26-2011-3

լ՛ ւտտս 1829-0345

ա՚^տ՚Ա;&Ա1 հա Բ ԱՏ3, 2011 թ .

ՍՆ Ա Ն ԻՍ

յո , գիտսսհանոամատտելի հանդես 2 ԵՂԻՑԻ ԼՈՒՅՍ ԵՎ ԵՂԻՑԻ ՈՒՐԱԽՈՒԹՅՈՒՆ,

Գ իտության ԱՐԱՄ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ
ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ
ԱՆՆԱ ԱՍԱՏՐՅԱՆ
ԱՏ3, 2011 թ.
1944 թ. համաշխարհային հռչակ ձեռք բերած Ա. Խա­
Լրա տ վա կա ն գործունեություն Հ Հ ԳԱԱ ՊՈԱԿ չատրյանն ստեղծեց Հայկական ԽՍՀ պետական հիմնը՝
իրականացնող՝ Ն ա խ ա գա հություն երգչախմբի և մեծ սիմֆոնիկ նվագախմբի համար գրված
Պետական գրանցման 03Ա055313 վոկալ-սիմֆոնիկ ստեղծագործությունը (բանաստեղծական
վկայականի համարը՝ տրված՝ 28.06.2002 թ. տեքստը՝ Սարմենի)։

Գլխավոր խմբագիր՝ Ղ ա զա րյա ն էդ. 13 ՆԺԴԵՀԻ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՄՆ-ում
Գլխավոր խմբագրի տեղակալ՝ Ե ա հինյա ն Ա.
Բաժինների խմբագիրներ՝ Ն երսիսյա ն Ա. ԷԴ ԻԿ ՄԻՆԱՍՅԱՆ
Ն որա վ յա ն Ա.
Գործադիր տնօրեն՝ Պ ողոսյան Ա. «Ես տեսա հոգով ագատը ստրկության մեջ ևսիրեցի մար­
Պ ատասխանատու քարտուղար՝ Խ ա ռա տ յա ն Ա. դը։ ես տեսա ստրուկը ագատության մէջ և գարշեցի մար–
Տեխնիկական խմբագիր՝ Սա րգսյա ն Ա. Դուց»։ ^ , ,յ,
Սրբա գ ր իչ՝ Վ արդանյան Ն.
Դիզայներ՝ 0 խ ի թ ա ր յա ն Գ. 19 ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՊԱՏՄԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ԿՈՂՄԻՑ ՀԱՅՈՑ
Թարգմանիչ՝ Հովհաննիսյան 0.
Համարի պատասխանատու՝ Օ հա նջա նյա ն Ա. ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԺԽՏՄԱՆ ՈՒ ՆԵՆԳԱՓՈԽՄԱՆ
Ստորագրված է տպագրության՝ Սա րգսյա ն 0. ՓՈՐՁԵՐԸ
Հովհաննիսյան 0.
07.09.2011 ԱՐՄԵՆ ՄԱՐՈՒՔՅԱՆ

«Գիտության աշխարհում» հանդեսի խմբագրական Թուրք հեղինակների կողմից Հայոց ցեղասպանության
կոլեգիայի կազմր՝ ժխտումն ու նենգափոխումը վաղուց արդեն վերածվել է պե­
տական քաղաքականության, և այժմ թուրքական պետու­
Ադամյան Կ., Աղալովյան Լ.., Աղասյան Ա., Առաքելյան Ն., թյունն իր հսկայական ֆինանսատնտեսական ռեսուրսներով
Աֆրիկյան է., Բա րխուդա րյա ն ՝–Լլ., Բրուտյան Գ., ոչ միայն սնում, այլև նպատակաուղղում է հակահայկական
Գրիգորյա ն Ս., Հարությունյան Հ., Հարությունյան Բ., քարոգչությունը։
Համբա րձումյա ն Ս., 0 ա նթա շյա ն Ա., 0ելքոնյան Ա.,
Եուքուրյան Ցու., Սարգսյան Ցու., Սեդրակյան Դ.,
0ուչուկյան Ա.։

Խմբագրության հասցեն՝

Մարշալ Բա ղրա մյա ն 24 դ, 28 «ՆՈՃՅԱՑ ՏՂԱՅԻ» ԱՌԱՍՊԵԼԸ
Հի մն ա րա ր գիտ ա կա ն գ րա դա րա նի շենք, 10-րդ հարկ,
Հեռ.՝ 52 38 յ0, ֆաքս՝ 56 80 68 Ա ԼԲԵՐՏ ՄԱԿԱՐՅԱՆ
6–տՅւ1։ յօստ31@տօ.3տ
Ուշագրավ է, որ Դուրյանի գլուխգործոցներն ստեղծվեցին
© «Գիտության աշխարհում» գիտահանրամատչելի կյանքի վերջին ամիսներին (26 տաղ)։ Բանաստեղծը մինչ օրս
հանդեսը ստեղծվել է կառավարության և ՀՀ ԳԱԱ անբացատրելի կենսաուժով հղացավ նույնահանգ ու նույնա­
նախագահության որոշմամբ։ հունչ, նույնատուն, բայց և հակադրամիասնություն կազմող
«Սիրելն» ու «Դրժելը», կանացի հավերժ առեղծվածին ձոնված
Տպաքանակը՝ 500 օրինա կ։ «Թրքուհին», «Լճակը», ընդվզուն «Տրտունջքը», «Զղջումը» և
Ծավալը՝ 64 էջ։ հանրահայտ այլ բանաստեղծություններ։
Գինը՝ պայմանագրային։

Հոդվածների վերատպումը հնարավոր է միայն խմբագրու­
թյան գրավոր համաձայնության դեպքում։
Մ եջբերումների դեպ քում հա նդեսին հղումը պ ա րտ ա դի ր է։
Խ մբագրությունը միշտ չէ, որ հ ա մա կա րծիք է հեղինա կների
հետ։ Խմբագրությունը պ ա տ ա սխ ա նա տ վություն չի կրում
գովազդային նյութերի բովանդակության համար։

■ք

35 ԱՆԱՆԻԱ ՇԻՐԱԿԱՑԻ – 1400 ԿԱՐԴԱՑԵ՜Ք \
ԱՅՍ
ԱՐԵԳ ՄՒՔԱՅԵԼՅԱՆ
ՀԱՄԱՐՈՒՄ
Աստղադիտարանի նախաձեռնու­
թյամբ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն 2012 թ. նշանավոր *
անձանց տարեդարձների հիշատակման
ցանկում ընդգրկել է նաև Անանիա Ծիրա– 50 ԿԵՆՍԱՉԻՊԵՐԸ ԵՎ ԴՐԱՆՑ
կացու 1400-ամյակը։
ԿԻՐԱՌՈՒԹՅՈՒՆԸ
40 ԵՎՐՈՊԱԿԱՆ ԱՍՏՂԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՍԱԲԺՇԿՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ

ԱՌԱՋԱՏԱՐ ԴԻՐՔԸ ՊՈՂՈՍ ՎԱՐԴԵՎԱՆՅԱՆ
ՎԱԼԵՐԻ ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ
ԱՐԵԳ ՄՒՔԱՅԵԼՅԱՆ
Այս զարմանահրաշ սարքավորումները
1962-ին պաշտոնապես ստեղծվեց Եվ­ թույլ են տալիս կարճ ժամանակահատվա­
րոպական հարավային աստղադիտարա­ ծում օրգանիզմում հայտնաբերել հազարավոր
նը (ԷԱՐՕբՑՑՈ ՏՕԱէհՑՐՐ ՕեՏ61^3է01՜^–ԸՏՕ), ալերգեններ, օնկոգեններ, տարբեր կենսա­
որը ներկայումս արդեն միավորում է եվրՌ- բանորեն ակտիվ միացություններ և նույնիսկ
պական 14 պետություն։ գենետիկական արատներ։

44 ՔԻՄԻԱԹԵՐԱՊԻԱՆ ԵՎ ԸՆՏՐՈՂԱԿԱՆ 58 ԿԵՆՍԱԲԺՇԿԱԿԱՆ

ԹՈՒՆԱՎՈՐՈՒՄԸ ՃԱՐՏԱՐԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ
ԽՆԴԻՐՆԵՐՆ ՈՒ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ
ԿԱՐԻՆԵ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐԸ

Քիմիաթերապիան ընտրողական ՄԱՐԱՏ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ
թունավորման սկզբունքների կիրառ­
ման բնագավառներից առաջինն էր, երբ Կենսաբժշկական ճարտարագիտության
ազդեցության մեխանիզմը ուսումնասիր­ հիմնական նպատակն է որքան հնարավոր է
վեց ֆիզիկայում ընդունված օրենքներով։ հարստացնել բժշկին տրվող օբյեկտիվ տվյալ­
ների քանակը և ճշտությունը՝ հիմնվելով օր­
գանիզմում կատարվող ֆիզիկական ու քիմի­
ական երևույթների բացահայտման ևչափման
Վրա։

ԵՂԻՑԻ ԼՈԻՑՍ ԱՆՆԱ ԱՍԱՏՐՑԱՆ
ԵՎ ԵՂԻՑԻ
ՈԻՐԱԽՈԻԹՑՈԻՆ, ՀՀ ԳԱԱ արվեստի ինստիտուտի
ԱՐԱՄ ԽԱՉԱՏՐՑԱՆ* տնօրենի տեղակալ
արվեստագիտության դոկտոր

՚Լհղխարհում պետվ էիղխի հումանիզմը։
Իսկ հումանիզմն ու երաժշտութեան արվեստն
՚նբաժան են»։

ԱՐԱՄԽԱՉԱՏՐՅԱՆ

^.ա յ և խորհրդային երաժշ­ Ստեղծագործաբար ընդհան­ ջին Ասիայի հանրապետու­
տության դասական, Սոցիալիս­ րացնելով մի կողմից՝ իր նա խ որդ­ թյունների կոմպոզիտորական
տական աշխա տ ա նքի հերոս ների՝ ականավոր հայ կոմպո­ դպրոցների զարգացման վրա։
(1973), ԽՍՀՄ ժողովրդական «Սա արևելյան ժողովուրդնե-
արտիստ (1945), Լենինյան զիտորներ, հայ երաժշտության րի երա ժշտ ա կա ն մշակույթի
(1959) և ԽՍՀՄ Պետական մրցա­ դասականներ Տ. Չուխաճյանի, զա րգա ցմա ն մեջ նոր փուլ է ^
նակների (1940, 1943, 1946, Կոմիտասի և Ալ. Սպենդիարյա- նկատում է ԽՍՀՄ ժողովրդա ­
1949, 1968, 1971) դափնեկիր, նի, մյուս կողմից՝ ռուս և արևմ- կան արտիստ, Սոցիալիստական
ՀԽՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս (1963)1, տաեվրոպական կոմպոզիտոր­ ա շխ ա տ ա նքի հերոս Տ. Խրեննի-
արվեստագիտության դոկտոր ների գեղարվեստական փորձը՝ կովը^ Խաչատրյանի վառ տա­
(1965), աշխա րհահռչա կ կոմ­ նա հայ կոմպոզիտորական ղանդավոր պարտիտուրները ...
պոզիտոր, դիրիժոր, մանկա­ դպրոցը բարձրացրեց որակա- ապացուցեցին Արևելքի երկր-
վարժ, հասարակական գործիչ պես նոր մակարդակի՝ դարձնե­ ների ժողովրդական երաժշ­
Արամ Խաչատրյանի (1903-1978) լով համաշխարհային մշակույթի տության գեղարվեստական
երաժշտությունը նոր էջ բա­ անքակտելի մասը։ կիրառման միանգամայն նոր մո­
ցեց համաշխարհային երաժշ­ տեցման հնարավորությունը»2։
տության պատմության մեջ։ Վարպետորեն իրականացնե­
լով արևելյան և ա րև մտ ա եվրո Միևնույն ժամանակ՝ Ա. Խ ա ­
* Հոդվածի վերնագրի համար հիմք պական երաժշտական ավան­ չատրյանը համարձակ նորա­
են դարձել խորհրդային երաժշտագի­ դույթների օրգանական սինթեզը, րար էր։ Լայնորեն օգտ ա գործե­
տության հիմնադիրներից մեկի՝ ԽՍՀՄ ինչի անհրաժեշտությունը դեռևս լով գեղջկական ու քա ղա քա յին
ԳԱ ակադեմիկոս, ԽՍՀՄ ժողովրդական XIX դարի երկրորդ կեսին ֆոլկլորի նմուշները, աշուղա­
արտիստ Բորիս Ասաֆևի խոսքերը։ Տե՞ս գիտակցել էր Տ. Չուխաճյանն ու կան արվեստն ու մուղամաթի
որոշակի քայլեր արել այդ ուղ­ ավանդույթները՝ կոմպոզիտո­
(Օօօ7. Ր.Ր60^&^Տ, թ6^. Ր.Ր60^&^Տ, ղությամբ, Ա. Խաչատրյանը նո­ րը վարպետորեն բացահայ­
Բ.076Ո&ՏՅՏ), Ըբ6Ք&Տ, ^3^-60 ^թ^. ՕՕԲ, րովի բացահայտեց արևելյան տեց արևելյան մոնոդիկ թեմա-
1972, 07բ. 32. ժողովրդական երաժշտության տիզմի հնարավորությունները,
հարստագույն հնարավորություն­ համադրեց սոնատային-սիմ
1Ւ դեպ, Հայաստանի գիտությունների ները։ Նրա հայտնագործություն­
ազգային ակադեմիայի 68-ամյա պատ­ ներն անմիջական ազդեցություն 2Նույն տեղում, էջ 8։
մության մեջ «Երաժշտական արվեստ» ունեցան Անդրկովկասի և Մի­
մասնագիտությամբ Ա. Խաչատրյանն
առաջին ու առայժմ միակ ակադեմիկոսն
է։

2 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ Ատ3. 2011

ԵՐԱԺՇՏԱԿԱՆ ԱՐՎԵՍՏ

ֆոնիկ մտածողության մասշ­ 1934 թ. Ա. Խաչատրյանը
տաբներն ու երաժշտ ակա ն գերազանցությամբ ավարտում
նյութի ա զա տ -իմպ րովիզա ցխ է Մոսկվայի կոնսերվատորիան՝
ոն շարա դրանքը։ Նրա ուրույն Ն. Յա. Մյասկովսկու ղեկավարու­
երաժշտական ոճն առանձնա­ թյամբ։ Շրջանավարտի անունը
ցա վ վա ռ ու գունեղ նվ ա գ ա խ մ­ ոսկե տառերով գրվում է մարմա­
բային ներկապնակով, յուրօրի­ րյա պ ա տ վո տա խտ ա կին՝ Ս. Տա֊
նակ ու թարմ հարմոնիկ լեզվով։ նեևի, Ռախմանինսովի, Ա. Ս կ ր ա
Նրա երաժշտությունը ճանաչվում բինի, Ա. Մետների, Ռ. Գլիերի և
է առաջին իսկ մի քա նի տ ա կտ ե­ այլոց անունների կողքին։
րից։
Ա. Խաչատրյանի դիպլոմային
Բարձր գնահատելով Ա. Խ ա ­ ա շխ ա տ ա նքն էր Ա ռա ջին սիմ­
ֆ ոնիա ն (6֊տօ11), որը մի կողմից՝
չատրյանի ստեղծագործության հանրագումարի բերեց ուսումնա­
դերն ու նշանակությունը հա­ ռության շրջանի որոնումները,
մաշխարհային երաժշտության իսկ մյուս կողմից՝ նշանավորեց
համայնապատկերում՝ Դ. Շոս֊ ստեղծագործական հասունու­
տակովիչը խոստովանել է. «Եթե թյան նոր փուլը։ Սիմֆոնիան հե­
չլիներ Խ աչա տրյանի երաժշտու­ ղինակը նվիրեց Խորհրդային
թյունը, ես, երևի թե, այլ կերպ Հայաստանի 15-ամյակին։ Բնու­
կգրեիի»3։ թագրելով սիմֆոնիայի բովան­
դակությունը՝ կոմպոզիտորը գրել
Ա. Խաչատրյանի ստեղծա­ է. «Սիմֆոնիան նվիրվա ծ է Հա ­
գործական պատկառելի ժա­ յաստանում սովետական իշխա ­
ռանգությունն ընդգրկում է նության հա ստ ա տ մա նը և գրվել
երա ժշտ ա կա ն գրեթե բոլոր է հանրապետության 15–ամյա–
ժանրերը՝ բացառությամբ օպե­ կի կապակցությամբ։ ժողովրդի
րայի։ Նրա գրչին են պատկանում համար, որի գա վա կն եմ ես,
երեք բալետ («Երջանկություն», «Հայաստան» բա ռն ա րդեն իսկ
«Գայանե» և «Սպարտակ»), գոր­ գերա գույն պ ա րգև է, մեծագույն
ծիքային վեց կոնցերտ՝ դաշնա­ ուրախություն. մեր երկիրը դա րե­
մուրի, ջութակի, թավջութակի և րի ընթացքում վերջապես ա ռա ­
նվագախմբի համար կոնցերտ­ ջին անգամ ձեռք բերեց անկա­
ների տրիադան և դաշնամուրի, խություն և կոչվեց Սովետական
ջութակի, թավջութակի և նվա ­ Հայաստան։ Իմ երաժշտության
գախմբի համար կոնցերտ-ռապ- միջոցով ես ձգտել եմ ա րտ ա ­
սոդիաների տրիադան, երեք հայտել անցյալի վիշտն ու թ ա ­
սիմֆոնիա և սիմֆոնիկ երաժըշ- խիծը, մարմնավորել ներկայի
տության այլ տեսակներին պ ա տ ­ լուսավոր կերպ արներն ու հա վա ­
կանող երկեր, ստեղծագործու­ տը չքնաղ ա պ ա գա յի հանդեպ։
թյուններ՝ մենակատարների, Առհասարակ ես չեմ սիրում, երբ
երգչախմբի և սիմֆոնիկ նվա ­ երաժշտության լեգուն ուղղա­
գախմբի համար, երաժշտո^ գիծ թարգմանվում է բառերի։
թյուն՝ դրա մա տ իկա կա ն 21 ներ­ Բայց տվյալ դեպքում, կարծում
կայացումների և 17 կինոֆիլմերի եմ, ճիշտ է. անցյալը և ներկան՝
համար, կամերային գործիքային ա հա վա սիկ սիմֆոնիայի բովան-
և վոկալ երկեր, ստեղծագործու­ դ ա կ ո ւթ յո ւն ը »4։
թյուններ՝ փողային նվա գա խ մբի
համար։ Եվ իսկապես, «Սիմֆոնխ
ան,- գրում է Գրիգորի Շնեերս^
Ա. Խաչատրյանը հայկական նը,- արժանավայել եգրա փակում
առաջին սիմֆոնիայի, գործի­ է Խաչատրւանի ստ եղծա գո^
քային կոնցերտի, բալետի, կինո֊
երաժշտության հեղինակն է։ 4^36Փ0տո՝ւ 8., նշվ. աշխ., էջ88։

6^003^–ո^063՚աՄաք0թXՇ»ձ0,^ձ1■9^673Բ.^թ^0,^^^6ԱՏ3«03Ե, Ա^.7,60«թ0^60Շ676670Շ.^ոՒՏ(

ԱՏ3. 2011 ԳԻՏ ՈՒԹ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ | 3

ԵՐԱԺՇՏԱԿԱՆ ԱՐՎԵՍՏ

հայտել XX դա րի երա ժշտ ա կա ն

արվեստում, ա մենա պ ա տ վա -

վոր տեղերից մեկը գրավել ար­

դի երաժշտության ականավոր

արա րողների շարքում»6։ Այդ

ժամանակից ի վեր սիմֆոնիան

շարունակում է հնչել ա ռ այսօր։

1943 թ. հուլիսին Ա. Խ ա չա տ ­

րյանը սկսում է Երկրորդ սիմ­

ֆ ոնիա ն (6֊տօ11), որի կլավիրն

ավարտում է նույն թվականի

սեպտեմբերի 10-ին, իսկ գործի­

քավորումը՝ աշնանը։

Կոմպոզիտորի խոսքով՝ սիմ­

ֆոնիայի գաղա փ ա րը կապված

է Հայրենական մեծ պատերազ­

մի ա հեղ իրադարձությունների

հետ։ «Ես ուգեցի արտահայտել

ցասման, վրեժի գգացումն ընդ­

Հատված Մ.Լերմոնտովի «Դիմակահանդես» դրամայի համար գրված դեմ չարիքի, որ մեգ պ ա տ ճա -
«Վալսի» հեղինակային ձեռագրից ռեց գերմա նա կա ն ֆաշիգմը։

Մյուս կողմից՝ սիմֆոնիայում

ծական կենսագրության ա ռա ­ հունգար դիրիժոր էյգեն Սենկա- ա րտ ա հա յտ վա ծ է վշտի տ րա ­

ջին՝ «ուսանողական» շրջանը։ րի ղեկավարությամբ, և ա րձա ­ մադրությունն ու մեր վերջնական

Սրանում վա ռ մարմնավորում նագրեց երիտ ասարդ հեղինա- հա ղթա նա կի հա նդեպ խորը հա-

գտան կոմպոգիտորի տաղան­

դի լավագույն գծերը, և արդեն

դրսևորվեցին գեղարվեստական

հասունության նշանները։ Կո^

պ ոգիտ որն ինքնուրույն և հա ­

մա րձա կ փորձել է լուծել շա տ

բարդ, իսկապես նորարարական

խ նդիր՝ ստեղծել սիմֆոնիա, որն

իր բոլոր ա րմատ ներով կա պ վա ծ

է հայ երաժշտության ագգային

ակունքների հետ։ Ահա թե ինչու

Խաչատրյանի ստ եղծա գործա ­

կան մեծ հաջողությունը դա րձա վ

ոչ միայն հայ և ողջ սովետ ա ­

կան երա ժշտ ա կա ն մշակույթի Հատված Դաշնամուրի և նվագախմբի համար գրված

ա կա նա վոր նվաճում, այլև նշա­ կի խոշոր հաջողությունը։ կոնցերտի երկրորդ մասի ձեռագրից

նակալի ներդրում հա մա շխա ր­ ճիշտ մեկ տարի անց՝

հային երա ժշտ ա կա ն արվեստի 1936 թ. ապրիլի 23-ին Լենինգ- վատը»7։

գա րգա ցմա ն մեջ»5։ րադի ֆիլհարմոնիայի սիմֆո­ 1943 թ. դեկտեմբերի 30-ին

Երջանիկ էր կոմպոզիտորի նիկ նվա գա խմբի կատարմամբ, Մոսկվայի կոնսերվատորիայի

խոշոր կտավի անդրանիկ ստեղ­ Ֆրից Շտիդրիի ղեկավարու­ Մեծ դահլիճում ԽՍՀՄ պ ետ ա ­

ծագործության ճակատագիրը։ թյամբ տեղի ունեցավ սիմֆոնի­ կան սիմֆոնիկ նվագախմբի

Առաջին ա նգա մ հնչեց 1935 թ. այի լենինգրադյան պրեմիերան, կատարմամբ, Բորիս Խայկինի

ապրիլի 23-ին, Մոսկվայի կոն­ որի մասին Դ. Շոստակովիչը ղեկավարությամբ հնչում է Երկ֊

սերվատորիայի Մեծ դահլիճում, գրեց. «Անկասկած, մեր արվեստ րորդ սիմֆոնիան։ Պրեմիերայից

Մոսկվայի պետական ֆիլհարմո է մուտք գործել վառ, ինքնա տ իպ 6 ^ՈՅԱԵ Ո 780բ46Շ780. ^
նիկ նվագախմբի կատարմամբ՝ և ուժեղ տաղանդ, որին վիճակ­ 60–^67Ո^00 բ0^^6^Ո^.
ված է նոր հորիգոններ բացա-
5Նույն տեղում ։ Նույն տեղում։

4 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ Ա°3. 2011

ԵՐԱԺՇՏԱԿԱՆ ԱՐՎԵՍՏ

օրեր անց Խաչատրյանը գրեց. ա նգա մ չունի երգը երգող ժո­
«Իմ Երկրորդ սիմֆ ոնիա ն չունի ղովուրդը»8։ Ֆինալում (IV մաս)
գրական ծրագիր. ընդհանրաց­ ավարտվում է ստեղծագործու­
ված երաժշտական կերպարնե­ թյան գեղարվեստական մտահ­
րում նա ձգտել է մարմնավորել ղացումը։ Կյանքի հաստատման
այն մտ քերն ու գգացմունքները, գաղափարն այստեղ մարմնա­
որոնցով ա պրում էր մեր ժո­ վորվել է ինքնատիպ սիմֆոնիկ
ղովուրդը® Սիմֆոնիայի ա ռա ­ ձոնում։
ջին մասը խտ ացնում է պայ­
քա ր ի առավել լարվածությունը, «Իմ ստ եղծա գործա կա ն կեն­
դաժանությունն ու դրա մա տ իգ- սագրության մեջ ես մեծ տեղ
մը։ Նախաբանում գա նգերի հա ր­ եմ տալիս Երկրորդ սիմֆ ոնի­
վածները (հանդիպում են նաև ային։ Եթե տասը տարի առաջ
սիմֆոնիայի վերջում) ընդգծում գրվա ծ առաջին սիմֆոնիան
են կատարվածի նշանակալի­ եգրափակեց իմ ստեղծագոր­
ությունը, ստիպում կենտ րոնա ­ ծության վաղ շրջանը, ա պ ա նոր
նալ»։ Հենց այդ հնչողություններն սիմֆոնիան, ասես, ընդհա նրա ց­
են Գ. Խուբովին հնարավորո^ նում է Դաշնամուրային կոնցեր­
թյուն ընձեռել կոմպոզիտորի տի ստեղծմամբ սկսված ստեղ­
համաձայնությամբ սիմֆոնիան ծա գործա կա ն գործունեությանս
անվանել « Զա նգով սիմֆո­ շրջանը»9։

նիա»։ Սիմֆոնիայի՝ սգո երթի Շուտով Ա. Խաչատրյանն
բնույթ ունեցող երկրորդ մասում՝ իրականացնում է սիմֆոնիա­
^ոճ8ոէ6֊ում, կոմպոզիտորն օ գ ­ յի նոր խմբագրությունը, որտեղ
տագործել է Ավ. Ւսահակյանի տեղերով փոխում է երկրորդ և
բանաստեղծության հիման վրա երրորդ մասերը։ Նոր խ մբա գ­
ստեղծված ժողովրդական «Որս­ րությամբ սիմֆոնիան հնչում է
կան ախպեր» երգի մեղեդին, 1944 թ. մարտի 6-ին Մոսկվայի
որն իր մանկության տարիներին կոնսերվատորիայի Մեծ դահլի­
երգում էր մայրը։ «երգում էր նա ճում ԽՍՀՄ պ ետ ա կա ն սիմֆո­
ամենից հա ճա խ շա տ տխուր մե­ նիկ նվագախմբի կատարմամբ,
ղեդիներ։ Հիշում եմ, թե ինչպես Ալեքսանդր Գաուկի ղեկավարու­
էր ա րտ ա սվում «Որսկան ա խ պ ե­ թյամբ։
րը» երգելիս։ Բոլորովին վերջերս
եմ իմացել, որ ժողովրդա կա ն Սիմֆոնիայի մասին Դ. Շոս
երգը հորինվել է հայ մեծ բա ­ տակովիչը գրեց, որ այն «Խա­
նա ստ եղծ Ավետիք Իսահակյա- չատրյանի առաջին ստեղծագոր­
նի բանաստեղծության հիման ծությունն է, որտեղ ողբերգա կա ն
վրա, ինչի մասին պատկերացում սկիգբը հասնում է շա տ բարձր
աստիճանի։ Բայց չնայած իր ող­
բերգա կա ն էությանը՝ ստ եղծա ­
գործությունը լի է խորը լա վա տ ե­
սությամբ և մեր ա րդա ր գործի,
մեր հաղթանակի հանդեպ խորը
հա վա տ ով։ Սիմֆոնիայում շա տ
են սգո և, միևնույն ժամանակ,
ցնծա գին հանդիսավորության
հնչողությունները։ Ողբերգակա-

8Երևանի օպերայի և բալետի թատրո­ ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 5
նում «Գայանեի» պրեմիերան տեղի ունե­
ցավ 1947-ի հուլիսի 26-ին (բալետմայս֊
տեր՝ Անիսիմովա)։

9^ՈՐթ3008Ր. Օո6թ006Ո6յ–67006 7800^60780
// ^7-^7703^0^800^05 00Բ,
06. 073765, ^00^83, 14յ#–80 «^7ՅԵ1^Ց», 1985,
070. 74.

ԱՏ3. 2011

ԵՐԱԺՇՏԱԿԱՆ ԱՐՎԵՍՏ

նության ու կենսա հա ստ ա տ ու­ ավարտելիս կոմ­

թյան գուգորդումը ստանում է պոզիտորն ա վ ա ր

մեծ ուժ»10։ տում է Կոնցերտը

Երկրորդ սիմֆ ոնիա յի հա­ դաշնամուրի և

մար Ա. Խաչատրյանը 1946 թ. նվա գա խ մբի հա­

արժանանում է ԽՍՀՄ Պետական մար (06Տ-ՃԱՐ), որը

մրցանակի։ ստեղծեց ընդա­

1947 թ. Ա. Խաչատրյանն ա ­ մենը վեց ամսում։

վարտում է մեկմասանի Երրորդ «Կոնցերտը գրելիս

սիմֆ ոնիա ն (Սիմֆոնիա-պո- ես երագում էի այն

եմ, Շ-ճսր)՝ գրվա ծ նվա գա խմբի լսել Լև Օբորինի

եռակի կազմի, 15 մենակատար կ ա տ ա ր մ ա մ բ »12։

շեփորների և երգեհոնի համար։ Կ ո մ պ ո զ ի տ ո ր ի

«Երրորդ սիմֆ ոնիան ստեղծ­ երազանքն իրակա­

վեց պ ա տ երա գմից հետո,- գրում նանում է. Կոնցեր­

է կոմպ ոգիտորը,- և նրանում, տ ի պրեմիերան

բնականա բար, իշխում են լու­ տեղի է ունենում

սավոր, հա նդիսա վոր տ ր ա մ ա դ 1937 թ. հուլիսի 12-

րությունները։ Սա ուրախության, ին Մոսկվայի «Սո

համոգվածության ա պ ոթեոգ է, կոլնիկի» կուլտու­

ա շխ ա տ ա նքի օրհներգ»11։ Նաև՝ րայի և հանգստի

«ես ուգում էի այս ստ եղծա գոր­ այգում, Մոսկվայի

ծության մեջ արտահայտել սովե­ ֆ ի լ հ ա ր մ ո ն ի ա յ ի

տ ա կա ն ժողովրդի ուրախության նվա գա խմբի կա­ Ա.Խաչատրյանի արձանը երևանում, Ա.Խաչատրյանի
և հպարտության գգացումն իր տարմամբ, մենա­ անվան մեծ համերգասրահի առջև։ Քանդակագործ՝
մեծ ու հգոր հայրենիքի համար»։ կատար՝ ԽՍՀՄ
Յուրի Պետրոսյան, 1999

Երրորդ սիմֆոնիան առա­ ժողովրդական արտիստ հա վա սա րա պ ես սիրում են թ ե

ջին անգա մ կատարվեց 1947 թ. Լև Օբորին, դիրիժոր՝ Լև Շտայն- ա վա գ սերունդների կա տ ա րող­

դեկտեմբերի 13-ին Լենինգրա- բերգ։ Կոնցերտը կրկին կա­ ները, թ ե երիտասարդությու­

դի ֆիլհարմոնիայի Մեծ դահլի­ տարվում է 1937 թ. նոյեմբերի նը։ Ինչով է այս երաժշտությո^

ճում Լենինգրադի ֆիլհարմո 14-ին Մոսկվայի կոնսերվատո­ նը ա րդեն երկար տարիներ ինձ

նիկ նվա գա խ մբի կատարմամբ, րիայի Մեծ դահլիճում, խորհրդա ­ գերում՝ սկսա ծ Մոսկվայում Ա.

