พระอภิธรรมปิฎกเล่ม ๑

พระไตรปฎก

ฉบับ สงั เขปวัณณนา

พระไตรปฎก เลม ที่ ๓๔

สถาบนั พระไตรปฎ กศกึ ษา
มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลยั

พระไตรปฎ ก

ฉบบั สังเขปวัณณนา

พระอภิธธัมรรมมสปังฎคกณเี ลม ท่ี ๑

สถาบนั พระไตรปฎกศกึ ษา
มหาวทิ ยาลยั มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลยั

พระไตรปฎ ก

ฉบับ สงั เขปวณั ณนา

จดั ทาํ โดย : ทมี สารสนเทศ สถาบนั พระไตรปฎกศึกษา
เผยแพร : เมษายน ๒๕๖๕
ลขิ สิทธิ์ : สถาบนั พระไตรปฎกศึกษา
พระไตรปฎกภาษาไทย
ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลัย
ISPN : 974-575-369-6

ขอ มลู เฉพาะ

พระอภิธรรมปฎก เลม ๑ : ธัมมสังคณี
จํานวนหนา : ๓๘๘ หนา
ปท่พี ิมพ : พ.ศ. ๒๕๓๙
พิมพท ี่ : โรงพิมพมหาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลัย

ธมั มสังคณี

คัมภรี ทป่ี ระมวลสภาวธรรมหรอื ปรมตั ถธรรมลว น ๆ
เนอื้ หาแบงเปน ๒ สว น ไดแก

๑. มาติกา : ติกมาตกิ า ทกุ มาตกิ า และสุตตนั ติกทุกมาติกา
๒. กัณฑ : จิตตปุ ปาทกณั ฑ รปู กัณฑ นกิ เขปกัณฑ
อัฏฐกถากัณฑ

อรรถกถา

อัฏฐสาสินิีอฏั ฐกถา

ฎกี า

ธมั มสงั คณมี ูลฎีกา
ธมั มสงั คณอี นุฎกี า

1

พระอภธิธัมรรมมสปังฎคกณเี ลมท่ี ๑

พระพทุ ธพจนใ นสว นทเ่ี ปน พระอภธิ รรม เมอื่ มกี ารบนั ทกึ
เปนอักษรแลว ไดรบั การจัดระบบเปนพระอภิธรรม ๗ คัมภีร
ดังนี้

๑. ธัมมสงั คณี เปนคัมภีรรวบรวมปรมัตถธรรมไวเปน
หมวดหมตู นเลม แสดงมาติกาอันไดแ กบทท่ีเปน หัวขอ ธรรม
ทั้งหลายทจ่ี ดั เปน ชุดๆ เรยี กวา ติกะ มีตกิ ะ ละ ๓ บท เชน จดั
ทุกสิ่งทกุ อยางประดามีเปนกุศลธรรม อกุศลธรรม อัพยากต
ธรรม ชดุ หนง่ึ เปนอดตี ธรรม อนาคตธรรม ปจจุบันธรรม ชดุ
หน่ึง และชดุ ทเ่ี รียกวา ทุกะ มที กุ ะ ละ ๒ บท เชน จดั ทกุ สิง่ ทกุ
อยา งเปน สงั ขตธรรม อสงั ขตธรรม ชดุ หนงึ่ รปู ธ รรม อรปู ธ รรม
ชดุ หนงึ่ โลกยิ ธรรม โลกตุ ตรธรรม ชดุ หนึ่ง รวมทัง้ หมด มี ๑๖๔
ชุด หรือ ๑๖๔ มาตกิ า

จากนัน้ ขยายความมาตกิ าท่ี ๑ เปน ตวั อยา ง แสดงใหเ หน็
กศุ ลธรรม อกุศลธรรม และอัพยากตธรรม ท่ีกระจายออกไป
โดย จิต เจตสิก รูป และนิพพาน แลวสงเคราะหเขาในขันธ
อายตนะ ธาตุเปนตน เพื่อแสดงความเปนนิสสัตต นิชชวี ธรรม

2

เทานั้น ทายเลมอีก ๒ บท แสดงคําอธิบายยอหรือคําจํากัด
ความ ตลอดจนถึงสภาวธรรมทั้งหลาย ในมาติกาท่ีกลาวถึง
ขางตนจนครบ ๑๖๔ มาติกา

๒. วิภังค เปนคมั ภีรแ จกหรอื กระจายปรมตั ถธรรมออก
เปนสวนๆ คอื ยกหลักธรรมสําคัญๆ ขน้ึ มาแจกแจงแยกแยะ
อธิบายกระจายออกใหเหน็ ทุกแงจ นชดั เจนจบเปนเร่ืองๆ ไป
เร่ืองท่ียกมาอธิบายมี ๑๘ เร่ือง ไดแก ขันธ ๕ อายตนะ ๑๒
ธาตุ ๑๘ สัจจะ ๔ อนิ ทรีย ๒๒ ปฏิจจสมุปบาท สติปฏฐาน ๔
สัมมัปปธาน ๔ อิทธิบาท ๔ โพชฌงค ๗ มรรค ๘ ฌาน
อัปปมญั ญา ศีล ๕ ปฏิสมั ภทิ า ๔ ญาณ ประเภทตา งๆ รวมทั้ง
เรื่องเบ็ดเตล็ดซึ่งเปนฝายอกุศลธรรมในขุททกวัตถุและธัมม
หทยวิภงั ค

๓. ธาตกุ ถา เปน คัมภรี ท ่ีแสดงปรมัตถธรรมดว ยมาตกิ า
๕ ประการ มีนยมาติกาเปน ตน มีพาหริ มาติกาเปน ปริโยสาน
โดยยึดนยมาติกาเปน แกนในการแสดง

