ปลาฉลามวาฬ ยักษ์ใหญ่ใจดีแห่งท้องทะเล

ฉลามวาฬ

ยักษ์ใหญ่ใจดีแห่งท้องทะเล



คคำำนนำำ

หนังสือเล่มนี้จัดทำขึ้นเพื่อให้ความรู้ เกี่ยวกับ
ปลาฉลามวาฬ เพื่อให้ได้้ศึกษาความรู้ และเป็น
ประโยชน์ต่อผู้อ่าน หากข้อมูลผิดพลาดประการใด
ทางผู้จัดทำ ขออภับมา ณ ที่นี้ด้วย

กัณฐิกา ศรีเพ็ง

สสาารรบบััญญ หน้า

เรื่อง 1
5
• รู้จักกับฉลามวาฬ 7
11
• ปลาฉลามวาฬแตกต่าง
จากฉลามกับวาฬอย่างไร 17
20
• การสืบพันธุ์ของปลาฉลามวาฬ 22
การเจริญเติบโตปลาฉลามวาฬ

• ที่อยู่ของปลาฉลามวาฬ
ฉลามวาฬในประเทศไทย
จะหาฉลามวาฬได้ที่ไหนในประเทศไทย
ข้อควรระวังเมื่อพบเห็นฉลามวาฬ

• ภัยคุกคามของปลาฉลามวาฬ
วันฉลามวาแห่งชาติ

• เรื่องมหัศจรรย์ของปลาฉลามวาฬ

• ลักษณะของปลาฉลามไปลวาฬ

1

รรูู้้จจัักกกกัับบ......
ปปลลาาฉฉลลาามมววาาฬฬ

ปลาฉลามวาฬ (อังกฤษ: whale shark) เป็นฉลาม
เคลื่อนที่ช้าที่กินอาหารแบบกรองกิน เป็นปลาที่ขนาดใหญ่
ที่สุด ยาวถึง 12.65 ม. หนัก 21.5 ตัน แต่มีรายงานที่ไม่
ได้รับการยืนยันว่ายังมีฉลามวาฬที่ใหญ่กว่านี้ เป็นสัตว์ทะเล
ชนิดเดียวชนิดเดียวในสกุล Rhincodon ที่ยังคงดำรงเผ่า
พันธุ์ถึงปัจจุบัน และวงศ์ Rhincodontidae (ก่อนปี ค.ศ.
1984 ถูกเรียกว่า Rhinodontes) ซึ่งเป็นสมาชิกในชั้น
ย่อย Elasmobranchii ในชั้นปลากระดูกอ่อน ฉลามวาม
พบได้ในทะเลเขตร้อนและอบอุ่น อาศัยอยู่ในทะเลเปิด มีช่วง
อายุประมาณ 70 ปี ฉลามชนิดนี้กำเนิดเมื่อประมาณ 60
ล้านปีมาแล้ว อาหารหลักของฉลามวาฬคือแพลงก์ตอน ถึง
แม้ว่ารายการแพลนเน็ตเอิร์ธของบีบีซีจะถ่ายภาพยนตร์ขณะ
ที่ฉลามวาฬกำลังกินฝูงปลาขนาดเล็กไว้ได้



3

ฉลามวาฬแตกต่างจากปลาฉลามกลุ่มอื่นๆ ตรงที่ ลักษณะ
ของหัวซึ่งกว้างมาก เหมือนพวก Orectolobiform sharks
อื่นๆ มีปากกว้างอยู่ด้านหน้าของของหัว ช่องเปิด olfactory
opening จะอยู่เหนือริมฝีปากบน ซ่อนอยู่ในร่องโพรงจมูก มี
เส้นขน barbelอยู่ภายในร่อง คล้ายกับฉลามอีกพวก หนึ่งคือ
carpetshark family พวก Nerse sharks คือ

วงศ์ Ginglymostomatidae ตาของฉลามวาฬจะมี
ขนาดเล็ก และตั้งอยู่ด้านหลังของมุมปาก
(ขากรรไกร) ฉลามวาฬจะปิดตาของมันโดยการหมุนนัยน์ตา และ
ดูดมันกลับไปสู่ที่หัวของมัน