ԽՍՀՄ ժողովրդական արտիստ, յին երաժշտության առաջին հա­ Գաուկի ղեկավարությամբ ա ռա ­

Սոցիալիստական ա շխ ա տ ա ն­ մամիութենական տասնօրյակի ջին կատարումից (14 նոյեմբերի,

քի հերոս Եվգենի Մրավինսկու շրջանակներում։ «Ականավոր 1937 թ.) մինչ մեր օրերը։ երևի

ղեկավարությամբ (երգեհոնի դա շնա կա հա րի հիասքանչ կա­ թե նրանով, ինչը բնորոշ է Ա. Խ ա ­

նվա գա մա սը՝ Ւսայի Բրաուդո), տարումը հաջողություն բերեց չատրյանի ողջ ստեղծագործու­

1947 թ. դեկտեմբերի 25-ին ստեղծագործությանը։ Ինձ հա ­ թյա նը՝ հգոր տեմպերամենտով,

կրկնվեց Մոսկվայի կոնսերվա­ մար դա նշանակում էր մուտք ինքնատիպությամբ, մենա կա ­

տորիայի Մեծ դահլիճում ԽՍՀՄ ստեղծագործության նոր, ինձ տ ա ր գործիքի և նվա գա խմբի

պետական սիմֆոնիկ նվա ­ համար շա տ թա նկագին և հա- նվագամասերի վառ վիրտու^

գա խմբի կատարմամբ, կրկին Ե. րա գա տ բնա գա վա ռ՝ գործիքա ­ գությամբ։ Թույլ կտ ա մ ինձ ասել,

Մրավինսկու ղեկավարությամբ և յին կոնցերտի բնա գա վա ռը» 13։ որ Խաչա տրյանի Դ ա շնա մուրա ­

Բրաուդոյի մասնակցությամբ։ Ամբողջ աշխարհում կոն­ յի ն կոնցերտ ն այդ ժա նրի սա­

Ա. Խաչատրյանի ընդգրկուն ցերտի հաջողության մասին Լև կա վա թիվ ստ եղծա գործությոն

ժառանգության մեջ սիմֆոնիայի Օբորինը, որին էլ նվիրված էր ներից է, որն իսկա պ ես կոնցերտ

ու բալետի հետ մեկտեղ կենտրո­ կոնցերտը, հետագայում կգրի. է, և ոչ թե պիես դաշնամուրի և

նա կա ն տ եղ է գրավում կոնցեր֊ «Ինձ թվում է, դժվա ր թե գտ նվի նվա գա խ մբի համար։ Սրանում

տի ժանրը։ որևէ խոշոր դաշնակահար, ա ռկա է մասշտաբայնություն, կա

1936 թ. աշնանը կոնսեր­որն իր երկացանկում չունենա մենա կա տ ա րի և կոլեկտիվի վառ

վատորիայի ասպիրանտուրան այս ստեղծագործությունը։ Այն սուր հակադրություն և մրցակցու-

10^36ֆ08ո^ 8., նշփաշխ., էջ 197 ։ 12^36Փ08ո՝ւ 8., նշվ. աշխ., էջ88։ թաւն»14։

11^.03^X3^3770#ն, 0060. 70^2, 070.9. 13Նույն տեղում ։ 14Օ600Ո0 ^. 1Օ6Ո.–#03Ո03^038–3^7, 00867-

6 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ Ատ3. 2011

ԵՐԱԺՇՏԱԿԱՆ ԱՐՎԵՍՏ

Կլիվլենդ, Չիկա-
գո, Սենտ Լուիս,
Սան Ֆրանցիս
կո, Լոս Անջելես։
Երիտասարդ, ^
ռևս քիչ հայտնի
դաշնակահարն
իր հռչակը ձեռք
է բերում ԱՄՆ-ում
հենց Խաչատրյա­
նի կոնցերտով։
Բավական է նշել,
որ միայն 1943­
44 թթ. կոնցերտն
ԱՄՆ-ում հնչել է
ավելի քա ն ք ա ­
ռասուն անգամ,
այնպիսի դաշնա-
կահարների կա­
տարմամբ, ինչ­
պիսիք են Արթուր
Ռուբինշտեյնը,
Օսկար Լևանտը,
Բևերիջ Վեբստե-
րը, Բերնարդ Վայ-

Ա. Խաչատրյա­

ԱԽաչատրյանի արձանը Մոսկվայի կենտրոնում։ նը Ջութակի կոն­
Քանդակագործ՝ Գեորգի Ֆրանգուլյան, 2006 ցերտ ը (ճ֊տօ11)
ավարտ եց 1940թ.

Դաշնամուրա յին կոնցերտ ը և նվիրեց ԽՍՀՄ
հնչել է աշխարհի տարբեր երկր-
ներում։ 1942 թ. փետրվարի 14- ժողովրդական արտիստ Դավիդ
ին Բոստոնում առաջին անգա մ
այն կատարում է Ուիլյամ Կապել֊ Օյստրախին։ Կոնցերտը ստեղծ­
լը. համերգից հետո դիրիժորը՝
Սերգեյ Կուսևիցկին, Մոսկվա է վեց չափազանց կարճ ժա մա ­
ուղարկում հիացական հեռագիր
ա ռ այն, որ նոր ստեղծագործու­ նակահատվածում՝ 2,5 ամսվա
թյան այդպիսի հաջողություն չի
հիշում իր ա րտ իստ ա կա ն գոր­ ընթացքում։ «Հորինվում էր հեշ-
ծունեության վերջին քսա ն տ ա ­
րիների ընթացքում։ Դա, նրա տությամբ,- հիշում է հեղինակը.-
կարծիքով, կոմպոզիտորի և
երիտ ա սա րդ փայլուն օժտ վա ծ միտ քը հա ճա խ ա ռա ջ էր ընկ­
դաշնակահարի իսկական հաղ֊
թահանդեսն է։ նում նոտաները գրող ձեռքից,

Բոստոնից հետո Կոնցերտը թեմա ները ծնվում էին այնպիսի
շարունակում է իր հա ղթա րշա ­
վը ԱՄՆ խոշոր բեմա հարթա կ­ առատությամբ, որ միշտ չէր հա ­
ներում՝ Նյու Յորք, Ֆիլադելֆիա,
ջողվում տիրապ ետել դրանց»։15

Ականավոր ջութակահար Դ.

Օյստրախը կհիշի. «երաժշտու­

թյունն ա նկեղծ է, ինքնա տ իպ , լի

մեղեդային գեղեցկություններով,

ժողովրդական կոլորիտով,

սրամտությամբ®.։ Իմ ջութա­

կին բա խ տ վիճա կվեց դնել այդ

կոնցերտի կյանքի սկիգբը։ Կոն­

ցերտը գերեց բոլորին իր տոնա-

0^3^ա73ծ1Ա3, 1963, ^ 6, 070.33. 15^.03^ ^^3^3770-^Տ, ^Ո30Ե Ո 7800^60780. Ւ(
60––67Ոա00 00^^60ՈՅ.

ԱՏ3. 2011 ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 7

ԵՐԱԺՇՏԱԿԱՆ ԱՐՎԵՍՏ

կանությամբ, Խաչատրյանի ողջ ստ եղծա ­

գործությանը բնորոշ կենսական ավյունով։

Հա մա րձա կ կարելի է ասել, որ այս ստ եղծա ­

գործությունն ա նտ ա րբեր չի թողնում ոչ մե­

կին։ Իմ մա նկա վա րժա կա ն պրակտիկայում

կոնցերտը գրավում է աոաջին տեղերից մե­

կը։ Այն նվագում են իմ բոլոր աոավել օժտ ­

վա ծ սաները»։16

Կոնցերտի պրեմիերան տեղի ունեցավ

1940 թ. նոյեմբերի 16-ին Մոսկվայի Պ. Չայ­

կովսկու անվան համերգասրահում ԽՍՀՄ

պետ ական սիմֆոնիկ նվագախմբի, Դ. Օյստ–

րախի կատարմամբ, Ա.Գաուկի ղեկա վա ­

րությամբ; Իրեն հատուկ համեստությամբ իրագործմանը կոմպոզիտորն ընդհուպ
Օյստրախր քանիցս խոստովանել է, որ իր մոտեցավ լոկ 1946 թ. գարնանը; Կոնցեր­
համաշխարհային ճանաչմամբ առաջին հեր­ տի առաջին կատարումը տեղի ունեցավ
թին պ ա րտ ա կա ն է Խաչատրյանի՝ Ջ ութա կի 1946 թ. հոկտեմբերի 30-ին Սոսկվայի կոն­
կոնցերտին;
սերվատորիայի Սեծ դահլիճում ԽՍՀ0 պե­
1941 թ. Ջ ութա կի կոնցերտ ի համար Ա. տական սիմֆոնիկ նվա գա խմբի կա տ ա ր­
Խաչատրյանին առաջին ա նգա մ շնորհվում մամբ, Ս. Կնուշևիցկու մենակատարմամբ, Ա.
է ԽՍՀ0 Պետական մրցանակ;
Գաուկի ղեկավարությամբ; Կոնցերտը, որը
Ջութա կի կոնցերտը, ինչպես նաև այդ կոմպոզիտորը նվիրեց առաջին կատարո­
ժա մա նա կ արդեն հայտնի դարձած Դ ա շնա ­ ղին՝ Ս. Կնուշևիցկուն, լայն տարածում գ տ ա վ
մուրա յին կոնցերտ ը Խաչատրյանին բերե֊ ողջ աշխարհում. այն կատարել են ա կա նա ­
ցին համաշխարհային հռչակ;
վոր թավջութակահարներից շատերը;
Թ ավջութակի և նվա գա խ մբի կոնցեր­
Կոնցերտ-ոապսոդիան ջութակի և
տ ը (6֊տօ11) Խաչատրյանր սկսեց 1944 թ.՝ ն վ ա գ ա խ մ բ ի հա մա ր (Ե֊տօ11)՝ նվիրված
Հայրենական մեծ պա տերազմի ժամանակ, Լեոնիդ Կոգանին, գրվեց 1961 թ.; Առաջին
թեև դրա ստեղծման միտքր հղացել էր դեռևս կատարումը տեղի ունեցավ 1962 թ. հոկ­
Գնեսինների անվան ուսումնարանում սովո­ տեմբերի 7-ին Յարոսլավլում, Յարոսլավլի
րելիս; Խոսելով իր ստեղծագործական պլան­ ֆիլհարմոնիայի նվա գա խմբի կատարմամբ,
ների մասին՝ կոմպոզիտորն ասել է. «1944 Ի.Գուսմանի ղեկավարությամբ և Լ. Կոգանի
թվականին իմ աոաջնահերթ խնդիրն է թավ­ մենակատարմամբ; Կոնցերտ֊ոապսոդիա–
ջութակի և նվագախմբի համար կոնցերտի յի մոսկովյան պրեմիերան կայացավ Սոսկ­
ստեղծումը։ Այս գործիքի հետ են կա պ վա ծ վայի կոնսերվատորիայի Սեծ դահլիճում,
իմ կենսա գրա կա ն որոշ տվյալներ. երբ ես 1962 թ. նոյեմբերի 9-ին, Սոսկվայի պ ետ ա ­
սկսեցի երաժշտություն սովորել, իմ ա ոա ­ կան ֆիլհարմոնիկ նվա գա խմբի և Լ. Կոգանի
ջին ծանոթությունը նրա հետ տեղի ունեցավ կատարմամբ;
թավջութակի միջոցով17։ Ջութակի հա մեմա տ ՝
Կոնցերտ-ոապսոդիան թա վջութա ­
թավջութակի հա մա ր կոնցերտի ստեղծման կի և ն վ ա գ ա խ մ բ ի հա մա ր (ճ-տօհ) Ա. Խ ա ­
դժվարությունը կա պ վա ծ է այդ գործիքի չատրյանն ավարտեց 1963 թ.; Կոմպոզիտո­
ցածր ոեգիստ րի և նրա ՝ որպես մենա կա տ ա ­ րի՝ թավջութակի համար երեք խոշոր ստեղ­
րի նվա գա խմբա յին հնչողության ֆոնի վրա ծագործությունները՝ կոնցերտը, կոնցերտ-
աոանձնացնելու անհրաժեշտության հետ»18; ռապսոդիան և սոլո թավջութակի համար
Իր ստեղծագործական մտահղացման սոնատ-ֆանտազիան արժեքավոր ներդրում

16Նույն տեղում; են XX դարի թավջութակի երկացանկում; Ա.
171922-ի սեպտեմբերին Ա. Խաչատրյանն ընդունվում է Խաչատրյանը նշանակալիորեն հարստաց­
Գնեսինների անվան Մոսկվայի երաժշտական ուսումնա­ նում է գործիքի տեխնիկական ու ա րտ ա ­
րան (հետագայում՝ Գնեսինների անվան ինստիտուտ) հայտչական հնարավորությունները;
և երեք տարի պարապում թավջութակի դասարանում՝
աշակերտելով Ս. Ֆ. Բոչկովին, իսկ 1923թ.՝ պրոֆեսոր Ա. Գործիքային կոնցերտների շարքը Ա.
Ա. Բորիսյակին; Եվ միայն 1925թ. Մ. Ֆ. Գնեսինի նախա­ Խաչատրյանն սկսեց Դաշնամուրա յին
ձեռնությամբ դադարեցնում էթավջութակի իր պարապ­ կոնցերտ ով, իսկ եզրափակեց Կոնցերտ-
մունքները և տեղափոխվում կոմպոզիցիայի դասարան;
18յ\թ3^ X3^3X7թՈ«, Շ06թ. 00^., 7. 20, 07թ. 8.

8 | Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ Ա ° 3 . 2011

ԵՐԱԺՇՏԱԿԱՆ ԱՐՎԵՍՏ

ոա պ սոդիա յով դա շնա մուրի և

ն վ ա գ ա խ մ բ ի հա մա ր (06Տ-ՃԱՐ);

Այն ավարտ եց 1967 թ. և ձո֊

նեց Հոկտեմբերյան սոցիալիս­

տական մեծ հեղափոխության

50-ամյակին; Կ ոնցերտ -ոա պ սո֊

դիա յի պրեմիերան տեղի ունե­

ցա վ 1968 թ. դեկտեմբերի 9-ին

Գորկիում Ն. Գուսմանի ղեկա­

վարությամբ, Նիկոլայ Պետրովի

կատարմամբ; Շուտով՝ 1968 թ.

դեկտեմբերի 16-ին, հնչեց Մոսկ­

վայի կոնսերվատորիայի Մեծ

դահլիճում՝ Համամիութենական

ռադիոյի և Կենտրոնական հե­

ռուստատեսության Մեծ սիմֆո­

նիկ նվագախմբի կատարմամբ,

ԽՍՀՄ ժողովրդական արտիստ

Գենադի Ռոժդեստվենսկու ղեկա­

վարությամբ և Ն. Պետրովի մե­

նակատարմամբ;

Կոնցերտ-ռապսոդիաների

տրիադայի համար Ա. Խ աչա տ ­

րյանը 1971 թ. արժանանում է

ԽՍՀՄ Պետական մրցանակի;

«Երջանկություն» բալետի

աշխատանքների կապակցու­

թյամբ 1939 թ. Խաչատրյանը

այցելում է Հայաստան; Սեպ­

տեմբերին իրականացվում է

«Երջանկության» առաջին բե­ Մարտիրոս Մարյան, ԱԽաչատրյանի դիմանկարը, 1944
մադրությունը Երևանի օպերայի Արամ Խաչատրյան

և բալետի թատրոնում Ի. Արբա- բեմադրությունը (բալետմայս լովսկի, Բեռլինի, Լայպցիգի, Վայ-
տովի բեմադրությամբ, իսկ նույն տեր՝ Ն.Անիսիմովա);19 մարի, Բուդապեշտի, Բրատիս
թվականի հոկտեմբերի 24-ին լավայի, Սոֆիայի, Ուլան-Ուդեի,
«Գայանեի» համար հեղի­ Տալլինի, Վորոնեժի, Սվերդլովս֊
այն կատարվում է Մոսկվայի Մեծ նակին 1943 թ. երկրորդ անգամ կի, Չելյաբինսկի, Նովոսիբիրսկի,
թատրոնում հայկական ա րվես շնորհվում է ԽՍՀՄ պետական Վիսբադենի, Ռիգայի օպերային
տի տասնօրյակի շրջանակնե­ մրցանակ; թատրոնների խաղացանկերում;
րում; 1952 թ. «Գայանեն» բեմ է
Մեծ հայրենականի օրերին բարձրանում Լենինգրադի Կի­ 1943 թ. հոկտեմբերի 3-ին
Պերմ տ եղա փ ոխ վա ծ Լենինգ- րովի անվան թատրոնում, իսկ Մոսկվայի Միությունների տան
րադի Կիրովի անվան օպերայի 1957 թ. մայիսի 22-ին «Գայանեի» սյունազարդ դահլիճում, Համա­
և բալետի թատրոնի առաջար­ երկար սպասված պրեմիերան է միութենական ռադիոկոմիտեի
կությամբ Ա. Խաչատրյանը շա ­ Մոսկվայի Մեծ թատրոնում (նոր Մեծ սիմֆոնիկ նվագախմբի կա­
րունակում է «Գայանե» բալետի խմբագրությամբ, լիբրետոյի հե­ տարմամբ, Նիկոլայ Գոլովանովի
ստեղծումը, որի լիբրետոն ն ա խ ­ ղինակ՝ Բ.Պլետնյով, բալետմայս- ղեկավարությամբ առաջին ան­
քա ն պ ա տ երա զմը կոմպ ոզիտո­ տեր՝ Վ. Վայոնեն); գամ հնչում է «Գայանե» բալե­
րի հետ սերտ համագործակցու­ տից առաջին սյուիտը; Բալետից
Շուտով «Գայանեն» իր տեղն առանձին հատվածներ շարու­
թյամբ ստեղծել էր Կ. Դերժավինը; է գրավում Երևանի, Կիևի, Սվերդ֊
1942 թ. դեկտեմբերի 9-ին

Պերմում տեղի է ունենում Լե- 19 երևանի օպերայի և բալետի նակում են իրենց համերգային
նինգրադի օպերայի և բալետի թատրոնում «Գայանեի» պրեմիերան
թատրոնի՝ «Գայանե» բալետի տեղի ունեցավ 1947-ի հուլիսի 26-ին կյանքն անկախ բալետից, իսկ
(բալետմայստեր՝ Անիսիմովա); «Սուսերով պարը», հիրավի,

Ա °3 . 2011 ԳԻՏ ՈՒԹ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ | 9

ԵՐԱԺՇՏԱԿԱՆ ԱՐՎԵՍՏ

հայտնի է ամբողջ աշխարհում; Խ ա չա տ րյա ն»21:
«Գայանեի» երաժշտության Ա. Խաչատրյանն ստեղծեց

ուժեղ կողմը ժողովրդականու­ բալետ-ողբերգություն՝ հերոսա­
թյունն է։ Սրանում կոմպ ոզիտ ո­ կան ողբերգություն;
րը լայնորեն օգտ ա գործում է
ժողովրդա կա ն երաժշտության 1956 թ. դեկտեմբերի 27-ին
նմուշներ, դիմում ա շխ ա տ ա ն­ տեղի է ունենում «Սպարտակի»
քա յին երգերի, կատակերգերի, պրեմիերան Լենինգրադի Ս. Կխ
քնա րա կա ն, հերոսա կա ն երգե– րովի անվան օպերայի և բալետի
րի ու պարերի, աշուղական մե­ թատրոնում (բեմադրող՝ Լ. Ցա֊
ղեդիների, ընդ որում, ինչպես կոբսոն, դիրիժոր՝ Պավել Ֆելդտ);
հայկական, այնպես էլ ռուսա­
կան, ուկրաինական, վրացա­ Մոսկվայի Մեծ թատրոնում
կան ու քրդա կա ն։ Ըստ էության, «Սպարտակն» առաջին ան­
«Գայանեն» հայ ժողովրդա կա ն գա մ բեմ է բարձրանում 1958 թ.
երաժշտության բա րձրա րժեք մարտի 11-ին, Ի. Մոիսեևի բե­
մշակման և սիմֆոնիզացիայի մադրությամբ (դիրիժոր՝ Ցուրի
օրինա կ է, որտեղ ժողովրդա ­ Ֆայեր); 1962 թ. ապրիլի 4-ին
կան երաժշտության ա ռա նձնա ­ բալետր բեմադրում է Լ. Ցակոբ-
հատկություններով են ներծծված սոնր, դիրիժոր՝ Ալգիս ժյուրայ-
ողջ երա ժշտ ա կա ն կտավը, այդ տիս; «Սպարտակի» բեմական
թվում կոմպոզիտորի սեփական կենսագրության մեջ նշա նա կա ­
թեմաները։ «Գայանեն» «ժողովր­ լից երևույթ էր դրա երրորդ բե-
դական մեղեդիների կիրառման մադրությունր Մեծ թատրոնում.
վրա հիմնված հսկայական դրա- այս ա նգա մ այն բեմադրում է
մատիզացված երաժշտական Ցուրի Գրիգորովիչը, դիրիժոր՝
խորեոգրա ֆ իկ ռա պ սոդիա է։ Գ. Ռոժդեստվենսկի, նկարիչ՝
Սա հայկական երաժշտախորե- Ս. Վիրսալաձե; Ներկայացումը
ոգրաֆիկ արվեստի պատմու­ 1970 թ. արժանանում է Լենինյան
թյան մեջ առաջին ստեղծագոր­ մրցանակի;
ծությունն է՝ ներթա փ ա նցվա ծ
այդքան մեծ և լարված սիմֆոնիկ Սակայն կոմպոզիտորը երա­
զա րգացմամբ»20; զում էր «Սպարտակը» տեսնել
իր հայրենիքում՝ Երևանում; Երև
1950 թ. հուլիսի 9-ին ^ Խ ա ­ անյան «Սպարտակը» ծնվեց
չատրյանը «Սպարտակ» բա­ 1961 թ. ապրիլի 15-ին Եվգենի
լետի պարտիտուրի առաջին Չանգայի բեմադրությամբ, Արամ
էջում գրեց. «Սկսում եմ՝ ստեղ­ Քաթանյանի ղեկավարությամբ;
ծագործա կա ն հսկայական հուզ­ Սպարտակի դերը կատարում էին
մունքի զգացումով», իսկ վերջին Վանուշ Խանամիրյանն ու Վիլեն
էջում հեղինակային գրառումը Գալստյանը; «Սպարտակը» բե­
վկայում է. «Երեք և կես տարի մադրվել էնաև Կիևում, Մինսկում,
տևեց աշխատանքը «Սպա^ Բաքվում, Տաշքենդում, Խ ա րկո
տակի» վրա։ Աշխատել եմ վում, Նովոսիբիրսկում, Լվովում,
գերազանցապես ամռանը։ Ընդ­ Օդեսայում, Ռիգայում, Վիլնյու֊
հանուր առմամբ՝ «Սպարտակը» սում, Սարատովում և ԽՍՀՄ այլ
գրել եմ 8 ամսում։ Ավարտել եմ քաղաքներում, Չեխոսլովակիա-
1954 թ. փ ետ րվա րի 22-ին։ Ողջ յում, Հունգարիայում, Գերմանխ
երաժշտությունը գրվել է Կոմպո­ այում, Լեհաստանում, Բուլղարխ
զիտորների ստեղծագործական այում, Մեծ Բրիտանիայում... Իսկ
բալետի երաժշտությունից կազմ­
տ անը “Շտօթօո ԲցՅօ՚՚-ում։ Արամ ված սիմֆոնիկ սյուիտները տ ա ­
րածվեցին ողջ աշխարհում;
20 Ր. Օո6թՏ06էւ6յ^6՚™061՝ՏՕթ46Շ7ՏՕ
Շ/6/. Շ17^3^736ԵՏ1,^3^ձՕԵՇՈ^ՅՏՅՅ, ^34-ՏՕ^«թ^^^ՅՅՈԵՇ^^Յօ»Տ, Շ19Շ8Ր5,, 1959 թ. «Սպարտակի» ե­
շ^թ. 74. րաժշտության համար Ա. Խա-

21^ յ6Փօտ«48., նշվ.աշխ., էջ 197;

10 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ Ա°3. 2011

ԵՐԱԺՇՏԱԿԱՆ ԱՐՎԵՍՏ

չատրյանին շնորհվում է Լենի­ Նամականիշ՝ թողարկված ՌԴ-ում, խոստովանել է կոմպոզիտո­
նյան մրցանակ; ԱԽաչատրյանի ծննդյան 100-ամյակի րը, հենց այդ վալսն էլ իրեն
ամենաշատն է անհանգըս
Ա. Խաչատրյանի բալետնե­ առիթով տացրել; «Ես ա նդա դա ր
րը ոչ միայն համաշխարհային կրկնում էի լերմոնտովյան
ճանաչում գտան՝ իրենց տեղը ճակա տ ա մարտ» (1949, ԽՍՀՄ բա ռերը և չէի կարողանում
գրավելով ԽՍՀՄ և ա րտ ա սա հ­ Պետ. մրցանակ՝ 1950) և այլ գտնել այն թեման, որը, իմ
մանյան բազմաթիվ թատրոն­ ֆիլմերի, «Վալենսիայի այրին» կարծիքով, կլիներ նորն ու լա­
ների խաղացանկերում, այլև (1940) և «Դիմակահանդես» վը, մի խ ոսքով՝ արժա նի։ Ն.
իրենց արժանի տեղը գրավեցին (1941), «Մակբեթ» (1955), «Լիր Յա. Մյասկովսկին, տ եղեկա ­
XX դարի երա ժշտ ա կա ն-խ որեո Արքա» (1958) և այլ դրա մա ­ նալով իմ ստեղծագործական
գրաֆիկ արվեստի դասական տիկ ներկայացումների համար տվայտանքների մասին, ինձ
գործերում; գրված երաժշտությունը; տվեց մինչգլինկայան շրջանի
ռոմանսների ու վալսերի ժողո­
Կինոյում Ա. Խաչատրյանի բե­ Կոմպոզիտորի ստեղծագոր­ վածու։ ես դրա նք նայեցի, բայց
մելը՝ հայ կինոյի առաջին հնչյու­ ծության մեջ յուրահատուկ տեղ դա էլ իմ մեջ չծնեց պ ա տ ա ս­
նային ֆիլմի՝ Հ. Բեկնազարյանի է զբաղեցնում «Դիմակահանդե­ խա ն ազդակ։ ես տառացիորեն
«Պեպոյի» համար գրվա ծ երաժշ­ սի» երաժշտությունը; 1941 թ. կորցրել էի հանգիստս...»23; Եվ,
տությունը, դա րձա վ կոմպ ոզիտո­ հունիսի 21-ին Մոսկվայի Ե. Վախ- այնուամենայնիվ, վալսը՝ Խ ա ­
րի ստեղծագործական մեծ հաջո­ թանգովի անվան թատրոնում չատրյանի ստեղծագործական
ղությունը; Թեև երաժշտությունը տեղի է ունենում Մ. Լեր մոնտ ո գերագույն հաջողություններից
ֆիլմում սահմանափակվում է ոչ վի «Դիմակահանդես» դրամայի մեկը, ծնվեց; Ծնվեց ու հնչեց; Ծա­
ծավալուն կտորներով, սակայն պրեմիերան՝ Ա. Խաչատրյանի նոթանալով վալսին՝ Դ. Սիմոն^
երաժշտությամբ; Սա դարձավ վը հավանություն տվեց, ասելով՝
ողջ ֆիլմի հոգեբանական կենտ­ դրամատիկական թատրոնում «լավ Վալս է։ Սրանում զգա ցվում
րոնը «Պեպոյի երգն» էր՝ գրվա ծ Խաչատրյանի ստեղծագործա­ է Նինայի ա նհա նգիստ վիճակը,
Ե. Չարենցի տ եքստի հիման կան գա գա թնա կետ ը; 21-ամյա նրա ճակատագրի կանխորոշ-
վրա, որը ստեղծման օրից լայն Լերմոնտովի գրած «Դիմա­ վածությունը»24; Թեև «Դիմակա­
տարածում գտավ; «Հայաստանի կահանդեսի» երաժշտության հանդեսի» պրեմիերայի հաջորդ
շրջաններից մեկում ինքնա գոր­ ստեղծմանը կոմպոզիտորը ձեռ­ օրն սկսվեց Հայրենական մեծ
ծունեության երեկոյի ժա մա նա կ նամուխ եղա վ մեծ լրջությամբ; պատերազմը, սակայն վալսն,
կա տ ա րվում էին ժողովրդա կա ն Բանն այն է, որ տարիներ առաջ այդուամենայնիվ, ապրեց ու տ ա ­
ստեղծագործության նմուշներ։ դրաման բեմադրել էր Վսեվոլոդ րածվեց ա շխա րհով մեկ;
Պատկերացրեք իմ զարմանքը, Մեյերհոլդը, իսկ երաժշտությունը «Այդ վալսը գիտ են բոլորը,-
երբ երգը, որն ուռկանը ծովը նե­ գրել էր Ալեքսանդր Գլազունովը; գրում է Ւրակլի Անդրոնիկովը,-
տելիս երգում էր իմ Պեպոն, ներ­ 1938 թ. վերա կանգնվա ծ այդ բե­ այն դուր է գալիս և երա ժիշտ ­
կաներին ներկայացրեցին որպես մադրությունը դիտելիս Խաչատ­ ներին, Լւ ուղղակի լսողություն
ժողովրդական երգ։ Մարդիկ սի­ րյանը ապշում է. Գլազունովի ունեցող մարդկանց, և° ա նգա մ
րեցին այդ մեղեդին, համարե­ երաժշտության մեջ բացակայում ոչ երա ժշտ ա կա ն մարդկանց, թ ե
ցին ժողովրդա կա ն։ Միթե կարող է այն վալսը, որը կար հենց Լեր­ ծերերին, թ ե երիտասարդներին,
էի ես ստանալ ավելի լավ պարգև մոնտովի տեքստում; Գլազունովի թե ոգևորվածներին, թե սկեպ­
իմ ա շխա տ անքի համար»22; 1938թ. հանձնարարությամբ Մեյերհոլդն տիկներին, ովքեր չեն ընդունում
մայիսի 23-ին էկրան է բարձ­ այստեղ օգտ ա գործել էր Գլինկա- «լուրջ» երաժշտությունը։ Հնչում
րանում «Զանգեզուր» ֆիլմը՝ Ա. յի «Վալս-ֆանտազիան»; Ինչպես է հա մերգային էստրադայից, թե
Խաչատրյանի երաժշտությամբ; ռադիոյով կա մ ձայնասկավա­
Կոմպոզիտորին շնորհվում է ռակով, վալսն այդ հա մա պ ա ­
Հայկական ԽՍՀ արվեստի վաս­ տ ա սխա նում է յուրաքանչյուր
տակավոր գործչի կոչում; Կինո­ սրտի, յուրաքանչյուր լսարանի,
յի և թատրոնի համար գրվա ծ յուրաքանչյուր տ ա ն մեջ, յուրա-
երաժշտության ասպարեզում
կոմպոզիտորի ստեղծագործա­ 23^բ^30Շ^Ո61<Օ^ՈՕՅա՚ՕբԵ1օ6110^00X86(0օՇ7.
կան նվաճումներից են «Վ. Ի. Լե­ ^ ^ ց^ոայտ), Շ7բ. 290.
նին» (1948), «Ստալինգրադյան
24 ^բ^30Շ^Ո6 ^Օ^ՈՕՅՄաբԵւ Օ6 «08.^00X86
22^բ&^ 0օ6բ., 7. 24, Օօ^Ո060Ա8 (0օշ7. ^^Ց^Ո^Յն), Շ7բ. 290.
ՐՕ^ՕՇՅԱՃՕթձՇՓՕԲ76Ո030Օ, ^., 1986, Շ7բ
10.

