พระอภิธรรมปิฎกเล่ม ๗-๑๒

พระไตรปฎก

ฉบบั สงั เขปวณั ณนา

พระไตรปฎ ก เลม ท่ี ๔๐-๔๕

สถาบนั พระไตรปฎ กศึกษา
มหาวทิ ยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลยั

พระไตรปฎก

ฉบบั สงั เขปวณั ณนา

พระอภธิ รรมปปฏ ฎ ฐกานเลมท่ี ๗-๑๒

สถาบันพระไตรปฎ กศกึ ษา
มหาวิทยาลยั มหาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลยั

พระไตรปฎ ก

ฉบบั สังเขปวณั ณนา

จดั ทาํ โดย : ทมี สารสนเทศ สถาบนั พระไตรปฎกศกึ ษา
เผยแพร : เมษายน ๒๕๖๕
ลิขสิทธิ์ : สถาบนั พระไตรปฎกศกึ ษา
พระไตรปฎกภาษาไทย
ฉบับมหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลัย
ISPN : 974-575-369-6

ขอมลู เฉพาะ

พระอภธิ รรมปฎก เลม ๗-๑๒ : ปฏ ฐาน
จาํ นวนหนา : ๔,๒๗๖ หนา
ปท พ่ี ิมพ : พ.ศ. ๒๕๓๙
พมิ พท ี่ : โรงพมิ พม หาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลัย

ปฏฐาน

พระพุทธเจาทรงนําสภาวธรรมท่เี ปน จุดตั้งตน
คือปฏ ฐาน ๒๔ ปฏ ฐาน มาอธิบาย

ใหเ หน็ ความสามารถ(สตั ต)ิ และหนาทข่ี องแตละปจ จยั
ยกปรมตั ถธรรมทอี่ ยูภายในมาตกิ าบท
ท่เี รยี กวา ติกะ ทกุ ะ ข้นึ แสดงอยา งพิสดาร
แจกแจงหมุนไปตามธรรมนยั ๔
มหาวาระ ๗ และปจจยนัย ๔

อรรถกถา

ปญจปกรณอัฏฐกถา

ฎีกา

ปญ จปกรณมูลฎีกา, ปญจปกรณอนุฎีกา

1

พระอภธิ รรมปปฏฎ ฐกานเลมท่ี ๗-๑๒

คําวา ปฏฐาน แปลวา การเริ่มตง้ั การเร่ิมตน จุดเริ่มตน
แหลง เหตุ “ปฏ ฐาน” มีความหมาย ๓ นัย คือ

นัยท่ี ๑ หมายถึง คัมภีรท่ีพระผมู ีพระภาคทรงนําปจจัย
ตา งๆ มาแสดงรวมไวโ ดยพสิ ดาร

นัยท่ี ๒ หมายถึง คัมภีรท พี่ ระผูมพี ระภาคทรงนําสภาว
ธรรมตา งๆ มาแสดงจําแนกไวตามประเภทของปจจยั

นัยท่ี ๓ หมายถึงพระธรรมเทศนาทเ่ี กิดขนึ้ ดวยอานภุ าพ
แหง พระสพั พญั ตุ ญาณและเปน วสิ ยั แหง พระสพั พญั ตุ ญาณ
โดยเฉพาะ

ในปฏฐานนี้ พระผูม ีพระภาคทรงนําสภาวธรรมท่เี ปน จุด
ต้ังตนคือปจจัย ๒๔ มาอธิบายใหเห็นความสามารถ(สัตติ)
และหนา ท่ขี องแตล ะปจ จัย ในสัปดาหท่ี ๔ หลงั จากตรสั รู ขณะ
ท่ีพระพุทธองคทรงพิจารณาอภิธรรม ๖ คัมภีรแรก พระ
ฉัพพัณณรังสี (รศั มี ๖ สี) มไิ ดแผอ อกจากพระวรกาย แตพอ
ทรงพิจารณาปฏฐาน พระฉัพพัณณรังสกี ็แผอ อกมาจากพระ

2

วรกาย เปนเพราะปฏฐานมีนัยกวางลึกซ้ึงดุจหวงมหาสมทุ ร
ทาํ ใหพระสัพพญั ตุ ญาณไดม โี อกาสแสดงพลงั ออกมาไดเ ตม็
ที่ การแสดงพลังของพระสัพพัญุตญาณนี้เองเปนเหตุให
พระฉพั พณั ณรงั สแี ผป ระกายออกมา โบราณาจารยเ รยี กคมั ภรี 
ปฏ ฐานวา อนันตนยสมนั ตปฏฐานมหาปกรณ

การจดั แบงเนอื้ หาในคัมภรี ป ฏ ฐาน
คัมภีรปฏ ฐาน แบงเปน ๖ ภาค ภาคละ ๑ เลม คอื พระ
ไตรปฎ กเลม ท่ี ๔๐-๔๕ เปน ชดุ สดุ ทา ยของพระไตรปฎกทง้ั ๖
ภาควาดวยปฏฐานตางๆ รวม ๒๔ ปฏ ฐาน ดงั นี้
ภาคท่ี ๑ (เลม ท่ี ๔๐) วา ดว ยอารมั ภกถา คอื ปจ จยทุ เทส
การแสดงปจ จัย ๒๔ ชนิดโดยสังเขป และปจจยนิทเทส การ
จําแนกปจจัย ๒๔ ชนิดโดย พิสดารพอสมควร เปน การปพู ื้น
ฐานในเบ้ืองตนแลวเขาสูเน้ือหา คือ ธัมมานุโลมติกปฏฐาน
ตอนตน
ภาคท่ี ๒ (เลมที่ ๔๑) วาดวยธัมมานุโลมติกปฏฐาน
ตอนปลาย ธมั มานุโลมติกปฏฐานน้ี เปนปฏฐานที่ ๑ พระผูมี
พระภาคทรงอธิบายความเปนปจ จัย แกก ันแหงหมวดธรรม
แมบ ทหมวดละ ๓ ขอท่ีเรยี กวา ตกิ มาติกา จาํ นวน ๒๒ ติกะ มี