Nurse Shark หรือ ฉลามพยาบาล

ปลาฉลามวงศ์เดียวกันกับฉลามวาฬ

4

ผิวหนังด้านหลังของฉลามวาฬจะหนากและเหนียว
กว่าสัตว์ชนิดอื่น ๆ ในโลก ผิวชั้นนอกถูกปกคลุมทับซ้อน
กันระหว่างเกล็ดแข็งๆ ที่สารคล้ายสารเคลือบฟัน (dermal
denticles) เป็นเสมือนชุดเกราะจริงๆ เกล็ดแต่ละอันมี
ขนาดกว้าง 0.5 มิลลิเมตร ยาว 0.75 มิลลิเมตร แต่ละ
อันจะมีปลายแหลมยื่นออกมาลู่ไปทางด้านหลัง หนังชั้นในถัด
ลงไปจะเป็นเนื้อเยื่อเกี่ยวพันซึ่งมีความหนาถึง 14
เซนติเมตร ส่วนหนังด้านท้องจะมีความอ่อนบาง และความ
หนาของหนังชั้นในจะมีความหนาเพียง 2/3 เท่าของความ
หนาของหนังด้านหลัง

5

ปลาฉลามวาฬแตกต่างจาก
ปลาฉลามกับปลาวาฬ
อย่างไร ?

ฉลามวาฬไม่มีสิ่งใดเลยที่เหมือนปลาวาฬ เว้นแต่เพียง
ขนาดของร่างกาย และความจริงที่ว่ามันกินแพลงก์ตอนตัว
เล็กๆเป็นอาหาร โดยการเปิดปากกว้างแล้วว่ายน้ำไปเรื่อยๆ
เพื่อดักอาหารเข้าปาก โดยปกติมันจะกินอาหารอยู่ที่ผิวน้ำ
หรือต่ำลงไปเล็กน้อย บางครั้งอาจพบว่ามันกินลูกปลาวัย
อ่อน เคย ปลาหมึก และปลาซาดีน ฉลามวาฬกินอาหารโดย
การกรองกินสิ่งมีชีวิตพวกแพลงก์ตอนขนาดเล็กออกจาก
น้ำโดยช่องเหงือกทั้ง 5 มีซี่กรองเหงือกที่ละเอียด ช่อง
เหงือกที่มีขนาดค่อนข้างใหญ่ จะบ่งบอกถึงวิธีการกินอาหาร
ของมัน มีเพียงพวก Basking shark เท่านั้นที่มีเหงือก
ขนาดใหญ่กว่ามัน มันจะบอกได้ว่า ฉลามวาฬสามารถกรอง
กินเหยื่อที่มีขนาดเล็ก ที่มีพื้นที่หน้าตัดแค่ 1 มิลลิเมตร และ
ในขณะที่มันกำลังกิน เหงือกจะผายออก มันก็จะดูดน้ำ
ปริมาณมากเข้าสู่เหงือกโดยเร็ว

6

ในอดีตฉลามวาฬถูกจัดอยู่ในกลุ่มพวกที่ดูดกรองกินอาหาร
ทันทีที่เปิดปากออกมามันก็จะรุนเอาน้ำจำนวนมากเข้าสู่
ภายในปาก ซึ่งน้ำจะถูกขับออกทางช่องเหงือก ใน
กระบวนการโดยปกติของจังหวะการหายใจ ฉลามวาฬจะเปิด
ปากของมันประมาณ 20 เซนติเมตร แต่เมื่อกินอาหารมัน
จะเปิดปากกว้างกว่า 2 - 3 เท่า บางครั้งมันก็หากินไป
เรื่อย ๆ ว่ายลอยตัวไปมาตามบริเวณใกล้กับผิวน้ำโดยอ้า
ปากค้างไว้ ส่วนในเวลาอื่น ๆ มันต้องหากินให้มากพอ จึง
ว่ายอยู่บริเวณใกล้ ๆ กับผิวน้ำ เมื่อเจอกับฝูงเคย (krill)
ที่รวมกันเป็นกลุ่มก้อนใหญ่ ๆ ก็จะว่ายน้ำเข้าหา (กิน)