Ա2 3 . 201 1 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ | 11

ԵՐԱԺՇՏԱԿԱՆ ԱՐՎԵՍՏ

քանչյուր քա ղա քում, յուրա քա ն­ 1944 թ., արդեն նետվել խաչատրյանական հիմ­
չյուր երկրում, քա նզ ի ստեղծվելով նը և ոչ մի կերպ չի կարողա­
1941 թ. Վ ախթանգովի ա նվան համաշխարհային նում հետ նվաճել իր դիրքերը։
թա տ րոնում 0. Լերմոնտ ովի հռչակ ձեռք բե­ Միթե աշխարհահռչակ հայորդու
դրամայի բեմադրության համար՝ րած Ա. Խաչա տ­ հրաշալի ստեղծագործությունն
այն վաղուց արդեն դուրս է եկել րյանն ստեղծեց արժանի էր նման ճակատագրի;
դրամատիկական բեմի սահման­ Հայկական ԽՍՀ Միթե մեզ ներելու են սերունդնե­
ներից և հնչում է հիմա գրեթե պետական հիմ­ րը; Մի՛թե կարելի է շարունակել
ամբողջ աշխա րհի համերգային նը՝ երգչախմբի և այսպես; Կարծում եմ՝ ոչ;
դահլիճներում»; մեծ սիմֆոնիկ նվա ­
գախմբի համար
...Ա. Խաչատրյանի ք ա ղ ա ­ գրված վոկալ-սիմ
քացիական հոգեհանգստի ժա­ ֆոնիկ ստեղծագոր­
մանակ Մոսկվայի կոնսերվա­ ծությունը (բանաս­
տորիայի Մեծ դահլիճում ԽՍՀՄ տեղծական տեքստը՝ Սարմենի,
պետական սիմֆոնիկ նվա գա ­ ռուսերեն թարգմանությունը՝ Ա.
խումբը Եվգենի Սվետլանովի ղե­ Տեր-Հակոբյանի), որի հնչյուննե֊
կավարությամբ նվագում էր հենց րի ուղեկցությամբ էլ անցել է հայ
այդ վալսը՝ ներկաներից «յուրա­ ժողովրդի մի քա նի սերունդների
քանչյուրին իրականում զգացնել կյանք ը ;
տալով, թե ինչ Մեծ երաժիշտ ենք
մենք կորցրել»25; ...Արդեն շուրջ քսա ն տարի
է, ինչ անհասկանալիորեն դեն է
251Օյ6Փ06ո^ 8. ^.բտ^X^^^■^7Բ3ն, շ. 73.

V

ԻԴհՊ. ԹԵՑ Խ Մ Ե ԼՈ Ւ ՃԻՇՏ ԵՂԱՆԱԿԸ

ա փ ա զա նց տ ա ք թեյ խմելը բաժակի մեջ լցնելուց 2 րոպե ինչ սա ռա ծ խմողները; Իսկ
մեծացնում է կերակրափողի անց, երբ դրա ջերմաստիճանը
քաղցկեղով հիվանդանալու 65-690Շ է, կրկնակի հա ճա խ են եթե ըմպելիքի ջերմաստիճանը
հավանականությունը; հիվանդանում կերակրափողի
քաղցկեղով, քա ն թեյը փոքր՜ գերազանցում է 700 Շ, ա պ ա
- Թրմելուց հետո պ ետ ք է սպ ա ­
սել առնվա զն 4 րոպե, որպեսզի հիվանդանալու վտանգը
ըմպելիքը մի փոքր սառչի, -
ասում են իրանցի բժիշկները; մեծանում է 8 անգամ;

Թեյի սիրահարների մեծ * սասՅՈԼ, 2009,^ 6.
մասը նախընտրում է 56-600
ջերմաստիճան; Սակայն Իրանի
հյուսիսում գտ նվող Գոլեստան
գավառում հետազոտվածների
60 %-ը օրական խմում է 1
լիտրից ավելի սև թեյ, որի ջեր­
մաստիճանը գերազանցում է 600
Շ; Այդ գավառում կերակրափողի
քաղցկեղով հիվանդների թի­
վը միջին մակարդակով անհա­
մեմատ բարձր է; 300 հիվանդ
և 571 առողջ իրանցիների թեյ
օգտագործելու սովորույթի հա­
մեմատությունը ցույց է տվել, որ
նրանք, ովքեր թեյը խմում են այն

12 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ Ատ3. 2011

ԷԴԻԿ ՄՒՆԱՍՑԱՆ ա

Պատմական գիտությունների ՆԺԴԵՀԻ
դոկտոր, պրոֆեսոր ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒ-
ԹՑՈՒՆԸ ԱՄՆ-ում

(Գրված է նորահայտ
փ աստա թղթերի հիման վրա)

վորականությանը» շարքը (այն Իր ինքնակենսագրականում

1929 թվականին լույս է տեսնում Գ. Նժդեհը գրել է. «1933 թ. Ամե­

առանձին գրքույկով)2։ րիկա մեկնելուց առաջ մոտ եր­

1926 թվականից Բուլղարի– կու ամիս գտնվել եմ Փարիզում

այի կուսակցական կազմակեր­ .... մոտ 20 ամիս ապրել եմ Ամե-

պությունը (Նժդեհը տեղի ՀՅԴ րիկայում, այնտեղ 1933-34 թթ.

ԿԿ ա նդա մ էր) բաժանվում է ա շխա տ ել եմ Կարմիր խաչի

երկու մասի՝ Նժդեհի և Բյուրոյի կազմակերպությունում»4;

կողմնակիցների միջև։ Բյուրոն 1933 թ. Փարիզում կայացավ

գտնում էր, որ կարելի և ցան­ ՀՅԴ 12-րդ ընդհանուր ժ ո ղ ^

կալի է ընդհանուր լեզու գտնել վը, որին Նժդեհը մասնակցեց

Թուրքիայի հետ և այդ մտայնու­ իբրև Բուլղարիայից ընտրված

թյան հա ստ ա տ մա նը նպ ա ստ ող պա տ գա մա վոր; Նա ժողովի ա ռ­

մի շա րք հրապարակումներ է ջև բարձրացրեց և անցկացնել

անում, որոնց թվում հրա տ ա րա ­ տվեց երեք հիմնական պահանջ­

կում է Բյուրոյի քարտ ուղար Ռո^ ներ.

բենի «Հայ-թուրքական կնճիռը ա) ձգտել, որ գաղութա­

1924 թ.» գրքույկը; Նժդեհը, որ֊ հայությունը դա ռնա զինական

յ պես այդ գրքի պատասխան՝ գործոն Հայաստանի ինքնա­

1927 թ. լույս ընծայեց «Որդիների պաշտպանության գործում.

պայքարը հայրերի դեմ» գրքույ­ բ) կազմակերպել հայ երի­

կը, միա ժամանակ որոշ հրա պ ա ­ տ ա սա րդ սերունդը ա պակո^

այտնի է, որ 1922 թվա կա ­ րակումներ ունեցավ Շահան Նա- սակցական հողի վրա.

նից մինչև 1933 թվականի ա մա ­ թալիի Փարիզում 1928^929թթ. գ) բոլոր ուժերը կենտրոնաց­

ռը Գ. Նժդեհը բնակություն էր խմբագրած, ընդգծված հակա- նել հակաթուրքական ճա կա ­

հաստա տել Բուլղարիայի մայրա­ թուրքական ուղղվածությամբ տում;

քա ղ ա ք Սոֆիայում1; Այստեղից «Ազատարմարտ» շա բա թ ա թ ե^ Բ կետի կատարման համար

նա 1923-1925 թթ. ընդարձակ թում; 1933 թ. ամռանը Նժդեհը մեկնեց

հոդվածաշարով հանդես է եկել 1932 թ. լույս տ եսա վ նրա ԱՄՆ;

Բոստոնի «Հայրենիք» ա մսա գ­ հերթական գրքույկը՝ «Ցեղի ոգու Վենետիկի սուրբ Ղազար

րում; 1924 թ. լույս է տեսնում նրա շարժը» վերնագրով, որում (ինչ­ կղզում են պահվում Գարեգին

«էջեր իմ օրագրեն» գրքույկը; պես նաև «Խռովք» ամսագրում Նժդեհի ցայսօր անհայտ 20-ի
չափ բացառիկ արժեքավոր նա­
1926 թ. Նժդեհը սկսում է հանդես նույն թվին լույս տեսած «Ցեղա- մակներ՝ ուղղված ԱՄՆ-ի ցեղակ­
րոն ուխտերի հայտնի գործիչ,
գալ Սոֆիայում լույս տեսնող ՀՅԴ կրոնությունն իբրև հաղթանակի 1930-ական թվականներին ՀՅԴ
«Արաքս», որտեղ տպագրվում է զորույթ» հոդվածում) ն ա խ ա ­ ԱՄՆ Կենտրոնական կոմիտեի
նրա «Բաց նամակներ հայ մտա- նշվեց հայկական ցեղային շ ա ^
ժումը3; 1Մ. Լալայան, նույն տեղում, էջ 127

1 Մուշեղ Լալայան, Ցեղակրոն և Տա֊
րոնական շարժումները Սփյուռքում XX 2 Գարեգին Նժդեհ, Ընտիր երկեր, Երևան
դարի 30-ական թվականներին, Երևան 2007, էջ 120, 156, 292, 299;
1997, էջ87;
30. Լալայան, նշ. աշխ., էջ 81

ԱՏ3. 2011 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ | 13

ԱՆՎԱՆԻ ՀԱՑԵՐ

Այդ նամակների տ» Ւ ա ւտ ւտ ւա ս.
. ...****» » » ա >

ձեռա գրերի լու­ . »*• ա է» » *»
ս ա պ ա տ ճ ե ն ն ե ­ ............. * ւ *ու սա>ասա^❁

աւրը հանձնվել են "•Տ® - 4*51 * « ուա » է#
ս /^ ս ւս
Ո-աֆայել Հա մ­
տոտս օր ատ(Ա«է^« Ո,Աք»4«, 7. է#4Տ *օսա

բա ր ձ ո ւմյ ան ին

և նրա միջոցով՝ ՀՀ Ազգային մանումները;

արխիվ; Ես շնորհակալություն Ընդհանուր ժողովի որոշու­

եմ հայտնում ՀՀ Ազգային ա րխի­ մով Գ. Նժդեհի հետ միասին ԱՄՆ

վի տնօրեն պարոն Ամատունի ա նցա վ կուսակցական հայտնի

Վիրաբյանին և Ո-աֆայել Հ ա մ գործիչ Կոպեռնիկ Թանդրճյանը,

բարձումյանին, որոնք ինձ տ րա ­ որին հանձնարարված էր կա զ­

մադրեցին մինչ այսօր չհրապա­ մակերպել ԱՄՆ-ում թուրքական

րակված վերոնշյալ նամակները, դեսպան Մուխթար բեյի սպ ա ­

և որտեղ չափա զանց հետ ա քր­ նությունը (վերջինս մասնակից

քիր ու նոր մանրամասներ կան էր արևմտահայերի ջարդերին և

արտասահմանում հակահայկա­

անդամ, Գ. Նժդեհի վստահելի ու կան քարոզչության ղեկավար­
սիրելի բարեկամներից մեկին՝
Հովհաննես Հովհաննիսյանին; ներից էր); Նժդեհն այդ գործում
Ձեռագրերին կցված է Սբ. Ղա­
զարի միաբան Սահակ վրդ. ճեմ֊ պիտի աջակցեր Թանդրճյանին5;
ճեմյանի գրությունը, որով վեր­
ջինս հայտնում է, որ «Հովհաննես 1934 թ. սկզբին Նյու Յորքի
Հովհաննիսյանը, երբ 1971 թ.
սեպտեմբերի 27-ին եկել էր Սբ. Սբ. Խաչ եկեղեցում դա շնա կ­
Ղազար իր հետ բերել էր Նժդեհի՝
իրեն ուղղված վերոնշյալ արժե­ ցական խմբապետի ձեռքով
քա վոր նամակները, որոնք իմ
խ նդրա նքով հասցրեց ինձ, որ­ դաշունահարվեց ամերիկա-
պեսզի ես այն հրատարակեմ,
որպեսզի իր կյանքի վերջին տ ա ­ հայոց հոգևոր առաջնորդ Ղև
րիներին տեսնի ու ուրախանա»;
ոնդ արքեպիսկոպոս Դուրյա-

նը; Դուրյանի սպանության

կազմակերպման պատասխա­

նատվությունը տարբեր ուժեր

փորձեցին վերագրել Նժդեհին՝

ցեղակրոն շարժումը չեզոքացնե­

լու դա վա դիր մտայնությամբ; «Իմ

այդ ազգահոգ քարոզչության

համար հայության հատվածա-

կանացած, ապահայրենացած

Նժդեհի՝ ԱՄՆ-ում ծավալած գոր­ ու պարտ վողա կա ն տարրերը

ծունեության մասին; Մենք կաշ­ դավադրեցին ինձ^ գրում է

խատենք այդ նորահայտ նամակ­ Նժդեհը; Նժդեհը թեև բացասա­

ների ոգով ներկայացնել ԱՄՆ-ում բար էր վերաբերվում Դուրյանի

Գ. Նժդեհի գործունեության չլու­ անձին, սակայն կարծում էր նաև,

սաբա նված կողմերը; Նամակ­ որ այդ սպանությունը հնարա­

ները բացառիկ նշանակություն վորություն տվեց ԱՄՆ-ում թուր­

ունեն ոչ միայն Գ. Նժդեհի գոր­ քա կա ն դեսպան Մուխթար բեյին

ծունեության բնութագրի, այլև թաքնվել և փրկվել իրեն սպ ա ս­

1920-1930-ական թվականների վող հարվածից; Ըստ Նժդեհի՝

հայոց պատմության բա զմա թիվ Դուրյանի սպանությունը կա զ­

խեղաթյուրված իրողություննե­ մակերպված է եղել անմիջակա­

րը ճշտելու համար; Դրանցում Գ. նորեն Ոուբեն Տեր-Մինասյանի

Նժդեհը տալիս է նաև ցեղա կրո կողմից; Վերջինս մի խումբ կու­

նության և տարոնականության սակցական ղեկավարների հետ

մեկնաբանությունները, որոնք էլ 5 Կարօ Գէորգէան, Ամէնուն տարգիրքը,
Պէյրութ, 1963 թ., 2 տարի, բացառիկ, էջ
ավելի են ամբողջացնում դրանց 417-418;
էությունը բացահայտող իր սահ­

14 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ Ա°3. 2011

ԱՆՎԱՆԻ ՀԱՑԵՐ

փորձում էր մտերիմ հարաբե­

րություններ հաստատել Թուր­

քիայի ղեկավարության հետ, և

որպեսզի կանխվեր Մուխթար

բեյի սպանությունը (ինչը կսրեր

հարաբերությունները թուրքերի

հետ), Ոուբենի անմիջական հրա­

հանգով իրականացվեց (հնա­

րավոր է արագացվեց) Դուրյա­

նի սպանությունը; Սպանության

շուրջ մեծ աղմուկ բա րձրա ցա վ

և դա ազդակ եղավ Մուխթար

բեյի համար ամերիկյան կա ռա ­

վարության առջև բարձրացնել

իր անվտանգության հարցը և

թ ա ք ն վ ե լ 6; այդպիսի հզոր վերելք չէր տեսել; Խոսելով ԱՄՆ-ում ցեղակրոն
Նժդեհը ԱՄՆ-ում կա րողա ցա վ թե շարժումը սկզբնավորելու և ծա-
«Ցեղակրօն Ուխտերէն գաղափարապես և թե կազմա­ վալելու անհրաժեշտության մա ­
կերպական առումով շարժումը սին՝ Գ. Նժդեհը գրում է, որ այդ
առաջ^ գրում է «Հայրենիք» դարձնել հզորագույն կառույց; կազմակերպությունն ինքը ստեղ­
Ընդ որում, ինչպես ամերիկյան ծի էր.
ամսագիրը^ Ամերիկայի կար­ թերթերից քա ղա ծ մեջբերում­
ների վկայակոչումներով Ավոն է ա) պարտվողականությամբ
գը մը քաղա քներուն մէջ ունէինք գրում, «ԱՄՆ-ում Նժդեհը հայա- տա ռա պ ող գաղութահայության
մետ քարոզչութիւն է իրականաց­ հատկապես երիտասարդ հատ­
«Հայորդիներ», «Ապրիլեան սա­ նում նաեւ Նիւ Եորքի, Փրովիտեն- վածին հոգեփոխելու, նրան
սի, Պոսթընի, Պըֆլոյի, Տիթրոյտի, ազգային գիտակցություն, ուժ
ներ» և զա նա զա ն անուններով Սէնթ Լուիզի, Համիլթընի, Կոլտի, ու վստահություն ներարկե­
Ֆրեզնոյի, Լոս Անճելըսի, Սան լու, «որով անհայրենիք հայու­
պա տ ա նեկա ն ու երիտ ա սա րդա ­ Ֆրանցիսկոյի, Թորոնթոյի, Սէնթ թյունը հոգևոր զրահ կհագնի
Քաթերինսի և այլ վայրերու ամե- օտար միջավայրերի այլասերիչ
կան խումբեր; րիկեան մամուլի էջերէն»; ազդեցություններին հաջողո^

Հունիսի 1-ի համագումարին

գլխավոր նպատակը եղավ ցաք

ու ցրիւ բոլոր այդ երկսեռ խմբերն

իրար մօտ բերեի.. Տեղեկագիրը

կըսէ նաեւ, որ մինչեւ այժմ կազ­

մուած են 44 ուխտեր՝ աւելի քա ն

1500 անդամներով»7; Նժդեհը մեկ

տարվա մեջ իրար մոտ բերեց,

հոգեկան կապով իրար շաղկա­

պեց 60 ցեղակրոն կազմակեր­

պություններ («ուխտեր»)՝ 2500

անդամներով8; Նժդեհը հասկա­

նում էր, որ Ցեղակրոն շարժումը

կարող է հաջողություն ունենալ

ևմիայն ամուր և համահայկա­

կան կառույցի ձևով ամենազդե­

ցիկ կազմակերպություն լինել;

Եվ Նժդեհը փորձեց գործը գլուխ

բերել կուսակցության միջոցով,

որի համար նա խ անհրաժեշտ էր

այն վերակառուցել, դրան տալ

նոր գաղափարախոսություն և

ունենալ համարժեք ղեկավա­

րություն; Նժդեհին այդ հաջող­

վեց; ՀՅԴ-ն սկզբնավորման օրից

6 «Հայրենիք» ամսագիր, 1934, թ. 9,
հուլիս, էջ 155;
7ԱՎՕ, էջ 240;
8Տես նույն տեղում;

1՝՝|23. 201 1 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ | 15

ԱՆՎԱՆԻ ՀԱՑԵՐ

թյամբ դիմագրավելու համար». ասելու և հայությանը «Թուրքի­ լեռնահայությանը զենքի ուժով
բ) Արևմտյան Հայաստանում այից ունեցած տարածքային և մայր երկրին կցեց Ադրբեջա-
պահանջներին տեր դարձնելու» նին թողած Սյունյաց աշխարհը®
կատարված ցեղասպանությունն նպատակով; Ցեղակրոնությունը հայ կյանքի
հասկանալու... թուրքերի հա կա ­ բարձրացող նոր ալիքն է՝ ուղըղ
հայկական քարոզչական արշա­ Շարունակելով իր միտքը՝ Հ. ված գլխավոր չարիքների դեմ»;
վի դեմն առնելու համար. Հովհաննիսյանին հասցեագրած
նամակներից մեկում նա բացա­ Մեկ այլ ա ռիթով նամակնե­
գ) հայկական սպանդին հայտում է ցեղակրոնության էու­ րից մեկում նա շարունակում է.
հետևող բարոյական եղեռնի թյունը և նպատակները; «Քանի որ գաղութահայության
վարկաբեկմանը դիմակայելու ամենամեծ զանգվածն ապրում
համար՝ իբրև ինքնապաշտպա- «Հայը Հայաստանից դուրս է ԱՄՆ-ում, որտեղ մեր սերնդին
նա կան քայլ. ենթակա է վատասերումիդ գրում ամենամեծ վտանգն է սպառնում
է Նժդեհը, ա պ ա ավելացնում, որ (ի դեմս ամերիկյան միջավայրի
դ) հայկական հին կուսակ­ այդ չարիքի դեմ պայքարել հնա­ ամենակուլ, ձուլող հատկության),
ցությունների կողմից Հայոց դա ­ րավոր է միայն ցեղային ա րժեք­ ես ցեղակրոն շարժումը սկզբնա­
տից հրաժարվելու և Թուրքիային ների, առաքինությունների ու վորեցի Ամերիկայում; Ցեղակրոն
մերձենալու մտայնությանը «ոչ» սրբությունների խոր ճանաչումով շարժումը ոչ մի ընդհանուր բան
ու վերապրումովդ մի բան, որ չունի և չէր կարող ունենալ օտ ա ր
հիմնավորեցի և անվանեցի վարդապետությունների հետ,
Ցեղակրոնություն; Դրա նպ ա ­ քա նզի այն, նա խ և առաջ, բա-
տակն է անհայրենիք հայու­ րեփոխիչ շարժուն վերածնունդ
թյանը հոգևոր ու քա ղա քա կա ն է, որ հնարավոր է միայն սեփ ա ­
անտուն-անտերությունից փրկե­ կան, այլ ոչ փ ոխ ա ռվա ծ ա րժեք­
լով՝ դարձնել հայրենատեր; Դա ներով»;
հայրենասիրական շարժում է,
որի մեջ վերանորոգվելով միայն Այսպիսով՝ անվիճելի իրողու­
պիտի միանան հայության բոլոր թյուն է, որ Ցեղակրոնությունը՝
հատվածները»; իբրև զուտ հայկական յուրա­
տիպ գաղափարաբանություն,
Նամակներից մեկում Նժդե­ հիմնավորապես տարբերվում է
հը տալիս է Ցեղակրոնության 1919 թ. Իտալիայում ու Գերմա-
ծագումն ու նպատա կները հենց նիայում սկզբնավորված, 1922թ.
ստեղծման փուլում. «... Տարինե­ Իտալիայում (Մուսոլինի), 1933թ.
րով իմ միտքը չարչրկել է մի հա­ Գերմանիայում (Հիտլեր) իշխա ­
նության եկած և աշխարհի բազ­
տիկ հարց՝ Հայաստանի մաթիվ երկրներում տարածում
ինքնապաշտպանության գտած ցեղամոլ ֆաշիստակա-
գործի իրականացու­ նությունից; Ցեղակրոնությունը
մը; Ցեղակրոնությունը ֆաշիստականությունից հատ­
չծնվեց գաղութներում, կապես տարբերվում ու ա ռա նձ­
դա բերված է երկրից՝ մեր նանում է քրիստոնեական դրոշ­
հայրենիքից; Դա կյանքի մով; Ֆաշիստների համար
կոչվեց 1919-1921 թվա ­ քրիստոնեությունը անընդունե­
կաններից, երբ վտ ա նգ­ լի էր, մինչդեռ XX դարի հայոց
ներից ամենից ահավորն մեծագույն պատգամախոսի
էր կա խվա ծ Հայոց լեռ­ գաղափարախոսության մեկե֊
նաշխարհի գլխին։ Ոչ նակետը հայոց քրիստոնեա­
ֆաշիզմ, ոչ էլ հիտլերա- կանն էր;
կանություն չկար ա շ խ ա ր
հում այդ ժամանակ։ Նժդեհի ակտիվ աշխա տան­
Ցեղի հավիտենականու­ քը ԱՄՆ-ում Ցեղակրոն շարժումը
թյամբ ապրելու և նրա ակտիվացնելու, կուսակցական
համար մեռնելու ուխտն կառույցները վերակենդանաց­
էր Դավիթբեկյան ուխ­ նելու ուղղությամբ, առաջացրեց
տը, որ թուրքի և թա թա ­ բյուրոյապետ Ո-ուբեն Տեր-Մխ
րի վտանգից ազատեց

16 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ Ա°3. 2011

ԱՆՎԱՆԻ ՀԱՑԵՐ

նասյանի դժգոհությունը; ԱՄՆ-ի սրտ ից. նից, Լեռնահայաստանից; Ամե­
հայկական գաղթօջախներում բ) պ ա տ գ ա մ ա ­ րիկան կռվա դա շտ չէ, որ նոր
Նժդեհի անձնական հեղինակու­ բան տար ինձ; Ամերկայում ինձ
թյան աճը, որը սկսեց գերակշռել վորական ժողովում հաջողվեց, հակառակ շատերի
կուսբյուրոյի նկատմամբ, սրեց ցա վ հայտնել, որ չկամության, ոտքի հանել հայոց
ներկուսակցական հակամար­ չօգտվելով Ցեղակ­ ցեղը, ցեղայնությունը նորահաս
տությունը Նժդեհի և Ռուբենի մի­ րոն շարժումից՝ այն սերունդի մեջ; Իսկ ինձ հաջող­
ջև, այն դա րձա վ բացահայտ, որի չդարձրինք համա­ վեց, որովհետև ես Ամերիկա եկա
արդյունքում Նժդեհը պարտվեց; գաղութային; որոշ առաքելությամբ, որովհետև
Ո-ուբեն Տեր-Մինասյանը, ա ռանց ես ունեի իմ որոշ ճամփան, ես
լուրջ հիմնավորումների, Ցեղակ­ Քննադատելով գիտեի իմ գործը, իմ անելիքը;
րոնությունը համարում էր վտ ա ն­
գավոր, նրա գաղափարը՝ անհե­ Ռ. Տեր-Մինասյանին
թեթ; Պ ատահական չէ, որ դեռևս ԱՄՆ-ում Ցեղակրոն
թավրիզյան դատաքննության շարժման դեմ պայ­
ժամանակ Նժդեհը հայտարարել քարելու համար՝
էր, որ կուսակցությունից հեռացել Նժդեհը իր նա մա կ­
է Ռուբենի հետ անձնական թշնա­ ներում նշում է, որ
մության հանգամանքի բերու­ Ռուբենին թելադրում
մով; Փաստորեն, այդ հեռացումը են դրսի ուժերը,
պայմանավորված էր Նժդեհ-Ռո^ հատկապես սիո­
բեն պայքարով, որը պայքար էր նական մասոնները,
կուսակցության քա ղա քա կա ն որոնց զինվորն էր
գծի, գաղափարախոսության և Ռ. Տեր-Մինասյանի
ղեկավարության համար; հրեուհի կինը։

ՀՅԴ-ն վերահսկող ուժերը, Գարեգին
տեսնելով Ցեղակրոն շարժման Նժդեհն իր նամակներում տալիս
հաղթարշավը, բյուրոյի ձեռքով է նաև այն հարցերի պ ա րզա բա ­
ամեն միջոց բանեցրին, որպես­ նումը, թե ինչու գնաց Ամերիկա,
զի շարժումը չդառնա համագա­ ինչ արեց և ինչպես արեց; 1936
ղութային, որը հնարավոր էր մի­ թ. նոյեմբերի 15-ի նամակում
այն մեկ դեպքում, եթե Գարեգին գրում է. «Ես չեկա Ամերիկա՝ ժո­
Նժդեհը մեկուսացվեր ՀՅԴ-ից; ղովրդականություն փնտրելու,
ՀՅԴ ղեկավար մարմինների, այլ աշխատելու մեր ցեղի հոգու
Բյուրոյի անդամների և Ընդհա­ անսպա ռ հանքերում; Ամերիկան
նուր ժողովի պ ա տգա մա վորների ոչինչ չավելացրեց այն բանին,
ընտրություններին նրանք առաջ որ ես ստ ա ցա ծ եմ Հա յա ստ ա ­
էին մղում ոչ հայրենա պ աշտպ ա ն
անձանց, իսկ կյանքը երկրի հա­
մար զոհաբերելու պատրաստ
իրավ հայրենապաշտին հեղի­
նակազրկում, մեջտեղից վերաց­
նում էին, կազմակերպությանը
զրկում ուժի աղբյուրից, ինչի դեմ
1922 թ-ի. վեր ա նընդհա տ պայ­
քարում էր Գարեգին Նժդեհը;

Ահա թե ինչու էր նա իր 1936 թ.
հունվարի 25-ի, ապրիլի 25-ի և
այլ նամակներում խնդիր դնում.

ա) ատամներով պաշտպանել
Ցեղակրոն շարժումը, որի դեմ
պայքարող հակառակորդները
ցեղակրոն շարժմանը խփում են

Ա ° 3 . 2011 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ | 17

ԱՆՎԱՆԻ ՀԱՑԵՐ

Ես չեկա հրահանգվելու և հրա­ է տագնապեցնում ինձ»; հավելում է. «Այժմ մենք տասնյակ
հանգներ կատարելու, ես եկա ԱՄՆ-ում գտնվելու ժամանակ
հրահանգելու, ղեկավարելու»; հազարի հասնող Ցեղակրոններ
Նժդեհը արդեն զգում էր պ ա տ ե­
1930-ական թվականներին՝ րազմի անխուսափելիությունը պետ ք է ունենայինք Սփյուռքի
ԱՄՆ-ում գտնվելու տարիներին, և մտածում էր իր հիմնադրած
Գարեգին Նժդեհը խորհրդածում ցեղակրոն ուխտերից ստեղծել մեջ, գաղութից գաղութ ®. Թուրքն
է. «Օհաննէս, մի ժողովուրդ, որը Հայաստանի անկախությունը
չգիտէ իր ներքին սրիկաները վերականգնելու և հայության իր կնոջը տ ղա մա րդ զինվոր է
պատժել, չպիտի կարողանայ ինքնապաշտպանությունը վա­
պա տժել իր գոյութեան ա րտ ա ­ րելու համար լեգիոններ; «Այսօրդ դարձնում այսօր, իսկ մենք...ոչ »;
քին թշնամիներին»; գրում էր նա իր 1937 թ. հունվարի
7-ի նամակումդ Ցեղակրոնությու­ Բանտերում նահատա­
Նամակներից մեկում շարու­ նը հող գտ ա ծ կլիներ մեր բոլոր
նակելով իր միտքը՝ նա գրում է. գաղութներում, ամեն գաղութ կություն օտարների ձեռքով,
«Ամեն ա նգա մ հաստատում է ստեղծած կլիներ ուխտվածների
պատմությունը, երբ ժողովուր­ իր լեգիոնը, այսօր մեր թիվը հա ­ ազատության մեջ մարտիրոսա­
դը բարոյական քաջություն չի սած կլիներ տասնյակ հազարի,
ունենում պատժելու իր դժբա խ ­ եթե մեզ հաջողվեր ժամանակին ցում յուրայինների ձեռքով; Ահա
տության հեղինակներին, այդ զինա թափել ներքին չարությու­
միևնույն հեղինակների միջոցով նը՝ տ գետ ու նախանձելի®»; Մեկ մեր ժողովրդի բոլոր ժա մա նա կ­
պատմությունը պատժում է ժո­ այլ անթվակիր նամակում նա
ղովրդին; Ահա՜, սիրելի՜ս, թե ինչն ների սրբազնագույն դեմքերից

մեկի կյանքը, երբ թշնամու դեմ

կռվադաշտում չէր...

ԱՄՆ-ում գտնվելու ժա մանակ

նա գրել է....

