­րել­ ով դրանք 2070 թ., իսկ Գեր­մա­նիայ­ ում՝
վում, որ­տեղ տաք ե­ղա­նա­կը կենդ­ ա­նին­ ե­րի հա­մար տանջ­ ա­
չի նպաստ­ ում գրի­պի հաճ­ ա­ լից: Դեռևս 2015 թ. Ան­աս­նա­ 2040-ին:
խակ­ ի առ­ աջ­ ացմ­ ա­նը: բույժ­նե­րի եվր­ ոպ­ ակ­ ան միութ­
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 յու­նը պահ­ ան­ջել է ընդ­ ու­նել Թղ­թի միջ­ ին օգ­տա­գոր­
Տոն­ ա­ծառ­ ի համ­ ար էլ­ եկտ­ այդ ար­գել­քը ողջ աշ­խար­հում: ծումն աշխ­ ար­հում կազ­մում
րա­կան լամպ­ ե­րի ավ­ ան­դա­կան է տար­ե­կան 56 կգ մեկ շնչի
դար­ձած շղթան­ եր­ ը 1882 թ. հո­ Գր­ ատ­պությ­ ան գո­յությ­ ան համ­ ար: Ամ­ ե­նաշ­ ատն այն օգ­
րին­ ել է Էդ­ ի­սոն­ ի աշ­խատ­ ա­ ողջ ընթ­ աց­քում լույս է տե­սել տա­գործ­վում է Լ­յուք­սեմ­բուր­
կից, ճարտ­ ար­ ա­գետ Էդ­վարդ գում (449 կգ), դրան հաջ­որ­
Ջոն­սո­նը: Այդ նույն թվակ­ ա­նի դում է Բելգ­իան: Այս փաստ­ ը
դեկտ­ եմ­բեր­ ի վեր­ջին Ն­յու-­Յոր­ բաց­ ատր­վում է այն հան­գա­
քի իր տան պա­տուհ­ ան­ ագ­ ո­ ման­քով, որ Լ­յուք­սեմբ­ ուր­գում
գին նա տե­ղադր­ել էր տո­նա­ և Բել­գիա­յում է Եվր­ ոպ­ ա­կան
միությ­ ան բյու­րոկր­ ատ­ ակ­ ան
«Наука и жизнь», 2017, N 12. մար­մինն­ ե­րի մեծ մաս­ ը:

34

Ի ԴԵՊ

ՊԱՅԹՅՈՒՆԸ պատ­ ասխ­ ա­նա­տու է հյուս­ կին կա­րել­ ի է տես­նել հարյ­ ու­ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
ՍՊԱՍՎՈՒՄ Է 2022 թ. վածքն­ ե­րի վեր­ ա­կանգնմ­ ան րավ­ որ խոր­տակ­ված նավ­ եր:
համ­ ար: Բայց բժիշկն­ եր­ ը խոր­ Նա­վեր­ ի մնա­ցորդ­նե­րը ժա­մա­
Ե­թե իր­ ա­վա­ցի է ամ­ եր­ ի­ հուրդ չեն տա­լիս ինքն­ ուր­ ույն նակ­ ի ընթ­ աց­քում քայ­քայ­վում
կաց­ ի աստ­ղա­գետ Լոու­րենս փոր­ձել D վի­տա­մի­նը, քա­ են, ծածկվ­ ում ավ­ ա­զով և տիղ­
Մոլն­ար­ը, ա­պա 2022 թ. մենք նի որ դրա մեծ չա­փա­բաժ­ ին­ ը մով, իսկ թվա­յին թան­գա­րան­ ը
ակ­ ան­ ա­տես ենք լին­ ել­ ու հազ­ կար­ ող է վնա­սա­կար լին­ ել: կպահպ­ ա­նի դրանց նկար­ ա­
վագ­յուտ մի տե­սա­րան­ ի. Կա­ գիրն ան­փո­փոխ տես­քով:
րա­պի հա­մաստ­ եղ­ ութ­յուն­ ում ԲԵՐՄՈՒԴՅԱՆ
բռնկվե­լու է նոր աստղ, ո­րը ԵՌԱՆԿՅՈՒՆԻՆ ՄԵՐ ԿՅԱՆՔԻ
պայ­ծառ­ ութ­յամբ հա­վա­սար է ԹՎԱՅՆԱՑՆԵԼՈՒ ԵՆ ՍԹՐԵՍՆԵՐԸ
լին­ ե­լու Բ­ևե­ռա­յին աստղ­ ին:
Այն­տեղ պետք է միաձ­ ուլվ­ են Կալ­ ի­ֆոռ­նիա­յի համ­ ալ­սա­ Բ­րիտ­ ա­նաց­ ի ֆիզ­ իոլ­ ոգն­ ե­
երկ­ ու կարմ­ իր աստղ­ եր, որ­ ոնք րա­նի տասն­ եր­կու աշխ­ ատ­ ա­ րի ընկ­ եր­ ությ­ ան՝ 18 և­ ա­վե­լի
ար­դեն դիպչ­ ում են միմ­յանց, կիցն­ ե­րից բաղկ­ ա­ցած խում­բը տար­ ի­քի 2000 անգ­լիաց­ ին­ ե­րի
և տե­ղի է ու­նե­նա­լու պայթ­ ո­րո­շել է հա­մա­ցանց­ ում ստեղ­ շրջա­նում կա­տար­ված հար­
յուն: «Հր­ ավ­ ա­ռությ­ ուն­ ը» տևե­ ծել կայք՝ նվիրվ­ած հան­րա­ ցումն­ ե­րը հնա­րա­վո­րությ­ ուն են
լու է շուրջ կես տա­րի: Կան­ հայտ Բեր­մուդ­յան ե­ռանկ­յ ու­ տալ­ իս կազ­մել­ ու հո­գե­բա­նա­
խա­տե­սումն ար­վել է 2008 թ. նուն: Ֆլ­ որ­ ի­դայ­ ի, Բերմ­ ուդյ­ ան կան սթրես առ­ աջ­ աց­նող իր­ ա­
Կա­րի­ճի համ­ աստ­ եղ­ ութ­յուն­ ում կղզի­ներ­ ի և Պո­ւեր­տո Ռիկ­ ոյ­ ի դար­ձությ­ ունն­ եր­ ի սանդղ­ ակ:
տե­ղի ու­նե­ցած համ­ անմ­ ան միջև Ատ­լանտ­յան օվ­կիան­ ո­ Բո­լոր հարցվ­ ածն­ երն առ­ ա­ջին
դեպք­ ի հի­ման վրա: սի այս շրջա­նում վեր­ջին դա­ եր­ եք տեղ­ ում նշել են այն­պի­սի
րի ընթ­ աց­քում խորտ­ ակ­վել է դժբախտ­ ութ­յունն­ եր, ինչ­պի­
D ՎԻՏԱՄԻՆԸ 300-ից ավ­ ել­ի նավ ոչ թե այն սիք են մո­տիկ մար­դու մահ­ը,
ԵՎ ԱՐԵՎԱՅԻՆ պատ­ճա­ռով, որ այդ գոտ­ ում բան­տար­կութ­յուն­ ը և հրդ­ եհ­ ի
ԱՅՐՎԱԾՔԸ առկ­ ա են ա­ռեղծվ­ ա­ծա­յին ինչ- կամ ջրհեղ­ եղ­ ի հետև­ ան­քով
որ վտանգ­ներ, այլ ո­րովհ­ ետև տան կո­րուստ­ ը: Դր­ անց հա­
ԱՄՆ-ում կատ­ ար­ված գի­ նա­վագ­նա­ցությ­ ունն այս­տեղ ջորդ­ ում են լուրջ հիվ­ ան­դութ­
տափ­որձ­ը ցույց է տվել, որ չա­փազ­ անց աշխ­ ույժ է, և հա­ յու­նը, աշխ­ ա­տան­քի կո­րուստ­ ը
D վիտ­ ամ­ ին­ ը կա­րող է օգն­ ել ճախ­ ակ­ ի տե­ղի են ու­նեն­ ում և­ ամ­ ուս­նա­լու­ծությ­ ու­նը: 12-
ար­ևա­յին այրվ­ ածք­ ի դեպք­ ում: ու­ժեղ փոթ­ ո­րիկն­ եր: Ստ­ որջր­ րդ տեղ­ ում ճա­նապ­ ար­հա­յին
Ք­սան կամ­ ա­վոր­նե­րի մաշ­ յա նկար­ ահ­ ա­նումն­ եր­ ի օգ­ խցան­ում­ներն են, 13-րդում՝
կի մի փոքր հատվ­ած այ­րել նությ­ ամբ գաղ­ ա­փա­րի հե­ղի­ ա­հա­բեկչ­ ութ­յան սպառ­նալ­ ի­
են անդ­րամ­ ա­նու­շակ­ ա­գույն նակ­նե­րը մտադ­ իր են ստեղ­ծել քը, 14-րդում՝ սմարթ­ֆոն­ի կո­
լամպ­ ի մի­ջոց­ ով, ա­պա նրանց վիր­տու­ ալ շրջա­գայ­ ությ­ ուն 3D րուս­տը: Հետ­ աքրք­րակ­ ան է
կե­սին տվել են D վի­տա­մի­նի ձևա­չա­փով, որ­ ի ըն­թաց­քում տա­րիք­ ա­յին տարբ­ ե­րութ­յու­նը.
այն­պիս­ ի չա­փա­բաժ­ ին, ո­րը այդ շրջա­նում ծով­ ի հատ­ ա­ 18-ից մինչև 24 տա­րե­կան­
125 անգ­ ամ գե­րազ­ անց­ ում է ներն ա­վե­լի ծանր են ընդ­ու­
սով­ որ­ աբ­ ար ա­ռաջ­ արկվ­ ող չա­ նել Բ­րի­տան­ իա­յի դուրս գալ­ ը
փաբ­ աժ­ ի­նը: Վիտ­ ա­մին­ ը ըն­ Եվ­րամ­ իութ­յուն­ ից, քան ավ­ ել­ ի
դուն­ ող­ներ­ ի մոտ նվազ­ ել են տար­ եցն­ ե­րը: Կա­նայք ավ­ ել­ ի
բորբ­ ոք­ ում­ ը, կարմր­ ությ­ ու­նը և խիստ են ար­ձագ­ ան­քում բո­
ցավ­ ը: Բաց­ ի այդ, վի­տա­մինն լոր դժբախտ­ ութ­յուն­ներ­ ին և­
ակ­տիվ­ աց­րել է այն գեն­ ը, ո­րը անհ­ ա­ջող­ ությ­ ուն­ներ­ ին, քան
տղամ­ ար­դիկ:

«Наука и жизнь», 2017, N 12.

