พระอภิธรรมปิฎกเล่ม ๒

พระไตรปฎก

ฉบับ สงั เขปวัณณนา

พระไตรปฎก เลม ที่ ๓๕

สถาบนั พระไตรปฎ กศกึ ษา
มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลยั

พระไตรปฎ ก

ฉบบั สังเขปวัณณนา

พระอภิธรรวมิภปังคฎ ก เลม ท่ี ๒

สถาบนั พระไตรปฎกศึกษา
มหาวทิ ยาลยั มหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลยั

พระไตรปฎ ก

ฉบับ สังเขปวณั ณนา

จัดทําโดย : ทมี สารสนเทศ สถาบันพระไตรปฎกศกึ ษา
เผยแพร : เมษายน ๒๕๖๕
ลิขสิทธ์ิ : สถาบันพระไตรปฎ กศึกษา
พระไตรปฎกภาษาไทย
ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลยั
ISPN : 974-575-369-6

ขอมลู เฉพาะ

พระอภธิ รรมปฎ ก เลม ๒ : วภิ งั ค
จาํ นวนหนา : ๖๙๐ หนา
ปท พ่ี ิมพ : พ.ศ. ๒๕๓๙
พิมพท ่ี : โรงพิมพมหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลยั

วิภงั ค

คมั ภรี ก ระจายปรมัตถธรรม
ยกหลกั ธรรมข้ึนมาแจกแจงแยกแยะอธิบาย

เร่อื งท่ยี กมาอธบิ ายมี ๑๘ เรอ่ื ง คือ
ขันธ อายตนะ ธาตุ สจั จะ อนิ ทรยี 
ปฏิจจสมปุ บาท สตปิ ฏฐาน สัมมปั ปธาน อทิ ธบิ าท
โพชฌงค มรรค ฌาน อปั ปมญั ญา ศลี ปฏสิ มั ภทิ า
ญาณ ขทุ ทกวัตถุ และธัมมหทยวภิ งั ค

อรรถกถา

สมั โมหวโิ นทนี

ฎกี า

วิภงั คม ลู ฎีกา, วิภังคอนุฎีกา

1

พระอภิธรรวมภิ ปงั คฎ ก เลมท่ี ๒

วภิ งั ค แปลวา อธบิ ายขยายความหรอื จาํ แนกหวั ขอ ธรรม
ความหมายของคําวา “วภิ ังค” หมายถึง คัมภีรจําแนกสภาว
ธรรมใหกวางขวางพิสดารยิ่งขึ้น แมคัมภีรอภิธรรมอื่นๆ ก็
จาํ แนกสภาวธรรมเหมอื นกัน แตพระธรรมสังคาหกาจารยไ ม
เรียกคัมภีรเหลาน้ันวา “วิภังค” เพราะวาคัมภีรเหลาน้ันได
จําแนกเฉพาะนัยเทานั้น สวนคัมภีรวิภังคแหงอภิธรรมนี้
จาํ แนกทั้งนัยแหง พระสตู ร พระอภิธรรม และนัยแหง การถาม
ปญ หาท่เี รยี กวา สุตตันตภาชนีย อภิธรรมภาชนีย และปญ หา
ปจุ ฉกะ

คมั ภรี ว ภิ งั คน ที้ าํ หนา ทจ่ี าํ แนกอธบิ ายขยายความปรมตั ถ
ธรรมท่ีไดแสดงมาแลวในคัมภีรธัมมสังคณี โดยไดนําเอาติก
มาตกิ า ๒๒ หวั ขอ และทุกมาติกา ๑๐๐ หวั ขอ

จากคมั ภรี ธ มั มสงั คณีแยกประเภทเปน ขนั ธธาตุอายตนะ
และสัจจะเปนตน จดั ลําดับการอธิบายความ ดังนี้

๑. สตุ ตนั ตภาชนยี หมายถงึ นยั ทจ่ี าํ แนกธรรมตามทที่ รง

2

แสดงไวแ ลว ในพระสุตตันตปฎ ก โดยอนุโลมตามอธั ยาศยั หรอื
จรติ ของเวไนยสตั วแ ตล ะบคุ คล เปน การแสดงตามสถานการณ
ท่ีกําลังเปนไปอยู ณ สถานท่ีหรือเวลาน้ันๆ โดยเลือกเฟน
เฉพาะประเด็นทจ่ี ะทาํ ใหผ ฟู งบรรลผุ ลในขณะนั้นๆ ดวยเหตุนี้
พระสูตรจึงเปน เทศนาท่มี ีเนื้อความชดั เจน เขาใจงา ย แตยงั ไม
สมบรู ณ เพราะองคธรรมยังไมสมบรู ณ และนัยตางๆ กย็ ังไม
สมบรู ณ

