พระสุตตันตปิฎกเล่ม ๒๓

พระไตรปฎก

ฉบับ สงั เขปวัณณนา

พระไตรปฎก เลม ที่ ๓๑

สถาบนั พระไตรปฎ กศกึ ษา
มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลยั

พระไตรปฎ ก

ฉบับ สังเขปวณั ณนา

ขพุทรทะกสนุตกิ ตานั ยตปปฏฎ สิกัมเภลมทิ ทามี่ ๒รร๓ค

สถาบนั พระไตรปฎ กศึกษา
มหาวทิ ยาลยั มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลยั

พระไตรปฎ ก

ฉบบั สงั เขปวัณณนา

จัดทาํ โดย : ทีมสารสนเทศ สถาบันพระไตรปฎกศกึ ษา
เผยแพร : เมษายน ๒๕๖๕
ลิขสทิ ธิ์ : สถาบนั พระไตรปฎ กศึกษา
พระไตรปฎกภาษาไทย
ฉบบั มหาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลยั
ISPN : 974-575-369-6

ขอ มลู เฉพาะ

พระสตุ ตันตปฎ ก เลม ๒๓ : ขทุ ทกนกิ าย
ปฏสิ มั ภทิ ามรรค

จํานวนหนา : ๖๑๐ หนา
ปทพ่ี ิมพ : พ.ศ. ๒๕๓๙
พิมพท ่ี : โรงพมิ พมหาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลัย

ขทุ ทกนิกาย ปฏสิ ัมภิทามรรค

เปน ผลงานแนวอภิธรรมของทา นพระสารีบุตรเถระ
เนื้อหามที ้งั หมด ๓๐ กถา แบง ออกเปน ๓ วรรค ไดแก

๑. มหาวรรค หมวดใหญ มี ๑๐ กถา
๒. ยคุ นัทธวรรค หมวดการเจรญิ ธรรมทเ่ี ปนคู มี ๑๐ กถา

๓. ปญญาวรรค หมวดปญ ญา มี ๑๐ กถา

อรรถกถา

สทั ธมั มัปปกาสนิ ี ปฏิสัมภิทามัคคอัฏฐกถา

ฎีกา

ปฏสิ มั ภทิ ามัคคคัณฐิ

1

ขุทพทระกสนุตกิ ตายันตปปฏฎสิ กัมภเลทิ มาม๒ร๓รค

ปฏิสัมภิทามรรค เปน ผลงานแนวอภิธรรมของทานพระ
สารีบุตรเถระ ถือวาเปนปกรณทางกัมมัฏฐานเลมแรกของ
พระพุทธศาสนา

ปฏสิ มั ภทิ ามรรค แปลวา ทางแหงปฏสิ มั ภทิ าท้งั หลาย มี
ความรแู ตกฉาน มี ๔ ประการ คือ ๑) อตถฺ ปฏิสมภฺ ิทา ความรู
แตกฉานในอรรถ ๒) ธมมฺ ปฏิสมภฺ ทิ า ความรแู ตกฉานในธรรม
๓) นริ ุตฺติปฏสิ มภฺ ทิ า ความรูแตกฉานในนิรตุ ติ ๔) ปฏิภาณปฏิ
สมภฺ ิทา ความรแู ตกฉานในปฏิภาณ

เนอื้ หาของปฏสิ ัมภิทามรรคแบง เปน ๓ วรรค แตละวรรค
ประกอบดวยกถา ๑๐ กถา

๑. มหาวรรค
แปลวา หมวดใหญ ทช่ี อ่ื ดงั น้ี เพราะวา ดว ยเรอ่ื งใหญ และ
สําคญั มาก มี ๑๐ กถา คือ
๑. ญาณกถา กถาวา ดวยญาณมจี าํ นวน ๗๓ ญาณ แบง
เปน อุทเทส ๗๓ อุทเทส และนทิ เทส ๗๓ นิทเทส

2

๒. ทิฏฐิกถา กถาวาดวยทิฏฐิ แบงเปน นิทเทสได ๑๖
นทิ เทส

๓. อานาปานัสสติกถา กถาวาดว ยอานาปานสติ (สติ
กาํ หนดลมหายใจเขา -ออก) แบงเปน นทิ เทสได ๕ นทิ เทส

๔. อนิ ทรยิ กถา กถาวา ดว ยอินทรยี  แบง เปน นทิ เทสได ๕
นทิ เทส

๕. วิโมกขกถา กถาวา ดวยวิโมกข ทา นพระสารีบุตรนํา
พระพุทธพจนท ว่ี าดวยวิโมกขมาแสดง ๗๕ ประการ

๖. คตกิ ถา กถาวาดวยคติ แบง เปน ๒ ตอน คอื วาดวย
ปฏสิ นธขิ ณะทเี่ ปน ญาณสมั ปยตุ และวา ดว ยปฏสิ นธขิ ณะทเี่ ปน
ญาณ วิปปยุต

๗. กมั มกถา กถาวา ดว ยกรรม จําแนกกรรมทเ่ี ปน หลัก
๑๒ ประการ แลวนํากรรมอืน่ มาจําแนกตามกรรมท่ีเปน หลัก
๑๒ ประการนน้ั

๘. วปิ ล ลาสกถา กถาวา ดว ยวปิ ล ลาส ความคลาดเคลอื่ น
จากความเปนจรงิ เชน สัญญาวิปลลาส แปลวา ความหมายรู
คลาดเคลือ่ น

๙. มัคคกถา กถาวาดวยมรรค จําแนกกิจขององคแหง

3

มรรคทั้ง ๘ ประการ โดยแบงเปน ๔ ขณะ คือ ขณะแหงโสดา
ปตติมรรค ขณะแหงสกทาคามิมรรค ขณะแหงอนาคามมิ รรค
และขณะแหง อรหตั ตมรรค