35

ՖԻԶԻԿԱ

ՕՊՏԻԿԱԿԱՆ
ՄԱԳՆԻՍԱՉԱՓՈՒԹՅՈՒՆ

ԱՐԱՄ ՊԱՊՈՅԱՆ

ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ, ՀՀ ԳԱԱ
ֆիզիկական հետազոտությունների
ինստիտուտի տնօրեն, օպտիկայի
լաբորատորիայի վարիչ
Գիտական հետաքրքրությունների ոլորտը՝
լազերային ֆիզիկայի, ատոմի ֆիզիկայի և
սպեկտրադիտման, քվանտային և ոչ
գծային օպտիկայի փորձարարական
հետազոտություններ
էլ. փոստ՝ [email protected]

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 Նկար 1. Չինական Հան դինաստիայի Դ պր­ ոց­ ակ­ ան տա­րին­ ե­րից բո­լորս գի­տենք,
դարաշրջանի կողմնացույցի մանրակերտը որ մագն­ իս­ ակ­ ան դաշտ­ ը վեկտ­ ո­րա­յին
բնույթ ուն­ ի, և­այն ստեղ­ծում են շարժ­
վող լիցք­ ավ­ որ­ված մասն­ իկն­ ե­րը (է­լեկտ­րակ­ ան
հո­սան­քը)։ Ավ­ ե­լի խոր՝ քվան­տա­յին դի­տարկմ­ ան
համ­ աձ­ այն՝ մագ­նի­սա­կան դաշ­տի առ­ աջ­ ացո­ ւ­
մը կապվ­ ած է տար­րակ­ ան մասն­ իկն­ ե­րին բնո­րոշ
մագ­նի­սակ­ ան մո­մենտ­ ի հետ՝ պայ­մա­նա­վոր­ված
մաս­նիկ­նե­րի այսպ­ ես կոչ­ված «սպի­նի» առ­կա­
յությ­ ամբ: ­Մագ­նիս­ ակ­ ան և­ է­լեկտր­ ա­կան դաշտ­ երն
անխ­զե­լիոր­ են կապվ­ ած են միմյ­անց հետ և բնութ­
յան հիմ­ն ար­ ար ուժ­ ե­րից մեկ­ ի՝ էլ­ եկտր­ ա­մագն­ իս­ ա­
կան փոխ­ ազդ­ եց­ ութ­յան դրսևորումներն են:

Դ­ եռևս Հ­ ին աշ­խարհ­ ում հայտն­ ի էին մագն­ ի­
սակ­ ան դաշտ ստեղծ­ ող նյու­թե­րը՝ մագն­ իս­նե­րը,
որ­ ոնց հի­ման վրա, մասն­ ա­վո­րա­պես, ստեղծվ­ եց
նա­վագն­ աց­ ությ­ ու­նում հե­ղա­փո­խա­կան դեր խա­
ղա­ցած կողմ­ն աց­ ույց­ ը (նկ. 1): Մ­ ագ­նի­սա­կա­նութ­յան
եր­ևույ­թի գի­տակ­ ան լայ­նա­ծավ­ ալ հետ­ ա­զոտ­ ութ­
յունն­ եր իր­ ա­կա­նաց­վել են 18–19-րդ ­դար­ ում, իսկ
20-րդ դ­ ա­րի սկզբին ստեղծվ­ ած քվան­տա­յին տե­
սությ­ ունն էլ ավ­ ե­լի խոր­ ացր­ եց մեր գիտ­ ել­ իքն­ երն
այդ ո­լորտ­ ում: ­Գի­տությ­ ան և ­տեխ­նիկ­ այ­ ի զար­

36

ՖԻԶԻԿԱ

գաց­ման­ ը զու­գըն­թաց մագ­ է։ Այս­օր մշակվ­ել և­առ­կա են վոր­ ապ­ ես՝ կիս­ ահ­ ա­ղորդ­ իչ­
ներ­ ում մագ­նի­սա­կան դաշտ­ ի
նի­սակ­ ան­ ությ­ ուն­ ը կյանք է տար­բեր ֆիզ­ ի­կա­կան երև­ ույթ­ ազ­դեց­ ութ­յամբ էլ­ եկտ­րա­կան
բնութ­ ագր­ ե­րի փոփ­ ոխ­ման կամ
մտել բազ­մաթ­ իվ նոր սար­քե­րի ներ­ ի հի­ման վրա աշ­խա­տող է­լեկտր­ ակ­ ան դաշ­տի առ­ ա­
ջաց­ման վրա: Այդ դաս­ին են
ձևով։ Ստ­ եղծ­վել են էլ­ եկտ­րա­ մագ­նիս­ ա­չափ­ներ, ո­րոնք օժտ­ պատկ­ ան­ ում մագն­ իս­ ադ­ իմ­ ադ­
րութ­յան և Հ­ ոլ­ ի եր­ևույթն­ ե­րի
կան շար­ժիչն ու գե­ներ­ ատ­ որ­ ը, ված են տարբ­եր ֆունկ­ցիո­ հի­ման վրա աշ­խատ­ ող սար­քե­
րը: Մ­ ագն­ իս­ աստ­ ա­տիկ մագ­նի­
էլ­ եկտր­ ամ­ ագն­ իս­ ը, համ­ ա­կարգ­ նալ հնա­րավ­ որ­ ությ­ ունն­ ե­րով սաչ­ ափ­ նե­րում օգտ­ ա­գործվ­ ում
է կի­րառ­ված դաշ­տում չափ­ իչ
չայ­ ին հի­շող­ ութ­յան տարր­ եր­ ը, և ն­ ախ­ ատ­ ես­ված­ են տարբ­ եր մագ­նի­սա­յին զգայ­ ակ­ ի մեխ­ ա­
նիկ­ ակ­ ան մոմ­ ենտ­ ի պտույ­տը:
բժշկա­կան պատկ­ եր­ ագրմ­ ան կի­րառ­ ութ­յուն­ներ­ ի հա­մար:
Մ­ ի քան­ ի կարգ­ ով ավ­ ել­ ի
սար­քեր­ ը և ­հարյ­ ու­րավ­ որ այլ ­Մագն­ իս­ ա­չափ­նե­րը լի­ բարձր զգայ­նութ­յուն են ա­պա­
հո­վում (թույլ դաշ­տե­րում՝
սար­քեր, որ­ ոնց կիր­ առ­ման աս­ նում են երկ­ու տի­պի՝ «սկալ­ մինչև 10-15 Տլ) այսպ­ ես կոչվ­ ած
քվանտ­ ա­յին մագն­ ի­սա­չափն­ ե­
պա­րե­զը նե­րա­ռում է կեն­սա­ յար» կամ ընդ­հա­նուր դաշտ­ ի, րը, որ­ոնք հիմնվ­ած են մագ­
նիս­ ակ­ ան դաշ­տում էլ­ եկտ­րոն­ ի
կան նշա­նակ­ ութ­յուն ու­նե­ցող ո­րոնք չա­փում են դաշ­տի ին­ կամ ա­տոմ­ ի միջ­ ու­կի մագ­
նի­սա­կան մո­մեն­տի կո­նապ­
գրե­թե բո­լոր ոլ­ որտ­ներ­ ը՝ գի­ դուկց­ իա­յի վեկտ­ ո­րի մեծ­ ութ­ տույտ­ ի (պրեց­ ես­ իա) կամ այլ
քվան­տա­յին եր­ևույթ­նե­րի վրա
տությ­ ուն, տեխ­նիկ­ ա, կեն­ցաղ, յու­նը, բայց ոչ ուղղ­ ութ­յուն­ ը, և (մի­ջուկ­ ա­յին մագն­ իս­ ա­կան ռե­
զոն­ անս, է­լեկտր­ ո­նայ­ ին պա­
բժշկութ­յուն։ «վեկ­տո­րայ­ ին», ո­րոնք չա­փում րա­մագ­նիս­ ակ­ ան ռեզ­ ոն­ անս):
Դր­ անց թվին են պատկ­ ան­ ում
­Միա­ժամ­ ա­նակ հետ­ ա­զո­ են դաշտն ըստ ինդ­ուկ­ցիա­ պրո­տոն­ այ­ ին, հե­լիում­ ա­յին և
Օվ­ երհ­ աուզ­ ե­րի մագ­նիս­ աչ­ ափ­
տությ­ ուն­նե­րի արդ­յուն­քում յի վեկտ­ որ­ ի ե­րեք կոորդ­ ին­ ա­ նե­րը: Է՛լ ա­վե­լի մեծ՝ մինչև 5∙10-
18 Տլ զգայն­ ությ­ ուն է ապ­ ա­հո­
ի հայտ ե­կավ մագ­նի­սակ­ ան տայ­ ին բա­ղադ­րիչն­ ե­րի: Ըստ վում ջո­զեֆս­ ոնյ­ ան թուն­ ել­ ա­յին
անց­ման հիմ­ ան վրա աշխ­ ա­
դաշ­տի կարև­ որ դե­րը մեր չափվ­ ող ֆի­զիկ­ ակ­ ան բնու­ տող գեր­հաղ­ որ­դիչ քվանտ­ ա­
յին ին­տերֆ­ ե­րեն­ցայ­ ին սար­քը
կյանք­ ում։ Մ­ ասն­ ավ­ որ­ ապ­ ես, թագ­րե­րի մագն­ իս­ ա­չափ­նե­ (superconducting quantum inter-
ference device, SQUID, նկ. 2):
պարզվ­ եց Երկ­րի մագն­ ի­սա­կան րը դա­սակ­ արգվ­ ում են դաշ­
Իսկ կա­րե­լի՞ է արդ­յոք մագ­
դաշտ­ ի վճռո­րոշ դե­րը վտան­ տի լար­ված­ ությ­ ան չափ­ իչ­ներ­ ի նիս­ ակ­ ան դաշ­տի չափմ­ ան
հա­մար օգ­տա­գործ­ ել լույ­
գա­վոր տիե­զե­րա­կան իոն­ աց­ («էրս­տեդաչափ­ներ»), դաշ­ սը։ Այս հարց­ը կար­ ող է թվալ
անհ­ե­թեթ. ճիշտ է, լույսն իր
նող ճա­ռա­գայ­թում­ն ե­րից Երկ­ տի ինդ­ ուկց­ իայ­ ի չա­փիչ­ներ­ ի բնույ­թով է­լեկտ­րամ­ ագն­ իս­ ա­
կան ալ­իք է, բայց այն որև­է
րի վրա կյանք­ ի պաշտ­պան­ման («տեսլ­ ա­չափն­ եր»), մագն­ ի­սա­ կերպ չի փոխ­ազդ­ում մագ­
նի­սակ­ ան նյութ­ ե­րի հետ և
հարց­ ում։ Չ­նա­յած նրան, որ կան հոսք­ ի չափ­ իչ­նե­րի («վե­
37
այդ դաշ­տի ինդ­ ուկց­ իան հա­ բերա­ չափ­ներ»), մագն­ ի­սա­կան

մե­մա­տաբ­ար փոքր է՝ 25 – 65 թա­փանց­ ե­լիությ­ ան չա­փիչ­

մկՏլ (միկ­րո­տես­լա), այն հա­ ներ­ ի («մյու-չափ­ներ»), մագ­

ջո­ղությ­ ամբ շե­ղում է վնա­սա­ նիս­ ակ­ ան ըն­կա­լուն­ ակ­ ությ­ ան

բեր մաս­նիկ­նե­րի հոսք­ ը Երկ­րի չափիների («կապպ­ ա-չափ­

մակ­ եր­ ույթ­ ից, հուս­ ա­լի պատ­ ներ») և­այլն:

նեշ ծա­ռայ­ ել­ ով կենդ­ ա­նի­նե­ Մ­ ագ­նի­սա­չափ­նե­րը տար­

րի և ­բույ­սեր­ ի համ­ ար։ ­Բաց­ ի բեր­վում են նաև աշխ­ ա­տան­

դրան­ ից, մագն­ ի­սա­կան դաշտ­ ի քի ֆիզ­ ի­կա­կան սկզբունք­ ով:

չա­փում­ն ե­րով կար­ ել­ ի է ո­րո­ Տ­ ար­ ածվ­ ած մագ­նի­սաչ­ ափն­ ե­րի

շել օգտ­ ակ­ ար հա­նած­ ո­նե­րի մի մեծ դա­սի հիմք­ում էլ­եկտ­ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018