«Ես տեսա հոգով ազա տ ը

ստրկության մեջ և սիրեցի մարդը;

Ես տեսա ստրուկը ազատության

մէջ և գարշեցի մարդուց»։

18 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ Ա°3. 2011

ԱՐՄԵՆ ՄԱՐՈՒՔՑԱՆ ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ
ՊԱՏՄԱԳՐՈՒԹՑԱՆ
ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի
ավագ գիտաշխատող, պատմական ԿՈՂՄԻՑ ՀԱՑՈՑ
գիտությունների թեկնածու, դոցենտ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՑԱՆ
ԺԽՏՄԱՆ ՈՒ ՆԵՆԳԱ­
Գիտական հետաքրքրությունների ՓՈԽՄԱՆ ՓՈՐՁԵՐԸ
ոլորտը՝ հայ ժողովրդի պատմություն

ուրք հեղինակների կ ո ղ կան, սոփեստաբանության և վածային ոչնչացման «հիմնավո­
մից Հայոց ցեղասպանության կեղծ տրամաբանական հնարք­ րում» ստեղծելու անհրաժեշտութ­
ժխտումն ու նենգափոխումը ների վրա կառուցված մի ամբող­ յունը; Տվյալ օրենքով փորձ էր
վաղուց արդեն վերածվել է պե­ ջություն; կատարվում նաև օրինական հիմ­
տական քաղաքականության, և նավորումներ ու հիմքեր ստեղծել
այժմ թուրքական պետությունն Պետք է նշել, որ թուրքական արդեն իսկ ընթացքի մեջ գտ նվող
իր հսկայական ֆինանսատնտե­ ա պ ա գա «հայեցակարգի» հիմ­ հայասպան քաղաքականության
սական ռեսուրսներով ոչ միայն քերը դրել է հենց Հայոց ցեղաս­ համար; Օրենքի 1-ին հոդվածը
սնում է, այլև նպատակաուղղում պանության գլխավոր ճարտա­ նախատեսում էր, որ եթե տեղա ­
է հակահայկական քարոզչությու­ րապետներից մեկը՝ ներքին կան բնակչության կողմից նկա տ ­
նը; Քարոզչական այս քա ղ ա քա ­ գործերի նա խա րա ր Թալեաթ վի որևէ հակազդեցություն կա­
կանության նպ ա տ ա կը մեկն է՝ փաշան, որն էլ կառավարությա­ ռավարության քայլերին, ապա
չեզոքացնել աշխարհի տարբեր նը ներկայացրեց տեղահանու­ հրահանգվում էր անմիջապես
երկրներում Հայոց ցեղասպանու­ թյան մասին տխրահռչակ օրեն­ ձեռնարկել պատժի ամենախիստ
թյան հնարավոր ճանաչման ու քի նախա գիծը; 1915թ. մայիսի միջոցները՝ ռա զմա կա ն ուժի օգ-
դատապարտման գործընթաց­ 30-ին, երբ ամբողջ երկրով ըն­ տագործմամբ և վճռականորեն
ները; թանում էին հայերի զա նգվա ­ ճնշել այդ հարձակումներն ու
ծային կոտորածները, կառա­ դիմադրությունը; Ակնհայտ է, որ
Այնուամենայնիվ ե՛րբ ու ինչ­ վարությունն ընդունեց Թալեաթի այս հոդվածը կարող էր կամա-
պես առաջացավ Հայոց ցե­ ներկայացրած օրինագիծը, որի
ղասպանության ժխ տ մա ն ու լրիվ անվանումն էր «Պատե­
նենգափոխման թուրքական րազմական շրջանում կառավա­
«հայեցակարգը», ինչ բնույթ րական գործողությունների դեմ
ունի այն այսօր; Իսկ որ Հայոց հանդես եկող անձանց նկատ­
ցեղասպանության ժխտումն ու մամբ ռազմական իշխանություն­
նենգափոխումը թուրքերի հա­ ների կողմից կիրառվելիք միջ^
մար արդեն վերածվել է «հայե­ ցառումների մասին»; Օրենքի
ցակարգի», անվիճելի է, քա նզի վերնագիրն արդեն իսկ խոսուն
այսօր թուրքական քարոզչամե՜ է, և դա բոլորովին էլ պ ա տ ա ­
քենա ն ի մի է բերել հրա պ ա րա ­ հական չէր, քա նզի Թալեաթն ու
կի վրա եղած թուրքական բոլոր երիտթուրքերը դեռ հանցագոր­
վարկածները և դրանց հիման ծության կատարման պահին
վրա ստեղծվել է պսեվդոգիտա- գիտակցում էին հայերի զա նգ­

Ա ° 3 . 2011 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ | 19

ՊԱՏՄՈՒԹՑՈՒՆ

յական մեկնաբանություն ստա­ դավաճանական գործողությո^ պումներով, ինչպիսիք են «զին­
նալ դրա կատարողների կողմից, ները ապացուցելու կարիք չկար, ված դիմադրություն», «լրտեսու­
որոնք միայն նման բանի էին բա վական էր, որ այդպես կար­ թյուն ու դավաճանություն» կամ
սպասում, որ ավելի ոգևորված ծեր տեղի թուրք ռազմական կամ «ռազմական նկատառումներից
շարունակեին հայերի կոտորած­ քա ղա քա ցիա կա ն չինովնիկը, ով ելնելով բնակչության տ եղա հա ­
ները; Օրենքի 2-րդ հոդվածով դրա հիման վրա կարող էր դիմել նում» և այլն;
իրավունք էր տրվում գյուղերի կամ ռա զմա կա ն ուժի կ ի ր ա ռ
ու ավանների առանձին բնա­ մանը, այսինքն՝ ֆիզիկական Պետք է նշել, որ թուրքա­
կիչներին կամ ամբողջ բնակչու­ բնաջնջման, կամ տեղահանմա­ կան պատմագրության կողմից
թյանը ուղարկել այլ շրջաններ՝ Հայոց ցեղասպանության նեն­
ելնելով ռա զմա կա ն նկա տ ա ­ նը, ինչը, վերջին հաշվով նույն գափոխման գործընթացի վրա
ռումներից կամ այն դեպքերում, բնաջնջումն էր; ազդեցություն են ունեցել տ ա ր­
երբ կնկատվեն լրտեսության ու բեր պ ա տ մա կա ն ժա մա նա կա ­
դավաճանության քայլեր նրանց Այսպիսով՝ պաշտոնական շրջաններն իրենց իրադարձու­
կողմից; Փաստորեն, օրենքը տե­ թուրքական պատմագրությունը թյուններով; Օրինակ՝ Առաջին
ղական բնակչության քայլերի պ ետ ք է շնորհակալ լինի Թալե- համաշխարհային պատերազ­
որակումը թողնում էր կորպուս­ աթ փաշային, որն այս օրենքով մի վերջին շրջանում և պ ա տ ե­
ների և դիվիզիաների հրամա­ ոչ միայն «հիմնավորում» ստեղ­ րազմից անմիջապես հետո,
նատարության և շրջանների ղե­ ծեց սեփական հանցագործ ք ա ­ երբ հայերի ցեղասպանությունը
կավարների հայեցողությանը, ղաքականության համար, այլև դեռ շարունակվում էր, թուրքա­
ինչի հիման վրա էլ որոշվելու էին հիմքեր նախապ ատրաստեց այդ կան պատմագրությունը դեռ չի
նրանց նկատմամբ պատժամի­ հանցագործության ժխ տ մա ն ու դիմում ժխ տ մա ն մեթոդին, այլ
ջոցների ձևերը; Այսինքն՝ հայերի նենգա փ ոխմա ն համար՝ թուր­ ավելի շուտ ջանում է ա րդա րա ց­
դիմադրական, լրտեսական կամ քական պատմագիտության նել պատերազմի ժամանակ հա­
«զինանոցը» հարստացնելով յերի հետ տեղի ունեցածը; Տվյալ
այնպիսի կեղծ ու շինծու ձևակեր­

20 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ Աշ3. 2011

ՊԱՏՄՈՒԹՑՈՒՆ

ժամանակաշրջանի համար չա­ 1915 թ. ապրիլի 25-ը համարում փոփոխության ենթարկվեցին
փ ա զա նց ա րդիա կա ն էր Թալեա֊ են ապստամբությունը կա զմա ­ Երկրորդ աշխարհամարտից
թի կողմից առաջ քա շվա ծ «հայ­ կերպող «հայկական կոմիտե­ հետո, երբ տեղի ունեցան մի
կական կոմիտեների զինված ների» և նրանց ղեկավարներին շարք կարևոր միջազգային իրա­
ապստամբության» գաղափարը, ցրելու ամսաթիվը՝ դա ներկա ­ դարձություններ՝ նացիստ հան­
ինչին էլ, թուրք հեղինակների յացնելով իբրև իշխանությո^ ցագործների Նյուրնբերգյան
կարծիքով, փորձել են հակազդել ների կողմից պաշտպանական դատավարությունը, Խորհրդա­
օսմանյան իշխանությունները; բնույթի գործողություն; Մինչդեռ յին Հայաստանի և Վրաստանի
Այս դրույթին ժամանակին ա ն դ ամբողջ աշխարհին է հայտնի, անունից ԽՍՀՄ-ը տ ա րա ծքա ­
րադարձել է հրա պ ա րա կա խոս ու որ այդ ու դրան նա խ որդա ծ օրե­ յին պահանջներ ներկայացրեց
հա սա րա կա կա ն-քա ղա քա կա ն րին անօրինական կերպով ձեր­ Թուրքիային, ընդունվեց ՄԱԿ-ի
գործիչ Տիգրան Հովհաննիսյա­ բակալվեցին և ա ռա նց դա տ ու «Ցեղասպանության հանցագոր­
նը, որը դեռ 1919 թ. «Հառաջ» դա տ ա ստ ա նի աքսորվեցին ու ծության կանխարգելման ու դրա
թերթի էջերում մերկացրել է թուրք ոչնչացվեցին մոտ 600 հայ մտ ա ­ համար պատժի մասին» կոնվեն­
հեղինակների կեղծարարությո^ վորականներ, այդ թվում՝ օսմա ­ ցիան, իսկ 1965 թ. համայն հայու­
ները Հայոց ցեղասպանության նյան խորհրդարանի պ ա տ գա ­ թյունը նշեց Մեծ եղեռնի 50-ամյա
հարցում՝ ընդգծելով, որ տվյալ մավորներ; տարելիցը, ինչին հաջորդեց
վարկածի համաձայն՝ այսպես տարբեր երկրների խորհրդա­
կոչված, ապստամբության կազ­ Այս վարկածներին, սակայն, րանների կողմից Հայոց ցե֊
մակերպիչներ են համարվում լուրջ հա կա հա րվա ծ հասցրեց
հայ քա ղա քա կա ն կուսակցու­ Առաջին աշխարհամարտից հե­
թյունները՝ Դաշնակցությունը, տո թուրքական ռազմական տրի­
Հնչակյանը և Ռամկավարը; Հայ բունալներում սկսված երիտթուր
քաղաքական կուսակցությո^ քերի դատավարությունը, որի
ների կամ «հայկական կոմիտե­ ընթացքում ամբողջությամբ չեզո­
ների» ծրագրային դրույթներից քա ցվեց հայերի, այսպես կոչված,
թուրքերը փորձում են բխեցնել, զինված ապստամբության վար­
թե նրանք վաղուց պատ րա ստ ­ կածը; Դատավարության ընթաց­
վում էին ապստամբության և քում, երբ թվում էր, թե հատուց­
երկրի տարբեր կողմերում բա­ ման պահն արդեն անխուսափելի
վական քանակությամբ զենք է, թուրքերը հապճեպորեն հո­
էին կուտակել, ու որ Տաճկաս­ րինեցին հաջորդ՝ «փոխադարձ
տանի այդ ապստամբությունն ջարդերի» մասին վարկածը,
ա զդա նշա ն պ ետ ք է լիներ օտ ա ր քանզի դատավարություններից
միջամտության համար; Երբ հետո հայերի զանգվածային
նման մտքերի ես հանդիպում, սպանությունները ժխտելն այլևս
ակամայից մտածում ես, թե անիմաստ էր; Այնուամենայնիվ,
երանի չէր, իրոք, այդպես լիներ, փորձ կատարվեց «փոխադարձ
երանի չէր արևմտահայերն իս­ ջարդերի» վարկածը բխեցնել
կապես նախապատրաստված «հայերի ապստամբության»
լինեին ա պ ա գա արհավիրքին վարկածից; Թուրք հեղինակները
և համընդհանուր արժանի հա­ մեծահոգաբար խոստովանում
կահարված տային մարդաս­ էին, որ թուրքերի վրեժխնդրու՜
պաններին, ու դա ի վերջո հան­ թյունը ծայրահեղության հասավ,
գեցներ նրանց ազատագրմանը բայց դա ներելի է, որովհետև հա­
բռնապետությունից, իսկ մենք էլ յերն այդ կերպ ձգտում էին կոր­
այսօր ստիպված չլինեինք խ ո ծանել Տաճկաստանը, և բացի
սել հայերի ցեղասպանության այդ էլ հայերի վայրագություննե­
դա տ ա պ ա րտ մա ն ու դրա հե­ րից էլնույնքան տուժել են իրենք՝
տևանքների վերացման անհրա­ թուրքերը;
ժեշտության մասին;
Հայոց ցեղասպանության
Անհեթեթությունը հասնում է ժխ տ մա ն ու նենգա փ ոխ մա ն գոր­
նրան, որ թուրք հեղինակները ծում թուրքական պատմա գրու­
թյան շեշտադրումներն էական

Ա ° 3 . 2011 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ | 21

ՊԱՏՄՈՒԹՑՈՒՆ

ղասպանության ճանաչման ու չության քաղաքականության; շահերի զոհը; Այսպիսով՝ սեփ ա ­
դատապարտման գործընթա­ Սկսվում են մինչ այդ հրապարակ կան հանցագործության մեղքը և
ցը; Վերը նշվա ծ զա րգա ցում հանված տարբեր թուրքական նաև պատասխանատվությունը
ները ստիպեցին թուրքերին վարկածների համակարգման թուրքերը տեղափոխում են Անգ­
ոչ թե ընդունելու պ ա տ մա կա ն ու կատարելագործման ա շխ ա ­ լիայի և Ռուսաստանի վրա; Այս­
ճշմարտությունը, այլ էլ ավելի տանքները, բացի այդ, նկատվում տեղ է, որ ի հայտ է գալիս թուր­
կատարելագործելու ժխտման է դրանց կեղծ տրամաբանական քա կա ն նոր մեթոդի կիրառումը,
ու նենգա փ ոխ մա ն հնարքները, ու սոփ եստաբանական հնարք­ երբ, որոշ փաստեր դուրս բերե­
ավելին՝ փոխվում է նաև հակա­ ներով շաղկապելու ու որպես մեկ լով պ ա տ մա կա ն ի ^ ^ ձ ո ^ ո ^
հայկական քարոզչության բնույ­ ամբողջական «հայեցակարգ» ների ընդհանուր շղթայից, փորձ
թը; Եթե մինչ այդ ժխտ մա ն ու ներկայացնելու միտումը; է կատարվում հետևանքը մա­
նենգափոխման գործընթացը տուցել իբրև պ ա տ ճա ռ ու իրավի­
կրում էր ավելի շուտ հախուռն Թուրքական «հայեցակարգի» ճակը ներկայացնել գլխիվայր;
ներածության համաձայն՝ հա­

և անկազմա կերպ բնույթ, ա պ ա յերն Օսմանյան կայսրությունում Անգլիան ու Ռուսաստանը, ինչ
այս պահից սկսած՝ թուրքական ունեցել են բնականոն զա րգա ­ խոսք, Հայկական հարցը միշտ
պետությունը, իր համար վտ ա նգ նալու բոլոր հնարավորություննե­ էլ օգտ ա գործել են իրենց շահե­
համարելով տարբեր երկրների րը և հաշտ ու համերաշխ ապրել րը հետապնդելու և կայսրության
կողմից Հայոց ցեղասպանության են թուրքերի ու մյուս մա հմեդա ­ վրա ճնշումներ բանեցնելու հա­
ճանաչումն ու դատա պ ա րտումը կանների հետ, նույնիսկ զբա ­ մար, սակայն դա եղել է ոչ թե
և գիտակցելով այդ հանցագոր­ ղեցրել են բարձր պետական պ ատճա ռ, այլ հետևանք այն ք ա ­
ծության համար իր հնարավոր պաշտոններ; Սակայն XIX դարի ղաքականության, որը վարվում
միջազգային պատ ա սխա նա տ ­ վերջին, հավատ ալով Անգլիայի էր օսմանյան իշխանություննե­
վության ենթարկվելը, ժխտման ու Ռուսաստանի սին խոստումնե­ րի կողմից արևմտահայության
ու նենգա փ ոխ մա ն գործը վերց­ րին, հայերը նրանց կողմից օ գ ­ նկատմամբ; Եվ ի վերջո, որքան
նում է իր հովանավորության ու տագործվեցին կայսրության դեմ, էլ Անգլիան կամ Ռուսաստանը
վերահսկողության տակ՝ այն ինչի արդյունքում էլ դարձան այդ փորձեին հայերին օգտագործել
վերածելով պետական քա րոզ­ տերությունների քա ղա քա կա ն իրենց շահերի համար, ինչպես

22 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ Աշ3. 2011

ՊԱՏՄՈՒԹՑՈՒՆ

պնդում են թուրք հեղինակնե­ «լավագույն պաշտպանությու֊ քա ղա քա կիրթ պայմաններն ան֊
րը, միևնույն է ոչինչ չէր ստաց֊ նը հարձակումն է» պարզունակ գա մ համեմատության եզր չունե֊
վի, եթե դրա համար չլիներ պ ա ­ սկզբունքով՝ փորձելով հանցա­ ին արևմտահայերի ապրելակեր֊
րարտ հող, այսինքն՝ եթե հայերը պի հետ;
թուրքերի կողմից իսկապես այն­ գործության մեղքը բարդել հենց
քա ն կեղեքված չլինեին, որ փոր­ զոհի վրա; Տվյալ հիմնադրույ֊ Բացի այդ, անհեթեթություն է,
ձեին դիմել քրիստոնյա տերու­ թում, փաստորեն, միաձուլվել երբ պարտավորությունների մա֊
թյուններին՝ այդ վիճակից իրենց են դեռևս նախկինում հայերին սին խոսում են մի պետության
փրկելու համար; Եվ եթե անգամ ուղղված Օսմանյան կայսրությա֊ ներկայացուցիչներ, որն իրեն եր­
հայերը դարձել են գործիք Անգ֊ նը դավաճանելու ու թշնամու՝ բեք ոչնչով պ ա րտ ա վորվա ծ չի
լիայի կամ Ռուսաստանի ձեռքին, զգացել իր ոչ թուրք հպատակ֊
ա պ ա դա, միևնույն է, իրավունք Ռուսաստանի կողմն անցնելու և ների առջև; Մինչդեռ որևէ պե֊
չի տալիս որևէ վարչակարգի ապստամբություն բարձրացնելու տություն իր հպատակների կամ
դիմելու ցեղասպանության, քան֊ երկու մեղադրանքները; ճշմար­ քաղաքացիների պարտավորու֊
զի ժամանակակից միջազգային տության պ ա տ րա նք ստանալու թյուններ կատարելու պահան֊
իրավունքի նորմերի համաձայն՝ նպ ա տ ա կով թուրքերը դիտավո­ ջից առաջ ինքն է պարտավոր
միջազգային հանցագործություն րյալ մեկտեղել են այս երկու մե֊ կատարելու իր պարտավորու֊
համարվող ցեղասպանությու֊ ղադրանքները; թյունները նրանց առջև՝ առնը֊
նը չի կարող արդարացվել որևէ վազն նրանց իրավունքներն
հիմնավորմամբ; Հայերի դավաճանության ապահովելու առումով; Ակնհայտ
վարկածը հասնում է անհեթե֊ է, որ կայսրության ներսում հա֊
Այնուհետև թուրքերն անց֊ թության, երբ իբրև փաստ՝ բեր­ յերը, գտնվելով ստ որա դա սվա ծ
նում են իրենց «հայեցակար­ վում է այն որ, հայերը մերժեցին բնակչության կարգավիճակում,
գի» հիմնական բաղադրիչնե֊ ռուսական կովկասյան բանա֊ չէին կարող ունենալ թուրքերին
րին, որոնցից գլխավորն արդեն կի թիկունքում ապստամբու­ կամ այլ մահմեդականներին
ա վա նդա կա ն դա րձա ծ «հայերի թյուն բարձրացնելու թուրքերի հավասար իրավունքներ; Հե֊
դավաճանության և ապստամ֊ առաջարկը; Այսինքն՝ թուրքերը տևաբար ոչ թուրքական իշխա ­
բություն բարձրացնելու» հիմ֊ դավաճանություն են համարում նությունները և ոչ էլ թուրք հեղի֊
այն, որ ռուսահպատակ հայերը նակներն իրավունք չունեն խոսել
նադրույթն է; Թուրքերն, ըստ հրաժարվեցին դավաճանել սե֊ հայերի հավատարմության կամ
էության, առաջնորդվում են փական պետությանը՝ Ռուսաս­
տանին, որտեղ նրանց ապրելու

Ա ° 3 . 2011 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ | 23

ՊԱՏՄՈՒԹՑՈՒՆ

պարտավորությունների կատար֊ հոկտեմբերի 23); ժա մա նա կա ­ իսկ Մուսա լեռը՝ Միջերկրակա֊
ման մասին, որոնք տվյալ երկրի յին առումով նշված դեպքերից ոչ նի ափերին, և դիմակայող հա­
ներսում չունեին ան֊
գա մ կյանքի ու գույ­ մեկը չի համընկնում, ինչը նշա ­ յերը փրկվեցին միայն
քի ապահովության նակում է, որ ոչ մի ընդհանուր այնտեղ հայտնված
տարրական իրա­ ապստամբություն բացարձակա­ ֆրանսիական ռազ֊
վունք; պես չի եղել, հա կա ռա կ պ ա րա ­ մանավերի շնորհիվ;
գայում հայերն այդ «ապստամ­
Ինչ վերաբե֊ բությունը» կկազմակերպեին Հայոց ցեղասպա­
րում է հայերի՝ բոլոր տեղերում միաժամանակ՝ նության ժխտման
ապստամբություն հաջողության ավելի մեծ շանսեր ու նենգա փ ոխմա ն
բարձրացնելու մե֊ ունենալու նպատա կով, և թույլ թուրքական «հայե֊
ղադրանքին, ապա չէին տա, որ թուրքերն առան֊ ցակարգի»՝ հայերի
հայերի հատուկենտ ձին-առանձին ճնշեն օջախները; դա վաճանության ու
ինքնապաշտպա֊ Դեպքերի ժամանակային չհա֊ ապստամբելու գլխա­
նական մարտերը մընկնումը կարող է նշանակել վոր հիմնադրույթից
թուրքերը ջանում միայն մեկ բան, որ նշված վայրե֊ թուրք հեղինակները
են ներկայացնել իբ֊ րում հայերն ընդամենը բնա զդա ­ փորձում են բխեցնել
րև համընդհանուր բար դիմել են հուսահատ ինքնա֊ երկու դրույթ-հետև֊
ապստամբություն; Եվ կրկին հե֊ պաշտպանության այն պահին, անքներ, որոնք կոչված
տևանքը ներկայացվում է իբ֊ երբ բնաջնջվելու հերթը հասել է են հիմնավորելու կամ ապացու֊
րև պ ա տճա ռ, ու պ ա տ մա կա ն իրենց; ցելու այդ գլխավոր հիմնադրույ֊
իրադարձությունները շրջվում թի ճշմարտացիությունը;
են գլխիվայր; Ապստամբության Թուրքերն ընդհանրապես Դրույթ-հետևանքներից առա֊
դեպքում առաջինը ուժային մի­ շա տ զգայուն են ապստամբու֊ ջինը, այսպես կոչված, «միջհա֊
ջոցի են անցնում ա պ ստ ա մբնե­ թյան հարցի նկատմամբ և շատ մայնքային բախումների» վար֊
րը, ինչից հետո իշխանություն֊ են խոսում դրա մասին թերևս կածն է; Դժվար չէ նկատել, որ
ները դիմում են պ ա տ ա սխ ա ն այն պատճա ռով, որ հայերի ինք֊ այս դրույթը դեռ երիտթուրքերի
պատժիչ միջոցառումների; Իրա­ նապաշտպանական մարտե֊ դատավարությունից հետո հրա֊
կանում հայերը բնա զդա բա ր դի֊ րից երկուսի դեպքում՝ Վանում և պարակ նետված «փոխադարձ
մել են վերջին հուսահատ ինք֊ Մուսա լեռում, նրանց ծրագրերը ջարդերի» վարկածի կատարե֊
նա պ ա շտ պ ա նա կա ն (ցավոք ոչ լիովին չիրականացան հայե֊ լագործված տեսակն է; Տվյալ
ամեն տեղ) քայլին՝ փորձելով րի հաջողության պատճառով, դրույթի համաձայն՝ տեղի են
անհավասար մարտում դիմագ­ ինչը պայմանավորված էր այդ ունեցել «միջհամայնքային բա֊
րավել անխուսափելի ոչնչացման բնակավայրերի նպաստավոր խումներ» մի կողմից հայերի և
քաղաքականությանը; Մինչդեռ ա շխ ա րհա գրա կա ն դիրքով; Վա֊ մյուս կողմից մահմեդականների
թուրքերին հարկավոր է ամեն նը գտնվում էր պ ա տերազմի թա֊ միջև, ինչի արդյունքում տուժել
գնով «ապացուցել», որ եղել է տերաբեմին մոտ և ռուսական են ոչ միայն հայերը, այլև մահ­
ապստամբություն, որպեսզի բանակը շուտով մտավ քաղաք, մեդականները; Այս վարկածից
«հիմնավորում» լինի իշխանու֊ կարելի է եզրակացնել, որ հա­
թյունների «պատժիչ գործողու­ մաշխարհային պատերազմին
թյունների» համար; զուգահեռ Օսմանյան կայսրու֊
թյան տարածքում հայերի ու մահ֊
Ըստ գերմանական տարբեր մեդականների միջև ընթացել է
պաշտոնյաների տվյալների՝ քաղաքացիական պատերազմ;
1915 թ. ընթացքում Օսմանյան Այս դրույթ-հետևանքով թուրքերը
կայսրությունում գրանցվել են փորձում են նա խ ժխտ ել հայերի
հայերի, այսպես կոչված, ապըս֊ զանգվածային սպանությունների
տամբության չորս դեպք՝ հետև­ կա զմակերպված լինելը և, բացի
յալ ժամանակագրությամբ՝ Վա­ այդ, իշխանություններից ու թուր­
նում (ապրիլի 20 – մայիսի 17), քակա ն պետությունից հեռացնել
Շապին-Գարահիսարում (հունի֊ այդ հանցագործության պատաս֊
սի 6 – հուլիսի 4), Մուսա լեռում խանատվությունը; ճիշտն ասած,
(հուլիսի 30 – սեպտեմբերի 12) այս վարկածից տպավորություն
և Ուրֆայում (սեպտեմբերի 29 – է ստեղծվում, որ կայսրության

24 I Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ Ատ3. 2011

ՊԱՏՄՈՒԹՑՈՒՆ

կենտրոնական իշխանություննե֊ ծային սպանությունների գործում տարված՝ թուրք հեղինակներն
րը պ ա տ երա զմի ընթացքում եղել թուրքական իշխանությունները ա նգա մ հասնում են նրան, որ
են այնքան թույլ ու անօգնական, դիմեցին կայսրության մահմե­ հայերին մեղադրում են մոտ 100
որ ի զորու չեն եղել կանխել այդ դակա ն բնակչության՝ քրդերի ու հազար հրեաների սպանության
«միջհամայնքային բախումնե֊ չերքեզների օգնությանը, որոնք մեջ; Այս նենգ հնարքով թուրքերը
րը», որոնք հանգեցրել են միլի֊ իշխանությունների ձեռքին դար­ փորձում են ներազդել հոլոքոս֊
ոնավոր մարդկանց կորուստնե֊ ձան հայերին ոչնչացնող գոր­ տը վերապրած հրեա ժողովրդի
րի; Մինչդեռ քա ջ հայտնի է, որ ծիք; Իրականում թուրքերը «միջ֊ զգացմունքների վրա և նրանց
պատերազմական իրավիճա­ համայնքային բախումներ» են մեջ թշնամանք առաջացնել նույն
կում կենտրոնական կա ռա վա ­ անվանում այն, որ կանանցից, հանցագործության զոհը դար֊
րությունն էապես ընդլայնեց իր երեխաներից ու ծերերից բաղ֊ ձած հայերի նկատմամբ;
իրավասությունները հետևյալ կացած տեղահանվող հայկա֊
քայլերով՝ ա) լուծարեց խորհըր֊ կան քարավանները «զարմանա֊ Թուրքական «հայեցակարգի»
դարանը՝ ազատելով իրեն կա­ լիորեն» գիշերային դադարներ գլխավոր հիմնադրույթից բխեց֊
ռա վա րմա ն օրենսդիր ճյուղի էին ունենում թշնամաբար տրա֊ վում է նաև երկրորդ՝ հայերին
սահմանափակումներից, բ) երկ- մադրված քրդերի, չերքեզների վերաբնակեցնելու դրույթ-հետև֊
րում հա ստ ա տ եց ա րտ ա կա րգ և ու այլ մահմեդականների բնա֊
պ ա տ երա զմա կա ն դրություն և կավայրերի մոտ, որոնց հար֊ անքը, համաձայն որի՝ հայերի
կատարյալ բռնատիրական կար֊ ձակման ա զդա նշա ն էին տալիս դավաճանությունից, ապստամ֊
գեր; Այս ամենով հանդերձ, եթե այն թուրք ժանդարմները, ովքեր բություն բարձրացնելուց ու մահ֊
ա նգա մ մի պահ ընդունենք, որ պետք է ապահովեին այդ քարա֊ մեդականների վրա նախահար֊
եղել են «միջհամայնքային բա֊ վանների անվտանգ տեղ հասնե֊ ձակ լինելուց հետո «մեծահոգի»
խումներ», ա պ ա միևնույն է, թուր֊ լը; Բնական է, որ բացարձակա֊ օսմանյան իշխանությունները ոչ
քա կա ն իշխանությունները պա֊ պես ա նպ ա շտ պ ա ն ու հյուծված թե պատժել, այլ ստ իպ վա ծ ժա֊
տասխանատվություն են կրում կանայք, երեխաներն ու ծերերը մանակավորապես վերաբնա֊
դրանք չկանխելու համար, հա֊ պ ա րզա պ ես չէին կարող «բախ­ կեցրել են հայերին; Ընդ որում,
կառակ պարագայում ստացվում վել» լավ զինված մահմեդական֊ նրանց կարծիքով՝ «հայերին վե­
է, որ բախումները հայերի դեմ ների հետ, խոսքը կարող է լինել րաբնակեցնելը» եղել է իշխանու֊
հրահրվել են իշխանությունների միայն անօգնական զոհերի կազ֊ թյունների կողմից ձեռնարկված
կողմից, քա նզի դրանց արդյուն֊ մակերպված սպանդի մասին; եզակի ու միակ պ ա շտ պ ա նողա ­
քում մահմեդականները ստացել Այսպիսով՝ թուրք հեղինակներն կան գործողությունը, և դրանից
են ակնհայտ գերակայություն, այս դրույթով ակամայից բարձ֊ առաջ ու հետո իշխանություննե֊
իսկ հայերը եղել են տուժողի դե­ րացնում են Հայոց ցեղասպանու֊ րը այլևս ոչ մի քայլի չեն դիմել
րում; հայերի դեմ; Այս հարցում դժվար
թյան մեջ քրդերի, չերքեզների և չէ նկատել թուրքական վար֊
Այս դրույթի առկայությունը այլ մահմեդականների մեղսակ֊ կածների հակասականությու֊
թուրքական «հայեցակարգում» ցության հարցը; նը, քա նզի «պաշտպանողական
բոլորովին էլ պ ա տ ա հա կա ն չէ; գործողություն է» ներկայացվում
Հայտնի է, որ հայերի զա նգվա ­ «Միջհամայնքային բախում֊ նաև ապրիլի 25-ին հայ մտավո­
ների» վարկածի մոլուցքով րականների ձերբակալումն ու