7

กกาารรสสืืบบพพัันนธธุุ์์ขขอองง
ปปลลาาฉฉลลาามมววาาฬฬ

ฉลามวาฬเป็นสัตว์ที่ออกลูกเป็นตัวไม่ต้องฟักจากไข่ หลัง
จากที่มันออกมาจากมดลูกของแม่ มันก็มีชีวิตเลย ในประเทศ
ไต้หวันพบฉลามวาฬที่ตั้งท้อง และถูกแทงด้วยฉมวกตาย
เมื่อผ่าท้องออกมาพบมีลูกอ่อนอยู่ในมดลูกของถึง 300
ตัว โดยลูกอ่อนนั้นถุงไข่กำลังยุบตัวใกล้จะหมดแล้ว มีความ
ยาวประมาณ 64 เซนติเมตร หริอ 25 นิ้ว
(Environmental Biology of Fishes 46:219-
223 1996) มันเป็นสิ่งที่น่าเชื่อได้ว่าตัวเต็มวัยจะมีอายุ
ระหว่าง 25 - 30 ปี อายุตัวเต็มวัยจะช่วยสรุปได้ว่าพวก
มันอาจจะมีอายุยืนยาวถึง 100 ปี

8

การเจริญเติบโตของฉลามวาฬ

ทีมวิจัยเฝ้าติดตามการเจริญเติบโตของฉลามวาฬ
54 ตัว ในระยะกว่า 10 ปี บริเวณ Ningaloo Reef
ทางชายฝั่งตะวันตกของออสเตรเลีย ซึ่งเป็นเส้นทางที่ฝูง
ปลายหายากจะแวะเวียนมาเยี่ยมเยือนทุกๆปีนัก
วิทยาศาสตร์ที่ศึกษาการเติบโตของฉลามวาฬ พบว่า
ฉลามวาฬจะเติบโตอย่างรวดเร็วเมื่ออายุยังน้อย โดยมีลำ
ตัวยาวขึ้นเฉลี่ย 20-30 เซนติเมตรต่อปี แต่ในการศึกษา
นี้เป็นการยืนยันครั้งแรกว่า ฉลามวาฬเพศผู้และเพศเมีย
เติบโตในอัตราเร่งที่ต่างกันฉลามวาฬเพศผู้จะโตเร็วกว่า
มาก โดยพบว่าพวกมันจะมีช่วงตัวยาวถึง 8 เมตรภายใน
ช่วงอายุ 30 ปี ซึ่งเทียบเท่ากับช่วงโตเต็มวัยพร้อมขยาย
พันธุ์ของพวกมันอีกด้านหนึ่งฝั่งฉลามวาฬเพศเมีย จะ
เติบโตและตัวใหญ่ได้ถึง 14 เมตร เมื่ออายุถึง 50 ปี ซึ่ง
เป็นช่วงวัยเจริญพันธุ์ของฉลามวาฬเพศเมีย

9

มาร์ค มีแกน นักชีววิทยาทางทะเล จากสถาบันวิทยาศาสตร์
ทางทะเลออสเตรเลีย หัวหน้าทีมวิจัยเรื่องการฉลามวาฬ เป็น
สัตว์จำพวกปลาที่มีขนาดใหญ่ที่สุดในโลก เคยมีการค้นพบ
ฉลามวาฬขนาดใหญ่ที่สุดในโลกที่ลำตัวยาว 18 เมตร และ
พวกมันมีอายุยืนได้ถึง 100-150 ปี ตามธรรมชาติมันจะ
หากินด้วยการอ้าปากกรองแพลงตอนและสารอาหารในน้ำทะเล
และมักพบพวกมันตามแหล่งน้ำไกลๆ เพื่อเสาะหาอาหารให้
เพียงพอต่อขนาดตัวของมันนักชีววิทยาทางทะเล จากสถาบัน
วิทยาศาสตร์ทางทะเลออสเตรเลีย ย้ำว่าการศึกษานี้มีความ
สำคัญ จากที่ฉลามวาฬต้องใช้เวลาถึง 30 ปีกว่าจะพร้อม
สืบพันธุ์ ท่ามกลางความเสี่ยงที่พวกมันอาจถูกล่าหรือประสบ
อุบัติเหตุให้ต้องตายก่อนวัยเจริญพันธุ์ และปัจจุบันฉลามวาฬ
ถูกขึ้นบัญชีฉลามที่ใกล้สูญพันธุ์ของโลก จึงถือเป็นเรื่องจำเป็น
เร่งด่วนในการอนุรักษ์พันธุ์ฉลามวาฬ ให้พวกมันได้มีโอกาส
ขยายพันธุ์ฉลามวาฬตัวน้อยในท้องทะเลสืบไป