կու­տակ­ ում­ն ե­րը, թես­տավ­ որ­ ել րամ­ ագ­նի­սա­կան ինդ­ ուկ­ցիա­յի

հա­մա­կարգչ­ ա­յին հիշ­ ող­ ությ­ ան երև­ ույթն է: Այդ սկզբուն­քով են

սարք­ ե­րը, հայտն­ աբ­ եր­ ել սու­ աշխ­ ատ­ ում կո­ճայ­ ին զոն­դով

զա­նա­վեր ու ռազմ­ ա­կան սպա­ (fluxgate) չա­փիչ սարք­ եր­ ը՝ տա­

ռա­զին­ ությ­ ունն­ եր, և ն­ ույն­ իսկ տանվ­ող կամ պտտվող հա­

ի­րա­կա­նացն­ ել մարդ­ ու բժշկա­ ղորդ­ իչ գալ­ ար­նե­րով, փոփ­ ո­

կան ախ­տո­րո­շում։ խակ­ ան հոս­ ան­քի կի­րառմ­ ամբ

Այսպ­ ի­սով՝ մագ­նիս­ ա­կան և­ ի­րա­գործմ­ ան այլ տար­ ա­

դաշտ­ ի ճշգրիտ և ­հու­սա­լի չա­ տես­ ակ­նե­րով: ­Սար­քե­րի մյուս

փում­ ը գործ­նա­կան մեծ նշա­ տար­ ածվ­ ած դաս­ ը հիմն­ված է

նա­կությ­ ուն ու­նե­ցող խնդիր տարբ­ եր նյութ­ եր­ ում, մասն­ ա­

ՖԻԶԻԿԱ

մ­ ագ­նի­սա­կան դաշ­տում չի փո­ նում ատ­ ոմ­ն եր­ ի արձ­ ա­գան­քը կան վիճ­ ակն­ եր: Ա­տոմ­ ի է­ներ­
խում իր հատ­կությ­ ուն­նե­րը։ Այ­ մագ­նի­սա­կան դաշ­տին: գիա­կան մակ­ արդ­ ակ­ներ­ ի կա­
նո­ւա­մեն­ այն­ իվ, վեր­ջին տաս­ ռուցվ­ ածք­ ը պայմ­ ա­նավ­ որվ­ ած է
նամյ­ ակ­ներ­ ում օպտ­ իկ­ ա­կան Ատ­ ո­մի ֆի­զիկ­ այ­ ի և բազմ­ աբն­ ույթներ­ ատ­ ոմ­ ակ­ անփո­-
մագ­նի­սաչ­ ափ­ ութ­յու­նը բուռն լ­ ա­զեր­ այ­ ին սպեկտ­րադ­ իտ­ման խազ­դե­ցությ­ ուն­նե­րով և ն­ եր-­
զար­գա­ցում է ապ­րել, և­ այժմ փորձ­ ե­րում լայն­ որ­ են օգ­տա­ կա­յացվ­ ում է հա­մա­պատ­ աս­
այն հա­ջող­ ությ­ ամբ մրցակց­ ում գործ­վում են ռու­բիդ­ իու­մի (Rb) խան «քվան­տայ­ ին թվեր­ ի»
է ա­վան­դա­կան մագ­նիս­ ա­չա­ և ­ցեզ­ իու­մի (Cs) ատ­ ոմ­ ակ­ ան միջ­ ո­ցով: Որպ­ ես օր­ ին­ ակ դի­
փությ­ ան հետ՝ լայ­նացն­ ե­լով գո­լորշ­ ի­նե­րը: Պ­ ատ­կան­ ել­ ով տարկ­ ենք 87Rb ա­տոմ­ ը, ո­րի 5S
կիր­ առ­ ությ­ ուն­ներ­ ի շրջա­նակ­ ը։ ալկ­ ալ­ իա­կան տար­րե­րի ա­տոմ­ և 5P ստո­րին մակ­ արդ­ ակ­ներ­ ի
Հ­ իմ­ ա փոր­ձենք հասկ­ ան­ ալ, թե ներ­ ի ջրած­նանմ­ ան խմբին՝ միջև հնար­ ա­վոր են ան­ցում­
ինչպ­ ես է աշխ­ ատ­ ում օպտ­ ի­ միայն մեկ ար­տա­քին էլ­ եկտր­ ո­ն ներ 780 – 795 նմ (1 նմ = 10-9 մ)
կա­կան մագն­ ի­սաչ­ ա­փը։ արտաքին թա­ղան­թում, դրանք սպեկտր­ այ­ ին տիր­ ույթ­ ում (նկ.
ու­նեն բավ­ ա­կան պարզ էն­ եր­ 3): Այդ մակ­ ար­դակն­ եր­ ը բնու­
Ըստ էությ­ ան, օպ­տի­կա­կան գիակ­ ան կառ­ ուցվ­ ածք, ինչ­պես թագրվ­ ում են L ու­ղեծր­ այ­ ին և S
մագ­նիս­ աչ­ ափ­ ությ­ ան հիմք­ ում նաև հիմ­ն ա­կան վիճ­ ակ­ ից ու­ սպին­ այ­ ին մո­մեն­տի քվանտ­ ա­
լույ­սի (լազ­ եր­ ա­յին ճա­ռա­գայթ­ ժեղ թույ­լատր­ված անց­ ում­ յին թվեր­ ով։ Շ­նոր­հիվ սպին-ու­
ման) ռե­զո­նանս­ ա­յին փո­խազ­ ներ մո­տակ­ ա ենթ­ ա­կարմ­ իր ղեծր­ այ­ ին փո­խազ­դե­ցութ­յան,
դե­ցութ­յունն է ատ­ ոմ­ն ե­րի հետ: տիր­ ույթ­ ում, որ­տեղ առկ­ ա են այդ մոմ­ ենտ­ներ­ ը կապվ­ ում
Այդ ա­ռում­ ով վեր­ ը հիշ­ ա­տակ­ մատ­չե­լի դիոդ­ ա­յին լազ­ եր­ներ: են միմյ­ անց հետ, ձևա­վոր­ ե­
ված «ավ­ ան­դակ­ ան» մագ­նի­ Ավ­ ե­լին, ար­դեն սենյ­ ա­կայ­ ին լով այս­պես կոչ­ված «նուրբ
սա­չափն­ ե­րից օպտ­ իկ­ ա­կա­նին ջեր­մաս­տի­ճան­ ում ալ­կալ­ իա­ կառ­ ուցվ­ ած­քի» ճեղ­քում, ո­րը
ամ­ են­ ամ­ ոտն են քվան­տա­յին կան մե­տաղ­ ի գոլ­ որշ­ ու խտութ­ բնութ­ ագր­վում է է­լեկտր­ ոն­ ի J
մագ­նիս­ ա­չափ­նե­րը: Որպ­ ես յուն­ ը բավ­ ար­ ար է չափ­ ում­ն եր ընդ­հան­ ուր մո­մեն­տով։ Իր հեր­
դաշ­տի զգա­յակ ծա­ռայ­ ում են կա­տա­րե­լու հա­մար: թին, այդ ընդ­հան­ ուր մո­մեն­տը
ատ­ ոմն­ եր­ ը, իսկ լա­զե­րա­յին կապվ­ ում է ատ­ ոմ­ ի մի­ջու­կի I
լույս­ ը մի կողմ­ ից «պատ­րաս­ Ինչպ­ ես գի­տենք, ա­տոմ­ն ե­ սպի­նի հետ, հան­գեց­նե­լով F
տում» է ատ­ ոմ­ն եր­ ը չափմ­ ան րում է­ներ­գիա­կան վի­ճակն­ ե­ քվան­տայ­ ին թվով արտ­ ա­
համ­ար, մյուս կողմ­ից՝ «վեր­ րը քվան­տացվ­ ած են՝ ատ­ ոմ­ ը հայտվ­ ող «գեր­նուրբ կառ­ ուց­
ծա­նում» և գր­ անց­ ե­լի է դարձ­ կա­րող է զբաղ­ եցն­ ել միայն ված­քի» ճեղքմ­ ան։ F ընդ­հա­
որ­ ո­շա­կի ընդ­հատ է­ներ­գիա­ նուր մոմ­ են­տով բնութ­ ագրվ­ ող
էն­ երգ­ իակ­ ան վի­ճակ­ ը բաղկ­ ա­
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018Նկար 2. Cryogenic ընկերության S700X SQUID մագնիսաչափը ցած է միև­նույն էն­ եր­գիա­յով
38 2F+1 մագն­ իս­ ա­կան ենթ­ ամ­ ա­
կարդ­ ակ­նե­րից (mF)։ Ար­տաք­ ին
մագ­նի­սակ­ ան դաշտ­ ում այդ
են­թամ­ ա­կարդ­ ակն­ եր­ ը հե­ռա­
նում են միմ­յան­ցից, ըստ ո­րում`
շեղմ­ ան է­ներ­գիան ու­ղիղ հա­
մեմ­ ա­տակ­ ան է mF - ի ար­ժե­
քին և մ­ ագ­նիս­ ա­կան դաշտ­ ի
B ինդ­ ուկ­ցիա­յի մեծ­ ութ­յա­նը
(Զ­ եեմ­ ա­նի եր­ևույթ)։

Գ­ իտ­ ափ­ որձ­ ում շատ դժվար
է անմ­ իջ­ ակ­ ան­ որ­ են չա­փել են­
թա­մա­կարդ­ ակն­ ե­րի շեղ­ ում­ ը:
Եվ հենց այս­տեղ մեզ օգ­նութ­
յան է գա­լիս լույս­ ը: Օգտ­ ա­գոր­

ՖԻԶԻԿԱ

(coherent population trapping

- CPT), է­լեկտր­ ամ­ ագն­ ի­սակ­ ա­

նո­րեն հա­րուցվ­ ած թա­փան­ցե­

լիությ­ ան (electromagnetically

induced transparency - EIT),

­Բել-Բ­լում (Bell-Bloom), ոչ գծա­

յին մագն­ իս­ աօպտ­ ի­կա­կան

պտույտ­ի (nonlinear magneto-

optical rotation), նա­նոբջ­ իջ­

ներ­ ում Զ­ եեմ­ ա­նի (Zeeman) և

Պ­ ա­շեն-Բ­ ա­կի (Paschen–Back)

Նկար 3. Ռուբիդիումի 87Rb իզոտոպի ստորին էներգիական մակարդակների եր­ևույթն­ ե­րի և ­Հան­լեի (Hanle)
տրամագիրը
եր­ևույթ­ ի սխե­մա­ներ­ ով մշակ­

ծել­ ով մեն­ եր­ անգ լա­զեր­ այ­ ին մագ­նի­սակ­ ան դաշ­տի ինդ­ ուկ­ ված սար­քեր­ ը:
ցիա­յի B վեկտ­ ո­րի շուրջ (նկ.
ճառ­ ագ­ այթ­ ում՝ հնար­ ա­վոր է 4): ­Կո­նապ­տույ­տի հաճ­ ա­խութ­ Չծ­ անր­ աբ­ երն­ ե­լով ըն­թեր­
յունն ու­ղիղ համ­ եմ­ ա­տա­կան
վեր­ ալ­ ար­ ել դրա հաճ­ ա­խութ­ է B-ին: ­Հենց այդ փոխ­ ազ­դե­ ցո­ղին այդ ե­ղան­ ակն­ եր­ ի նկա­
ցու-թյամբ է պայմ­ ան­ ա­վո­րած
յուն­ ը (ֆոտ­ ո­նի է­ներգ­ իան) են­թամ­ ա­կար­դակն­ եր­ ի է­ներ­ րագրմ­ամբ և դ­րանց ուժ­ եղ և
գիա­յի զեեմ­ անյ­ ան շեղ­ ում­ ը, և
այնպ­ ես, որ այն հավ­ ա­սար ­հենց այս երև­ ույ­թի տար­բեր թ­ ույլ կող­մեր­ ի քննարկ­ ու­մով՝
դրսևոր­ում­նե­րի վրա է հիմն­
լին­ ի ստո­րին (5S) և ­վեր­ ին ված գրեթ­ ե բո­լոր օպ­տիկ­ ա­ նշենք, որ ար­դեն մշակ­վել և
կան մագն­ իս­ աչ­ ափն­ ե­րի աշ­
(5P) մակ­ ար­դակ­նե­րի ո­րո­ խատ­ անք­ ը: ­հա­ջո­ղութ­յամբ օգտ­ ա­գործվ­ ում