3

กสุ ลติกะเปน ติกะแรก ซึง่ ดําเนนิ ไปตามวาระตา งๆ ๗ วาระ มี
ปฏจิ จวารเปน วาระแรก ตามอาํ นาจของปจ จยั แตล ะชนดิ ทง้ั ๒๔
ชนิด มีเหตปุ จจยั เปนปจจัยแรก เชน กุสลํ ธมมฺ ํ ปฏิจฺจ กสุ โล
ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา : สภาวธรรมท่ีเปนกุศลอาศัย
สภาวธรรมทเี่ ปนกศุ ลเกิดข้ึนเพราะเหตุปจ จยั

ภาคท่ี ๓ - ๔ (เลมท่ี ๔๒ - ๔๓) วา ดวยธัมมานโุ ลมทกุ
ปฏ ฐาน เปน ปฏ ฐานท่ี ๒ ทีพ่ ระผูมีพระภาคทรงอธบิ ายความ
เปนปจ จัยแกกันแหง หมวดธรรมแมบทหมวดละ ๒ ขอท่ีเรยี ก
วา ทกุ มาตกิ า จาํ นวน ๑๐๐ ทกุ ะ มีเหตุทกุ ะเปน ทุกะแรก โดย
ดําเนนิ ไปตามวาระและปจ จยั เหมอื นธมั มานโุ ลมติกปฏฐาน

ภาคที่ ๕ (เลมที่ ๔๔) วา ดวยปฏ ฐานท่ี ๓ - ๖ เกดิ จาก
การนาํ ปฏ ฐานท่ี ๑ กบั ท่ี ๒ มาแสดงรว มกนั แบบสลบั ไปมาและ
แสดงรว มกันเองคอื (๓) ธมั มานโุ ลมทกุ ติกปฏฐาน (๔) ธมั มา-
นโุ ลมตกิ ทุกปฏฐาน (๕) ธมั มานโุ ลมตกิ ตกิ ปฏฐาน (๖) ธัมมา
นโุ ลมทกุ ทกุ ปฏ ฐาน (ทง้ั ๖ ปฏ ฐานนเี้ รยี กวา ฝา ยอนโุ ลมนยั คอื
นยั ที่ไมม ีการปฏิเสธ)

ภาคที่ ๖ (เลม ท่ี ๔๕) วา ดว ยปฏ ฐานท่ี ๗ - ๒๔ คอื (๗)
ธัมมปจจนียติกปฏฐาน (๘) ธัมมปจจนียทุกปฏฐาน (๙)
ธัมมปจจนียทกุ ติกปฏฐาน (๑๐) ธัมมปจจนียติกทุกปฏฐาน

4

(๑๑) ธัมมปจจนียติกติกปฏฐาน (๑๒) ธัมมปจจนียทุกทุก
ปฏ ฐาน ทง้ั ๖ ปฏ ฐานนเี้ รยี กวา ฝา ยปจ จนียนยั คอื นัยท่มี กี าร
ปฏเิ สธทง้ั กมั มบทและกตั ตบุ ท เชน นกุสลํ ธมมฺ ํ ปฏจิ จฺ นกสุ โล
ธมโฺ ม อุปปฺ ชชฺ ติ เหตุปจฺจยา : สภาวธรรมทไ่ี มเ ปน กศุ ลอาศัย
สภาวธรรมทไี่ มเ ปนกุศลเกิดขนึ้ เพราะเหตปุ จจัย

(๑๓) ธัมมานุโลมปจจนียติกปฏฐาน (๑๔) ธัมมานุ
โลมปจ จนยี ทกุ ปฏ ฐาน (๑๕) ธมั มานโุ ลมปจ จนยี ทกุ ตกิ ปฏ ฐาน
(๑๖) ธัมมานุโลมปจจนียติกทุกปฏฐาน (๑๗) ธัมมานุโลม
ปจ จนยี ตกิ ตกิ ปฏ ฐาน (๑๘) ธมั มานโุ ลมปจ จนยี ทกุ ทกุ ปฏ ฐาน
ท้ัง ๖ ปฏฐานนี้เกิดจากนําฝายปจจนียนัยมาผสมกับฝาย
อนุโลมนยั

(๑๙) ธมั มปจ จนยี านโุ ลมตกิ ปฏ ฐาน (๒๐) ธมั มปจ จนียา
นุโลมทุกปฏฐาน (๒๑) ธัมมปจจนียานุโลมทุกติกปฏฐาน
(๒๒) ธัมมปจ จนยี านโุ ลมตกิ ทกุ ปฏ ฐาน (๒๓) ธัมมปจจนียา
นุโลมตกิ ตกิ ปฏ ฐาน (๒๔) ธมั มปจจนยี านุโลมทกุ ทุกปฏฐาน
ทั้ง ๖ ปฏฐานนี้เกิดจากนําฝายอนุโลมนัยมาผสมกับฝาย
ปจ จนยี นัย

5

พระอภิธรรมปฎ ก เลมท่ี ๗-๑๒
ปฏ ฐาน
จบ