Ա ° 3 . 2011 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ | 25

ՊԱՏՄՈՒԹՑՈՒՆ

ոչնչացումը, ինչը տեղի էր ունե­ Գերմանիայի դեսպան Վան֊ անշուշտ, միտումնավոր անտե֊
ցել տեղահանության օրենքի ըն­ գենհայմի 1915 թ. հուլիսի 7-ին սում են այն հանգամանքը, որ
դունումից մեկ ամիս առաջ; Նման կանցլեր Բեթման-Հոլվեգին ուղղ֊ հայերի «մահանալու» պայման֊
տրամաբանությամբ թուրքերը ված հեռագրով, որում մասնավո­ ները միտումնավոր ստեղծվել
պ ա տ րա ստ են հայերի ցեղաս֊ րապես նշված է, որ Բարձր Դուռը էին հենց իշխանությունների կող֊
պանության քաղաքականության հայերի տեղահանությունը որո֊ մից, որ տեղահանության ընթաց­
բոլոր փուլերն առանձին-առան֊ շել է տարածել նաև Տրապիզոնի, քում հայերին դիտավորյալ քշել
ձին կամ ամբողջությամբ ներկա­ Խարբերդի և Սվազի նահանգնե­ են Միջագետքի անապատները,
յացնել իբրև «պաշտպանողա­ րի վրա, թեև երկրի այդ մասերը որտեղ կլիմայական պայման֊
կան գործողություններ»; չեն գտնվում թշնամական որևէ ները պետք է ավարտեին Հայոց
ներխուժման սպառնալիքի տակ; ցեղասպանության ծրագրված
Այսպես կոչված վերաբնա֊ պետական քաղաքականության
կեցումը կամ տեղահանությունը Տեղահանության հայաջինջ վերջին արարը;
իրականում ոչ այլ ինչ էր, քա ն հետևանքների հարցը ժամա­
հայերին ոչնչացնելու ընդհա֊ նակին քննարկման առարկա Վերջին տասնամյակներում
նուր ծրագրի փուլերից մեկը; էր դարձել հենց երիտթուրքերի թուրքերի կողմից տարվող հա֊
Թուրք հեղինակները, հիմնվե­ դատավարության ժամանակ, կահայկական քարոզչության
լով Թալեաթի հեղինակած «Տե­ սակայն ի պատասխան դրա՝ մեջ նկատվել է մեթոդաբանա֊
ղահանության մասին» օրենքի մեղադրյալ նախկին վարչապետ կան փոփոխություն, և ներկա­
վրա, իշխանությունների այս Սայիդ Հալիմ փաշան հնչեցրեց յումս Հայոց ցեղասպանությունը
քայլը փորձում են «հիմնավո­ այն տեսակետը, թե իշխանու­ ժխ տ ող ու նենգա փ ոխ ող վերը
րել» ռա զմա կա ն անհրաժեշ֊ թյունները չպետք է պ ա տասխա֊ նշված թուրքական «հայեցա­
տությամբ, պատերազմական նատվություն կրեն տեղական կարգը» ներկայացնում են ոչ
գոտում թշնամու հետ շփման մեջ պաշտոնյաների կողմից օրեն֊ այնքան թուրքերը, որքան նրանց
մտնելը բացառելու հանգամանք֊ քի վատ կիրառման համար; կողմից վարձակալված օտար֊
ներով՝ ընդգծելով, որ հայերի Այս «փաստարկն» այսօր էլ կի­ ազգի այսպես կոչված մասնա֊
րառվում է թուրք կեղծարարնե­ գետները; Այս իմաստով տեղին
տարհանումը իշխանություննե֊ րի կողմից; Ավելին՝ թուրք հեղի­ է հիշատակել «^6^ ՚^օր^ 1ւտ6Տ»,
րի կողմից եղել է պաշտ պա նո֊ նակների կարծիքով հայերը ոչ «^Յտհտցէօո Բօտէ» և այլ հեղի֊
ղական գործողություն; Առաջին թե սպանվել են, այլ տեղահա֊ նակավոր պարբերականներում
հայացքից ճշմարտա նմա ն այս նության ճանապարհին մահացել տ պ ա գրվա ծ և մեծ աղմուկ հա֊
«հիմնավորումներին» հարկ ենք են սովից, հիվանդություններից նա ծ ոչ թուրք 69 մասնագետնե֊
համարում պատասխանել թուր­ ու համաճարակից; Թուրքերն, րի՝ Հայոց ցեղասպանությունը
քերի դաշնակից տերության՝

ա տ ա խնդիրը նությամբ, այնպես էլ իրական անգամ կարող է բարձրացնել
ճանապարհներին կատարված վարորդի զգոնությունը;
ՁԵՌՔԵՐԸ փորձերը վկայում են, որ ձեռքե֊
րը կարող են ա զա տ լինել, բայց Դեռևս պ ա րզ չէ, թե ինչու է
ՉԵՆ* ուղեղը զբաղված է զրույցով և վտ ա նգա վոր հատկա պես հե֊
չի հետևում ճանապարհին; Հե­ ռախոսազրույցը; Ենթադրվում
Օ երկայումս շատ երկրնե֊ ռախոսազրույցը զգալիորեն շե֊ է, որ վարորդը պատկերացնում
րում ավտ ոմեքենա վարելիս է բացակայող զրուցակցին, որը
արգելվում է օգտ վել բջջային հե֊ ղում է վարորդի ուշադրությունը խիստ շեղում է նրան
ռախոսներից, բայց եթե մեքենա֊ և դանդաղեցնում տեսողական
յում տ եղա դրվա ծ է «հ8ոճտքՐ66» տեղեկատվության մշակումը; Հե֊
սարք, որը թույլ է տալիս լսափո֊ ռախոսազրույց վարող վարորդ֊
ղը չպահել ձեռքում, օրենքը չի ները չորս ա նգա մ ավելի հաճախ
առարկում նման զրույցին; են ենթարկվում վթարի; Ռադիո֊
ծրագրերի կամ աուդիոգրքերի
Սակայն Յուտա նահան֊ ունկնդրումը չի ազդում վարորդ֊
գում (ԱՄՆ) կա տ ա րվա ծ ու֊ ների հնարավոր սխալների հա֊
սումնասիրությունները ցույց են ճախակիության վրա; Իսկ կող֊
տվել, որ խնդիրը ձեռքերը չեն; քին նստ ա ծ ուղևորի հետ զրույցն
Ինչպես երթևեկությունը նմա ­
նակող մարզասարքերի օգ֊

26 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ Աշ3. 2011

ՊԱՏՄՈՒԹՑՈՒՆ

նենգափոխող հայտարարությու֊ փորձում է ցույց տալ միջա զգա ­ ու նենգա փ ոխ ող թուրքական
նը; Հետագայում պարզվեց, որ յին հանրությանը, որ ոչ թե թուր֊ վարկածները տասնամյակնե֊
հայտարարությունը ստորագրած քերն են ժխտում հայերի ցեղաս֊ րի ընթացքում թուրքական պե­
«մասնագետների» ճնշող մեծա­ պանությունը, այլ հեղինակավոր տության հովանավորության ու
մասնությունը մինչ այդ ընդհա֊ համալսարանների ու գիտ ա կա ն ֆինանսավորման շնորհիվ կա֊
նուր առմամբ 65 դրամաշնորհ է կենտրոնների օտարազգի մաս֊ տարելագործվել են և այսօր մի֊
ստացել բացահայտ թուրքամետ նագետները; ջազգային հանրությանը ներկա֊
կազմակերպություններից, որ- յացնում են իբր ճշմարտանման,
պիսիք են «Թուրքագիտության Այսօր էլ թուրքական համալ֊ ա րտ ա քնա պ ես համոզիչ ու տրա֊
ինստիտուտը» (Վաշինգտոն) և սարաններում կազմակերպվում մաբանված թվա ցող մի ամբողջ
«Թուրքիայում ամերիկյան հե֊ են այդ հիմնահարցին նվիրված «հայեցակարգ»; Պատմական
տազոտությունների ինստիտու֊ գիտաժողովներ, որոնց հրա֊ իրողության խեղաթյուրման պայ֊
տը» (Անկարա); Նույն կառույց֊ պ ա րակված նյութերում հաճախ մաններում այդ պսեվդոգիտա֊
ների կողմից դրամաշնորհներ կարելի է հանդիպել «Օսմանյան կան «հայեցակարգը» բավական
են ստացել նաև այն համալսա­ հասարակության մեջ միասին հեշտությամբ ամրապնդվում է
րանները, որտեղ աշխատում ապրելու արվեստի պատմա֊ տարբեր երկրների հասարակա­
են այդ մասնագետները; Բացի կան սկզբունքները» վերնագրով կան անտեղյակ շրջաններում;
այդ, պարզվել է, որ հայտարա֊ հոդվածներ, որտեղ ընդգծվում է Պետական պատշաճ մակարդա­
րությունը ստ որա գրող 69-ից մի֊ այն միտքը, թե օսմանյան իշխա ­ կով չպատասխանելով թուրքա֊
այն 10-ն են զբաղվել Թուրքիայի նությունները նախադրյալներ էին կան «հայեցակարգին» ու չմեր֊
ստեղծել բոլոր ժողովուրդների և կացնելով դրա կեղծ լինելը՝ մենք
դարերի պատմության մասնավորապես հայերի համե֊ հնարավորություն ենք տալիս, որ
հարցերով, այսինքն՝ նրանց մի­ րաշխ ու հանդուրժող ապրելա­ այն ամրապնդվի որոշ օտար֊
այն 7 %-ը տվյալ հարցի վերա֊ կերպի համար; Ուղղակի անմտու­ երկրացիների շրջանում, իսկ
բերյալ կարող էր ունենալ մաս֊ թյուն է, որ համերաշխության ու փորձը ցույց է տալիս, որ թուրքա­
նա գիտ ա կա ն կարծիք; Ամենևին հանդուրժողականության մասին կան տեսակետներին արդեն ծա֊
էլ դժվա ր չէ հասկանալ թուրքա֊ խոսում են ներկայացուցիչներն նոթացածներին ստիպված ենք
կան ժխտողականության մեթո­ այն պետության, որն ինքը հաշտ ոչ թե ներկայացնել, այլ բա վա ­
դաբանական այս փոփոխության ու հանդուրժող չէ սեփական կան դժվարությամբ ապացուցել
իմաստը; Թուրքական պետա֊ պատմության նկատմամբ; Հայոց ցեղապանության պ ա տ ­
կան քարոզչամեքենան օտա֊ մական իրողությունը;
րազգի վարձկանների միջոցով Ամփոփելով նշենք, որ Հա֊
յոց ցեղասպանությունը ժխ տ ող

ի ս Պ..յ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՈՒԹՑՈՒՆԸ երաժշտություն, որի հնչո­
ԽԼԱՆՈՒՄ է* ղությունը գերազանցում է
89 դեցիբելը, ա պ ա 5 տարի
Լ եհաստանի Լոձ քա֊ անց կարելի է լրիվ կորցնել
ղաքի Աշխատանքի պաշտ­ լսողությունը; Վերջին տ ա րի­
պանության ինստիտուտի ների ընթացքում Եվրոպա֊
ֆիզիոլոգներն եկել են այն յում վաճառվել է 100 միլի­
եզրակացության, որ Եվրո֊ ոն փլեյեր, իսկ կա տ ա րվա ծ
պայի շուրջ 10 միլիոն բնակչի հետազոտությունը ցույց է
սպասվում է լսողության կո­ տվել, որ երիտասարդների
րուստ; Բանն այն է, որ շատ 10 %-ը լսում է շատ բարձր
մարդկանց, հատկապես երե­ երաժշտություն; Համաձայն
խաների ու երիտասարդության վերջերս Եվրոպայում ըն­
մեջ տ ա րա ծվա ծ ականջակալ­ դունված օրենքի՝ փլեյերնե֊
ներով լսվող երաժշտության րի հնչողությունը չի կարող
հնչողությունը շատ բարձր է; գերազանցել 100 դեցիբելը,
Անգամ եթե շաբաթվա ընթաց֊ բայց հնարավոր է այդ սահ­
քում ընդամենը 5 ժամ լսենք մանն ավելի նվազեցվի;

*Ւ^10 Ս^ՍՅհե, 2009, 1^26.

ԱՏ3. 2011 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ | 27

«ՆՈՃՑԱՑ ԱԼԲԵՐՏ ՄԱԿԱՐՑԱՆ

ՏՂԱՑՒ» Բանասիրական գիտությունների
դոկտոր, պրոֆեսոր
ԱՌԱՍՊԵԼԸ
Գիտական հետաքրքրությունների
(Պ ետ րոս Դ ուրյա նի հիմնական ոլորտը՝ XIX դարի հայ
ծ ն ն դ յա ն 160-ա մ յա կ ի գրականություն, մասնավորապես՝
ա ռիթով) արևմտահայ գրականություն

Ն ոճիները... Դուրյանական նոճինե՜րը՝

վշտահար պատանու՝ ասուպի նմա նվա ծ կյան֊
քի սև հովանոցները, մահվան ու անծայր մորմո֊
քի խորհրդանիշները; Թուխ թիթեռնիկի պես նույն
նոճիների մեջ է սգացել ցա վա ծ հոգին, և «Հեծեծ­
մունք» տաղում այսպես դիմել վաղամեռիկ ընկե֊
րոջը՝ Վարդան Լութֆյանին.

Ո՜հ, կը հիշես, Չամլըճայի
Սարը նստած լուռ մըխայինք,
Ուր շուք տային մեզի նոճիք՝
Սև հովանոցք վշտահարի։

...Մեր հոգիքը նոճիներու
Թուխ թիթեռներ Էին տրտում,
Սև ծըծեինք՝ սուգ անհատնում,
Նայեինք միշտ երկրես հեռու։

Աշխարհի մեծ ռոմանտիկների՝ անգլիացի նի...»1։ Անհայտ հեռուներին էր հայացքը հառել
Բայրոնի, ավստրիացի Լենաուի, ֆրանսիացի Մյու֊ նաև իտալացի վաղահաս հանճարը՝ Ջակոմո
սեի, գերմանացի Հայնեի, ռուս Լերմոնտովի և ու֊ Լեոպարդին (1798-1837).
րիշների պես հայ բանաստեղծը ևս մշտապես նա֊
յել է «երկրես հեռու»՝ լույս եզերքներին, ինչպես ...Այդ անվերջության մեջ Է սուզվում իմ միտքը,
գրել է Տիգրան Ադամյանին ուղղված մի նամակում՝ Եվ հաճելի Է նրան խորտակվել այդ ծովում2։
երազել «փիլիսոփա աշխարհը», ուր մարդ արարա֊
ծը սիրում է իր նմանին. «Միշտ ձանձրալի է այժմ֊ Երկու բանաստեղծներն էլ բռնված էին «երկնքի
յան աշխարհը, անոր համար, որ ուղեղին մեջ ջահ հիվանդությամբ»՝ թոքախտով, երկուսն էլ անսահ֊
մ՛ունի (իմա՝ սեր չունի֊ Ալ. Մ.), աշխա րհի քաղցրու֊ ման ա պ ա բա խ տ էին; ճիշտ է՝ ֆիզիկական տկա֊
թյունը վայելելու համար այն դարին մեջ շնչելու է, որ րությամբ ու բա զմա թիվ հիվանդություններով
քուրձ կը հագնի և կը սիրե, փիլիսոփա աշխարհը տ ա ռա պ ող Լեոպարդին գուցեև իտալացի բա֊
ըսել կ՛ուզեմ, որ արդեն ուղեղներու մեջ կը սաղմ֊ նաստեղծներից ա մենա դժբա խ տ ը չէր (նա չդար֊

ա «ԱՇԽԱ–. ո* 4 | ^ . շօ,, 1Դուրյան Պ., Երկերի ժողովածու երկու հատորով, հ. 1, Երևան,
1971, էջ 162;
2ԼտօթՅՐճւ 0., “Լ*1ոք1ուէօ”, Ա0|; I թ06է| |էՅհՅՈ1 / 8, Լ՚ՍուէՅ՝, 1993,
թ. 23.

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՑՈՒՆ

ձա վ վտարանդի, ինչպես Դանտեն կամ Ֆոսկոլոն, ազգանունը փոխում Դուրյանի;
չկալանվեց, ինչպես Տասոն կամ Պելիկոն), բայց Սևահոն ու սևաչվի, հեզիկ ժպ իտ ներով Պետեկը
և այնպես չըմբոշխնեց կյանքի մեծագույն վայել­
քը՝ սերը... Վախճանվեց 39 տարեկան հասակում՝ եղել է վառվռուն պատանի, պերճախոս, կատակա­
ընկերոջ ու հետագայում իր առաջին կենսագրի՝ բան ու չարաճճի, երգել է հայերեն ու ֆրանսերեն և,
Անտոնիո Ռանյերիի ձեռքերում; Պետրոս Դուրյա֊ ինչպես հետագայում պատմում է արքեպիսկոպոս
նը նրանից դժբա խ տ էր, թերևս ա մենա դժբա խտ ը դա րձա ծ կրտսեր եղբայրը՝ Եղիշե Դուրյանը, հրա­
մեր ճանաչած բանաստեղծներից; «Ահ մ՚էր սկիզբս, շալի նկարել է՝ ունենալով «գեղարվեստի մա տ ­
վա՛խ մ՛ եղա վ վախճանս...»3,֊ ցավալիորեն իրավա­ ներ»; Անհագորեն էլ ընթերցել է, երազել բարձրա­
ցի էր «Սկյուտարի սոխակը»; գույն կրթություն ստանալու մասին; Չի հաջողվել.
ավելին՝ ճեմարանը չավարտած՝ 1866-ին, ծնողնե­
Ընդամենը քսան գարուններ ապրած բանաս­ րի պ ա հա նջով նույնիսկ ընդհատել է ուսումնառու­
տեղծը ծնվել էր 1851 թվականի մայիսի 20-ին Կոս֊ թյունը, մեկ-երկու օր աշխա տ ել ինչ-որ դեղատանը,
տանդնուպոլսի Սկյուտար արվարձանի Նոր թա ­ բայց պաղատել է հորը թույլատրել վերստին հաճա­
ղում՝ Աբրահամ Զմպայանի ընտանիքում; «Հայրը խել ճեմարան; Հոգու կորովն ու ապրուստի միջոց­
օրական հացը ճարող, բայց պատվավոր երկաթա­ ներն օրավուր կորցնող հայրը, ով արդեն հա ճա խ էր
գործ մ՛ էր», մայրը՝ Արուսյակը՝ «խիստ պարկեշտ սրտի դառնությունը խեղդում գինու գավաթներում,
կին մը, ա ռա քինա զա րդ ըսվելու ճշմա րտ ա պես ընդառաջում է ուսումնատենչ զավակի ցանկությա­
արժանի, նաև՝ շատ համբերատար»; Ընտանիքը նը, նորից ուղարկում ճեմարան; Դուրյանի ուսում­
բա զմա նդա մ էր՝ չորս տ ղա (Հարություն, Պետրոս, նառության տարիների մասին բանասիրությանը
Ագրիպաս, Միհրան-Եղիշե) և երկու աղջիկ (էլպիս, հասել են ազդեցիկ վավերագրեր, հուշերի թա նկա ­
Արտեմ); Ապրում էին դժվար. արհեստավոր հայ­ գին բեկորներ, որոնք տևականորեն սրբությամբ ու
րը հա ճա խ ստիպ վա ծ վա րձով էր տալիս նույնիսկ ամենայն բարեխղճությամբ հավաքել և մեկնել են
տան որոշ սենյակներ... «Երբ մանուկ էի, խաղալիք երևելի գրա գետ ներ Բարսեղ էքսերճյանն ու Արշակ
չունենալով՝ մորս գուլպա հյուսած ատեն կծիկով կը Չոպանյանը, երջանկահիշատակ Ալբերտ Շարուր֊
խաղայի, երբ խելահաս եղա՝ բազմոցին տ եղ տ ա խ ­ յանը5։ Ահա Եղ. Դուրյանի՝ Ա. Չոպանյանին ուղղ­
տակամածին վրա փ ռա ծ հին գորգի մը վրա կը ված նամակից մի հատված. «Յուր ուսումն առած
նստեի, երբ պատանի եղա՝ շատ անգամ արցունքս է Յուսկյուտարի ճեմարանի մեջ միայն։ Ս. Թղլյան
մորմես ծածկելով կուտեի ցա մա ք հացը»4,֊ տ ա ­ ղասախոսած է վերջին տարիներուն. կերևի թե
րիներ հետո իր մանկության ու պատանեկության Թղլյան բան մը չէ նշմարած նախապես յուր հանճա­
անուրախ օրերի մասին այսպես պիտի հիշեր Պետ֊ րավոր ուսանողին վրա. բայց Դուրյանի մահվանեն
րոսը; և գործոց հրատարակութենեն վերջ՝ դասարանի
մեջ յուր աշակերտաց կըսեր. «Պզտիկ տղա մըն էր
Չորս տարեկանում հարևանուհու՝ Պալասան ասոնք գրողն, ու դուք գրածը չեք հասկնա կոր, խո­
տուտուի մոտ առաջին անգամ ձեռքն է առնում շոր մարդիկներ»։ Դուրյանի դասախոսներեն է նաև
քերա կա նն ու հեգարանը, մեկ տարի անց էլ Լայ֊ Գաբրիել Ներշապուհ՝ իբրև թվաբան. մի օր ըսեր է
լա օղլու վարժարանում սերտում է սաղմոսը; Այնու­ Դուրյանի՝ յուր դասախոսության պահուն. «Ձգե՜ սա
հետև հետևում են Սկյուտարի հանրահայտ, բայց բանաստեղծական տքնությունները», «Ա՜խ,– պ ա ­
այդ շրջանում արդեն երբեմնի փայլը կորցրած տասխաներ է Դուրյանը չես գիտեր, էֆենտի, շատ
ճեմարանում սովորելու տարիները; Վեցամյա Պե֊ կը սիրեմ բանաստեղծությունը»։ Յուր դպրոցական
տեկը (այդպես էին նրան փ ա ղա քշա բա ր անվանում կյանքեն բան մը չեմ գիտեր, զայս միայն յուր ընկե^
տնեցիները) դառնում է ուսումնառության ընթաց­ ներեն լսած եմ, թե էր աշխատասեր և զգոն և թե կա­
քը եռաստիճան կարգով կազմակերպած հիշյալ նուխ սկսած է ըսել՝ ինչպես ինքն յուր նամակներեն
ճեմարանի միջին՝ «Նախակրթարանի» սանը; Ինչ­ միույն մեջ ալ կ՚ակնարկե, թե «Ես երկնքի հիվան­
պես հավաստում են դասակիցները, ա ռա նձնա պես դությունն ունիմ»6։
չի փայլել առաջադիմությամբ, սակայն հաջողու­
թյամբ է հանձնել տարեվերջյան քննությունները, Դեմքը, դիմագծերը՝ այսօր անչափ կարևոր,
իբրև ընծա՝ ստացել Լամա րթինի գրքերից մեկն ու մանավանդ՝ ստույգ լուսանկարի բացակայության
միանգամից տ եղափ ոխվել բարձր կարգ, ուր սովո­
րում էր ա վա գ եղբայր Հարությունը; Պետրոսը հենց 5 Տե՞ս էքսերճյան Բ., Ընդարձակ կենսագրություն
այդ շրջանում էլ բառարանում որոնում է «զմպա» բարեհիշատակ Պետրոս Դուրյանի, Կ. Պոլիս, 1893, Չոպանյան
բառի հայերեն համարժեքը՝ «դուր», և տոհմական Ա., Պետրոս Դուրյանի կյանքն ու գործը, Թիֆլիս, 1894,
Շարուրյան Ալ., Պետրոս Դուրյան. կյանքը ևգործը, երևան, 1972,
3Տես Դուրյան Պ., Երկերի ժողովածու երկու հատորով, հ. 1, էջ «Պետրոս Դուրյանը վավերագրերում և ժամանակակիցների
187; հիշողություններում», Աշխատասիրությամբ պրոֆ. Ալ.
4Նույն տեղում, հ. 2, 1972, էջ451; Շարուրյանի, երևան, 1982;
6«Պետրոս Դուրյանը վավերագրերում ....», էջ43-44;

ԱՏ3. 2011 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ | 29

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՑՈՒՆ

պայմաններում։ Թեև վաղուց հրապարակի վրա է էր Լեոպ ա րդին ստեղծել գիտ ա կա ն իր առաջին
Մկրտիչ Պարսամյանի սկսած, այնուհետև Տիրան աշխատությունը՝ «Աստղագիտության պատմու­
Չրաքյանի (Ինտրա) կողմից ավարտին հասցված թյունը», որին քիչ անց հաջորդել էին հունարենով
դիմանկարը, բայց այն, ի վերջո, գեղարվեստական գրվա ծ «Հիմն Նեպտունին» գլուխգործոցն ու անակ֊
գործ է՝ ստեղծված եղբոր ու հարազատների դեմքե­ րեոնյան օդաները; Պատանին դրանք ներկայաց­
րի և գլուխների նմանողությամբ, թեև արդեն մի րել էր իբրև իր կողմից հայտնաբերված տեքստեր,
քա նի տասնամյակ է, ինչ սերունդների սեփակա­ հանգամանք, որը շփոթության մեջ էր գցել ա նգա մ
նությունն է դարձել անվանի գիտնական Անդրա­ մասնագետներին, այդ թվում՝ գերմանացի հմուտ
նիկ ճաղարյանի՝ մարդաբանական ու գա նգա բա ­ բանասեր Նիբուրին, ով հեղինակին անմիջապես
նական սկզբունքներով վերստեղծած Դուրյանի հրավիրում է Գերմանիա... Նույնը նաև «հիվանդ,
«իսկական» դեմքը, այնուամենայնիվ ամենահա- հանճարեղ պատանու»՝ Միսաք Մեծարենցի պ արա­
վաստին մերձավորների տեղեկություններն են, գայում. տակավին պատանի՝ Կ. Պոլսի պ ա րբերա ­
հատկապես՝ մոր։ Ահա դրանք. «...շագանակագույն, կաններում պիտի տպագրեր զարմանալի գեղեցիկ
խիտ ու շիտակ մազեր, միշտ դեպ ի վեր սանդրված տաղեր և շուտով հռչակվեր... Ո՞րն է գաղտնիքը;
և աղջկան մազերուն պես մեջտեղեն ճեղքված. սև Դժվար է ասել; Միգուցե բնության անբացատրելի
ու լայն կորագծեր ձևացնող հոնքերու տակ, որոնք ու անողոք օրենքներից մեկը՝ վա ղա ժա մ հասունա­
կը միանան բավական ընդարձակ ճակտի մը ներքև, ցում, ա ննա խ ա դեպ օժտվածություն և անմիջապես
մեծ կոպերով գեղեցիկ սև աչքեր, որոնց պայծառ էլ նույն բնության կողմից գեղեցկության, բա ցա ռի­
ու հորդ նայվածքը երկայն սև թարթիչներու մեջեն կի հափշտակում... Մահվան տ ա գնա պ ն ու ա շխ ա ր­
կը մաղվի. թրթռորեն արծռունգ քիթ մը. կլոր դեմք հի գեղեցկության խոր զգացողությունը, այնուհետև
մը՝ շատ քիչ մազոտ ու շատ թարմ մորթով. նուրբ անդարձ հեռանալու ցավը վիթխարի ուժ են հա­
շրթունքներ. կատարյալ տիպար մը աղվոր տղու, ղորդել ինքնադրսևորմանը, և հազվագյուտ ներ­
կանացի փափուկ գեղեցկությամբ մը։ Իր ընկերնե­ հայեցությամբ օժտ վա ծ պատանիներն շտապել
րը կըսեն եղեր իրեն. «Սա քիթիդ տակի քանի մը թել են, զգացել վերահաս աղետը, ճա կա տ ա գրի գալիք
մազը կտրե՜, քեզ իբր աղջիկ ծախենք»։ հարվածները...