๑๐. มัณฑเปยยกถา กถาวาดวยพรหมจรรยท่ีใสและ
นาด่มื

๒. ยุคนทั ธวรรค
แปลวา หมวดวาดวยการเจริญธรรมท่ีเปนคู มี ๑๐ กถา
คอื
๑. ยุคนัทธกถา กถาวาดว ยการเจริญธรรมทเ่ี ปนคู แบง
เปน นทิ เทสได ๒ นทิ เทส คอื ๑) สตุ ตันตนทิ เทส ๒) ธมั มทุ ธจั จ
วารนทิ เทส
๒. สจั จกถา กถาวาดวยสัจจะ แบง เปน นทิ เทสได ๒ นิท
เทส คือ ๑) ปฐมสุตตันตนิทเทส ๒) ทตุ ยิ สุตตันตนทิ เทส
๓. โพชฌงั คกถา กถาวา ดว ยโพชฌงค แบง เปน อทุ เทส
และนิทเทสไดอ ยางละ ๒
๔. เมตตากถา กถาวา ดวยเมตตา แบง เปน ๔ วาร คอื ๑)
อนิ ทริยวาร ๒) พลวาร ๓) โพชฌงั ควาร ๔) มคั คังควาร

4

๕. วิราคกถา กถาวาดวยวิราคะ แบงเปนอุทเทสได ๒
อุทเทส

๖. ปฏิสมั ภทิ ากถา กถาวา ดวยปฏิสัมภิทา แบงเปน ๙
วาร คอื ๑) ธมั มจกั กปั ปวตั ตนวาร ๒) สติปฏ ฐานวาร ๓) อทิ ธิ
ปาทวาร ๔) สตั ตโพธสิ ตั ตวาร ๕) อภิญญาทิวาร ๖) ขันธาทิ
วาร ๗) สจั จวาร ๘) ปฏิสัมภิทาวาร ๙) ฉพทุ ธธัมมวาร

๗. ธมั มจักกกถา กถาวา ดว ยธรรมจกั ร แบง เปน ๓ วาร
คอื ๑) สัจจวาร ๒) สติปฏ ฐานวาร ๓) อิทธิปาทวาร

๘. โลกุตตรกถา กถาวา ดวยโลกุตตรธรรม แบงเปน ๒
ตอน

๙. พลกถา กถาวา ดว ยพละ แบง เปนอุทเทสและนิทเทส
อยา งละ ๖๘

๑๐. สญุ ญกถา กถาวาดวยสญุ ญะ (ความวาง) แบงเปน
อุทเทส (มาติกา)และนทิ เทสไดอยา งละ ๒๕

๓. ปญ ญาวรรค
แปลวา หมวดวาดว ยปญ ญา มี ๑๐ กถา คอื
๑. มหาปญ ญากถา กถาวาดวยมหาปญ ญา แบงเปน ๒

5

นิทเทส คือ ๑) โสฬสปญ ญานิทเทส ๒) ปุคคลวิเสสนทิ เทส
๒. อทิ ธกิ ถา กถาวาดวยฤทธ์ิ มี ๑ นิทเทส คือ ทสอิทธิ

นทิ เทส
๓. อภิสมยกถา กถาวา ดวยการตรสั รู มสี าระสาํ คัญแบง

เปน ๓ ตอน
๔. วิเวกกถา กถาวาดวยวิเวก แบงเปนอุทเทสและ

นิทเทสไดอ ยางละ ๔
๕. จริยากถา กถาวา ดวยความประพฤติ
๖. ปาฏิหาริยกถา กถาวาดวยปาฏิหาริย แบงเปนอุท

เทสและนทิ เทสอยางละ ๑
๗. สมสสี กถา กถาวาดวยธรรมท่ีสงบและเปน ประธาน
๘. สติปฏฐานกถา กถาวา ดวยสตปิ ฏ ฐาน แบงเปนอุท

เทสและนิทเทสอยางละ ๔
๙. วิปสสนากถา กถาวา ดวยวปิ ส สนา มี ๓ ตอน
๑๐.มาติกากถา กถาวาดวยมาติกา คือ หัวขอธรรมมี

ทั้งหมด ๑๒ ชุด

6

การอธิบายในแตละกถา แบง เนอื้ หาออกเปน ๒ สว น คอื
๑. มาติกาหรืออทุ เทส หมายถึงบทตง้ั คือบทธรรมหรือ
หัวขอธรรมท่ีต้ังข้ึนเพื่ออธิบาย โดยปกติถาบทตั้งใดเปน
พระพุทธวจนะโดยตรงหรือท่ีเปนภาษติ ของทานพระอานนท
ทา นพระสารีบตุ รจะอางท่ีมาไวดว ย ถาบทตงั้ ใดมไิ ดอางไว ให
เขา ใจวาเปนภาษิตของทานผรู จนาเอง
๒. นทิ เทส หมายถงึ บทขยายหรอื คาํ อธิบายอุทเทสดว ย
นัยและอรรถตางๆ อยางวิจิตรพิสดาร โดยยกบทอุทเทส
ดงั กลา วในขอ ๑ มาตงั้ เปน คาํ ปจุ ฉาแลว วสิ ชั นา จนไดค วามแจม
แจง โดยเรม่ิ ตน จากการนยิ ามคําแลวขยายความบทนยิ ามดว ย
การยกหมวดธรรมตางๆ ที่เกี่ยวของมารบั รอง

7

พระสุตตนั ตปฎ ก เลมที่ ๒๓
ขุททกนิกาย ปฏิสมั ภิทามรรค

จบ