11

ททีี่่ออยยูู่่ขขอองง
ปปลลาาฉฉลลาามมววาาฬฬ

สามารถพบฉลามวาฬตามน่านน้ำใกล้เส้นศูนย์สูตร
แถบละติจูด 30-40 พูดได้ว่าฉลามวาฬทำให้อุณหภูมิผิวน้ำ
21 - 26 องศาเซนติเกรด ในพื้นที่ซึ่งมี ปรากฎการณ์น้ำ
ผุด และมีธาตุอาหารสมบูรณ์ในบริเวณน้ำเย็น สภาพเช่นนี้
เหมาะแก่การเจริญเติบโตของแพลงก์ตอน ซึ่งเป็นอาหารของ
ฉลามวาฬ และบ่อยครั้งจะพบการรวมกลุ่มของกลุ่มปลา
ผิวน้ำ โดยเฉพาะพวก Trevally (Jack)

พวก Trevally (Jack) กลุ่มปลาบนผิวน้ำ

12

ฉลามวาฬมีการแพร่กระจายในทะเลเขตร้อนทั่วโลก ยกเว้น
ทะเลเมดิเตอร์เรเนี่ยน ฉลามวาฬมักอาศัยอยู่ในบริเวณที่น้ำ
มีอุณหภูมิ 21-26 องศาเซลเซียส โดยมีการแพร่กระจาย
สัมพันธ์กับกระแสน้ำอุ่นในบางบริเวณ ฉลามวาฬมักพบใน
เขตที่มวลน้ำอุ่นปะทะกับน้ำเย็นและ มี plankton มาก ใน
บริเวณน้ำผุด ( กระแสน้ำด้านล่างพัดปะทะแนวหินแล้วพัด
พาเอาธาตุอาหารจากพื้นขึ้นสู่มวลน้ำด้านบน -
Upwelling )นอกจากนี้หลายคนเชื่อว่าฉลามวาฬมีการ
อพยพย้ายถิ่นแต่ยังไม่มีแนวทางแน่นอนว่าเป็นแนวทางใด
ฉลามวาฬในเมืองไทยส่วนใหญ่พบตามกองหินใต้น้ำใน
บริเวณทะเลเปิด มีความลึก 30 เมตรขึ้นไป อาทิ ริเชลิว
หินม่วง หินแดง กองตุ้งกู โลซิน ฯลฯ จุดที่เชื่อกันว่าพบ
ฉลามวาฬบ่อยที่สุดคือ ริเชลิว มีความเป็นไปได้ในเรื่องการ
อพยพของฉลามวาฬในระยะทางหลายร้อยกิโลเมตร อาทิ
พบว่ามีการอพยพของฉลาวาฬจากเกาะปาปัวนิวกีนีลงมา
ตามชายฝั่งด้านตะวันออกของแนวปะการัง great
barrier reef

13

ปลาฉลามวาฬใน
ประเทศไทย

ปลาฉลามวาฬเป็นสัตว์ป่าสงวน
ของไทย รวมกับวาฬบรูด้า วาโอมูระ
และเต่ามะเฟือง คณะกรรมการสงวและ