շակ­ ի գերն­ ուրբ ենթ­ ամ­ ա­ Առ այ­սօր աշխ­ արհ­ ի տար­ են գերզգ­ այ­ ուն օպտ­ իկ­ ակ­ ան
բեր գի­տակ­ ան լա­բոր­ ա­
կարդ­ ակ­ներ­ ի էն­ եր­գիան­ ե­րի տո­րիան­ եր­ ում մշակվ­ ել են մագն­ իս­ ա­չափ­ներ, ո­րոնց կի­
տասնյ­ ակ օպտ­ իկ­ ա­կան մագ­
տար­բեր­ ութ­յա­նը (ռեզ­ ոն­ անս): նիս­ աչ­ ափն­ ե­րի սխեմ­ ա­ներ՝ րառ­ ութ­յունն­ ե­րի ո­լորտ­ ը տա­
տար­բեր չափմ­ ան տի­րույթն­ ե­
Ռ­ եզ­ ո­նանս­ այ­ ին գրգռումն րով, զգայ­նությ­ ամբ և­ ա­րա­ րած­վում է մար­դու օրգ­ ան­ իզ­մի
գա­գործ­ ությ­ ամբ, որ­ ոնց­ ում
ի­րա­կան­ աց­վում է գծայ­ ին կամ օգտ­ ա­գործվ­ ում են տար­բեր մագն­ իս­ ակ­ ան դաշտ­ ի չափ­ ու­
մագն­ իս­ աօպ­տի­կա­կան եր­
շրջա­նաձև բևե­ռաց­ված լույ­ ևույթ­ներ: Դր­ անց­ ից են՝ օպ­ մից ու պատկ­ եր­ ագ­րու­մից (նկ.
տի­կա­կան մղման և զնն­ման
սով, որն էլ «պատ­րաս­տում (optical pumping and prob- 5) մինչև տիեզ­երք­ում տա­
ing), մագ­նիս­ ա­կան ռե­զոն­ ան­
է» ատ­ ո­մը բևեռ­ աց­ման որ­ ո­ սի օպտ­ ի­կակ­ ան դետ­ եկտմ­ ան րաբն­ ույթ դաշ­տե­րի ո­րոն­ ու­մը
(optically detected magnetic
շակ­ ի վի­ճա­կում: Այս դեպ­քում resonance - ODMR), ռել­աքս­ա­ (նկ. 6): Օպ­տի­կակ­ ան մագ­նի­
ցիա­յից զերծ սպի­նայ­ ին փո­
մագն­ ի­սակ­ ան դաշ­տով պայ­ խան­ ակ­ման (spin exchange սաչ­ ափ­նե­րը զգայ­ ու­նութ­յամբ
relaxation-free - SERF), բնակ­ե­
ման­ ա­վորվ­ ած հաճ­ ա­խութ­ ցումն­ ե­րի կոհ­ ե­րենտ գերմ­ ան հա­սել և­ որ­ ոշ դեպ­քե­րում գե­

յան շե­ղու­մը կբե­րի կլան­ված րազ­ անց­ ել են «ավ­ ան­դակ­ ան»

կամ ճա­ռագ­ այթվ­ ած լույս­ ի մագն­ իս­ աչ­ ափն­ եր­ ին: Բ­ այց

բնութ­ ագր­ եր­ ի՝ ուժգն­ ութ­յան,

հաճ­ ա­խութ­յան, բևեռ­ ացմ­ ան

կամ տա­րած­ ա­կան բաշխմ­ ան ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018

փո­փոխ­ման, որն էլ հնա­րա­

վոր է հեշտ­ ությ­ ամբ գրան­ցել

սպեկտր­ ա­դիտ­ ա­կան գիտ­ ա­

փոր­ձում:

Ըստ էութ­յան, ատ­ ոմ­ն եր­ ի

մագն­ ի­սազգ­ այ­նութ­յան հիմ­

քում ա­տո­մի անկ­յ ուն­ այ­ ին F Նկար 4. Ատոմի
մագնիսական
մոմ­ ենտ­ ի հետ այս­պես կոչ­ված
մոմենտի լարմորյան
գիր­ ոմ­ ագն­ իս­ ա­կան հա­րաբ­ ե­ կոնապտույտը
մագնիսական
րությ­ ամբ կապվ­ ած մագ­նի­սա­ դաշտում

կան մո­մենտ­ ի կոն­ ապ­տույտն է

39

ՖԻԶԻԿԱ

ա­վել­ ի կարև­ որ է, որ օպտ­ ի­կա­ Նկար 5. ԱՄՆ ստանդարտների ազգային ինստիտուտում
կան մագ­նիս­ ա­չափն­ եր­ ը զերծ (NIST) մշակված օպտիկական մղումով սպին-բևեռացած
են ջերմ­ այ­ ին ու մե­խա­նի­կա­
կան պրո­ցես­ներ­ ի և­ է­լեկտ­րա­ ատոմական մագնիսաչափի սանտիմետրային չափի
կան խոտ­ որ­ ումն­ ե­րի խանգ­ ա­ օպտիկական միկրոզգայակը՝ (զգայնությունը՝ 2©10-14 Տլ)
րող ազ­դեց­ ութ­յու­նից, ո­րոնք
լրջո­րեն խա­թար­ ում են ավ­ ան­ Նկար 6. Էկզոտիկ ֆիզիկական երևույթների որոնման համար մագնիսաչափերի
դա­կան մագ­նիս­ աչ­ ափ­ներ­ ի համընդհանուր ցանցի (GNOME) ծրագրով մշակված 3©10-15 Տլ զգայնությամբ
աշ­խատ­ ան­քը: ­Պետք է նշել, օպտիկական մագնիսաչափը
որ վերջ­ ին տա­րի­ներ­ ին հա­ջո­
ղութ­յամբ աշ­խա­տանք­ներ են Դ­րա շնորհ­ իվ հնա­րավ­ որ է tion - SR) և­այլն: Արդ­յունք­ում
տարվ­ ում նաև «արհ­ եստ­ ա­ ա­ռան­ձին ռեզ­ ո­նանս­ այ­ ին ան­
կան ա­տոմ­ն ե­րի»՝ բյու­րեղ­ այ­ ին դառն­ ում լրիվ ա­ռանձն­ աց­ ցումն­ ե­րի լայ­նութ­յու­նը նվա­
մատ­րից ներ­մուծ­ված ար­ ատ­ զում է ընդ­հուպ մինչև 1 – 5
նե­րի հի­ման վրա օպ­տիկ­ ակ­ ան նել ա­ռանձ­ ին մագ­նի­սակ­ ան ՄՀց (դոպ­լեր­յան լայ­նությ­ ուն­ ը
մագ­նիս­ ա­չափ­ներ­ ի մշակմ­ ան նույն պայմ­ ան­ներ­ ում մոտ 500
ուղ­ղութ­յամբ։ Լ­ այն տա­րած­ ում ենթ­ ամ­ ակ­ արդ­ ակ­նե­րի միջև ՄՀց է): Նշ­ված բոլ­ որ ե­ղա­նակ­
է ստա­ցել ալ­մաս­տում ա­զո­ ներն օգտ­ ագ­ ործվ­ ել են մագ­
տաթափ­ ուրք­ այ­ ին (NV) կենտ­ օպ­տի­կակ­ ան ան­ցումն­ ե­ նիս­ ակ­ ան դաշտ­ ի չափմ­ ան
րոնն­ ե­րի վրա մագն­ իս­ աչ­ ափ­ ը, համ­ ար՝ ուղ­ղակ­ իո­րեն գրան­
որ­ ի զգայ­ ա­կի փոքր չափ­ եր­ ը րը կլանմ­ ան և ֆլ­ ո­ւո­րես­ցեն­ ցե­լով մագ­նի­սա­կան են­թա­մա­
հնար­ ա­վո­րութ­յուն են տա­ կար­դակ­ներ­ ի միջև ան­ցում­
լիս այն օգ­տա­գոր­ծել­ ու դաշ­ ցի սպեկտրն­ եր­ ում, նույ­նիսկ ներ­ ի հաճ­ ախ­ ությ­ ան շեղ­ ում­ ը
տը մեծ տար­ ած­ ա­կան լու­ծու­ կի­րառվ­ ած դաշտ­ ում:
նա­կությ­ ամբ պատկ­ եր­ ագ­րել­ ու համ­ ե­մատ­ աբ­ ար թույլ մագ­
հա­մար։ ­Թեև նան­ ոբ­ջիջն­ ե­րի հի­
նիս­ ա­կան դաշտ­ ե­րում: Ա­վե­ ման վրա մշակվ­ ող մագն­ ի­սա­
­Հայ­ աստ­ ա­նում օպտ­ իկ­ ա­ չափ­ներն ա­ռայժմ չեն ա­պա­
կան մագն­ իս­ ա­չափ­ եր­ ի մշակ­ լին, օգտ­ ա­գոր­ծել­ ով մի շարք հո­վում այլ ե­ղան­ ակն­ ե­րով
ման աշխ­ ա­տանքն­ եր­ ը մեկ­ ապ­ ա­հովվ­ ող բարձր զգայ­
նարկ­ել են շուրջ 15 տա­րի¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018սպեկտր­ ադ­ ի­տա­կան ե­ղա­նակ­նութ­յուն, դրանք ու­նեն ո­րո­շա­
ա­ռաջ՝ ՀՀ ԳԱԱ ­ֆի­զիկ­ ակ­ ան կի մրցակց­ ա­յին ա­ռա­վե­լութ­
հետ­ ազ­ ո­տությ­ ունն­ ե­րի ինս­ ներ, հնար­ ա­վոր է է՛լ ավ­ ել­ ի յուն­ներ, այն է՝ օպ­տի­կա­կան
տի­տուտ­ ում։ Աշ­խատ­ անքն­ ե­րի
մի խմբում օգ­տա­գործվ­ ում են նեղ­ ացն­ ել գրանցվ­ ող ռե­զո­
ինս­տի­տու­տում մշակ­ված, աշ­
խարհ­ ում ե­զա­կի ալկ­ ալ­ իակ­ ան նանսն­ եր­ ը: Այդ եղ­ ա­նակն­ եր­ ից
մե­տաղն­ եր­ ի գո­լորշ­ ին­ եր պա­
րուն­ ա­կող օպ­տիկ­ ա­կան նա­ են՝ ըստ ա­րագ­ ությ­ ունն­ ե­րի
նոբջ­ իջն­ ե­րը (տես «­Գի­տութ­յան
աշ­խար­հում», 2013 թ., N 4)։ ընտ­րող­ ակ­ ան օպտ­ ի­կակ­ ան
Այդ բջիջն­ եր­ ում ա­տո­մա­յին
ազդ­ անշ­ ան­ ը ձևա­վո­րում են մղու­մը (velocity-selective op-
միայն լույս­ ի ուղղ­ ութ­յանն ուղ­
ղա­հայ­ աց շարժվ­ ող ատ­ ոմ­ն ե­ tical pumping - VSOP), է­լեկտ­
րը, որ­ ի արդ­յունք­ ում էա­պես
նվազ­ ում է սպեկտ­րա­յին գծե­ րամ­ ագն­ ի­սա­կան­ ո­րեն հա­
րի դոպլ­ երյ­ ան լայ­նա­ցում­ ը։
րուց­ված թա­փան­ցե­լիությ­ ուն­ ը,
40
լույ­սի ընտ­րո­ղա­կան անդր­ ա­

դար­ձում­ ը (selective reflec-

ՖԻԶԻԿԱ

Նկար 7. Ռուբիդիումի գոլորշի պարունակող 500 նմ հաստությամբ նանոբջջից քը: Մ­ ագ­նի­սաչ­ ափ­ ի գծապ­ ատ­
լազերային ճառագայթման ընտրողական անդրադարձման ածանցյալի կե­րը բերվ­ած է նկ. 8-ում:
­Հա­մա­կարգ­չի ղե­կա­վարմ­ ամբ
սպեկտրը 0,045 Տլ մագնիսական դաշտում՝ 5S(1E/2u–r.5PPh3y/2sա. Jն.ցDմա71ն,տ21ի6ր,ո2ւյթ01ո7ւմ) կա­տարվ­ ում է լազ­ ե­րա­յին ճա­
ռա­գայթ­ման հա­ճախ­ ութ­յան
սխե­մայ­ ի պարզ­ ութ­յուն, ենթ­ ա­ յան և լ­ այ­նույ­թի փոփ­ ո­խութ­ ծրում ռու­բի­դիու­մի ատ­ ոմ­ն եր­ ի
5S1/2 – 5P3/2 անցմ­ ան տի­րույթ­ ում
միկ­րո­նայ­ ին տա­րա­ծակ­ ան լու­ յան կախ­ ու­մը մագ­նի­սակ­ ան և մ­ իաժ­ ա­մա­նակ հա­մակ­ արգ­ իչ
է մուտ­քագր­վում գրանց­ված
ծու­նակ­ ությ­ ուն (շնոր­հիվ լույս- դաշտ­ ից՝ հաշվ­ ի առն­ ել­ ով թույլ ընտ­րող­ ա­կան անդ­րա­դարձ­
ման սպեկտ­րը: Այ­նու­հետև
գոլ­ որ­շի փոխ­ ազ­դե­ցությ­ ան դաշտ­ ե­րում գծա­յին զեեմ­ ան­ հա­տուկ հաշվ­ եկ­ ար­գով (ալգ­ ո­
րիթմ) փոփ­ ո­խել­ ով տե­սա­կան
փոքր երկ­ ար­ ությ­ ան), չափվ­ ող յան ռեժ­ ի­մից անց­ ու­մը մի­ մոդ­ ե­լում մագն­ ի­սակ­ ան դաշ­
տի մե­ծութ­յուն­ ը՝ ա­նընդ­հատ
մագն­ ի­սակ­ ան դաշտ­ ի մեծ ջանկ­յ ալ, ոչ գծայ­ ին ռե­ժիմ­ ի, և­ հա­մե­մատվ­ ում են տես­ ակ­ ան և
­փորձ­ ար­ ա­րա­կան սպեկտր­նե­
տի­րույթ՝- 10-4 – 1 Տլ՝ գրե­թե այ­նու­հետև, մեծ դաշտ­ ե­րում՝ րը: Հ­ ամ­ եմ­ ատ­ ութ­յուն­ ը դա­դա­
րեց­վում է, երբ այդ սպեկտր­
ան­փոփ­ ոխ զգայ­նութ­յամբ, հե­ գծայ­ ին գերն­ ուրբ ­Պա­շեն-­Բա­կի ներ­ ը հա­մընկն­ ում են, և
­համ­ ակ­ արգ­ իչն ար­տապ­ ատ­կե­
ռահ­ ար չա­փում­ն եր­ ի իր­ ակ­ ա­ ռե­ժի­մի: Պ­ ատր­ աստվ­ ել է հա­ րում է չափ­ված ար­ժե­քը:

նացմ­ ան հնա­րավ­ որ­ ութ­յուն: մապ­ ատ­ աս­խան հաշվ­ ար­ ­Պատ­րաստ­վել և ­հաջ­ ողութ-
­յամբ փորձ­ արկվ­ ել է մագ­նի­
Այժմ ինստ­ ի­տուտ­ ում պատ­ կի հա­մա­կարգ­չա­յին ծրագ­ իր, սաչ­ ափ­ ի լա­բոր­ ա­տոր ման­
րակ­ եր­տը, այժմ մշակ­վում է
րաստվ­ում է ամփոփ օպ­տի­ որ­ ով ստաց­ված արդ­յունք­նե­րը սար­քի փորձն­ ա­կան նմու­շը։
­Հու­սով ենք, որ շնոր­հիվ սար­
կա­կան մագ­նի­սա­չափ՝ հիմն­ մեծ ճշտութ­յամբ կրկնում են քի պար­զությ­ան և ց­ածր ար­
ժե­քի, այն կար­ող է գրավ­ել
ված նան­ ոբջջ­ ից լազ­ եր­ այ­ ին նույն պայ­մանն­ եր­ ում ստաց­ իր տե­ղը շուկ­ այ­ ում՝ ուժ­ եղ և

ճառ­ ագ­ այթմ­ ան ընտ­րող­ ա­ ված փոր­ձար­ ա­րակ­ ան արդ­

կան անդր­ ա­դարձ­ման վրա: յունք­ներ­ ը (նկ. 7): Մ­շակվ­ ած

­Սարքն աշ­խատ­ ում է հետևյ­ ալ ծրագ­ի­րը գրվել է Raspberry-

սկզբուն­քով: Ն­ ախ՝ մոդ­ ել­ ա­ Pi միա­սա­լիկ չի­պա­յին հա­

վորվ­ ել է ա­ռան­ձին մագ­նի­ մա­կարգ­չում, որն էլ Arduino

սա­կան են­թա­մա­կարդ­ ակ­նե­րի սար­քի մի­ջոց­ ով ղե­կա­վար­ ում

միջև ան­ցում­ն ե­րի հաճ­ ա­խութ­ է չափ­ման ամբ­ ողջ ըն­թաց­

Նկար 8. Նանոբջջից լույսի ընտրողական անդրադարձման հիման վրա ստեղծվող օպտիկական մագնիսաչափի ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
սխեման

41

ՖԻԶԻԿԱ

է չափվ­ ող դաշտ­ ին:

Նկ­ ար 9-ում պատկ­ եր­ված

է մագն­ իս­ ա­չա­փի փոր­ձա­րա­

րակ­ ան սարք­ ավ­ որ­ ու­մը: ­Ցույց

է տրվել, որ լա­զեր­այ­ին ճա­

ռագ­ այ­թու­մը բաժ­ ա­նե­լով բջիջ

մտնող եր­կու փոխ­ ուղղ­ ա­հա­

յաց փնջե­րի և գ­րան­ցե­լով

ֆլու­ որ­ ես­ցեն­ցը եր­րորդ ուղ­

ղությ­ ամբ՝ հնա­րավ­ որ է ո­րո­

շել մագ­նի­սա­կան դաշ­տի եր­ եք

կոորդ­ ի­նա­տայ­ ին բա­ղադ­

րիչ­նե­րը, այս­ ինքն՝ ստան­ ալ

վեկտ­ որ­ ա­յին մագն­ իս­ ա­չափ:

Փ­ ո­խուղղ­ ա­հայ­ աց տեղ­ ադրվ­ ած

Նկար 9. ՀՀ ԳԱԱ Ֆիզիկական հետազոտությունների ինստիտուտում մագն­ ի­սա­կան կոճ­ ե­րի եր­ եք
մշակված օպտիկական համակշռող մագնիսաչափի լաբորատոր սարքը զույ­գեր­ ով ստեղծվ­ ած դաշ­
տե­րը փոփ­ ոխվ­ ում (ծրվում)

­խիստ գրադ­ իենտ­ այ­ ին մագ­ բերվ­ ած մագն­ ի­սա­կան կո­ են հա­մա­կարգչ­ ով ղեկ­ ավ­ ար­
ճե­րով (­Հելմհ­ ոլ­ցի կոճ­ եր) վող հատ­ ուկ հաշվ­ եկ­ արգ­ ով,
նիս­ ակ­ ան դաշտ­ ե­րի չափմ­ ան կի­րա­ռել արտ­ աք­ ին մագ­նի­ ո­րը հնա­րա­վո­րությ­ ուն է տա­
սա­կան դաշտ, և փ­ ոփ­ ոխ­ ե­լով լիս առ­ ա­վել ար­ ագ որ­ ոշ­ ե­լու
և ­պատ­կեր­ ագրմ­ ան խնդիրն­ ե­ դրա մե­ծությ­ ունն ու ուղղ­ ութ­ հա­մակշռ­ ող դաշտ­ եր­ ի ար­
յուն­ ը, գտնել այն ար­ժե­քը, որ­ ի ժեք­ներ­ ը: Նկ­ ար 10-ում որ­
րում կիր­ առ­ման համ­ ար։ դեպք­ում գրանցվ­ում է ֆլո­ պես օ­րի­նակ բեր­ված է երկ­ ու
ւոր­ ես­ցենց­ ի մաք­սի­մում: Այդ ուղ­ղությ­ ունն­ եր­ ով մագն­ ի­սա­
Ինս­տիտ­ ու­տում մշակ­ «հա­մակշ­ռող» դաշ­տը մեծ­ ութ­ կան դաշտ­ի ծրում­ով ստաց­
յամբ հավ­ ա­սար և ­հա­կուղղվ­ ած ված արդյ­ ուն­քը: Ն­ երկ­ այ­ ում
վել է օպտ­ իկ­ ա­կան մագն­ ի­ աշխ­ ատ­ անքն­ եր են տար­վում

սաչ­ ափ­ ի մեկ այլ սխեմ­ ա, ո­րի

հիմք­ ում ­Հանլ­ եի ոչ գծայ­ ին

երև­ ույթն է։ ­Գործ­ ածվ­ ած ե­ղա­

նա­կի էութ­յու­նը հետևյ­ ալն է։

Շրջ­ ան­ աձև բևե­ռա­ցած լա­զե­

րա­յին ճա­ռա­գայ­թու­մը բևե­

ռաց­նում է բջջում ռու­բի­դիու­

մի ա­տոմ­ն եր­ ը՝ ուղղ­ որդ­ ե­լով

դրանց ըստ լազ­ եր­ ի բևե­ռաց­

ման։ ­Մագն­ ի­սակ­ ան դաշ­տում

ուղ­ղորդ­ված մոմ­ ենտն­ ե­րը կո­

նապ­տույտ են կատ­ ա­րում, ո­րը

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 հան­գեցն­ ում է մագ­նի­սա­կան

են­թա­մակ­ արդ­ ակ­ներ­ ի բնա­

կեց­ ում­ն ե­րի վեր­ աբ­ աշխմ­ ան

և վ­ եր­ ա­ճառ­ ագ­ այթ­ված լույ­սի

(ֆլո­ւո­րես­ցենց­ ի) ազ­դան­շան­ ի

փո­փոխ­ման՝ ըստ գրանցմ­ ան

անկ­յ ունն­ եր­ ի։ Գ­ իտ­ ա­փորձ­ ի

որ­ ո­շակ­ ի փոխ­դա­սա­վոր­ ութ­

յան դեպ­քում զրո­յա­կան մագ­

նիս­ ա­կան դաշտ­ ում գրանց­

վում է ֆլու­ որ­ ես­ցեն­ցի զգա­լի աՆկզադար ն1շ0ա. Ռնոըւ՝բգիրդաիոնւցմվիա5ծSե1/2րկ- ո5ւPա3/2ռաաննցցմքաովն վրա Հանլեի ֆլուորեսցենցի
աճ: Օգտ­ ագ­ որ­ծել­ ով այդ հան­ (X,Y) մագնիսական դաշտի
գամ­ ան­քը, կար­ ե­լի է չափ­ ա­ ծրման պայմաններում (Appl. Opt. 55, 892, 2016)