๒. อภธิ รรมภาชนยี  หมายถงึ นยั ทท่ี รงจาํ แนกธรรมตาม
กระบวนการแหง พระอภธิ รรมปฎ ก ซง่ึ ไมไ ดค าํ นงึ ถงึ เวลา สถาน
ท่ี หรอื บคุ คล แตเ ปน การมงุ แสดงองคธ รรมใหส มบรู ณด วยนยั
ตางๆ อยางเดียว เปนนัยที่ทรงแสดงโดยการประมวลสภาว
ธรรมที่มอี ยทู ัว่ ทั้งอนนั ตจักรวาลมารวมไว เปนการแสดงตาม
อํานาจของพระสัพพญั ตุ ญาณ

๓. ปญหาปุจฉกะ หมายถึง นัยท่ีแสดงโดยการนําติก
มาตกิ า ทงั้ ๖๖ บท และทุกมาตกิ า ๒๐๐ บท จากคมั ภีรธ มั ม
สังคณีมาตงั้ เปน คาํ ถามคําตอบ จําแนกโดยขนั ธ อายตนะ และ
ธาตุ เปน ตน

3

คัมภีรว ิภงั คแบง เนือ้ หาเปน ๑๘ วิภงั ค ดังน้ี

๑. ขนั ธวิภงั ค การจําแนกขนั ธ

๒. อายตนวภิ งั ค การจาํ แนกอายตนะ

๓. ธาตวุ ภิ ังค การจําแนกธาตุ

๔. สจั จวภิ งั ค การจาํ แนกสัจจะ

๕. อินทริยวภิ งั ค การจําแนกอนิ ทรีย

๖. ปฏิจจสมปุ ปาทวภิ งั ค การจาํ แนกปฏจิ จสมปุ บาท

๗. สติปฏฐานวภิ งั ค การจาํ แนกสติปฏ ฐาน

๘. สัมมปั ปธานวภิ งั ค การจําแนกสัมมปั ปธาน

๙. อทิ ธปิ าทวภิ ังค การจาํ แนกอทิ ธบิ าท

๑๐. โพชฌังควิภังค การจําแนกโพชฌงค

๑๑. มัคคังควิภังค การจาํ แนกองคม รรค

๑๒. ฌานวิภงั ค การจาํ แนกฌาน

๑๓. อปั ปมัญญาวภิ งั ค การจาํ แนกอัปปมัญญา

๑๔. สิกขาปทวิภังค การจาํ แนกสกิ ขาบท

๑๕. ปฏสิ มั ภทิ าวิภังค การจาํ แนกปฏสิ มั ภทิ า

4

๑๖. ญาณวภิ งั ค การจําแนกญาณ
๑๗. ขุททกวิภงั ค การจําแนกอกุศลธรรมตางๆ
๑๘. ธัมมหทยวิภังค การจําแนกธรรมอันเปรียบ

เสมอื นดวงใจ

การจาํ แนกวภิ งั คทง้ั ๑๘ นี้ วภิ งั คท ่ี ๑ ถึง ๔, ๖ ถงึ ๑๓ และ
๑๕ จําแนกโดยนัยครบทง้ั ๓ คือ สุตตันตภาชนีย อภธิ รรมภา
ชนยี  และปญหาปุจฉกะ

วิภงั คที่ ๕ และที่ ๑๔ ไมไดจําแนกโดยอภิธรรมภาชนีย
และปญ หาปุจฉกะ

สวนวภิ งั คท่ี ๑๖ และ ๑๗ จําแนกตามแนวพระสูตร เอกก
นบิ าต องั คุตตรนกิ าย เปน การจาํ แนกจากนอยไปหามาก

วิภงั คท ่ี ๑๘ เปน การจําแนกจากนอยไปหามาก จากงา ย
ไปหายาก จากโลกยิ ะ ไปสโู ลกตุ ตระ โดยการนาํ เอานยั ทง้ั ๓ มา
ผสมผสานกนั และจบลงดว ยการจัดตามหวั ขอธรรมซึ่งเปน มา
ติกาในธัมมสังคณี

5

พระอภธิ รรมปฎ ก เลม ที่ ๒
วภิ ังค
จบ