คุ้มครองสัตว์ป่าได้เสนอชื่อเมื่อ
วันที่ 9 ตุลาคม 2558

พบแพร่กระจายในทะเลเขตร้อน
และเขตอุ่นประเทศไทยของเรา
พบฉลามวาฬได้ทั้งฝั่งทะเลอันดามัน

และฝั่งอ่าวไทย

14

จะหาฉลามวาฬได้ที่ไหน
ในประเทศไทย

เกาะเต่า

ตำบลเกาะเต่า อำเภอเกาะพงัน
จังหวัดสุราษฎร์ธานี

หมู่เกาะสิมิลัน

ตำบลลำแก่น อำเภอท้ายเหมือง
จังหวัดพังงา

เกาะพงัน

ตำบลเกาะพะงัน อำเภอเกาะพะงัน
จังหวัดสุราษฎร์ธานี

เกาะลันตา

ตำบลเกาะกลาง อำเภอเกาะลันตา
จังหวัดกระบี่

15

เกาะพีพี

เป็นอุทยานแห่งชาติ ใกล้ตำบลอ่าวนาง
อำเภอเมืองกระบี่ จังหวัดกระบี่

เกาะช้าง

ตำบลเกาะช้าง อำเภอเกาะช้าง
จังหวัดตราด

ชุมพร

อุทยานแห่งชาติที่ตั้งอยู่ในจังหวัด
ชุมพร

ข้อควรรู้
เมื่อพบ ปลาฉลามวาฬ

ลดความเร็วเรือให้ เข้าชมทีละลำ
ความเร็วไม่เกิน 2 น็อต เมื่อปลาไม่เครียดก็จะทำให้
รักษาระยะห่างควรอยู่ห่าง ว่ายวนอยู่กับเรานานขึ้น
อย่างน้อย 20 เมตร
ถ้าปลาเข้าใกล้ให้ลอยตัวดีๆ

ลดเสียงให้เบา ไม่สัมผัสตัวสัตว์
ลดเสียงกิจกรรมไม่สร้าง เพราะปลาอาจได้รับ
ความเครียดให้ฉลาม เชื้อแปลกปลอม
ว่ายน้ำดูช้าๆ
ไม่คุกคามหรือขวางทาง

17

ภัยคุกคามฉลามวาฬ

ในภาพรวมภัยคุกคามที่สำคัญที่สุดของฉลามวาฬคือการ
ประมง เพราะยังคงมีการจับฉลามวาฬในบางภูมิภาคโดยเฉพาะ
ทางตอนใต้ของจีน ถึงแม้ฉลามวาฬอาจไม่ใช่ชนิดเป้าหมายแต่เมื่อ
ถูกจับได้ก็มักจะไม่ปล่อยและนำมาแปรรูปจำหน่ายต่อไป ก่อนหน้า
นี้ประมงพาณิชย์ในอินเดีย ฟิลิปปินส์ และไต้หวันมีการจับฉลาม
วาฬปีละหลายร้อยตัว แต่ลดลงไปมากหลังมีกฎหมายภายใน
ประเทศคุ้มครอง ในประเทศไทยเองมีงานศึกษาคาดว่าความชุกชุม
ของฉลามวาฬที่ลดลงในช่วงทศวรรษที่ผ่านมาเป็นผลมาจาก
กิจการประมงพาณิชย์ทั้งที่โดยตั้งใจและการติดเครื่องมือประมง
โดยไม่ตั้งใจ

18

้แน่นอนว่านี่เป็นสิ่งผิดกฎหมาย เพราะฉลามวาฬเป็นชนิด
พันธุ์ที่ได้รับการปกป้องทั้งจากกฎหมายของจีนและกฎหมาย
ระหว่างประเทศ แต่เหตุการณ์เช่นนี้เข้าใจได้ไม่ยาก เพราะ
ฉลามวาฬตัวหนึ่งอาจมีมูลค่าสูงถึง 30,000 ดอลลาร์
สหรัฐ (เกือบหนึ่งล้านบาท) เนื้อฉลามสามารถชำแหละขาย
เพื่อบริโภค ครีบส่งขายยังภัตตาคารหูฉลาม หนังใช้ทำ
กระเป๋า และน้ำมันยังขายให้บริษัทผู้ผลิตอาหารเสริมอย่าง
น้ำมันปลา ยังมีรายงานว่า โรงงานแห่งนี้ฆ่าและแปรรูป
ฉลามชนิดพันธุ์อื่นๆ ที่ได้รับการปกป้องในระดับนานาชาติ
ซึ่งรวมถึงฉลามบาสกิ้ง และฉลามขาว