42

Ի ԴԵՊ

միկ­րոպր­ ոց­ ես­ որ­ ա­յին ղեկ­ ավ­ ա­ Անգ­լիա­յում «վերջ­ ա­նում է» Շ­ուրջ մեկ մի­լիարդ մարդ
րում­ ով ինք­նա­վար (ավտ­ ոն­ ոմ) քա­մին: Ա­վել­ ի ստույգ՝ վեր­ջա­
աշ­խատ­ ող վեկ­տոր­ այ­ ին մագ­ ցել են այն վայր­եր­ը, որ­տեղ աշխ­ արհ­ ում տա­ռապ­ ում է հի­
նի­սա­չափ սար­քի մշակ­ման կար­ ել­ ի է տե­ղադ­րել նոր հող­
ուղ­ղութ­յամբ, որ­ ը մասն­ ավ­ ո­ մաէլ­ եկտր­ ակ­ այ­ ան­ներ: Մն­ ում պերտ­ ո­նիա­յից՝ արյ­ ան բարձր
րապ­ ես կա­րող է օգտ­ ագ­ ործ­վել է տեղ­ ադր­ ել դրանք ծով­ ում:
Երկ­րի մագ­նիս­ ա­կան դաշ­տի ճնշման հիվ­ անդ­ ությ­ ուն­ ից:
մշտա­դիտ­ արկ­ման համ­ ար: Հո­լան­դիայ­ ում ոս­տիկ­ ա­
նութ­յուն­ ը վարժ­ եց­նում է ար­ Քա­ռաս­ ուն տար­ ի ա­ռաջ այդ
Ինստ­ ի­տուտ­ ում մեկ այլ, ծիվ­ն ե­րի, ո­րոնք պետք է ճան­
հայ-գերմ­ ան­ ակ­ ան ծրագր­ ով կեր­ ով բռնեն թռիչ­քի համ­ ար թի­վը երկ­ ու անգ­ ամ պակ­ աս
­Մայն­ցի հա­մալս­ ա­րա­նի մաս­ ար­գելվ­ ած գո­տին­ եր, թա­փան­
նա­գետն­ ե­րի հետ համ­ ա­տեղ ցած ա­նօդ­ ա­չու թռչող սար­քեր էր: Հիպ­ եր­տոն­ իկն­ եր­ ի թիվն
մշակվ­ ում է սկզբունք­ որ­ են նոր (դրոնն­ եր):
տի­պի օպտ­ իկ­ ակ­ ան մագն­ ի­ աճ­ ել է հատ­կա­պես Աֆ­րիկ­ ա­
սա­չափ՝ հիմն­ված ատ­ ոմ­ ակ­ ան Մեր Գա­լակտ­ ի­կայ­ ի զանգ­
գոլ­ որ­շին գծա­յին բևեռ­ աց­ված վա­ծի վե­րաբ­ եր­յալ ամ­ ե­ յում և Ա­սիա­յում, որ­ ը կա­պում
լազ­ եր­ ա­յին գրգռման հատ­ ուկ նաճշգր­ իտ տվյալ­ ը ստաց­ ել են
պայ­մանն­ ե­րում, առ­ անց հա­ Կան­ ա­դա­յի Մակ­մաստ­ եր­ ի հա­ են եվ­րո­պա­կան սննդակ­ ար­գի
յել­ ի հետ­ ա­դարձ ուղղ­ ությ­ ամբ մալս­ ար­ ան­ ի աստղ­ ա­գետն­ եր­ ը:
ստացվ­ ող, նույն հաճ­ ա­խութ­ Ծիր Կա­թին­ ը (հաշվ­ ի առ­նե­լով անցն­ ել­ ու հետ:
յամբ և­ ուղ­ղահ­ ա­յաց բևեռ­ ա­ սո­վոր­ ա­կան և մութ մատ­ ե­
ցած լա­զե­րայ­ ին ճառ­ ա­գայթ­ րիան­ եր­ ը) 700 մի­լիարդ ան­ Ա­մե­նամ­ եծ թվով կամ­ ուրջ­
ման գե­ներ­ ացմ­ ան վրա: ­Հաջ­ ող գամ ծանր է մեր Ար­ ե­գակ­ ից: ներ ուն­ եց­ ող քաղ­ աք­ ը Եվ­րո­
իր­ ա­կա­նաց­ման դեպք­ ում այս պայ­ ում (իսկ ո­րոշ տվյալ­նե­րով՝
մշակ­ ում­ ը կա­րող է օգտ­ ա­ ողջ աշխ­ ար­հում) գերմ­ ան­ ա­
գործ­վել մթնոլ­որ­տի 90 – 100 կան Համբ­ ուրգն է: Այս­տեղ կա
կմ ­բարձր­ ությ­ ուն­ ում առկ­ ա 2475 կա­մուրջ: Համ­ եմ­ ատ­ ութ­
ա­տո­մակ­ ան նատ­րիում­ ի շեր­ յան հա­մար՝ Վե­նե­տի­կում կա­
տի («մեզ­ ոս­ֆե­րիկ նատ­րիում») մուրջն­ ե­րի թիվ­ ը 450 է, Սանկտ
գոտ­ ում մագն­ իս­ ակ­ ան դաշ­տի Պե­տեր­բուրգ­ ում՝ 342, Մոսկվ­ ա­
հե­ռահ­ ար չափ­ման և մշ­տադ­ ի­ յում՝ 452:
տարկմ­ ան հա­մար: Հ­ ամ­ ատ­ եղ
աշ­խատ­ անքն­ եր են նախ­ ատ­ ես­ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
վել նաև ալ­մաստ­ ում ա­զո­տա-
թափ­ ուրքայ­ ին կենտր­ ոն­ներ­ ի
վրա նոր տիպ­ ի, զուտ օպտ­ ի­
կակ­ ան մագն­ ի­սաչ­ ափ­ ի մշակ­
ման ուղղ­ ութ­յամբ:

Ամ­փոփ­ ե­լով՝ կա­րել­ ի է
աս­ ել, որ օպ­տիկ­ ա­կան մագ­
նիս­ ա­չափ­ ութ­յու­նը գի­տութ­յան
արդ­յուն­քի գործն­ ա­կան կի­
րառմ­ ան հաջ­ ող­ված օ­րի­նակ­

ներ­ ից է:

«Наука и жизнь», 2017, N 4. «Наука и жизнь», 2017, N 8.

43

ՍՆՆԴԱԳԻՏՈՒԹՈՒՆ

ՀԱԿԱՕՔՍԻԴԱՆՏՆԵՐԻ
ԴԵՐՆ ՈՒ
ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ

ԴԱՎԻԹ ՊԻՊՈՅԱՆ

ՀՀ ԳԱԱ Էկոկենտրոնի սննդի ռիսկերի
գնահատման կենտրոնի ղեկավար,
սննդագիտության դոկտոր (Իտալիա)
Գիտական հետաքրքրությունների ոլորտը՝
սննդագիտություն և սնուցում, սննդի
անվտանգություն, ռիսկի գնահատում,
էկոթունաբանություն

ՄԵԼԻՆԵ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ  § ­Հ ա­կաօք­սի­դանտ» եզր­ ույթն ի
սկզբան­ ե կիր­ առ­վել է օքս­ ի­դաց­
ՀՀ ԳԱԱ Էկ­ ո­լո­գա­նոոս­ֆե­րա­յին հե­տա­զո­ ման գոր­ծըն­թացն­ եր­ ը կանխ­ ար­գե­
տությ­ ունն­ ե­րի կենտր­ ո­նի սննդի շղթայ­ ի լող քիմ­ իա­կան միաց­ ությ­ ուն­ներ­ ի բնութ­ ագր­
ռիս­կե­րի գնա­հատ­ման կենտ­րո­նի ման համ­ար: 19-րդ ­դար­ի վեր­ջին և 20-րդ
փոր­ձագ­ ի­տակ­ ան խմբի ղեկ­ ավ­ ար, դ­ ար­ ի սկզբին լայն­ ա­ծավ­ ալ ուս­ ում­ն աս­ ի­րութ­
տեխ­նիկ­ ա­կան գի­տութ­յունն­ ե­րի թեկն­ ած­ ու  յուն­ներ են իր­ ա­կան­ ացվ­ ել արդյ­ ու­նա­բե­րակ­ ան
­Գիտ­ ակ­ ան հետ­ աքրքր­ ութ­յունն­ ե­րի գոր­ծըն­թաց­ներ­ ում (մե­տա­ղակ­ ան կո­ռո­զիա­յի
ոլ­ որ­տը՝ սննդագ­ ի­տութ­յուն, պա­րե­նամ­ կան­խար­գել­ ում, կաու­չու­կի վուլկ­ ա­նաց­ ում և­
թեր­քի տեխն­ ո­լո­գիան­ եր, սննդի անվտ­ ան­ այլն) հա­կաօք­սի­դանտ­ներ­ ի կի­րառ­ման վե­
գութ­յուն, ֆունկ­ցիո­նալ սննդի ար­տադ­ րաբ­ երյ­ ալ: ­Հակ­ աօք­սիդ­ անտն­ եր­ ի կեն­սաբ­ ա­
րութ­յուն  նա­կան նշան­ ակ­ ությ­ ան վեր­ ա­բեր­յալ առ­ աջ­ ին
հետ­ ազ­ ո­տութ­յունն­ եր­ ը վե­րա­բե­րել են չհա­
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 գեց­ ած ճարպ­ աթթ­ ու­նե­րի օքս­ ի­դացմ­ ան կան­
խար­գելմ­ ան նպա­տակ­ ով հա­կաօք­սի­դանտն­ ե­
րի օգտ­ ագ­ ործ­ման­ ը: ­Պետք է նշել, որ A, C և E
վիտ­ ա­մինն­ ե­րի նույն­ ակ­ ան­ ա­ցում­ ը որպ­ ես հա­
կաօք­սի­դանտ­ եր, շրջա­դարձ­ ա­յին նշան­ ակ­ ութ­
յուն է ուն­ եց­ ել կենս­ աք­ իմ­ իա­յի բնագ­ ա­վառ­ ում
հակ­ աօքս­ իդ­ անտն­ ե­րի կար­ևոր­ ությ­ ան գնա­
հատմ­ ան հա­մար: ­Ճարպ­ եր­ ի պե­րօքս­ ի­դացմ­ ան
կանխ­ ար­գելմ­ ան գործ­ ընթ­ ա­ցում E-վի­տա­մի­
նի դե­րի վե­րա­բեր­յալ հե­տազ­ ոտ­ ությ­ ուն­ներ­ ը
փաս­տել են, որ հա­կաօքս­ ի­դանտն­ ե­րը կան­
խար­գե­լում են օքս­ իդ­ աց­ման ռեակց­ իա­ներ­ ը:

44

ՍՆՆԴԱԳԻՏՈՒԹՈՒՆ

­Գի­տութ­յան զարգ­ աց­ման ըն­ տում են ինչ­պես ներք­ ին (օ­րի­ ու­նե­ցող մթերք­նե­րը, հատ­կա­
նակ՝ օրգ­ ան­ իզմ­ ում բորբ­ ոք­ ա­ պես՝ պտուղ-բան­ջար­ ե­ղե­նը:
թաց­քում բա­ցա­հայտ­վել են յին գործ­ ըն­թացն­ ե­րը), այն­պես Տ­ արբ­ եր բույս­ եր­ ում հա­կաօք­
էլ՝ արտ­ աք­ ին գոր­ծոնն­ եր­ ը սի­դան­տա­յին նյութ­ ե­րի փաս­
բազմ­ աթ­ իվ նյութ­ եր, որ­ ոնք (օ­րի­նակ՝ շրջա­կա մի­ջավ­ այ­րի տաց­ ի պա­րու­նակ­ ությ­ ունն­ եր­ ի
և սննդ­ ամ­թերք­ ի աղտ­ ոտ­ ու­ տարբ­ եր­ ութ­յու­նը պայմ­ ա­նա­
կա­րող են գոր­ծել որ­պես հա­ մը, անդ­րա­ման­ ուշ­ ակ­ ագ­ ույն վոր­ված է մի շարք գոր­ծոնն­ ե­
ճա­ռա­գայթ­ներ­ ի ազդ­ եց­ ությ­ ու­ րով, մաս­նա­վոր­ ա­պես՝
կաօք­սի­դանտ­ներ: Այդ նյու­ նը, ծխախ­ ոտ­ ը և­ այլն): Օք­սի­ • հո­ղի տե­սա­կով
դատ­ իվ սթրե­սի ա­ռաջ­ աց­ման • խո­նա­վությ­ ամբ
թե­րից յու­րաք­ անչյ­ ուրն ուն­ ի առ­ անց­քայ­ ին պատճ­ առն­ եր­ ից • ջերմ­ աստ­ ի­ճան­ ով
մեկն աղտ­ ոտ­ված և­ ոչ ա­ռող­ • սննդար­ ար նյու­թե­րի առ­կա­
իր ուր­ ույն նշան­ ա­կութ­յուն­ ը ջար­ ար մթերք­նե­րի, հատ­կա­
պես՝ տրանս-ճար­պեր­ ի, ար­ յութ­յամբ և­ այլն:
և ­կար­ ող է փոխ­ ազ­դել այլ հես­տակ­ ան քաղց­րա­ցու­ցիչ
նյութ­ եր­ ի, ներ­կան­յութ­ եր­ ի և Ֆ­լա­վոն­ ոիդն­ ե­րը, ֆլա­վոն­
նյու­թեր­ ի հետ՝ արդյ­ ուն­ ա­վե­ ք­ իմ­ իակ­ ան հավ­ ե­լում­ն եր­ ի օգ­ նե­րը, կա­խետ­ ին­ներ­ ը, պո­
տագ­ ործ­ ումն է: լի­ֆեն­ ոլ­ներն ու ֆիտ­ ոէստ­
տոր­ են ազդ­ ել­ ով օրգ­ ան­ իզ­մի րոգ­ ենն­ երն այն հիմ­ն ակ­ ան
Գ­ ի­տա­կան հե­տազ­ ոտ­ ութ­ հա­կաօքս­ իդ­ ան­տա­յին նյու­թե­
գործ­ ուն­ եությ­ ան վրա: Նշ­ ենք, յուն­նե­րը փաս­տում են, որ րը կամ ֆիտ­ ո­նուտ­րիենտն­ երն
թթվածն­ ի ռեակտ­ իվ տես­ ակ­ են, ո­րոնք կա­րող են հայտ­
որ «հա­կաօք­սիդ­ անտ» եզ­րույ­ նե­րի մեծ քան­ ա­կությ­ ամբ ձևա­ նա­բեր­վել բուս­ ա­կան ծա­գում
վոր­ ու­մը և­ օք­սի­դատ­ իվ սթրե­ ու­նեց­ ող մթերքն­ ե­րում, օր­ ի­
թը նյութ­ ի անվ­ ան­ ում­ ը չէ, այն սի ա­ռա­ջաց­ ում­ ը մի շարք նակ՝ մրգեր­ ում, բանջ­ ա­րեղ­ ե­
քրո­նիկ հի­վան­դությ­ ունն­ ե­րի նում, կա­նաչ թեյ­ում և­այլն:
բնու­թագր­ ում է միայն նյութ­ ի (քաղցկ­ եղ, սրտա­նո­թա­յին հի­ ­Հա­կաօքս­ իդ­ ատն­տա­յին ազ­
վան­դութ­յունն­ եր, օր­գան­ իզմ­ ի դեց­ ությ­ ամբ կար­ևոր նյութ­ ե­
ազ­դե­ցութ­յու­նը: ծե­րաց­ ում) առ­ աջ­ աց­ման հիմ­ րից են նաև լիկ­ո­պե­նը (պայ­
նա­կան հավ­ ան­ ա­կան պատ­ մա­նա­վոր­ ում է լոլ­ ի­կի կարմ­ իր
­Հայտն­ի է, որ հակ­աօք­ ճառն­ ե­րից են: Են­թադր­վում է, գույ­նը) և­ անտ­ ո­ցիա­նինն­ եր­ ը,
որ հա­կաօքս­ ի­դանտ­ այ­ ին նյու­ որ­ ոնց բարձր պար­ ու­նակ­ ութ­
սիդ­ անտ­նե­րը խթան­ ում են թե­րի ըն­դու­նու­մը նվազ­ եցն­ ում յամբ հայտն­ ի է հա­պալ­աս­ ը:
է նշված հի­վանդ­ ությ­ ուն­նե­րի
օր­գա­նիզմ­ ում ա­զատ ռադ­ ի­ ռիսկ­ ը: Ընդ­հա­նուր առ­մամբ, Հ­ ա­կաօք­սի­դանտ­ ա­յին նյու­
սննդայ­ ին հա­կաօք­սի­դանտ­ թե­րի լավ աղբյ­ուր են սմբու­
կալ­նե­րի չե­զո­քացմ­ ան գոր­ ներ­ը, ո­րոնք կա­րող են նվա­ կը, լո­բազ­գին­ եր­ ը, կա­նաչ
զեց­նել թթված­նի ռեակտ­ իվ թե­յը, կարմ­ իր խաղ­ ող­ ը, սև
ծընթ­ աց­ ը, կանխ­ ար­գե­լում կամ տես­ ակ­նե­րի վնա­սակ­ ար ազ­ ­շոկ­ ոլ­ ադ­ ը, նու­ռը, գի­նին, մեղ­
դե­ցութ­յուն­նե­րը, նպաս­տում են
դանդ­ աղ­ եցն­ ում դրանց կող­ առ­ ողջ­ ութ­յան պահ­պան­մա­նը:

մից բջջի վնաս­ ում­ ը՝ նպաս­տե­ ­Հա­կաօք­սի­դանտ­ ա­յին նյու­
թե­րով հար­ ուստ սննդամ­թեր­
լով առ­ ողջ­ ությ­ ան պահ­պան­ քը սո­վո­րա­բար հա­մար­վում է
«սու­պեր» կամ ֆունկ­ցիոն­ ալ
ման­ ը: Ա­զատ ռադ­ ի­կալն­ ե­րը, մթերք: Բ­նակ­ ան հա­կաօք­սի­
դանտ­ ա­յին նյութ­ ե­րի լավ­ ա­
որ­ոնք հայտ­նի են նաև որ­ գույն աղբյ­ուր են հա­մար­
վում բուս­ ա­կան ծա­գում
պես թթվածն­ի ռեակտ­ իվ տե­

սակն­ եր (ROS), անկ­ ա­յուն

մոլ­ եկ­ ուլն­ եր են, ո­րոնց չե­զո­

քաց­ման հա­մար անհ­րաժ­ եշտ

է մեկ հա­վելյ­ ալ էլ­ եկտր­ ոն:

­Հակ­ աօք­սի­դանտ­ ը կա­յուն մո­

լե­կուլ է, ո­րը մեկ է­լեկտ­րոն է

տալ­ իս ա­զատ ռա­դի­կա­լին՝

ապ­ աակ­տիվ­ ացն­ ել­ ով այն:

Փ­ ոքր մո­լեկ­ ուլ­ այ­ ին զանգվ­ ած

ու­նեց­ ող հակ­ աօքս­ ի­դանտ­

նե­րը կա­րող են փոխ­ ազ­դել ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018

ազ­ ատ ռա­դիկ­ ալ­նե­րի հետ և

­դա­դար­ եցն­ ել օք­սիդ­ աց­ման

շղթայ­ ա­կան ռեակ­ցիա­նե­րը՝

մինչև ա­ռողջ բջջի վնաս­ ում­ ը:

Այսպ­ ի­սով՝ հա­կաօք­սի­

դանտ­նե­րը կան­խար­գե­լում

են օր­գան­ իզ­մում օք­սի­դա­տիվ

սթրես­ ը, որն ա­ռաջ­ ան­ ում է,

երբ օր­գան­ իզ­մում առկ­ ա են

մեծ քա­նա­կութ­յամբ ազ­ ատ

ռադ­ իկ­ ալ­ներ: Դ­րան նպաս­

45

ՍՆՆԴԱԳԻՏՈՒԹՈՒՆ

րը պա­հան­ջում են ո­րոշ միկ­

րոսնն­դա­տարր­ եր՝ սել­ են, եր­

կաթ, պղինձ, ցինկ և մ­ անգ­ ան:

Հ­ ետ­ ա­զո­տությ­ ունն­ ե­րի արդ­

յուն­քում բաց­ ա­հայտվ­ ել է, որ

նշված սննդա­յին միկր­ ո­տար­

րե­րի անբ­ ավ­ ա­րա­րությ­ ուն­ ը

կա­րող է հանգ­ եցն­ ել ցածր

հա­կաօք­սի­դան­տա­յին ակ­տի­

վությ­ան:

­Ներ­կայ­ ում մշակվ­ ել են մի

շարք քի­միակ­ ան մեթ­ ոդն­ եր՝

մթերքն­ ե­րում, ինչ­պես նաև

արյ­ ան և ­մեզ­ ի մեջ հա­կաօք­

սի­դանտն­ ե­րի փաստ­ աց­ ի պա­

րը և­ այլն: ­Սո­վոր­ ա­բար վառ և­ այլ բու­սակ­ ան յուղ­ ե­րում, րու­նակ­ ութ­յունն­ ե­րի ո­րոշմ­ ան

գույն ուն­ ե­ցող մթերք­ներ­ ը տերև­ ա­վոր բանջ­ ար­ եղ­ են­ ում հա­մար, ի­րակ­ ա­նացվ­ ում են

(օ­րի­նակ՝ հա­պա­լաս, խնձոր, • բետ­ ա-կար­ ոտ­ ին, առ­կա է բազ­մաթ­ իվ հետ­ ա­զո­տութ­

բրոկ­կոլ­ ի, սպա­նախ) հա­կաօք­ վառ գույն ուն­ե­ցող պտուղ- յունն­ եր, ո­րոնք ուղղվ­ ած են

սիտ­ անդ­ այ­ ին նյու­թե­րի հա­ բանջ­ ա­րե­ղե­նում (գազ­ ար, ինչ­պես տար­բեր մթերք­նե­րի

րուստ աղբյ­ ուր են հա­մարվ­ ում: սպան­ ախ, ման­գո) հակ­ աօք­սի­դան­տայ­ ին ակտ­ ի­

Մ­սամ­թեր­քը և ձ­ ու­կը նույնպ­ ես • լիկ­ ո­պին, առ­կա է կարմ­ իր և վությ­ ան գնա­հատ­ման­ ը, այն­

պար­ ուն­ ակ­ ում են հակ­ աօքս­ ի­ ­վար­դագ­ ույն պտուղ-բան­ պես էլ՝ հիվ­ ան­դութ­յուն­ներ­ ի

դանտ­ ա­յին նյու­թեր, սա­կայն ջա­րե­ղեն­ ում (լո­լիկ, ձմե­րուկ) կան­խարգ­ ելմ­ ան և բ­ ուժ­ման

դրանց քան­ ա­կությ­ ուն­ներ­ ը • լյուտ­ եին, առկ­ ա է կա­նաչ, գործ­ ըն­թաց­նե­րում հակ­ աօք­

համ­ եմ­ ա­տա­բար փոքր են: տերև­ ա­վոր բան­ջար­ ե­ղե­նում, սիդ­ անտն­ ե­րի նշա­նակ­ ությ­ ան

Ա­ռավ­ ել շատ ու­սում­ն աս­ իր-­ նարնջ­ ի, պապ­ ա­յայ­ ի մեջ բա­ցահ­ այտ­մա­նը: Պ­ ետք է նշել

­ված հա­կաօք­սիդ­ ան­տայ­ ին նյու­ • սե­լեն, առ­կա է բրնձի, ցո­ նաև, որ համ­ ա­պատ­ ասխ­ ան

թե­րից են A, C և E վի­տա­մին­ րե­նի և­ այլ ամբ­ ողջ­ ահ­ ատ­ իկ կլին­ իկ­ ա­կան ապ­ աց­ ույց­նե­րի

ներ­ ը, ինչ­պես նաև մի շարք քի­ սեր­մեր­ ի մեջ, ինչպ­ ես նաև ան­բավ­ ա­րա­րությ­ ան պատ­ճա­

միա­կան տարր­ եր (պղինձ, ցինկ ընկ­ ույզ­ ի, ձվի, պան­րի և ռով հա­կաօքս­ իդ­ անտ­նե­րի օգ­

և ս­ ե­լեն): լ­ ոբ­ ազգ­ ի­ներ­ ի մեջ: տա­կար­ ությ­ ան վե­րաբ­ եր­յալ

Ստ­ որև ներ­կայ­ ացվ­ ած են Կ­ար­ևոր է նշել նաև, որ կան նաև հակ­ աս­ ա­կան կար­

որ­ ոշ հա­կաօք­սի­դանտ­ ա­յին ազ­ օր­գան­ իզմն ու­նի իր հա­ ծիք­ներ:

դեց­ ութ­յուն ու­նեց­ ող նյութ­ ե­ կաօք­սի­դան­տայ­ ին մեխ­ ա­ Անդր­ ադ­ առ­նալ­ ով տար­

րի բարձր պա­րու­նակ­ ությ­ ամբ նիզմն­ եր­ ը, որ­ ոնց մի­ջոց­ ով բեր մթերքն­ եր­ ի հա­կաօք­սի­

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 հայտն­ ի մթերքն­ եր­ ի վե­րա­բեր­ ինքն իր­ են պաշտ­պա­նում է դան­տայ­ ին ակ­տի­վությ­ ան

յալ տվյալն­ եր. թթված­նի ռեակ­տիվ տե­սակ­ վեր­ աբ­ երյ­ ալ հե­տա­զո­տութ­

• վիտ­ ա­մին A, առկ­ա է կաթ­ ներ­ ի վնաս­ ակ­ ար ազդ­ ե­ցութ­ յունն­ ե­րին՝ կար­ ող ենք նշել,

նամ­թեր­քի, լյար­դի և ձվ­ ի մեջ յու­նից: Օր­գան­ իզ­մում առկ­ ա որ հայ­կա­կան մթերքն­ ե­րի հա­

• վի­տա­մին C, առ­կա է հիմ­ հակ­ աօք­սիդ­ անտ ֆերմ­ ենտ­ կաօքս­ իդ­ ան­տա­յին հատկ­ ութ­

նա­կան­ ում պտուղ-բանջ­ ա­ ներ են գլու­տաթ­իոն պե­ յունն­ ե­րի վե­րաբ­ եր­յալ գի­տա­

րե­ղեն­ ում, հատ­կապ­ ես հա­ րօք­սիդ­ ա­զը, կատ­ ա­լազ­ ան, կան տվյալ­ներ­ ը սակ­ ավ­ աթ­ իվ

տապ­տուղն­ ե­րի, նարնջ­ ի և սուպ­ եր­ օքս­ իդ դիսմ­ ուտ­ ազ­ ը են: Այն­ ո­ւա­մեն­ այ­նիվ, ՀՀ ԳԱԱ