Իր գեղեցկության հետ, Պետրոս ուներ զե­ Բայց մինչ այդ «զեղուն առողջություն մը» ու­
ղուն առողջություն մը, որ կյանքի առատ հույզ մը նեցող Պետրոսը հայտնվում է «կյանքի համալ­
կը պտտցներ այդ գեղահասակ, անձնյա և առույգ սարաններում»; Նյութապես ընկճված ընտանիքն
պարմանիի մեջ»7։ ակնկալում էր ճեմա րա նա վա րտ զավակի օգնու­
թյունը; 1867-ին Պետրոսը դառնում է սեղանավոր
Ոգևորված ֆրանսերենի ուսուցիչ, թատրերգակ, Մարտիկ աղայի գրագիրը՝ ամսական երկու ոս­
թարգմանիչ ու բանաստեղծ Սրապիոն Թղլյանի կի աշխա տավարձով; Պատանու սրտով չէր այդ
դասախոսություններով՝ 12-ամյա ճեմարանականը տաղտկալի աշխատանքը, և գործատուից ծածուկ
հորից ծածուկ սկսում է հաճախել «Արևելյան թատ­ «առևտրական թուղթի վրա ափհափո» հորինում էր
րոն», դիտում բազմաթիվ ներկայացումներ։ Այնու­ բանաստեղծություններ; Ձանձրույթը շարունակվում
հետև «Թատրոն օսմանիեի» նշանավոր դերուսույց է ինն ամիս, և Պետրոսը թողնում է հիշյալ աղայի
Հակոբ Վարդովյանի հանձնարարությամբ եվրոպա­ խանութը; Ամսական երկու ոսկու կորուստը բնակա­
ցի գրողներից կատարում է որոշ թարգմանություն­ նա բա ր շոշափելի հարված էր ընտանիքին, և Աբրա­
ներ՝ թվով ութ պիեսներ, որոնցից մեզ են հասել համ աղան շտապում էնոր աշխա տանք գտնել որ­
միայն երեքը։ Թատրոնապետն այնքան է հավա­ դու համար, այս անգամ՝ ոմն Իլիաս բեյ Չայյանի
նում այդ թարգմանությունները, որ հորդորում է «պայուսակն առնել և ձիուն ետևեն երթալ մինչև
պատանուն գրել ինքնուրույն թատրերգեր։ Շուտով պաշտոնատունը»; Հոր առաջարկը հանդիպում է
ծնվում է «Տարագիր ի Սիպերիան», որին հաջո^ որդու արդարացի դիմադրությանը; Վերջինիս պ ա ­
դում է «Վարդ և Շուշան» դրաման, հեղինակի իսկ տասխանը, Բ. էքսերճյանի հավաստմամբ, եղել է
խոսքով՝ «սիրո և հանճարի փթթումը»8; Իսկ նա ըն­ հետևյալ սրտառուչ բողոքը. «Եթե ասանկ գործի մը
դամենը 15-16 տարեկան էր; ճիշտ նույն տարիքում պիտի մտնեի, ինչու համար այնչափ ա շխ ա տ եցա
դպրոցին մեջ, ինչո՛ւ համար միտքս հոգնեցուցի
7Նույն տեղում, էջ 176; այսչափ տարի. ասկից վերջը եթե անոթութենես
8Տե՞ս Դուրյան Պ., երկերի ժողովածու երկու հատորով, հ. 1, մեռնիլս գիտնամ, ատանկ գործ մը չեմ ընդունիր»9;
Եվ ահա դրան հետևում է անգործության տևական
շրջանը; Հետո «աղքատ ծնողացը բեռ չըլլալու» և

9 էքսերճյան Բ., Ընդարձակ կենսագրություն բարեհիշատակ
Պետրոս Դուրյանի, էջ62-63;

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՑՈՒՆ

«ընտանիքի կարոտը լեցնելու» նպ ա տ ա կով գրում է ներն այն գրականության, որ ամենեն տ ա քն է բոլոր
թատրերգեր ու «ամիսի մը չափ» որպես դերասան գրականությանց, այսինք՝ ռոմանթիկ գրականու­
աշխատում Հ. Վարդովյանի թատերախմբում; Ընդ թյան»11; Ընթերցումներն ավելի շատ զարգացրել են
որում, «Ջեյն Գրեյ» դրամայում այնքան լավ է խ ա ­ նրա խառնվածքը, ոչ թե փոխել;
ղում Անգլիայի հիվանդոտ ա րքա էդուարդ Զ-ի դե­
րը, որ, ինչպես դարձյալ հավաստում է Բ. էքսեր֊ Ի՛նչ նորություն էր բերում հայոց գրականություն
ճյանը, անգամ գերազանցում է հետագայում այդ Դուրյան թատերագիրը; Որքան էլտարօրինակ թվա՝
դերը խաղացած հանճարեղ Պետրոս Ադամյանին; բավական համեստ. ճիշտ է, պ ա տ ա նին մի առանձին
Ի դեպ, ինչպես հայտնի է, հետագայում 0. Մեծա­ եռա նդով թերթում էր հայոց պ ա տ մա կա ն անցյալի
րենցը ևս պիտի սիրեր թատրոնն ու եռա նդով մաս­ ազդեցիկ էջերը, փորձում հասկանալ տոհմիկ
նակցեր Անատոլիա քոլեջի կազմակերպած թատե­ ժողովրդի ողբերգության բուն պատճառները, թա ­
րական ներկայացումներին; Ուշարժան է, օրինակ, փանցել քաղա քակա ն զանազան բախումների
նրա՝ Վոլտերի «Ալզիր» թատերախաղում գլխավոր ու աղետների էության մեջ, այնուամենայնիվ,
հերոսուհու մարմնավորած դերը, որով դրսևորեց նրան դեռևս խանգարում էր ռոմա նտիկական
արվեստի նուրբ ըմբռնում; Պատանիների՝ հիշյալ միամիտ հայացքը՝ հայոց դժբախտություննե­
դերերում հաջողության հասնելը բնավ պ ա տ ա ­ րի բուն ակունքը տեսնել սոսկ անմիաբանության
հական չէր. ֆիզիկապես տկար ու ա ստվա ծա բան ու դավաճանության մեջ; Այդտեղից էլ՝ դուրյա֊
արքայի դերը հոգեհա րա զա տ էր Դուրյանին, իսկ նական դրամաներում հաճախ առկա ավելորդ
Ալզիրի համար անհրաժեշտ հատկանիշները՝ հո­ ճարտասանությունն ու արկածային տարրերը,
գու նրբությունն ու զգայունությունը, ի ծնե բնորոշ բախումների հապճեպ ու չպ ա տ ճա ռա բա նվա ծ
էին Մեծարենցին; լուծումները, հանկարծահաս մահերը... Բացի այդ՝
արևմտահայ թատերագիրները (Մ. Պեշիկթաշլյան,
Կարճ միջոցում մեկը մյուսին են հաջորդում Խ. Գալֆայան (Նար-Պեյ) և այլք) տարիներ առաջ ար֊
Դուրյանի թատրերգերը («Սև հողեր...», «Արտաշես դեն հաջողությամբ հաղթահարել էին Մխիթարյան
Աշխարհակալ», «Անկումն Արշակունի հարստու­ կլասիցիստական դրամատուրգիայի կաղա­
թյան», «Ասպատակությունք Պարսկաց ի Հայս...»), պարները՝ գրելով պատմահայրենասիրական
որոնք պատանուն բերում են ա ննա խ ա դեպ հա­ բա զմա թիվ պիեսներ, ուր ակնհայտորեն տիրապե֊
ջողություն. պոլսահայ գա ղթօջա խ ը հեղինակի տ ող էր ռոմա նտիկական ոճը; Այնպես որ, այդ
«վառվռուն գրչի» ազդեցության տակ ջերմորեն ծա­ տեսակետից նորություն չէին Դուրյանի դրամաները.
փահարում է, ներկայացումների վերջում պ ա հա ն­ նորությունը թերևս հայոց պատմության
ջում Դուրյանի բեմ բարձրանալը, որոնց պ ատ անին ապահերոսականացումն էր; Դրանցում, իհարկե,
պատա սխանում էր իրեն հատուկ շիկնա նքով ու կարելի է մատնանշել գեղարվեստական ազդեցիկ
ամոթխածությամբ՝ երբեմն էլ Վարդան Լութֆյանին պատկերներ, ուշագրավ երկխոսություններ,
խնդրելով իր փոխարեն բեմ ելնել ու ներկայանալ՝ հուզական պոռթկումներ կամ հոգեբանական նրբին
իբրև թատերախաղի հեղինակ; Չափազանց հա­ դիտումներ, բայց և այնպես գեղարվեստական
մեստ էր ու ընթերցասեր; Ա. Չոպանյանին ուղղված գրականության սեռերից թերևս դժվարագույնի՝
նամակում Եղ. Դուրյանը նկատում է, որ Պետեկի դրամատիկականի պարագայում դեռևս մեծապես
կա րդա ցա ծ գրքերն իրեն հայտնի չէին, որովհետև զգալի էին փորձի պակասը, տեխնիկան. հեղինակը,
եղբոր մահից հետո նյութական զրկանքների պ ա տ ­ ի վերջո, պ ա տ ա նի էր, ով կարոտ էր բնականոն,
ճա ռով ընտանիքն ստ իպ վա ծ վաճառել էր դրա նք10; երկար ճա նա պ ա րհ անցնելու; Այդ հա նգա մա նքը
Պատանու՝ հայոց անցյալի տարբեր շրջաններին հասկացել էնաև ինքը՝ Դուրյանը՝ գրելով. «Արդարև
նվիրված ողբերգությունները, սակայն, վկայում են, թատերագրությունը դժվարին արհեստ մ՚ըլլալը
որ նա, անշուշտ, ուսումնասիրել էր պատմիչների ամեն ոք կը խոստովանի, ես ալ արդեն խիստ
գրքերը, իսկ պիեսներում Շեքսպիրի, Շիլլերի, Ռուս֊ բարձր գտ ա ծ եմ զայն իմ փ ա նա քի (չնչին֊ Ալ. Մ.)
սոյի, Մոլիերի, Լամարթինի, Դյումայի, Հյուգոյի և կարողության և մա նա վա նդ հասակին քով...»12;
այլոց անունների ուղղակի կամ անուղղակի հիշա­
տակումներն էլ հավաստում են վերջիններիս երկե­ Հանճարը, սակայն, բոլոր դեպքերում բացառիկ
րի իր քաջիմացությունը; Հետևաբար իրավացի է է. ա նգա մ այդ համապատկերում Դուրյանը նոր
Ա. Չոպանյանը՝ գրելով. «Սխալ մըն է կարծել, թե ուղիներ էր բացում հայ դրամատուրգիայում; Խոսքը
«Տրտունջքի» հեղինակը շատ քիչ բան կա րդա ցա ծ վերաբերում է նրա «Թատրոն կամ թշվառներ»
է; Անշուշտ, բոլոր գրականությանց շրջանը չէ լրած, դրամային. այն առաջիններից էր, որ, ի հակակշիռ
ու շատ հեռու է ատկից, բայց կա րդա ցա ծ է ամենեն
փափուկ, ամենեն հզոր և ամենեն տաք հեղինակ֊ 11Չոպանյան Ա., Պետրոս Դուրյանի կյանքն ու գործը, երևան,
1967, էջ 176;
10Տե՞ս «Պետրոս Դուրյանը վավերագրերում....», էջ42-43; 12Դուրյան Պ., երկերի ժողովածու երկու հատորով, հ. 2, էջ
374;

ԱՏ3. 2011 | Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ | 31

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

պ ա տմա հա յրենասիրա կան պիեսների, բերում էր քամա կըս»16դ գրում է 1871-ի փետրվարի իր մի
ժամանակակից թեմատիկան, ինչպես հեղինակն է նամակում; Դրան գումարվում էր նաև գլխավոր
գրում իր երկի առաջաբանում, ջանում էր «օրինակ մտահոգությունը՝ դարձյալ հյուծախտի դեմ մա­
ըլլալ ուրիշ թատերագրաց»՝ պատկերելու «արդի քա ռող մտերմագույն ընկերոջ՝ Վարդանի օրեցօր
ընտանեկան անցքերը»; Այդ դրամայի ստեղծման ծանրացող վիճակը; Վերջինս վախճանվում է
առնչությամբ ահա ինչ է գրում Դուրյանը 1870-ի նույն թվականի գարնանը՝ բառացիորեն Դուրյա­
դեկտեմբերի 21-ին Տիգրան Ադամյանին ուղղված նի աչքի առաջ կամ, ինչպես ընդունված է ասել՝
նամակում. «...Տունիս մեկ ցուրտ խուցը մեկնած ձեռքերում; Ահա նրա վերհուշն այդ «սև գիշերվա»
մույգ ու սա ռ մատ ներով գրիչ կը ճարճատեմ, կը մասին. «Ես գրեթե խ ա ղա ղ կը նիրհեի, երբ Մայիս
մրոտեմ, կը վառիմ, աչերս խոշոր խոշոր կը բա­ 2 1 -ի սև գիշերն կը քրտներ, երբ հոգի մը սրտերու և
նամ, կը մրմռամ, ձեռքս ճակտիս կը տանիմ, ան­ գերեզմանի մեջտեղ կը կողկողեր; ...Չ՛էի ուզեր հա­
համբերության հառաչ մը կ՛արձակեմ, կը խոկամ, կը վատալ թե պիտի մեռնի մինչև այն ժամանակ, երբ
ծխեմ... ասոնցմե արտադրյալն էթատերախա՛ղ...»13; իր վերջին նվաղյալ նայվածքներեն մին արձակած
Արվեստի ճշմարիտ երկերը, հիրավի, ծնվում ատեն, դեռ ինձ չհասած երկուքիս մեջտեղ ինկավ՝
են այրումից, խորապ ես ա պ րվա ծ զգացումից; մարեցավ... մինչև այն ատեն, երբ խղդուկ ձայնը
Այդպիսին էր նաև «Թատրոն կամ թշվառները»; տխուր «մնաս բարով»փ մեջ կը մարեր...»17;
Պ. Դուրյանը, հանգամա նքների բերումով ծանոթ
չլինելով Գ. Սունդուկյանի՝ 1863-ից բեմա դրվող վ ո Դուրյանի հիվանդությունը գնալով սաստկանում
դևիլներին և Հ. Պարոնյանի արդիա կան առաջին էր, ինքն էլ զգում էր վախճա նի անխուսափե­
կատակերգություններին14, նրանցից անկա խ հան­ լիությունը; Փարիզում ուսանած բժիշկը ևս՝ Հ.
գեց ժամանակակից թեմատիկայի անհրաժեշ­ Պարոնյանի արժանավոր հորեղբորորդի Հովհ.
տության գաղափ ա րին, ասել է թե՝ բացեց հայ Քյաթիպյանը, արդեն դա ռը ժպ իտ ով էր լսում այն
դրամատուրգիայի հետագա շրջանն ուղղորդող խոսքերը, թե այս բանաստեղծը «մեծ ա պ ա գա կը
գլխավոր շավիղը; «Զայս երկասիրելովդ գրում է խոստանար»... Ամենաազդեցիկը, սակայն, այն էր,
Դուրյանը «Թատրոն կամ թշվառներ» թա տ երա ­ որ պ ա տ ա նին փորձում էր հանգիստ ու ա նխ ռով
խաղի «Հառաջաբանում»դ իմ մասնավոր դիտումն նայել մահվան աչքերին՝ ընդունելով այն փաստը,
է իմ աննշանությամբ օրինակ ըլլալ ուրիշ թա տ ե­ որ բոլորն էլ մահկանացու են. «Երբեք մի մտ ա ­
րագրաց, որ ավելի արդի ընտանեկան անցքերը բերեր որ ես հուսահատ եմ. բնավ, բանաստեղծ
պարունակող բարոյալից թատերախաղեր հորինե­ մը մահվանե չը սոսկար. այն ատեն իրավունք ու­
լու աշխատին, որով ավելի օգուտ կրնան ընծայել նեի ցավելու, երբ ամենքն անմահ ըլլային, և ես
Հայ հասարակության, քա ն թե ազգային հին դյու֊ միայն մահկանացու»18; Ամենածանր պահերին ան­
ցազնությունքը ողբերգությանց վերածելով, որք գա մ Դուրյանը ցուցաբերում է հոգու զարմանալի
միշտ միակերպութենե վրիպած չեն...»15; արիություն, ինչը ցույց է տալիս, որ կարճատև կյան­
քի վերջին ամիսներին բարձրացել էր հոգեպես,
Այն ժա մա նա կ անբուժելի հիվանդության ա ռա ­ հասկացել հավերժի խորհուրդը; 1871-ի նոյեմբե­
ջին ախտանիշը՝ հազը, ի հայտ եկա վ 1871-ի րին արդեն ստույգ գիտեր, որ ընդմիշտ հեռանում
սկզբներին, սակայն նրան մտահոգողը կարծես է; Հեռավոր օրերից մեզ է հասել Եղ. Դուրյանի «Ե­
հիվանդության ծանրանալը չէր; «Առ այժմ այնչափ րա զ մը (Մանկության հիշատակ)» վերտառությամբ
չեմ ցավեր իմ վիճակիս և հուսահատ ապ ագայիս ոտանավորը, որը պատմում է եղբոր տեսիլի ու
վրա որչափ առաջ. ալ ոչինչ փույթս է, միայն կա նխ ա զգա ցմա ն մասին; Փոքրիկ եղբայրը՝ «իբրև
ընտանյացս բեռ չըլլալ, այս է որ կը կորացնե անմիտ տըղա, որ կըրակին հետ կը խաղա»,
չպատկերացնելով, որ մահն իրենց արդեն «մոտեն
13 Նույն տեղում, հ. 1, էջ 158; կը խայթե», անկողնին գա մվա ծ Պետրոսին պ ա տ ­
14 Հ. Պարոնյանն իր առաջին կատակերգությունը՝ «երկու տե֊ մում է իր տեսած խորհրդանշական երազը.
րով ծառա մը» (1864), չի հավանել և չի տպագրել, իսկ ինչ վե­
րաբերում է «Ատամնաբույժն արևելյան»֊ին, թեև այն լույս է «Եղբա՛յր, ըսի, այս գիշեր ես,
ընծայվել 1868-ին, սակայն, ինչպես հավաստում էՀրանտ Ասա֊ Մեր պարտեզին մեջը, գիտե՛ս,
տուրը, հեղինակը տպաքանակը հավաքել է գրախանութներից Սալորիին վըրա տեսա
ուոչնչացրել. «...ԳալովԱրևելյան ատամնաբույժին, ...հեղինակը Չորս պտուղներ հունա հուսա,
իր այդ աշխատությունն ալ տկար կը գտներ, ևկ՛ըսեն թե վերջե­ Սակայն անոնք չէին սալոր
րը ժողված էր հրապարակեն այդ գրքին մնացած բոլոր օրինակ­ Կանանչ, կարմիր ու կեսկլոր,
ները, որպեսզի գրավաճառները չկարենան ծախել զայն», տես Այլ երկընկեկ էին տանձեր,
«Հակոբ Պարոնյանը ժամանակակիցների հուշերում և վկայու­ Կամ թե այնպես մը ձևացեր՝
թյուններում», Աշխատասիրությամբ Ալ. Մակարյանի, երևան,
2004, էջ40; 16 Նույն տեղում, հ. 1, էջ 163;
15 Դուրյան Պ., երկերի ժողովածու երկու հատորով, հ. 2, էջ374­ 17 Նույն տեղում, հ. 1, էջ 163;
375; 18 Նույն տեղում, էջ 171;

32 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ Ատ3. 2011

Թել կոթերով բյուրեղային ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
Արծաթափայլ կը շողային.
Անոնցմե մեկը ինքնիրեն հայրենի գրականություն, նորություն, որն արդեն
Փըրթավ հանկարծ ինկավ վերեն...»։ մայրուղի էր բացում;
Հիվանդ Պետեկը տրտմանույշ՝
Մեկնեց երազըս չարագույժ. XIX դարի 50-60-ական թվականների հա­
«Չորս պտուղ՝ չորս եղբայրներես, յոց բանաստեղծությունը, պայմանավորված
Հողին վըրա ինկնողն եմ ես» 19։ հանրային-քաղաքական կյանքում կատար­
վող հեղաբեկումներով և Զարթոնքի սերնդի
Ուներ միայն երկու մտահոգություն՝ իր մահով ա ռա ջա դրա ծ հիմնախնդիրներով (հնի ու պ ա հ­
հարազատներին վիշտ չպատճառել և չմոռացվել; պանողականության դեմ ծավալված անողոք պայ­
քար, արևմտահայ Սահմանադրության պահանջ,
Նրբազգաց հոգին արդեն տեսնում էր սև հողակույ­ ազգա յին-ա զա տ ա գրա կա ն ոգորումներ...), աչքի
էր ընկնում հրա պ ա րա կա խոսա կա ն շնչով, քա ղ ա ­
տը, մահվան ուրվականը... Անսահման սիրով, քա ցիա կա ն պ ա թոսով ու հայրենասիրական կորո­
վով; ժա մա նա կի հայ նշանավոր բանաստեղծները՝
սակայն, կա պ վա ծ էր երկրայինին և ուզում էր, որ Միք. Նալբանդյանն ու Ղ. Ալիշանը, Դ. Պատկա-
այստեղ թարմ պահվեր իր հիշատակը; «Դուրյա­ նյանն ու Մ. Պեշիկթաշլյանը, նաև Ս. Շահազիզը,
որքան էլ տարբեր իրենց աշխարհայացքային ու
նի կարճատև կյանքը մի անդադրում մահ էր; Եվ գեղա գիտ ա կա ն հայեցակարգերով, ստեղծում էին
աշխարհում շատ քչերին է բախտ վիճակվել իրենց ազգային նոր երգը; Թեև նրանցից յուրաքանչյուրի
գրական ժառանգության մեջ կարելի է մատնանշել
մահը դարձնել անմահություն»20,–գրում էՊ. Սևակը; անձնական քնարերգության մեկ-երկու նմուշներ,
այնուամենայնիվ պոեզիայի մայր երակը քա ղա ­
Մեռնող պ ա տ ա նին նույնիսկ իր դասակից Պողոս քա ցիա կա ն մոտիվն էր; Բոլորովին այլ էր խնդիրը
Դուրյանի պարագայում. ճիշտ է, նրա պոեզիայում
Դելփյանին խնդրել էր գրել դամբանական՝ վստահ ևս անխուսափելիորեն տ եղ է գտել հայրենիքի ու
լինելու համար, որ իր վրա լացող կլինի, չէ՞ որ՝ քա ղա քա ցիա կա նի նորօրյա երգը («Վիշտք Հա-
յուն», «Ւղձք ա ռ Հայաստան», «Ւմ ցավը»...), բայց
Եվ մահամերձն ալ կուզե երկու բան, և այնպես պատանու քնարի արժեբանական հա­
Նախ կյանքը, վերջը՝լացող մ1 իր վրան; մակարգում կարևորագույնը անհատի դրաման էր
ու ճա կա տ ա գրի երգը, սիրո հրապույրը, կյանքի ու
1872-ի հունվարի 21-ին տանջա հար հոգին մահու առեղծվածը, տիեզերական խոհը... Նա իր
քնարերգությունն սկսեց ու ավարտեց, եթե կարելի
հեռանում էկյանքից; Դասընկերը կատարում էխոս­ է այսպես ասել, անձնական բանաստեղծությամբ;
Ասել է թե, հայոց բանաստեղծության զա րգա ցմա ն
տումը, հետո էլգրում մի տխուր բանաստեղծություն՝ նոր շրջանում Դուրյանը բացեց անձնական քնա ր­
բառացի մեջբերելով նրա վերջին ցավագին երգության հունը;
խոհերը.
Ուշագրավ է, որ գլուխգործոցներն ստեղծվեցին
Դեռ ամիս մ՚առաջ, երբ «խոսինք» ըսի, «ես մեռնելու կյանքի վերջին ամիսներին (26 տաղ);
եմ, մահ խոսե» ըսավ, Բանաստեղծը մինչ օրս անբացատրելի, վիթխարի
կենսաուժով հղա ցա վ նույնահանգ ու նույնահունչ,
Ինծի պարտք դրավ «թե երբոր մեռնիմ, դամբանիս նույնատուն, բայց և հակադրամիասնություն
վրա մառ խոսե» ըսավ։ կազմող «Սիրելն» ու «Դրժելը», կանացի հա­
վերժ առեղծվածին ձոնված «Թրքուհին», է ^
«Իսկ երբ գալ տարին գաս Պաղլար Պաշին, սև հողիս գիկ «Լճակը», «Ւմ մահը», «Ւնչ կ՚ըսեն»,
վրա արտասվե» ըսավ։ ընդվզուն «Տրտունջքը»՝ հայ գրականության երեք
«Տրտունջք^ներից (Հովհ. Թումանյանի (1902), Դ.
Վահ, լուռ պատանի, ես պիտի երգեմ քու հոգվույդ Վարուժանի (1911) լավագույնը, մայրական անհուն
երգեր, ալ իմ խոսքս հատավ21... սիրո քերթվածքը՝ «Զղջումը», և հանրահայտ
ուրիշ բանաստեղծություններ; Եվ այդ բոլորն այն­
Դուրյանի՝ մոռացվելու մտավախությունը զուր քա ն են կենսագրական ու վավերական, որ ռո­
մանտիկ բանաստեղծի տաղերում իրականի ու
էր, որովհետև, ինչպես իրավացիորեն կարծում է գեղարվեստականի հարաբերակցության մեջ այ­
սօր արդեն գրեթե անհնար է որոշել դրանց սա ^
Հակոբ Օշականը, նա նման է բոլոր ազգերի այն
գույգերի համար դարձել էր սրբավայր; Տես եսայան Զ.,
տ ա ռա պ ա ծ քերթողներին, ովքեր «կբռնկին ծովե- Սիլիհտարի պարտեզները, երևան, 1935, էջ 199;
րեն բարձրացող հրաբխային ժայթքումներու նման,
Ւ1Չ3. 2011 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ | 33
կմխան կամ կլուսավորեն, կայրեն սիրտերը ու
իրենք զիրենք ու կսպառին՝ ա րա գ կամ երկարատև

մաշումով մը, մոխրացումով մը, բայց նույն ատեն
ճակատ ա գիրովը՝ հավիտյան չմոռացվելու»22;

Պատանի հանճարը չէր կարող կռահել, որ ինքը
հավերժի ճամփորդն է, որ հայ սերունդների համար
իր գերեզմանը շատ շուտով դառնալու է սրբատե

ղի23,գուցեև բնա վ չէր էլզգում իր բերած նորությունը

19 «Պետրոս Դուրյանը վավերագրերում ...», էջ83;
20 Սևակ Պ., երկերի ժողովածու երեք հատորով, հ. 3, երևան,
1983, էջ80;
21 «Պետրոս Դուրյանը վավերագրերում ...», էջ 32;
22 Օշական <., երկեր, երևան, 1979, էջ410;
23 Հ. Օշակյանի բնորոշմամբ՝ «արևմտահայ գրականության
ամենեն ամբողջ հաջողությունը»՝ Զապել եսայանը, իր
«Սիլիհտարի պարտեզները» վիպակում հավաստում է, որ Պ.
Դուրյանի շիրիմը ժամանակի երիտասարդների, սիրահար

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

մանագիծը; Ու թերևս ամենաէականը՝ այդ ամենի Այսպես էալեծփվել կյանքից հեռա ցող պատանու
մայր հանգրվանը բոլոր դեպքերում հանճարեղ սիրտը, գեղեցկության խոր զգացողությունն
«Տրտունջքն» է, դեպի ուր հոսում են դուրյանա- այսպես է ծնել հեգնանքն անկատար աշխարհի
դեմ; «Այս օրերս դարձյալ մշտնջենավոր վերքս
կան քնա րի մեղմահոս վտակները, «Տրտունջքը»՝ շունչ ա ռ ա վ կուրծքիս տակ՝ երկինքիս այս սև շ ո
երկրային հրաշքների, կորստյան ցավի և մահվան ղըդ մորմոքել է նա իր մտերմական նամակներից
տ ագնա պի, Արարչի դեմ ուղղված բողոքի ու տիե­ մեկումդ ձգե սա «նոճյաց տղան», սա «դաշնակաց
զերասույզ մտքի հավերժական երգը՝ այնքան հա­ բուն», որուն սրտին անդունդը կալեծփի ու շրթունքը
քա ր կտրին, որ միշտ իր վերքին կը նայի, ինչպես
րա զա տ բոլոր ժամանակների բոլոր մարդկանց... փառասերը կը խուզե իր բախտին արահետը»24։
«Միշտ իր վերքին» նայելով էլ հեռացավ «նոճյաց
Ի զուր գըրեցին աստղերն ինծի «սեր», տղան»՝ սերունդներին թողնելով տանջահար
Եվ ի զուր ուսուց բուլբուլն ինձ «սիրել», կյանքի ու վերժամանակյա երգի առասպելը...
Ի զուր սյուքեր «սեր» ինձ ներշնչեցին,
Եվ զիս նորատի ցուցուց ջինջ ալին, 24 «Պետրոս Դուրյանը վավերագրերում ..., 1982, էջ82;
Ի զուր թավուտքներ լըռեցին իմ շուրջ,
Գաղտնապահ տերևք չ՛առին երբեք շունչ,
Որ չը խըռովին երազքըս վըսեմ,
Թույլ տըվին որ միշտ ըզնե երազեմ,
Եվ ի զուր ծաղկունք, փըթիթներ գարնան,
Միշտ խնկարկեցին խոկմանցըս խորան...
Ո՜հ, նոքա ամենքը զ՛իս ծաղրեր են...

Աստուծո ծա ղրն է Ա շխարհ ալ արդեն...։

ԱՌԱՋԻՆ ԱՆԳԱՄ ՀԱՋՈՂՎԵԼ է ԿԱՅՈՒՆԱՑՆԵԼ
ՀԱԿԱՆՅՈՒԹԻ ԱՏՈՄՆԵՐ*

Համաշխարհային գիտության սական դաշտում հակաջրածնի հակամասնիկները՝ պրոտոննե­
մեջ առաջին ա նգա մ Միջուկային 38 ատոմներ; Այդ ա շխ ա տ ա նք­ րը; Այդ մասնիկների փ ոխ ա զդե­
հետազոտությունների եվրոպա­ ների մասնակից պրոֆեսոր Դոբ ցության արդյունքում գոյացել է
կան կենտրոնի (ՄՀԵԿ) մասնա ­ Թոմպսոնը այդ նվաճումն անվա­ հականյութ՝ հակաջրածին;
գետներին հաջողվել է ստանալ նել է «կարևորագույն հայտնա­
և պահպանել մագնիսական գործություն»; «Այս նվաճումը ճա նա պ ա րհ է
դաշտում հականյութի՝ հակա- հարթում դեպի ժամանակակից
ջրածնի ատոմներ; Հեղափոխական այդ հե­
տազոտությունները կատար­ ֆիզիկայի նոր ընկալումդ նշել
Նախկինում հակաջրածնի վել են «ֆիզիկական լազերա­ է Թոմպսոնը^ մեզ հաջողվել է
ատոմներ ստանում էին ինչպես յին հակաջրածնային սարքի» ստանալ հականյութի 38 ատոմ-
ժնևյան ՄՀԵԿ–ում, այնպես էլ օգնությամբ. գիտնականները ներ, որոնց ուսումնասիրությունը
ա շխարհի ա ռա ջա տ ա ր այլ լա­ սառեցրել են բացասական լից­ թույլ է տալու կատարել նոր քա յ­
բորատորիաներում, բայց դեռ քավորված հակապրոտոնները՝
երբեք չէր հաջողվել պահպանել ջրածնի միջուկի ճիշտ հա կա ­ լեր այս ուղղությամբ»;
հականյութի ատոմները կայուն ռակ հայելանման մասնիկները, Հականյութի հակամասնիկ­
վիճակում; և վիթխարի ճնշման տակ պահել
են վակուումային խցիկում; Ապա ներից կառուցված նյութի գոյու­
Այժմ մասնագետները հասել դեպի խցիկ են ուղղել էլեկտրոնի թյունն առաջին ա նգա մ 1930 թ.
են այդ նպատա կին. վայրկյանի կանխագուշակել էր անգլիա­
մեկ վեցերորդ մասի ընթացքում ցի ֆիզիկոս Փոլ Դիրակը; Ւն^
նրա նք պ ահպա նել են մա գնխ պես նշում են մասնագետները,
հականյութն ունի էներգետիկ
հսկայական ներուժ, որն ա պ ա ­
գայում կարող է տալ մարդկու­
թյանը էներգիայի նոր անսպառ
աղբյուր; Բայց դրա համար անհ­
րաժեշտ է ստեղծել հականյութի
վերարտադրման և պահպան­
ման տեխնոլոգիա, այնպես որ
ՄՀԵԿ-ում կարևոր քայլ է կա տ ա ր­

վել այդ ուղղությամբ;
^ *Ււէէթ;//ո6՝«տյՅտԵ161՜.ւ՜ս.