19

30 สิงหาคม

วันฉลามวาฬแห่งชาติ

จากข้อมูของบัญชีแดงสัตว์ที่ถูกคุกคาม IUCN Red List
of Theatened Species พบว่า ฉลามวาฬมีแนวโน้มลด
ลงเรื่อยๆตั้งแต่ 40-92% แล้วแต่พื้นที่ส่วนใหญ่ในเอเชีย
-แปซิฟิก ฉลามวาฬมีแนวโน้มลดลง 63% ทำให้ถูกยกนถา
นะจากเสี่ยงต่อการสูญพันธุ์ Vulnerable เป็นใกล้สูญพันธุ์
Endangered จากการประเมินในปี 2016 โดยใช้ข้อมูล
ในช่วง 75 ปีที่ผ่านมา

20

เรื่องมหัศจรรย์
ของฉลามวาฬ

เราอาจเคยรู้มาว่า วาฬสีน้ำเงิน คือสัตว์ที่มีขนาดใหญ่
ที่สุดในโลก แต่เพราะ “วาฬ” เป็นสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนม
ไม่ใช่ปลา จึงทำให้ปลาฉลามวาฬครองอันดับปลาที่ใหญ่
ที่สุดในโลก ซึ่งปลาฉลามวาฬตัวเต็มวัยอาจมีความยาวถึง
24 เมตร หนักถึง 42 ตัน เรียกว่าขนาดใหญ่พอๆ กับ
รถบัสที่ดำน้ำได้ ถึงจะเป็นปลาฉลาม แต่ปลาฉลามวาฬ
กลับมีพฤติกรรมและรูปลักษณ์ตรงกันข้ามกับปลาฉลาม
อื่นๆ อย่างสิ้นเชิง ดูอย่างปลาฉลามทั่วๆ ไปนั้นมีหัวที่
แหลม ลำตัวปราดเปรียว ที่ถูกธรรมชาติดีไซน์มาให้ว่ายน้ำ
ได้รวดเร็ว แต่ปลาฉลามวาฬกลับมีหัวบานๆ ทู่ๆ เพื่อให้
มันมีปากกว้างๆ ไว้กินแพลงตอน และมันก็ว่ายน้ำช้ามาก
แค่ 5 กิโลเมตรต่อชั่วโมง



22

ลักษณะ

ปลาฉลามวาฬ

ชื่อมันก็บอกอยู่แล้วว่า ตัวใหญ่มหึมามาก โดยตัวโตเต็มที่
อาจยาวถึง 50 ฟุต (15 เมตร) นับเป็นปลาที่มีขนาดใหญ่ที่สุดใน
โลกนี้ในปัจจุบัน ความกว้างของปาก ใกล้เคียงกับความกว้างของหัว
ตัวมีสีตั้งแต่สีเทาดำ จนถึงสีน้ำตาลแดง หรือน้ำตาลออกเขียว ที่ด้าน
หลังและ ด้านข้าง รวมถึงผวด้านบนเหนือครีบหน้า (Pectorals)
ฉลามวาฬจะมีจุดกลม ๆ ถี่ๆ สีขาว หรือสีเหลือง เรียงเป็นแนวตาม
ลำตัว จุดเล็กที่สุดจะอยู่บริเวณหัว ที่อื่นๆ อาจจะพบไม่ถี่มาก อาจมี
แถบเส้นแคบๆ สีขาว หรือ สีเหลืองพาดตามขวาง ด้านท้องและส่วน
ล่างมีสีขาวหรือเหลืองอ่อน ฉลามวาฬขนาด 480 นิ้ว (1,200
เซนติเมตร) จะมีน้ำหนักประมาณ 12,500 กิโลกรัม