տ­ աք­դե­ղի մեջ (SOD): ­Հա­կաօք­սիդ­ անտ­ ա­յին է­կոլ­ ոգ­ ան­ ոոսֆ­ ե­րա­յին հետ­ ա­

• վի­տա­մին E, առ­կա է ըն­ ակ­տի­վութ­յան դրսևոր­ման զոտ­ ությ­ ունն­ եր­ ի կենտ­րոնն

կու­զե­ղե­նում, ար­ևած­ աղ­կի համ­ ար նշված ֆեր­մենտն­ ե­ իր­ ակ­ ան­ ացր­ ել է մեղ­րի հա­

կաօք­սի­դանտ­ այ­ ին ակ­տիվ­ ութ­

46

ՍՆՆԴԱԳԻՏՈՒԹՈՒՆ Ի ԴԵՊ

յան գնահ­ ա­տում՝ կիր­ ա­ռել­ ով վայր­ ը՝ Աս­կե­րան­ ի շրջան, գ.
2,2-դի­ֆե­նիլ-1-պիկ­րիլ­հիդրա­­
զիլ (DPPH) կայ­ ուն ռա­դիկ­ ա­ Ք­ռասն­ ի), իսկ ամ­ են­ ա­ցած­ Տ­ղամ­ արդ­կանց և կան­ անց
լի օգտ­ ա­գործ­ման մեթ­ ո­դը: աշ­խա­տավ­ արձ­ երի տարբ­ ե­
Տվյալն­ եր­ ի մեկ­նա­բան­ ությ­ ունն րը՝ AH-21 կո­դավ­ որմ­ ամբ մեղ­ րութ­յունն աշխ­ ար­հում աս­
իր­ ա­կան­ ացվ­ ել է EC50 համ­ ար­ տիճ­ ա­նաբ­ ար հարթ­վում է:
ժեք կոն­ցենտր­ ա­ցիայ­ ի մի­ րի նմու­շը (արտ­ ադրմ­ ան վայ­ Բայց տն­տե­սա­գիտ­ ա­կան հա­
ջոց­ ով (EC՝ արդյ­ ու­նա­վետ մաշխ­ ար­հայ­ ին համ­ աժ­ ո­ղո­վի
կոնց­ ենտ­րա­ցիա): Նշ­ված ցու­ րը՝ Մ­ ար­տակ­ եր­տի շրջ., գ. գնա­հատմ­ ամբ, այն տեղ­ ի է
ցա­նի­շը հնա­րավ­ ո­րությ­ ուն է ու­նե­նում այնպ­ ի­սի տեմ­պեր­ ով,
տալ­ իս իր­ ակ­ ան­ ացն­ ել­ ու տար­ Զ­ ար­դախ­ աչ): որ լիա­կա­տար ֆի­նան­սակ­ ան
բեր նյու­թեր­ ի հա­կաօք­սի­դան­ ի­րավ­ ահ­ ա­վա­սա­րութ­յուն հաս­
տա­յին ակտ­ իվ­ ութ­յան միջև Ընդ­հան­ ուր առ­մամբ, տատվ­ ե­լու է միայն 170 տա­րի
հա­մե­մատ­ ա­կան վերլ­ ուծ­ ութ­ հետ­ ո:
յուն­ներ: ­Հա­մաձ­ այն գրակ­ ա­ ստացվ­ ած արդյ­ ունքն­ եր­ ը հնա­
նությ­ ան մեջ բերվ­ ած տեղ­ ե­ Վերջ­ ին 7 տա­րին­ ե­րի ըն­
կատվ­ ութ­յան՝ որք­ ան մեծ է րա­վո­րությ­ ուն են տալ­ իս փաս­ թաց­քում Լուսն­ ի մակ­ երև­ ույ­
այս ցուց­ ա­նիշ­ ի արժ­ ե­քը, այն­ թին առ­ ա­ջա­ցել է շուրջ 222 նոր
քան թույլ է ար­տահ­ այտ­ված տե­լու, որ բարձր հա­կաօք­ խառն­ ա­րան: Դր­ անց տրամ­ ա­
նյութ­ ի հակ­ աօք­սի­դանտ­ ա­յին գծեր­ ը 2-ից մինչև 43 մետր են:
ակ­տի­վութ­յու­նը: Օր­ ի­նակ՝ հայ­ սիդ­ ան­տայ­ ին ակ­տի­վությ­ ուն
կակ­ ան արտ­ ադր­ ութ­յան մեղ­
րի 13 նմուշ­ի հա­մար հակ­ աօք­ գրանց­վել է ­Շու­շիի (AH-6,
սի­դան­տա­յին ակ­տիվ­ ությ­ ան
թվա­յին արժ­ եք­ներ­ ը ներ­կա­ AH-13, AH-1, AH-8), Աս­կե­րա­
յացվ­ ած են նկ. 1-ում:
նի (AH-5, AH-3, AH-15(19), AH-
Ստ­ ացվ­ ած տվյալ­ներ­ ը ցույց
են տալ­ իս, որ ամ­ են­ աբ­ արձր 4), ­Մար­տակ­ եր­տի (AH-28, AH-
հակ­ աօք­սիդ­ անտ­ ա­յին ակտ­ ի­
վությ­ ուն (EC50=5,4 մգ/մլ) ու­ 18, AH-26, AH-21) և Հ­ ադր­ ութ­ ի
նեց­ ել է AH-5 կոդ­ ավ­ որմ­ ամբ
մեղ­րի նմուշ­ ը (արտ­ ադրմ­ ան (AH-22(25)) շրջան­ներ­ ում ար­

տադրվ­ ած մեղ­րի նմուշ­ներ­ ում:

Ամփ­ ոփ­ ե­լով՝ կար­ ող ենք

նշել, որ հայ­կակ­ ան մթերքն­ ե­

րի, այդ թվում՝ մեղ­րի հա­կաօք­

սի­դանտ­ այ­ ին ակ­տիվ­ ութ­յան

գնա­հատմ­ ան հա­մար անհր­ ա­

ժեշտ են հա­մալիր ուսում­նա­

սիր­ ությ­ ունն­ եր, ո­րոնք ուղղ­-

ված կլի­նեն նաև տարբ­ եր հի­

վան­դութ­յուն­նե­րի կանխ­ ար­

գել­ման և­ այդ մթերք­ներ­ ի

հակ­ աօքս­ իդ­ ան­տա­յին հատ­

կությ­ ուն­ներ­ ի միջև կա­պի բա­

ցահ­ այտ­մա­նը:

Եր­ աժշ­տա­կան գոր­ծիքն­ եր ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
նվա­գե­լը նպաս­տում է նաև
ա­րագ ռեակց­ իայ­ ի (ներ­գոր­
ծութ­յան պատ­ ասխ­ ան գոր­ծո­
ղութ­յուն) զարգ­ ացմ­ ան­ ը: Սա
ա­պաց­ ուցվ­ ել է Մոնր­ եալ­ ի հա­
մալ­սար­ ան­ ում կա­տար­ված գի­
տափ­ որձ­ եր­ ի ընթ­ ացք­ ում:

Ամ­ են տա­րի բու­սա­բան­ներ­ ը
հայտն­ ա­գոր­ծում են բույ­սեր­ ի
շուրջ 2000 նոր տես­ ակ­ներ:

Նկ­ ար 1. Հ­ այկ­ ա­կան մեղ­րի ո­րոշ նմուշ­նե­րի հա­կաօքս­ իդ­ ան­տայ­ ին ակ­տի­վութ­յուն­ ը

«Наука и жизнь», 2017, N 7.

47

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՆՎԻՐՅԱԼՆԵՐ

­ՍՏԵՓԱՆ
ՂԱՄԲԱՐՅԱՆ

ՍԵՐԳԵՅ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ

Քիմ­ իակ­ ան գիտ­ ությ­ ուն­նե­րի դոկտ­ որ,
պրոֆ­ ե­սոր
Գ­ իտ­ ա­կան հետ­ աքրքր­ ությ­ ունն­ եր­ ի ոլ­ որ­տը՝
ֆի­զի­կա­քիմ­ իա­կան գոր­ծըն­թաց­ներ լու­ծույթ­
նե­րում, կոմպլ­ եքս­ ա­յին միաց­ ությ­ ունն­ եր­ ի և
­պո­լիմ­ երն­ ե­րի քի­միա, կլա­նիչն­ եր­ ի ֆիզք­ ի­
միա

ՌՈՄԻԿ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ Հ­ այ մե­ծա­նուն քի­մի­կոս, պրոֆ­ ե­սոր Ստ­ ե­
փան ­Պող­ ո­սի (Պ­ ա­վե­լի) ­Ղամ­բարյ­ անն
Քիմ­ իա­կան գի­տությ­ ունն­ եր­ ի դոկտ­ որ, ի­րավ­ ամբ նո­րաս­տեղծ ­Հա­յաս­տան­ ի
պրո­ֆես­ որ Հ­ ան­րա­պետ­ ությ­ ուն­ ում ուս­ ումն­ ա­կան, գիտ­ ա­
­Գի­տա­կան հե­տաքրքր­ ությ­ ուն­ներ­ ի կան և կ­ ի­րա­ռա­կան քի­միայ­ ի հիմն­ ա­դիրն է,
ոլ­ որտ­ ը՝ բարձ­րամ­ ոլ­ եկ­ ու­լա­յին միաց­ ութ­ հայ քիմ­ ի­կոս­ներ­ ի ուս­ ումն­ ագ­ իտ­ ակ­ ան դպրո­
յուն­ներ­ ի քիմ­ իա, ֆի­զիկ­ աք­ իմ­ իակ­ ան ցի կա­ռու­ցո­ղը, քիմ­ իա­կան արդյ­ ուն­ ա­բե­րութ­
գործ­ ըն­թաց­ներ լու­ծույթն­ ե­րում, բնակ­ ան յան ստեղ­ծող­ ը: ­Հաշվ­ ի առ­նե­լով նրա գի­տա­կան
կլան­ իչ­ներ­ ի վեր­ ափ­ ո­խում և ­կի­րառ­ ում, մեծ նվաճ­ ում­ն երն ու ծա­ռայ­ ությ­ ունն­ ե­րը քի­միա­
կեն­սաա­նօր­գա­նա­կան քի­միա յի աս­պար­ե­զում, 1937 թ. ԽՍՀՄ ԲՈՀ-ն­ա­ռանց
պաշտպ­ ա­նությ­ ան նրան շնորհ­ ել է քի­միակ­ ան
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 գի­տությ­ ունն­ ե­րի դոկ­տոր­ ի գի­տա­կան աստ­ իճ­ ան,
պրո­ֆե­սոր է դար­ձել 1926 թ., գի­տությ­ան վաս­
տա­կավ­ որ գոր­ծիչ՝ 1935 թ., իսկ ՀԽՍՀ ԳԱ թղթա­
կից անդ­ ամ՝ 1944 թ.:

Ն­ ա առ­ ա­ջինն­ ե­րից է արտ­ աս­ ահ­ման­ ից վեր­ ա­
դար­ձել ­հայ­րեն­ իք (1920 թ.) և ն­վիրվ­ ել քիմ­ իա­յի
առ­ ա­ջընթ­ աց­ ին ­Խորհրդ­ այ­ ին Հ­ ա­յաստ­ ան­ ում՝ իր
շուրջ­ ը հա­մախմ­բել­ ով տասնյ­ ակ հայր­ են­ ա­դարձ
տա­ղանդ­ ավ­ որ քիմ­ իկ­ ոսն­ ե­րի՝ Լև­ ոն ­Ռոտ­ ին­յան,
Պ­ ապ­ ա Ք­ ալ­ անթ­ արյ­ ան, Հ­ ա­կոբ Հ­ ով­հան­նիս­յան,
Հ­ ա­կոբ Ակ­ ուն­յան, Ալ­ եքս­ անդր Հ­ ակ­ ոբ­յան և­ ու­
րիշն­ եր, իսկ հետ­ ագ­ այ­ ում՝ նաև անվ­ ան­ ի գիտ­
նա­կան­ներ դարձ­ ած իր սա­նե­րին՝ Հ­ ովհ­ անն­ ես

48