34 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ Ատ3. 2011

ԱՆԱՆԻԱ

ԱՐԵԳ ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆ ՇհՐԱԿԱՑԻ -

Հայկական աստղագիտական ընկերության հա– 1400 >
մանախագահ,
Բյուրականի աստղադիտարանի առաջատար

գիտաշխատող,
Միջազգային աստղագիտական միության «Աստ­
ղագիտությունը և համաշխարհային ժառանգու­

թյունը» աշխատանքային խմբի անդամ

Ա նա նիա Շիրակացին (612– չական և կրթական գործունե­
685) հայ միջնադարի խոշորա- ություն, 630-ական թվականնե­
գույն գիտնակա նն է՝ փիլիսոփա, րի վերջին հիմնել բարձրագույն
մաթեմատիկոս, տիեզերագետ, տիպի բնագիտական-մաթեմա-
տոմարագետ, ճշգրիտ գիտու­ տիկական դպրոց, որտեղ հա­
թյունների և բնագիտության ուղ­ տուկ ուշադրություն է նվիրել
ղության հիմնադիրը Հայաստա­ «քառյակ» գիտություններին
նում; Ունենալով իր ժամա նա կի (թվաբանություն, երաժշտու­
համար առաջադեմ աստղագի­ թյուն, երկրաչափություն, ա ստ ­
տական հայացքներ և թողնելով ղաբաշխություն), ինչպես նաև
հարուստ աստղագիտական ժա ­ աշխարհագրության, տոմարա­
ռանգություն, իրավամբ, համար­ գիտության, փիլիսոփայության,
վում է աստղագիտության հիմ­ հայոց լեզվի դասավանդմանը;
նադիրը Հայաստանում; Ւր կա զմած կրթական ծրագրի
համապատասխան՝ կազմել է
Ծնվել է Շիրակի Անանիա «Քննիկոն» երկը, որի առանձին
(Անեանք) կամ Շիրակավան մասերը՝ § Տ իեզերագիտությու­
յ(երազգավորս) գյուղում; Նախ- նը.», § Տ ոմա րա գիտ ությունը»,
նակաս^-կրթությունը ստացել է § Ա շխ ա րհա ցույցը», թվա բա ­
տեղի Դպրեվանքի դպրոցում; նության դա սա գիրքը և այլն,
Ա|նուհետև գիտակցելով մաթե­ հետագայում դիտվել են որպես
մատիկական և բնագիտական ինքնուրույն աշխատություններ;
գիտելիքների դերը փիլիսոփա­
յության յուրացման գործում՝ Շիրակացին Աստծու գոյու­
հա մա պ ա տ ա սխ ա ն կրթություն թյան տիեզերաբանական ա պ ա ­
ստանալու նպ ա տ ա կով 1 1 տարի ցուցման կողմնակիցն է. ա նճա ­
շրջագայել ու սովորել է Արևելքի նաչելի աստվածային էությունը
տարբեր երկրներում, հաստա տ­ ճանաչվում է արարված աշխար­
վել Տրապիզոնում և 8 տարի հի ճանաչման միջոցով; Անանիա
աշակերտել բյուզանդացի գիտ­ Շիրակացու կարծիքով Աստ­
նա կա ն Տյուքիկոսին; ված ստեղծել է ոչ թե աշխարհի
ողջ բազմազանությունը, այլ 4
Վերադառնալով հայրենիք տարրերը (հուր, օդ, հող, ջուր),
ծավալել է գիտական, լուսավոր­

Ա ° 3 . 2011 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ | 35

ԱՆՎԱՆԻ ՀԱՅԵՐ

•1՚,Հհ Ո՝– ճ, *■ կիցն Էր, առաջարկել Է երկնքում
երևացող Ծիր Կաթնի շերտի
•■ՀքձՀ%\–էՀչ֊ք։ .ՈՀոքժյէVէ. /ՀՀ•*քՀ.՝** ,ճ*ք՞*––*ճշ<ճ՛ *"*–«^՞Հ ^ւյք. ք(1/>խ^^ձք)՜ ճ ի շտ բ ա ց ա տ ր ո ւթ յո ւն (այն
|*ք քէ*•֊֊յԹՒՀձ–ՀԴճ Հ>•.֊'֊4Ք-՝•;Հ՝֊–1ք>+*%*9յէո"շՒ*\ ՀէքՀ՚-/ձՀհ֊է-էքք*֊|| Է՝ բա զմա թիվ թույլ աստղերից
“ Յ֊ք լ ^է–,–Հ,է-է••Ւ.՜ՀՏ*իՀ>եքՇ–ւ,+փ*ձ*,*4քէԳ**է/^ք3Հ«1դ~գւ/«“–»Հւ*.&փ+՚**ՀքՒ*էլՀ–Հ»4>&Հ-^|*Հն*Հ•*>քա՚ՀՀ^ք/քէյ"^«Հք#Հ6–/ա.|V■ բաղկացած լինելը) և նկա րա ­
գրել Է Լուսնի՝ որպես երկնային
՛ մարմնի մակերևույթը; Նա կարո­
-■՞"1է"*.•/՛ԲէշI–\,«>IՀ<*7֊*^ք•Բա-՞■ւ1էէյ).*/աՐ*ՀՀ"«ա«"•*~>աա-Հ.<*.»-է"փ,ք»յչ֊*Հ^ա՞*«յ7"ԱՀվէ*՞՞*.9քք.՜՚քէԲ/րրքք/"էքքէձՅ–պւՂ/ոյքԿ/>*Xմ–՝./յւյմ4*ղւՏ*Vէհիւ–"**,յյհՅյհշՅյձՅ/3,0Ւ*.ձ/հ<թ>քէ>–յք.7է–Հ~ք^1Ոգ»+֊,~»՝ , ղանում Էր ճշտորեն մեկնաբանել
» -՚/֊ ^ ,~ ք Ք ՞֊ձ Հ Լուսնի Ա Արեգակի խավարում–
ները և ուներ այն ժա մա նա կվա
«––**֊<Հ~տԼՏՀ1՚•։Հ&֊՜ՀՆ-՚շՀ2մյԷ*մ \+ՀէՏէէ–ձէհգ– Հ*֊Հէէէքդքա™.է/+՛>֊՞յ–+֊քս*ք•*^&պչէ- համար մի շա րք այլ առաջա դեմ
ևէ^&քք*՚; .ՀԷ Ա»*՛՛՜է*՜ –պշքք՛Հկխւ՛ ՀզՒՀ&4է֊-ՑէԲՐ՚՚ՆքԿ՚ԴՀ աստղագիտական հայացքներ;
IՀիւ"էիդ– րրգք~ար%Րքէ«էչւՀ՚յծ/է**է.. Ահ» ՛ հ ա*. +Ն *
*. ՏտՅՏ^Ճս Ր-&՝՝*»**(. Տոմարագիտական աշխա­
".–՛Լք Ո ք /•« »- ՅՀխք. ա■Հ~է՛,ձ; –^,–^. –՚֊1«"Հ—յ«րձ»>*»Հ–^;^^",,*~*է֊֊յ–էվ4 տ ությունները բովանդակում են
տոմարական բազմաթիվ հաշ­
"Դ՝1<էՐ/~յ*ք^+"V«ք**—“տք^տ±**»Հ//«~֊/V4;^^4*դՆ~–էյք$*></■–»ք »– 1'ք էէ|1^^|. ֊"^– I վումներ, աղյուսակներ, բոլո­
1քէօքաքա*ա աէք^էքւյք*է/>,*աքա,^.էՐ ՝ 1—5 | *յ|( րակներ, 532 տարիների զ ո պ ^
ցանկ, հայ և 14 ժողովուրդների
որոնցից յուրաքանչյուրը օժ տ ­ Շիրակացին պատճառական ամսանունները, ժամանունները
ված Է զույգ որակներով, և որոնց և այլն; Անաստաս կա թողիկ^
փոխազդեցությունը ընկած Է կապ Է նկատել երկնային մար­ սի հանձնարարությամբ կազմել
նյութական աշխարհի առաջաց­ Է հայկական առաջին անշարժ
ման ու զա րգա ցմա ն հիմքում; մինների շարժման, երկրամերձ տոմարը, որը մերժվել Է կաթողի­
Շիրակացին տարրերը և որակ­ կոսի մահից հետո; Անանիա Շխ
ները քննում Է ֆիզիկական և տարածության և Երկրի վրա տե­ րակացուն Է վերագրվում նաև մի
տիեզերաբանական առումով, անանուն ժամանակագրություն,
դիտարկման տիեզերաբանա­ ղի ունեցող գործընթացների մի­ որը կազմված Է հայ և օտ ա ր
կան կտրվածքով հանգում տի­ մի շա րք աղբյուրների հիման
եզերքի կառուցվածքի հիմնա- ջև; Նա հիմնավորել Է հավերժ վրա; Գիտական հետաքրքրո^
խնդրին; թյուն են ներկայացնում նաև
և անընդհատ առաջացումն ու նրա չափագիտական, օդերևու­
Տիեզերքը, ըստ նրա, սահմա­ թաբանական, թանկարժեք քա ­
նա փ ա կ Է, ունի 2 սահման՝ փոքր զարգացումը՝ որպես գոյության րերին նվիրված երկերը; Քննա­
(Երկիր) և մեծ (վերին երկինք); դատել Է աստղագուշակությունը,
Վերին՝ անտեսանելի երկինքը հիմնական օրենք և բնության ճակատագրապաշտությունը և
գնդա ձև Է, գտնվում Է հավերժ, կախարդությունը; Նրա գիտ ա ­
շրջանաձև, անչափ մեծ արա­ հավերժության պ ատճա ռ; Ըստ կան ժառանգությունը զգա ­
գության շարժման վիճակում; լի ազդեցություն Է ունեցել հայ
Ստորին՝ տեսանելի երկնքի, Շիրակացու՝ երկնային ու երկ­ բնագիտական մտքի հետա­
ինչպես նաև երկնակամարի գա զարգացման, նաև մի շարք
ներքո գտ նվող լուսատուների, րային մարմինները կազմված են բյուզանդացի գիտնականների
Արեգակի, Երկրի, Լուսնի և այլ հայացքների վրա; Շիրակացին
երկնային մարմինների անընդ­ միևնույն 4 տարրերից, որը պայ­ մեծապես հարստացրել Է հայ և
հատ շարժումը և գնդաձևությու­ արևելյան երաժշտագիտությո^
նը պայմա նավորված են վերին մանավորում Է տիեզերքի նյու­ նը;
երկնքի շարժմամբ և ձևով; Երկի­
րը գտնվում Է տիեզերքի կենտ­ թական միասնությունը; Կարևոր Նա կազմել Է ժ ա մ ա ն ա կ ա ­
րոնում, և նրա հաստատուն, հա­ գրական աղյուսակներ, ա ստ ­
վասարակշռված վիճակը կշռի նշանակություն Է տվել փորձնա­ ղագիտական դասագրքեր և
ու շարժմա ն ուժի համակցության այլն, թողել Է մի շա րք գրքեր և
արդյունք Է; Երկնակամարի ու կան ճանաչողությանը, փորձը գրություններ, որոնք պ ա հպ ա ն­
Երկրի միջև գոյություն ունեն 7 վել են ցայսօր; Նրանցից շատերը
շարժական գոտիներ, դրանց դիտել որպես ճանաչողության պահվում են Մատենադարանում;
վրա են տ եղավորված երկնային Շիրակացու աշխատանքները
մարմինները, որոնք, զուրկ լինե­ միջոց, գիտելիքի տեսակ և
լով սեփական լույսից և ջերմու­
թյունից, այն ստանում են վերին ճշմարտության չափանիշ; Ւր

տեսական կառուցումների

ճշմարտությունը հաստատել

Է դիտողական և փորձնական

օրինակներով, բնական և պարզ

մոդելներով (օրինակ՝ տիեզեր­

քը նկարագրել Է ձվի մոդելով);

Օգտագործել Է դիտարկման,

համանմանության, փորձի և այլ

գիտական մեթոդները, դրել Է

գիտելիքների հաջորդափոխման

հարցը, անտիկ գիտությունը հա­

մարել քրիստոնեական աշխար­

հայացքի հիմքը, պաշտպանել

դրանց անհակասականության,

հավատի և գիտության միասնու­

թյան գաղափարը;

Նա Երկրի ոլորտ ա յին (սֆե֊

րիկա կա ն) վա րկա ծի կողմնա-

երկնք ից;

| 36 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ Ատ3. 2011

ԱՆՎԱՆԻ ՀԱՅԵՐ

հայ հնագույն աստղա գիտական միջազգային պատմաաստղա- պատկերներին, հնագույն աստ­
եզրաբանության պարզաբան­ գիտ ա կա ն գիտաժողովը, որը ղադիտարանների պահպան­
ման հիմնական աղբյուր են, նե­ նվիրված կլինի ինչպես Շիրակա­ մանը, հնագույն օրացույցների
րառյալ հա մա ստ եղությունների ցու ա ստ ղա գիտ ա կա ն ժա ռա ն­ և տարեգրությունների ուսում­
Ա աստղերի անվանումները; գությանը, այնպես էլ Հա յա ստ ա ­ նասիրությանը, պատմական
նում աստղագիտական արժեք աղբյուրներում ա ստ ղա գիտ ա ­
Շ իրա կա ցու 1400-ամյակի ներկայացնող նյութական և ոչ կան երևույթների (գերնոր աստ-
տոնակատարության պատշաճ նյութական հուշարձանների ու­ ղերի բռնկում, մոլորակների
մակարդակով անցկացնելու սումնասիրությանը; շքերթ, գիսավորների անցում
համար Բյուրականի ա ստ ղա ­ և այլն) հիշատակմանը, որոնց
դիտա րա նը նա խա ձեռնել է մի Համաշխարհային մշակու­ միջոցով հնարավոր է դառնում
շա րք միջացառումներ ­2 0 1 2 թային արժեքների մեջ վերջին պատմական իրադարձություն­
2013 թթ.; Աստղադիտարանի ժամանակներում հատկապես ների ճշգրիտ տարեգրությունը
նախաձեռնությամբ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն մեծ ուշադրություն է դարձվում և այլն; Պ ատահական չէ, որ վեր­
2 0 1 2 թ. նշանավոր անձանց պատմաաստղագիտական ջերս ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ում ստեղծվեց
տարեդարձների հիշատակման ա ր ժ ե ք ն ե ր ի ն , այն է՝ ժա յռա ­ «Աստղագիտությունը և համաշ­
ցանկում ընդգրկել է նաև Անա­ խարհային ժառանգությունը»
նիա Շիրակացու 1400-ամա (^ՏէՐՕՐՕտ7 յոՃ ^օր1Ճ հ 6 ոէ8 ց6 )
կը (Հայաստանից ներկայաց­ ծրագիրը; Բացի այդ, Միջազ­
ված հայտերից հավանության գային ա ստ ղա գիտ ա կա ն միու­
են արժանացել նաև Մեսրոպ թյան (ՄԱՄ) «Աստղագիտության
Մաշտոցի ծննդյան1650-ամյա- պատմություն» հանձնաժողո­
կը և Սայաթ-Նովայի ծննդյան վի շրջանակներում գործում է
300-ամյակը); Հարկ է նշել, որ ՀՀ «Աստղագիտությունը և համաշ­
կառավարությունը ևս արդեն հա­ խարհային ժառանգությունը»
վանություն է տվել 2012-2013 թթ. ա շխա տ ա նքա յին խումբը; Ակ­
նույնպես Բյուրականի ա ստ ղա ­ տ իվ գործունեություն է ծավալել
դիտարանի նախաձեռնությամբ «Աստղագիտությունը մշակույթի
ՀՀ մշակույթի և ՀՀ կրթության և մեջ» եվրոպական ընկերությունը
գիտության նախարարություն­ (ՏԸ^Շ), որն ամենամյա պ ա տ ­
ների և ՀՀ ԳԱԱ հա մա տ եղ ա ռա ­ մաաստղագիտական գիտաժո
ջարկին; Անանիա Շիրակացու ղովներ է անցկացնում ա շխ ա ր
1400-ամյակի տոնակատարու­
թյան միջոցառումների ցանկում
կարևորագույնը կլինի 2 0 1 2 թ.
աշնանը Բյուրականի ա ստ ղա ­
դիտարանում նախատեսվող

Ա ° 3 . 2011 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ | 37

ԱնՎԱՆՒ ՀԱՅԵՐ ԻԴեՊ...

հի տարբեր երկրներում; 2007 թ, պատմաբանների, հնագետնե­ ԿՈԼԱՑԴԵՐՒ ՎՐԱ
սկսվեց նաև կրկին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի րի, բանասերների և այլոց մաս­
և Եվրամիության կոդմից հո– նակցությամբ կայացավ սեմի­ ԶՈՒԳԱՀԵՌ
վանավորվոդ այսպես կոչված նար, որտեդ լսվեցին մի շարք
«Աստդային լույս» (ՏէՁՐ11ցհէ) նա ­ զեկուցումներ՝ Անանիա Շիրակա- Ա նդրոնային մեծ կոլայդերի
խաձեռնությունը, որի խնդիրնե­ ցու և ընդհանրապես Հա յա ստ ա ­ (ԱՄԿ) վրա ա շխ ա տ ոդ ֆիզիկոս­
րից մեկն Է աստդագիտական նի պատմաաստդագիտական ները հույս ունեն, որ 2 0 1 1 թ. ստ ա ­
վայրերի պահպանումը; Ինչպես ժառանգության հարցերի շուրջ; նալու են «զուգահեռ աշխա րհնե­
հայտնի Է, այս հարցերին անմի­ Սեմինարին ներկա Էին Բյուրա­ րի» և «լրացուցիչ չափումների»
ջականորեն առնչվում Է նաև մի­ կանի աստդադիտարանի, ՀՀ գոյության առաջին ա պ ա ց ո ^
ջազգային ԻԿՈՄՈՍ կազմակեր­ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի, ները, որոնց մասին երկար ժա ­
պությունը; ԵՊՀ մասնագետները, Լեյդենի մանակ հիշատակել են միայն
համալսարանի դոկտոր Հրաչ ֆանտաստ գրոդները; Գիտնա­
Հայաստանը հա մա շխ ա ր­ Մարտիրոսյանը, մեծ թվով ուսա- կաններն ավելի հա ճա խ են խո­
հային գիտ ությա ն Ա մշակույ­ նոդներ, գիտական լրագրոդներ; սում «նոր ֆիզիկայի սկզբնավոր­
թի օրրա ններից մեկն Է, և Հին Քանի որ Անանիա Շիրակացու ման մասին», որը կարոդ Է լիովին
Հայաստանում աստդագիտո^ 1400-ամյակը լավ ա ռիթ Է համա­ փոխել ժամանակակից պատկե­
թյունը նույնպես տ արա ծվա ծ և կարգված ուսումնասիրություն­ րացումները՝ Տիեզերքի և դրա
զա րգա ցա ծ Է եդել; Բավական Է ներ կատարելու հայ հնագույն կառուցվածքի սկզբունքների մա­
հիշատակել հայոց տոմարն ու աստդագիտության և աստդա- սին;
օրացույցը, ժայռապատկերներն գիտության պատմության ուդ
ու Զորաց քա րերը (Քարահունջը), դությամբ, սեմինարի ժամանակ «Զուգահեռ տիեզերքներ,
Անանիա Շիրակացուն և հայե­ լուրջ ուշադրություն դարձվեց նյութի անհայտ ձևեր, լրացուցիչ
րեն լեզվով միջնադարյան ա ստ ­ այնպիսի հարցերին, ինչպիսիք չափումներ® Սրանք ոչ թե անհե­
դագիտական քարտեզները; Կա են ժայռապատկերների ուսում­ թեթություններ են՝ քա դվ ա ծ ֆան­
վարկած, ըստ որի համաստեդո^ նասիրությունը, հայ հնագույն տաստիկայի Էժանագին նմուշ֊
թյունների անվանումներն ա ռա ­ օրացույցը և տոմարը, հնագույն ներից, այլ շա տ առարկայական
ջին ա նգա մ ստեդծվել են Հայաս­ աստդադիտարանները, աստ­
տանում; Նշենք, որ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի դագիտական եզրաբանությունը,
համապատասխան ծրագրից հայ միջնադարյան ա ստ դա գխ
արդեն հետաքրքրվել են Հայաս­ տությունը, Մխիթար Սեբաստա-
տանի պատմաաստդագիտա- ցու և այլոց աստդային ք ա ր ­
կան արժեքներով, և Բյուրականի տեզները և այլն; Զեկուցումներ
աստդադիտարանն արտահայ­ ներկայացնոդների թվում Էին
տել Է իր պ ա տ րա ստ ա կա մութիւ­ Գրիգոր Բրուտյանը, Նորա Երզն-
նը՝ վերոհիշյալ ուսումնասիրու­ կյանը, Կարեն Թոխատյանը,
թյունները կատարելու գործում; Հայկ Հարությունյանը, Լուսինե
Համաձայն ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ից ստ ա ց­ Մարգարյանը, Հրաչ Մարտիրո­
ված պատասխանի՝ Բյուրականի սյանը, Արեգ Միքայելյանը, Լիլիթ
աստդադիտարանը ճանաչվել Է Նազարյանը և Գոհար Վարդո^
որպես Հայաստանում պատմա- մյանը;
աստդագիտական արժեքների
ուսումնասիրության և այդ բնա­
գավառին առնչվոդ հարցերի
հետ կապված պատասխանա­
տու կազմակերպություն;

Նշենք նաև, որ 2012 թ. մի­
ջազգային գիտ աժոդովին և այլ
միջոցառումներին պատշաճ
կերպով նախապատրաստվե­
լու ն պ ա տ ա կ ո վ 2 0 1 1 թ. հուլիսի
13-14-ին Բյուրականի աստդա-
դիտարանում աստդագետների,

38 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ Ա°3 . 2011

ֆիզիկական տեսություններ, իրադարձությունը, որը գիտու­ Այդ երկմասնիկանի կո­
որոնք գիտնականները փոր­ թյան մեջ հայտնի Է Մեծ պայթյուն ռելյացիաները հայտնաբեր­
ձում են հաստա տել ԱՄԿ-ի և այլ անվամբ, և որից, համաձայն վել են կոլայդերի չորս գլխա ­
փորձերի օգնությա մբդ ասվում վարկածներից մեկի, առաջացել վոր դետեկտորների՝ Օ^Տ
Է 2010 թ. հոկտեմբերին ներ­ դետեկտորի օգնությամբ; Ավելի
կայացված Միջուկային հետ ա ­ Է տիեզ երքը; ուշ գիտնականներն առաջ են
զոտությունների եվրոպական Հոկտեմբերի կեսերին՝ նա ­ քաշել այդ երևույթը բացա տ րոդ
կենտրոնի հաղորդագրությու­ մի քա նի վարկած; Ըստ դրանցից
նում; Թեև Տիեզերքը ուսումնա­ խատեսվածից կես ամիս շուտ, մեկի՝ մասնիկների վարքագիծը
սիրվում Է հարյուրամյակներ շա ­ գիտնականներին հաջոդվել Է բացատրվում Է պրոտոնների ոչ
րունակ, այսօր հետազոտված Է հզորացնել արագացուցչի լուսա­ կենտրոնական բախման ժամա­
դրա միայն 4 %-ը; Մնացած մա­ վորությունը մինչև 10.32 մասնիկ՝ նակ առաջացոդ պտույտով;
սը, գիտնականների կարծիքով, վայրկյանում 1 սմ2 համար; Դա
բադկացած Է մութ նյութից և մութ հնարավորություն Է տալիս ավե­ * հէէբ;//ո6ատա.օօտ.
Էներգիայից, որոնք անտեսանելի լի ա րա գ ստանալ նոր գիտ ա կա ն
են, ուստի տվյալ պահին ենթա­ տվյալններ։
կա չեն ուսումնասիրության;
Սեպտեմբերի 21-ին
Ֆիզիկոսների կարծիքով զու­ առաջին անգամ գիտնա­
գա հեռ տիեզերքները կարոդ են կանները հայտնաբերել
թա քնվա ծ լինել այն չափումնե­ Էին սկզբունքորեն նոր
րում, ուր լույս չի թափանցում. երևույթ, որը չԷր կա նխ ա ­
այդ պատ ճա ռով դրանք գրեթե գուշակվել արդի տեսու­
անհնար Է ուսումնասիրել; թյան կոդմից. պրոտոն­
ների բախման ժամանակ
ԱՄԿ-ն ստեդծվել Է Շվեյցա- ծնվոդ հարյուրավոր մաս­
րիայի և Ֆրանսիայի սահմանին նիկների թվում հայտնա­
ՄՀԵԿ-ի կոդմից ավելի քա ն 70 բերվել են զույգեր, որոնք
երկրների ֆիզիկոսների մաս­ անհայտ պատճառով
նակցությամբ, և մեկամյա ընդ­ կա պ վա ծ չեն միմյանց;
հատումից հետո վերա գործա ^
վել Է 2009 թ. նոյեմբերին;

ԱՄԿ տ արրական մասնիկնե­
րի ամենամեծ արագացուցիչն Է;
Դրա 27 կմ երկարություն ունեցոդ
օդակում բախվում են գրեթե լույ­
սի արագությամբ շա րժվոդ պրո­
տոնների փնջեր;

Այդ բախումների արդյունքնե­
րի հետազոտությունների հիման
վրա գիտնականները հույս ունեն
ստանալ նոր տվյալներ նյութի
կառուցվածքի մասին, ինչպես
նաև վերարտադրել 13 միլիարդ
տարի առաջ տեդի ունեցած

Ա ° 3 . 2011 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ | 39

ԵՎՐՈՊԱԿԱՆ ԱՐԵԳ ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆ
ԱՍՏՂԱԳԻՏՈՒ­
ԹՅԱՆ
ԱՌԱՋԱՏԱՐ
ԴԻՐՔԸ

՜ Ա ստդագիտությունը թանկ համատեդ աստդադիտարան Իտալիա, Հոլանդիա, Մեծ Բրի֊
գիտություն Էդ ինչպես նշել Է ստեդծելու նախաձեռնությամբ; տանիա, Շվեդիա, Շվեյցարիա,
Անրի Պուանկարեն, կա ռա վա ­ Եվրոպայի անբարենպաստ եդա- Չեխիա, Պորտուգալիա, Ֆինլան­
րությունները պ ետ ք Է դա հաս֊ նակային (հետևաբար՝ դիտ ո դիա և Ֆրանսիա; Այս կա զմա ­
կանան և մի փոքր ռոմանտիկ դական) պայմաններից ելնե­ կերպության վարչական կենտ­
գտնվեն, որ այն ֆինանսավորեն լով՝ որոշում կայացվեց միացյալ րոնը գտնվում Է Գերմանիայում՝
առանձին երկրներում պատշաճ աստդադիտարան կառուցել Մյունխենից ոչ հեռու՝ գիտ ա կա ն
մակարդակով զարգացնելու հա­ հարավային կիսագնդում, և որ­ հաստատություններով հայտ­
մար; պես այդպիսի վայր՝ ընտրվեցին նի Գարխինգ քադաքում, իսկ
Չիլիի բարձրադիր և չորային աստդադիտակները՝ Չիլիում;
Սակայն XX դարի կեսերից կլիմայով ա ռա նձնա ցոդ հյուսի­ Առաջին (այն ժա մա նա կվա հա ­
արդեն պ ա րզ դարձավ, որ նույ­ սային լեռները; 1962-ին պ ա շտ ո­ մար) խոշոր գործիքներն Էին
նիսկ ա մենազա րգա ցա ծ երկր֊ նապես ստեդծվեց Եվրոպական 1960-70-ականներին կառուցված
ների համար բարձր մակարդա­ հարավային աստդադիտարանը
կի աստդագիտություն միայնակ (ԸսրօթՏՅո Տօսէհտտ Օետտ^Յէօ^–
զարգացնելն անհնար Է; Բանն ԸՏՕ), որը ներկայումս արդեն
այն Է, որ ա ռա ջա տ ա ր հետ ա զո­ միավորում Է եվրոպական 14
տություններ կատարելու համար պետություն՝ Ավստրիա, Բելգիա,
անհրաժեշտ են գերժամանա- Գերմանիա, Դանիա, Իսպանիա,
կակից գործիքներ (միլիոնավոր
դոլարների հասնոդ ա ստ դա դխ
տակներ, ձևափոխիչներ, ընդու­
նիչներ, համակարգիչներ), իսկ
աստդագետների հանրությունն
այնքան սա կա վա թիվ Է, որ նրանց
համար հատկացվոդ ֆինան­
սավորումը չի կարոդ բավարա-
րել նման խնդիրների լուծմանը;
Ամբոդջ աշխարհում թերևս մի­
այն ԱՄՆ-ը չունի այս խնդիրը; Եվ­
րոպացիները դեռևս 1950-ական
թվականներին հասկացան միա­
վորման անհրաժեշտությունը և
առավելությունները և նույնիսկ
Եվրամիության գադափարից
շատ ավելի վադ միավորվեցին

40 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ Ա°3. 2011

ԱՍՏՂԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

3.5-մետրանոց հայելու տ րա մա գ­ ևՁրց© ա 1ւտ6 է6 Ր^ՐՐՁ7 ), որը նույն­ երկիր ներդնում Է իր ա ստ դա ­
ծով երկու աստդադիտակները, պես նմանակը չունի աշխարհում;
իսկ շուտով՝ 1990-ականներին, Վերջապես, արդեն հաստատվել գիտական համայնքին և հետև­
Պարանալ լեռան վրա տ եդա դ^ Է 42-մետրանոց աստդադիտակ՝
ված 8 մ հայելով 4 աստդադի­ Ը-ԸԼ1, կառուցելու Եվրոպական աբար կառուցվոդ սարքերից
տակները; Այս համակարգը, հսկա նա խ ա գիծը (Ըսաթ6 ՁՈ ԸՃ-
որը կարոդ Է նաև գործել որպես էՐ6տ617ԼՁՐց6 16|6ՏՇօթ6 – Ը-ԸԼ1), օգտվելուն համապատասխան;
օպտիկական ինտերֆերոմետր, որի արժեքը կկազմի 1 միլիարդ
ներկայումս աշխարհում խոշա- 350 միլիոն եվրո; Հասկանալի Է, Եթե, օրինակ, Հայաստանը նույն­
րագույնն Է օպտիկական աստ- որ ներդրումները գալիս են ԸՏՕ-
դագիտության մեջ; Ատակամա ի անդամ յուրաքանչյուր երկրից, պես ցանկություն հայտներ միա­
բարձրադիր անապա տում ԸՏՕ- և որևԷ առանձին պետություն
ն կառուցում Է և շուտով ավար­ միայնակ այդպիսի նախագիծ նալ ԸՏՕ-ին, ա պ ա վճարելով մի
տին կհասցնի միլիմետրային չԷր ձեռնարկի; Այս առումով ու­
ալիքների տիրույթում ա շխ ա տ ոդ շա գրա վ Է ԸՏՕ-ի ներդրումա- փոքր մաս, կարոդ Էր օգտ վել մի­
յին քադաքականությունը. ամեն
համակարգը (^էՁՕՁտՁ լիարդանոց սարքի հնարավորու­

թյուններից; Ռուսաստանն այժմ

քննարկում Է ԸՏՕ-ին միանալու

հարցը, և ամեն ինչ կա խ վա ծ Է

պետական մարմինների պատ-

րաստակամությունից;

Եվրոպական միացյալ աստ-

դադիտարանի օրինակով

Ա2 3 . 201 1 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ | 41 |

ԱՍՏՂԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

ստեդծվեց նաև Եվրոպական րոններ), այն ունի շուրջ 2000 կան դիտակների համագործակ­
տիեզերական գործակալությու­ աշխատակից և մոտ 4 միլիարդ ցության շրջանակներում ստեղծ­
նը (Ըսրօթ63ո ՏթՅՇ6 ^ց6 ոշ7 – ԸՏ^); եվրո տարեկան բյուջե; Փաս­ վել Է ՕՐ11ՇՕ1Տ1 կոնսորցիումը,
Կար ժամանակ, երբ տիեզերա ­ տորեն, վերջին ժամանակների իսկ ռադիոաստդագիտության
կան նա խ ա գծեր Էին իրա կա նա ց­ բոլոր եվրոպական տիեզերա­ ոլորտում՝ ^Ձճւօո6է ցանցը; Այս
նում միայն ԱՄՆ-ն ու Խորհրդային կան ծրագրերը, այդ թվում նաև նախագծերը նույնպես ուժերի և
Միությունը; Բայց 1975 թ. եվրո­ աստդագիտական արբանյակա- հնարավորությունների միավոր­
պական մի շա րք պետություն­ յին դիտակների արձակումը և ման և առավել արդյունավետ
ներ միավորվեցին և ստեդծեցին աստդագիտական ուսումնասի­ օգտ ա գործմա ն նպ ա տ ա կ ունեն
մի կազմակերպություն, որն ա ր­ րություններն իրականացվել են և դրա փայլուն օրինակներն են;
դեն ընդունակ Էր մրցակցել այդ հենց ԸՏ^-ի կոդմից;
երկու գերտերությունների հետ; 1990-ին ստեդծվեց նաև Եվ­
Ներկայումս այդ երկրների թիվը Հարկ Է նշել, որ այս ամե­ րոպական աստդագիտական
հասնում Է 19-ի՝ Ավստրիա, Բել­ նի շնորհիվ զարգա ցա վ բազ- ընկերությունը (ԵԱԸ, Ըսրօթ63ո
գիա, Գերմանիա, Դանիա, Ի ռ մալիքային աստդագիտությո^ ^տէրօոօտւշՁ1 Տօօւ6է7 – Ը^Տ), որն
լանդիա, Իսպանիա, Իտալիա, նը (գամմայից մինչև ռադիո) և աստդագիտության ոլորտում մի­
Հոլանդիա, Հունաստան, Լյուք֊ վիրտուալ աստդագիտությունը ավորում Է ոդջ Եվրոպան; ճիշտ
սեմբուրգ, Մեծ Բրիտանիա, Ն որ (տե՜ս «Գիտության աշխարհում», Է՝ նրա կազմում պաշտ ոնապես
վեգիա, Շվեդիա, Շվեյցարիա, 2011թ., թիվ 2, Էջ 30-32); Եվրո­ ընդգրկված են 24 երկրների
Ռումինիա, Չեխիա, Պորտուգա- պացիները ստեդծեցին նաև հա- աստդա գիտ ա կա ն ընկերություն­
լիա, Ֆինլանդիա և Ֆրանսիա; մաեվրոպական վիրտուալ աստ- ներ, սակայն անդամների թվում
ԸՏ^-ի վարչական կենտրոնը դա դիտ ա րա ն (Ըսրօ^Օ), որի են աստդա գետներ բոլոր եվրո­
Փարիզում Է (ինչպես նաև կան մի կենտրոնը նույնպես Գարխին- պական և մի շա րք այլ երկրնե֊
քա նի այլ հետ ա զոտ ա կա ն կենտ­ գում Է, և այն, ըստ Էության, րից; Ներկայումս ԵԱԸ կազմում
ԸՏՕ-ի մի բաժինն Է; Օպտիկա­ են հետևյալ երկրների աստղա-

42 | Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ Աշ3. 2011

ԱՍՏՂԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

գիտական ընկերությունները՝ կան համագումարներ (յօտէ Ը ս վերաբերոդ 9 զիտաժոդովից
Ավստրիա, Բուլդարիա, Գերմա­ Րօթ63ո Յոճ ^3է1օո31 ^ՏէՐօոօտ1Շ31 և 10 հատուկ նստաշրջանից;
նիա, էստոնիա, Թուրքիա, Իս­ 1^ 6 6 էւոց – յ ը ^ 1^); Լսվեցին նաև մի շա րք պլենար
պանիա, Իտալիա, Խորվաթիա, զեկուցումներ, տեդի ունեցան
Հայաստան, Հոլանդիա, Հու­ 2 0 0 7 թ. առաջին և առայժմ ԵԱԸ և Եվրասիական ա ստ դա ­
նաստան, Լատվիա, Լեհաս­ միակ ա նգա մ յ ը ^ 1^ անցկա ց­ գիտ ա կա ն ընկերության (ԵԱԱԸ)
տան, Լիտվա, Մեծ Բրիտանիա, վեց Հայաստանում, և պետք Է համագումարները, ԵԱԸ խորհր­
Շվեյցարիա, Ռումինիա, Ռուսաս­ ասել, որ դա երբևԷ Հա յա ստ ա ­ դի նիստեր և մի շարք այլ վար­
տան, Սերբիա, Սլովակիա, Չե­ նում անցկացված ամենախոշոր չական հանդիպումներ; Այս
խիա, Պորտուգալիա, Ուկրաինա գիտ ա կա ն միջոցառումն Էր; Եվ­ միջոցառումներից շատերն անց­
և Ֆրանսիա; Հա տ կա նշա կա ն Է, րոպական համագումարներ են կացվում են զուգահեռաբար, և
որ այստեդ բացակայում են Հյու­ անցկացվել նաև Ավստրիայում, յուրաքանչյուր աստդա գետ մաս­
սիսային Եվրոպայի երկրները. Գերմանիայում, Իսպանիայում, նակցության համար ընտրում Է
ունենալով բարձր ֆինանսավոր Իտալիայում, Լեհաստանում, Հու­ իրեն հետաքրքրոդ առավել կա­
վոդ գիտական համակարգեր՝ նաստանում, Հունգարիայում, րևորները;
նրանք, այնուամենայնիվ, չունեն Մեծ Բրիտանիայում, Պորտուգա-
բավականաչափ կազմակերպ­ լիայում, Ռուսաստանում, Չեխիա- Համագումարի ընթացքում
ված աստդագիտական հա­ յում և Ֆրանսիայում; տեդի ունեցավ հանդիպում Եվ­
մայնքներ; րոպական հարավային աստ-
Վերջերս՝ 2011 թ. հուլիսի դադիտարանի գլխավոր տնօ­
Փոխարենն ա կտ իվ են Արևե­ 4-8-ը Ռուսաստանի մշակութային րեն պրոֆ. Թիմ դե Զեուի հետ
լյան Եվրոպայի մի շա րք երկրներ; մայրաքադաք Սանկտ Պետեր և քննարկվեցին եվրոպական
ԵԱԸ առաջին (հիմնադիր) հա մա ­ բուրզում կա յացավ այս տարվա աստդազիտության ապագա
գումարը տեդի ունեցավ 1990 թ. եվրոպական աստդագիտական հարցերը; Հանձնվեցին եվրո­
Լիեժում (Բելգիա), իսկ սկսած համագումարը, որտեդ տեդի ու­ պական աստդազիտության տ ա ­
վեցերորդից՝ այդ համագումար նեցան ինչպես մի շա րք գիտ ա ­ րեկան մրցանակները; Արդեն
ները սկսեցին անցկացնել որևԷ կան հանդիպումներ, այնպես հայտնի Է, որ 2012 թ. եվրոպա­
եվրոպական աստդագիտական Էլ քննարկվեցին եվրոպական կան համագումարը կկայանա
ընկերության հետ համատեդ և աստդազիտության կարևորա­ Հռոմում (Իտալիա), իսկ 2013 թ.՝
կոչվեցին Հա մա տ եդ եվրոպա­ գույն հարցերը; Գիտական ծրա­ Մեծ Բրիտանիայում;
կան և ազգային աստդագիտա­ գիրը բա դկացած Էր ա ստ դա գխ
տության զանազան ոլորտներին

Ա2 3 . 201 1 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ | 43

ՔԻՄԻԱ­ ԿԱՐԻՆԵ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ
ԹԵՐԱՊԻԱՆ ԵՎ
ԸՆՏՐՈՂԱԿԱՆ Քիմիական գիտությունների թեկնածու,
ԹՈՒՆԱՎՈ­ ԵՊԲՀ ֆարմացիայի ամբիոնի դոցենտ
ՐՈՒՄԸ

Ք իմիաթերապիայի դեպքում կառույցի օգտ ա կա ր և հայտվեց, որ խինինով բուժվոդ
ծնունդը վտանգավոր տեսակները տար­ հիվանդների օրգանիզմում մա­
բեր համակարգեր են (մի կոդ­ լարիային պլազմոիդը վտ ա նգ­
՝0 իմիա թերա պ իա տերմի­ մից՝ հիվանդի օրգանիզմը, իսկ վում Է, և ավելին՝ 2 օր հետո
նը առաջադրվել Է Պաուլ էրլի֊ մյուս կոդմից՝ մակաբույծը); Դա հիվանդի արյան մեջ ոչ մի մա կա ­
խի կոդմից; Այն այնպիսի ^ բարենպաստ փ ա ստ Է, որը մաս­ բույծ հնարավոր չԷ հայտնաբե­
դերի կիրառման բնա գա վա ռ Է, նավոր դեպքերում հնարավո­ րել; Այդ փորձերի արդյունքները
որոնք վնասում են մակաբույծին՝ րություն Է տալիս ուսումնասի­ հնարավորություն տվեցին գոնե
զերծ մնալով մարդու օրգանիզ­ րել մակաբույծին և նույնիսկ այն պնդելու, որ մալարիայի բուժումը
մից; Քիմիաթերապիայի Էությու֊ աճեցնել օրգանիզմից դուրս; պայմանավորված Է նրանով, որ
նը դեդանյութի ներարկմամբ Ահա թե ինչու քիմիաթերապի- խինինը պարազիտին վտանգում
տ ա րբերա կված այն արդյունքն այի բնագավառում հիմնական Է առավել, քա ն «տիրոջը»; Այդ
Է, որ մակաբույծի հետ պ ա յքա ­ սկզբունքները ձևավորվել են արդյունքները մեծ պատմական
րի գործընթացում ապահովում առավել վադ, քա ն ֆարմակոդի­ նշանակություն ունեցան, քանի
Է որոշ առավելություններ օրգա ­ նամիկայի բնագավառում; Մինչ որ մինչ այդ ոչ ոք չԷր ենթադրել,
նիզմի անվտանգության առու­ էրլիխի հայտնագործությունը որ դեդը կարոդ Է ազդել ընտրո-
մով; Այդ պայքարում հիմնական հայտնի Էին ընդամենը սա կա ­ դական սկզբունքով;
դերը խադում են արյան սպի­ վաթիվ թերապևտիկ միջոցներ,
տակ գնդիկները և օրգանիզմի ինչպիսիք Էին խինինի կեդևը՝ Մալարիայի հարուցիչը հայտ­
այլ բնական պ ա շտ պ ա նոդա կա ն մալարիայի, իպեկակուանը՝ամե- նաբերվել Էր Լավերանի կոդմից
ուժեր, թեպետ արդյունավետ ոբային դիզենտերիայի համար, 1880 թ., և Ռոմանովսկին հա վա ­
դեդերը կարոդ են տեդաշարժել սնդիկը՝ սիֆիլիսի բուժման ն պ ա ­ տ ա ցա ծ Էր, որ ժամանակի ըն­
հավասարակշռությունը հօգուտ տակով և որոշ հակաճիճվա­ թացքում կգտնվեն յուրահատուկ
հիվանդի; յին միջոցներ՝ հայտնաբերված ա զդոդ դեդեր նաև այլ հիվան­
Ֆրանչեսկո Ռեդի կոդմից; 1891 դությունների դեմ, որոնք ա ռա ­
Քիմիաթերապիան ընտրոդա- թ. Պետերբուրգում Դ. Լ. Ռոմա- վելագույն չափով կվտանգեն
կան թունավորման սկզբունքնե­ նովսկու կոդմից կատարվեց հան-
րի կիրառման բնագավառներից ճա րեդ մի հայտնագործություն.
առաջինն Էր, երբ ազդեցության պատրաստուկների մանրադի­
մեխանիզմը ուսումնասիրվեց ֆի֊ տակային հետազոտությունների
զիկայում ընդունված օրենքնե­ ընթացքում, երբ ներկման նպ ա ­
րով; Այդ հետազոտությունների տ ակով կիրառվեցին Էոզինը և
զարգացմանը խիստ նպաստեց մեթիլենային կապույտը, բացա-
այն հանգամանքը, որ տվյալ

44 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ Ատ3. 2011

ԲԺՇԿՈՒԹՅՈՒՆ

մակաբույծին և նվազագույնը՝ որ իմունաթերապիան ա մրա պ ն­ ի հայտ եկան հիստալոգիական
մարդուն; Այդ գա դափ ա րները դում Է օրգանիզմի պաշտպա- (հյուսվածքաբանական) ներկմա­
այնքան քիչ Էին հա մա պ ա տ ա ս­ նոդական ուժերը, իսկ քիմիա ­ նը վերաբերոդ նրա հանճարեդ
խանում տվյալ ժամանակա­ թերապիան մեթոդ Է, որով դեդն աշխատանքները (էրլիխի կոդ­
շրջանում գիտության զա րգա ց­ անմիջապես ազդում Է մանրերի մից առաջադրված արյան սպի­
ման մակարդակին, որ դրա նք վրա, և խնդիրը վերջինիս նկա տ ­ տակ գնդիկների տարբերակված
չվերամշակվեցին և նոր զարգա­ մամբ առավել մեծ խնամակցո^ գունավորման մեթոդը կիրառ­
ցում չստացան այնքան ժա մա ­ թյուն ցուցաբերոդ միացություն վում Է մինչ օրս); Նոր ներկա-
նակ, մինչև նույն մտահդացումը գտնելն Է; Աշխատանքների ճնշոդ նյութերի կիրառմամբ կատար-
կրկնվեց էրլիխի նոր հայտնա­ մեծամասնությունը վերաբերում վոդ աշխատանքները բերեցին
գործություններով; Էր հյուսվածքների ընտրոդական նոր բացահայտումների; Էրլիխը
խնամակցության ուսումնասի­ առաջարկեց հյուսվածքները
էրլիխի ա վա նդը քիմիա– րությանը տարբեր քիմիական դասակարգել ըստ ներկանյո^
թ ե րա պ իա յում միացությունների նկատմամբ; թերը վերականգնելու իրենց ըն­
Նախ նա հետազոտեց կապարի, դունակության՝ այդ նպ ա տ ա կով
էրլիխի ինտենսիվ աշխա­ այնուհետև ներկանյութերի բաշ­ կիրառելով մեթիլենային կապույ­
տանքները քիմիաթերապիայի խումը կաթնասունների տարբեր տը, ինդոֆենոլը, ալիզարինային
բնագավառում սկսվեցին 1899 հյուսվածքներում; Որպես այդ կապույտը; Դրանից անմիջապես
թվականից; Այդ տարիներին նա հետազոտությունների արդյունք՝ հետո էրլիխի ուշադրությունը
տնօրինում Էր Ֆրանկֆուրտի գրավեց հակամարմնի անսո­
փորձարարական թերապիայի վոր բարձր ընտրոդականությո^
ինստիտուտը; Լինելով լավա- նը համապատասխան հակածնի
տեդյակ այն պարզագույն նյու­ նկատմամբ, և հատկապես այդ
թերի սինթեզման հնարավորու­ ժա մա նա կ Էր, որ նա վերամշա­
թյուններին (ցավազրկոդ, ջերմ կեց իր իմունալոգիական (անըն-
իջեցնոդ, անզգայացնոդ), որոնք կալունաբանություն) մեթոդների
տարբեր կերպ են ազդում մար­ մեծամասնությունը, որոնք մինչև
դու օրգա նիզմի տարբեր բջիջ­ մեր օրերը պահպա նել են իրենց
ների վրա, նա տրամաբանական նշանակությունը;
համարեց նաև այնպիսի ցած-
րամոլեկուլային միացություննե­ Հակածինը օտարածին սպի­
րի սինթեզը, որոնք կունենան տակուց Է (հիմնականում ման-
տարբեր ընտրոդականություն րԷային բնույթի), որն ունի մեկը
մարդու և մակաբույծի բջիջների մյուսից տարբերվոդ կպչուն և
նկատմամբ; էրլիխը կարծում Էր, տոքսոֆիլ (թունավորոդ) խմբեր
կամ տիրույթներ; Երբ հա կա ­
ծինը անցնում Է կաթնասունի
օրգանիզմ, որոշակի բջիջներ

Նկ.1 Ւմունոլոգիական գործընթացի էրլիխյան բացատրությունը, որում տե­
սանելի էէրլիխի «կողմնային շղթաների» տեսության արտացոլումը :

ԱՏ3. 2011 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ | 45

ԲԺՇԿՈՒԹՅՈՒՆ

սկսում են առավել արդյունավետ Այսպիսի միացման արդյուն­ լեկուլային դեդանյութերը համե­
արտադրել սպիտակուցին կոմպ- քում տոքսոֆիլ խումբը մոտենում
լիմենտար (լրացչական) մոլե­ Է բջջին և կարոդ Է թունավորել մա տ ա բա ր փոքր թիվ են կա զ­
կուլներ՝ հակամարմիններ; Վեր­ այն; էրլիխը կարծում Էր, որ ռե­
ջիններս, անցնելով արյան մեջ, ցեպտորների բնականոն գոր մում; Իհարկե, 1400 գ/մոլային
ցուցաբերում են յուրահատուկ ծոդությունը սնուցոդ նյութերի
խնամակցություն տվյալ հակած- մոլեկուլների ամրագրման գոր­ զանգվածը անսովոր բարձր ար­
նի նկա տ մա մբ (և ոչ ուրիշների), ծընթացն Է;
միանում են նրան և ա ռա ջա ց­ ժեք Է, թեպետև գամա-գլոբուլին
նում անվտա նգ արգասիքներ; Իր յուրահատկությամբ տար-
բերակվոդ էրլիխի տեսակետը, սպիտակուց հակամարմինն ունի
Ըստ էրլիխի՝ կաթնասուննե­ որը վերաբերում Է դեդանյութերի
րի բջիջներն ունեն «կոդմնային մեջ առկա քիմիական ակտիվ 200.000 գ/մոլ զանգված;
շդթաներ», որում առկա ընկա­ խմբերի և դրանց յուրահատուկ
լիչները, որոնք հապտոֆորնե- քիմիապես ակտիվ ռեցեպտոր­ 1902 թ. Լավերանը և Մենի֊
րին կոմպլիմենտար խմբեր կամ ների գոյությանը, նշանակալի
հատվածներ են, ամրագրում են քայլ Էր կենսաբանական գիտու­ լը, տրիպանոսոմով վարակված
դրանց՝ որպես իրենց տեսակին թյունների զա րգացման գործում;
նման թիրախ; Իսկ այն թեզը, համաձայն որի՝ մկներին ներարկելով մկնդեդ
առավել արդյունավետ դեդ կա­
Իմունոլոգիական հիպոթե­ րոդ Է համարվել ցածր մոլային (արսենի պատրաստուկ), նկա­
զի հատկապես այդ դրույթները զա նգվա ծով նյութը, վերջնակա­
էրլիխը կիրառեց քիմիաթերա- նա պ ես ստ ա ցա վ իր հիմնա վո տեցին, որ դա, վտանգելով տ րխ
պևտիկ միջոցների ազդեցության րումը;
մեխանիզմի բացատրության հա­ պանոսոմին, միաժամանակ
մար; Ադյուսակում բերված են
ժամանակակից քիմիաթերա- ոչնչացնում Է նաև մկներին; Եր­
Նկ. 2Իմունաթերապիայի սկզբունքների պևտիկ միջոցներ, որոնց մոլային
էրլիխյան բացատրությունը զա նգվա ծը տատանվում Է 170­ կու տարի անց էրլիխը տ ր ի պ ո
1400 գ/մոլի սահմաններում, ընդ
Ենթադրվում Է, որ բջիջնե­ որում, այդ շարքում բարձրամո- նեմային կարմիրի (որը սակայն
րի մետաբոլիկ ռեակցիաներում
գլխավոր դեր խ ա դա ցոդ նյութի արդյունավետ չԷր մարդու հա­
մոլեկուլը պարունակում Է ա լ ^
հիդային խումբ, որը նյութափո­ մար) կիրառմամբ հասավ տրի­
խանակության ընթացքում իրեն
Է միացնում միջանկյալ նյութե­ պանոսոմով վարակված մկների
րը; Նկարի ներքին հատվածը
նկարագրում Է այն իրավիճակը, բուժմանը; Այսպիսով՝ առաջին
երբ մոլեկուլը այդ հատկությունը
կորցնում Է այն պ ատճա ռով, որ քիմիաթերապևտիկ դեդը ս տ ե ^
ալդեհիդային խումբը փոխազ­
դեցության ժամանակ շրջափակ­ վեց ռուս գիտնականի կոդմից;
վում Է ամինախումբ պարունա-
կոդ ենթադրյալ դեդանյութով; 1906 թ. էրլիխի համար
էրլիխի քիմիաթերապևտիկ տե­
սության բացատրությունն ունի Ֆրանկֆուրտում ստեդծվեց
միանգամայն քիմիա կա ն բնու­
թագիր; Ըստ էրլիխի՝ բջիջների (Օտօրց Տթ6 7 6 Ր հտստ) ինստի­
և դեդանյութի միջև, անկասկած,
ընթանում Է քիմիական ռեակ­ տուտ, ինչը նրան հնարավորու­
ցիա;
թյուն տվեց ամբոդջությամբ նվիր­

վելքիմիաթերապիային; Այդնույն

ժա մա նա կ Լիվերպուլում Բրեյնլը

Ք իմիա թ երա պ և տ իկ դեղեր, որոնց բնորոշ է ոչ բ ա ր դ
կա ռուցվա ծք

Ն յութ Ատոմների թիվը Մոլային
մոլեկուլում զա նգվա ծ
սուլֆանիլամիդ
սուլֆադիազին 19 172
պենիցիլին 27 250
տետրացիկլին 41 356
քլորամֆենիկոլ 56 408
ստրեպտոմիցին 32 323
իզոնիազիդ 79 582
օքսին 17 137
օքսիֆենարսին 18 145
խինին 16 199
48 325
քլորխին 48 320
պիրիմետամին 30 249
սուրամին (Բայեր-205) 126 1429

հա մեմա տ ությա ն հա մա ր 24 180
գլյուկոզա 30 000 200 000
գամա-գլոբուլին

46 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ Ատ3. 2011

ԲԺՇԿՈՒԹՅՈՒՆ

և Թոմասը հայտնաբերեցին, որ էրլիխը իր աշխատակից Ս. իր ակտիվությամբ; Մինչ այսօր
արսենի պատրաստուկ հանդխ Խատայի հետ այդ սկզբունքների հիման վրա Էլ
սացոդ ատօքսիլը բարենպաստ քիմիկոսները և կենսաբանները
թերապևտիկ ազդեցություն ունի ված Էր վերջինիս մեծ թունավո­ ստեդծում են քիմիաթերապևտիկ
տրիպանոսոմոզով (քնկոտու­ րությամբ; ինդեքսի բարենպաստ արժե­
թյուն հիվանդությունը, որն ա ռ ա ­ քով դեդեր; Թվարկված հետա­
ջացնում Է մակաբույծը) տառա- Այդ տեսակետը դա րձա վ զոտությունները ոչ միայն բարձր
պոդ հիվանդների համար; էրլիխի կոդմից մտցված «քխ չգնահատվեցին գիտնականնե­
միաթերապևտիկ ինդեքս» (ցու­ րի կոդմից, այլև նա խկին կոդմ
1Տ1հշ ցիչ, ցուցանիշ) հասկացության» նակիցների և երկրպագուների
ստեդծման հիմքը, որը բնու­ շարքում հայտնվեցին նաև շատ
ք1 թագրվեց որպես նվազագույն ընդդիմադիրներ և թշնամիներ;
ակտիվություն ցուցաբերոդ չա- ժամանակակիցներից շատերը,
.0 փաբաժնի հարաբերություն՝ այդ թվում նաև հիմնական ը ն դ
առավելագույն թույլատրելի դիմադրի դերում հանդես եկոդ
Օհ չափաբաժնի համեմատ; Հե­ ազդեցիկ պաթոլոգ ՈՒլենգու֊
Ատօքսիլ տագայում հայտնաբերվեց, որ տը մնացին այն կարծիքին, որ
ավելի հուսալի արդյունքների էրլիխի կոդմից առաջադրված
Դա իր ազդեցությունն ունե­ կարելի Է հասնել, երբ առավելա­ հիպոթեզները չունեն բավարար
ցավ էրլիխի որոշման վրա՝ պար­ գույն թույլատրելի չափաբաժնի փորձնական հիմնավորումներ;
բերական հետազոտությունների փ ոխա րեն կկիրառվի Լ 0 50 (այն ՈՒլենգուտը պնդում Էր, որ ^
նյութն ուդդելու արսեն պարո^ չա փա բա ժինն Է, որը բերում Է դի ազդեցության մեխանիզմը
նակոդ արոմատիկ միացությո^ փորձարկվոդ կենդանիների պայմանավորված Է ոչ թե պ ա ­
ների բուժիչ հատկություններին; 50%-ի ոչնչացում/, իսկ նվա ­ րազիտի հանդեպ ունեցած դրա
Նրան վիճակվեց հայտնաբերել զագույն ակտիվ չափաբաժնի անմիջական ազդեցությամբ, այլ
միայն սալվարսանը, որը կի­ փ ոխա րեն կկիրառվի Շ0 50 (սա տիրոջ օրգանիզմի պ ա շպ ա նո
րառություն գտ ա վ կլինիկայում այն չափաբաժինն Է, որը բուժիչ դական ուժերի խթանմամբ; Նա
1910 թ.՝ ուդիդ հինգ տարի անց Է փորձարկվոդ կենդանիների շարունակում Էր կառչել մա կա ­
այն ժամանակից, երբ Շաուդինը 50 %-ի համար); Հետագայում բույծի նկա տ մա մբ դեդերի միջ­
(Հոֆմանի մասնակցությամբ) այս մեթոդը կատարելագործվեց նորդավորված ազդեցությանը
ապացուցեց, որ սիֆիլիսի հա­ նոր ներառումներով; Առաջնորդ­ վերաբերոդ իր տեսակետնե-
րուցիչը դժգույն տրիպոնեման վելով քիմիաթերապևտիկ ցուցի­ րին, և անհամաձայնություննե­
(1ր6թօո6տ8 թցաճստ) Է; չով՝ հասկանալի Էր դառնում, որ րը զարգանում են մինչև այն
նոր նյութը, երկու ա նգա մ պ ա ­ աստիճան, որ էրլիխի կոդմից
Տարիներ անցէրլիխին վիճակ­ կաս թունավոր լինելով նա խ որ­ ստացված փորձնական տվյալ­
վեց գտնել նաև այս պ ա տ րա ս­ դից, կունենա առավելություն ներն ա նգա մ չեն հաստատվում;
տուկի ճիշտ դեդաբաժինները; վերջինիս նկա տ մա մբ միայն այն Նույնիսկ 1937 թ. գրականության
Առավելագույն պարազիտատ- դեպքում, երբ նվազագույնը եր­ մեջ հանդիպում Էին տվյալներ,
րոպ և նվազագույն օրգանատ- կու ա նգա մ կգերազանցի նրան ըստ որոնց՝ սուլֆանիլամիդա-
րոպ դեդեր գտնելու անհրաժեշ­ յին դեդերի ազդեցությունը,
տությունը դա րձա վ էրլիխի և ամենայն հավանականությամբ,
նրա ոչ մեծ ա շխ ա տ ա նքա յին կո­ բացատրվում Է ֆագոցիտների
լեկտիվի նպ ա տա կը; Սկզբում նա (իմունային համակարգի բջիջ­
կարծում Էր, որ բուժման կարելի ներ) ակտիվության խթանմամբ;
Է հասնել միայն հարվածային
դեդաբաժնով, այնուհետև փորձ­ Ավելին՝ երբ հայտնի դարձավ,
նական արդյունքները բերեցին որ ատօքսիլը և տրիպանոմային
այն համոզման, որ միակ հնա­ կարմիրը բուժում են կենդանի­
րավորությունը կոտորակային ների տրիպանոսոմոզը, բայց տ
դեդաբաժիններով երկարատև 7 ւէրօ չունեն ազդեցություն տ րխ
բուժումն Է, ինչը պ ա յմա նա վոր պանոսոմի (մակաբույծի) վրա,
Ուլենգուտը շտ ա պ եց փաստը
օգտա գործել էրլիխի դեմ, ք ա ­
նի որ փորձերն ատօքսիլի և

Ա ° 3 . 2011 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ | 47

ԲԺՇԿՈՒԹՅՈՒՆ

տրիպանեմային կարմիրի հետ հաշվին իրականանում է քիմխ ՃՇՏՎԵԼ է
համարվում էին գլխավորը նրա ական փոխազդեցությունը ներ­
փորձնական շտեմարանում; Սա­ կի հետ; Ավելի ուշ էրլիխը հայտ­ ՀԱՄԱՇԽԱՀՐԱՅԻՆ
կայն 1909 թ. էրլիխին հաջողվեց նաբերեց տրիպանոսոմի երկու ՋՐՀԵՂԵՂԻ
ցույց տալ, որ եռավալենտ արսե– շտամ, որոնք կայուն են արսենի
նի միացությունները ցուցաբե­ ՍՏՈՒՅԳ
րում են տ րիպա նոցիդ (մանրէա­ տարբեր արոմատիկ միացու­ ՏԱՐԵԹԻՎԸ*
սպան) ազդեցություն (տ 7 ւէՐօ); թյունների նկատմամբ; Այդ երկու
Նա ենթադրեց, որ հնգավալենտ շտամների համար խաչաձև ռե- Այն մոլորակի ամենասար­
արսենի միացությունները նույն­ զիստենտականության (օրգա­
պես կարող են թունավոր լինել նիզմի կայունություն) երևույթը սափելի աղետն էր, որը ոչնչաց­
տրիպանոսոմի համար, եթե հա­ հայտնաբերված չէր; Քանի որ րել էր Երկրի կենդանի բնության
ջողվեր դրանց կենդանի պահել երեք քառորդը; Սակայն մարդը
հա մա պ ա տ ա սխ ա ն հեղուկում տրիպանոսոմը կայուն էր արսե­ չէր տուժել այն պ ա րզ պ ա տ ճա ­
այնքան ժամանակ, քանի դեռ նի անօրգանական միացություն­ ռով, որ այդ ժա մա նա կ Երկրի
դրա նք չեն վերականգնել պ ա տ ­ ների (հ0 ^տ=0 ) նկատմամբ, այն վրա դեռևս մարդ չկար; Աղետը
րաստուկը; Թեպետև էրլիխի հի­ հայտաբերել հնարավոր չեղավ; տեղի է ունեցել շ 0 0 միլիոն տարի
պոթեզը հաստատվեց նրա մա­ առաջ; Ինչպես գրում է «Տթ16ց6 1»
հից 15 տարի անց, սակայն մինչ էրլիխին մնում էր ենթադրել, հանդեսը, գերմանական Թյո^
այդ նրան հաջողվեց ցույց տալ, որ՝ բինգեն քա ղա քի մերձակայքում
որ հնգավալենտ արսենի մի­ հայտնաբերվել են հսկայական
ացությունները տ 7 ւէՐՕ դառնոմ ա) կայունությունը պ ա յմա նա ­ ցունամիի հետքեր; Այդ ցունամին
են ակտիվ, եթե դրա նք ն ա խ ա ­ վորված է բենզոլային օղակում եղել է այնքան կործանարար, որ
պես ձվադրման (ինկուբացիայի) որոշ տեղակալիչների առկայու­ դրա առաջացումը, հավանա­
ենթարկվեն կենդանի հյուսվածք­ թյամբ. բար, հրահրել է ասուպի անկո^
ների (օրինակ՝ լյարդի) ներկա­
յությամբ; էրլիխի հիպոթեզը, հա­ բ) հատկա պես այդ տեղակա- մը;
մաձայն որի՝ դեղի ակտիվության լիչներն են (օր ի ն ա կ ֊ա շ խումբը) Երբ երրորդային ժա մա ­
մեխանիզմի հիմքում ընկած է պայմանավորում մակաբույծի
քիմիական փոխազդեցությու­ օրգանիզմում արսենօրգանա- նակաշրջանը մոտենում էր իր
նը, ստ ա ցա վ լուրջ հիմնավորում, կան միացությունների կուտակ­ ավարտին, այն տարածքում,
երբ լաբորատոր ա շխ ա տ ա նք­ վելու հատկությունը. որտեղ այժմ գտնվում է գերմա-
ներով հայտնի դարձավ դեղի
նկատմամբ կայունության հայտ­ գ) մակաբույծի ոչնչացման
նաբերումը, այն որ տ ր ի պ ա ն ո համար պատասխանատու է
սոմը, որը կայուն է տրիպանե- արսենօքսիդային (՜^տ=0 ) խ մբա ­
մային կարմիրի նկատմամբ, չի վորումը;
ներծծվում նրան, մինչդեռ նրա
նկատմամբ զգայուն տրիպա- Այսպիսով՝ հատկապես արսե­
նոսոմը այդ ներկով ներկվում է նի այն միացություններն են
կարմիր; Իսկ դա նշանակում է, (արսենի արոմատիկ ածանցյալ­
որ կայունություն ձեռք բերած ները) օժտված ընտրողական
մակաբույծները կորցրել են ք ի ­ ազդեցությամբ, որոնք պարունա­
միական այն խմբավորումը, որի կում են ինչպես կպչուն, այնպես
էլ թունավորիչ խմբեր; Որպես
հապտոֆոր խմբերի ռեցեպտոր­
ներ կարող են ծառայել կիսա թա­
փանցիկ մեմբրաններում մոլեկուլ
կրողները;

ծտ= 0 *Տ= *5

է.1Ա –Ո~\Րս ա.
Նկ. 3Ացետարսոլ Օքսաֆեևարսիև Արսֆեևամիև

Հապտոֆոր (կպչուն) խմբերի ռեցեպտորներ կարող են դառնալ
կիսաթափանցիկ մեմբրաններում մոլեկուլ կրողները;

48 Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ Ատ3. 2011