๔. ปุคคลบัญญัติ เปนคัมภีรท่ีแสดงปรมัตถธรรม โดย
บัญญัติ ๖ ประการ ดวยการยกบคุ คลขึน้ แสดงมากกวาสงิ่ อ่ืน

๕. กถาวัตถุ เปนคัมภีรท่แี สดงพระอภิธรรมดวยวธิ ียก
วาทะขึ้นโตตอบ โดยทํานองปุจฉาวิสัชนา เปนเร่ืองตางๆ มี

3

๑,๐๐๐ เรอ่ื ง แบง เปน สกวาทะ ๕๐๐ ปรวาทะ ๕๐๐
๖. ยมก เปนคัมภีรท่ียกปรมัตถธรรมขึ้นแสดงเปนคูๆ

มีอนุโลมปุจฉาและปฏิโลมปุจฉาเปนตน ในหมวดธรรม ๑๐
ประการ มมี ูลยมก ขันธยมกเปนตน

๗. ปฏ ฐาน เปนคัมภรี ท ่แี สดงปจจัย ๒๔ โดยยกปรมตั ถ
ธรรมท่ีอยูภายในมาติกาบทที่เรียกวา ติกะ ทุกะ ข้ึนแสดง
อยา งพสิ ดาร แจกแจงหมนุ ไปตามธรรมนยั ๔ มหาวาระ ๗ และ
ปจ จยนัย ๔

คมั ภีรธ มั มสงั คณี

ธัมมสงั คณี หมายถึง คัมภีรที่ประมวลสภาวธรรมหรอื
ปรมัตถธรรมลวนๆ มาไวเปนหมวดหมู อีกนยั หนึง่ หมายถึง
คัมภีรท่ีแสดงการนับจํานวนสภาวธรรม ในธัมมสังคณีน้ีมี
ความหมายวาสภาวธรรมท่ีมีปรากฏตามความเปนจริง อัน
ไดแ ก ปรมตั ถธรรม นนั่ เอง สําหรบั ลกั ษณะการรวบรวมหมวด
ธรรมในธัมมสงั คณนี ี้ จะแสดงพอเปนตัวอยา ง ดังตอไปน้ี

๑. พระพทุ ธองคท รงยอ สภาวธรรมทง้ั หมดทม่ี อี ยใู หเ หลอื
เปน ๓ ชนดิ คอื

4

๑) หมวด “กุศล” เปน หมวดธรรมฝา ยกรรมดี
๒) หมวด “อกุศล” เปนหมวดธรรมฝายกรรมช่วั
๓) หมวด “อพั ยากฤต” เปน หมวดธรรมทเ่ี หลอื ท้งั หมด
๒. พระพุทธองคทรงยอสภาวธรรมทั้งหมดที่มีอยูให
เหลือเปน ๒ ชนดิ เชน ธรรมทีเ่ ปน เหตุและธรรมท่ีมิใชเ หตุ

การจดั แบง เนอ้ื หาในคมั ภรี ธัมมสงั คณี
ในธมั มสังคณีปกรณน้ี เน้ือหาแบงเปน ๒ สว น มีลําดับ
เนอ้ื หาดงั นี้
สวนท่ี ๑ มาตกิ า ประกอบดว ย
๑. ตกิ มาติกา หมายถงึ หัวขอธรรมที่ทรงแสดงปรมัตถ
ธรรมโดยแบงเปนหมวด หมวดละ ๓ หัวขอ เรียกวาติกะ มี
ทงั้ หมด ๒๒ ติกะ มกี สุ ลตกิ ะเปน ตน
๒. ทุกมาติกา หมายถึง หวั ขอธรรมทท่ี รงแสดงปรมัตถ
ธรรมโดยแบง เปน หมวด หมวดละ ๒ หวั ขอ มที ง้ั หมด ๑๓ หวั ขอ
ใหญ มีเหตุโคจฉกะเปนตน แตละหัวขอใหญ มีหัวขอยอยอยู
จํานวนมาก เชน เหตโุ คจฉกะ ประกอบดว ย (๑) เหตุทุกะ (๒)
สเหตุกทุกะ (๓) เหตุสัมปยุตตทกุ ะ (๔) เหตุสเหตุกทุกะ (๕)

5

เหตุเหตสุ มั ปยตุ ตทกุ ะ (๖) นเหตสุ เหตุกทกุ ะ
๓. สุตตนั ติกทุกมาติกา หมายถึง วิธกี ารทพี่ ระพทุ ธเจา

ทรงแสดงทุกมาติกาโดยนัยพระสูตร รวมท้ังหมด ๔๒ ทุกะ
เรม่ิ ตน ดวยวิชชาภาคีทุกะเปน ตน

สวนที่ ๒ กณั ฑ ประกอบดวย
๑. จติ ตุปปาทกัณฑ มีโครงสรา งเน้ือหา ๓ สวนหลกั คอื
(๑) กศุ ลบท ประกอบดว ย กามาวจรกุศลจติ รูปาวจรกุศลจิต
อรปู าวจรกศุ ลจิต และโลกตุ ตรกศุ ลจิต (๒) อกุศลบท ประกอบ
ดว ยอกศุ ลจติ ๑๒ (๓) อพั ยากตบท ประกอบดว ยเนอ้ื หาสาํ คญั
เชน กามาวจรวิปากจิต โลกุตตรวิปากจิต รูปาวจรกิริยาจิต
อรูปาวจรกริ ิยาจิต
๒. รูปกัณฑ มีโครงสรางเน้ือหา ๒ สวนหลัก คือ (๑)
อุทเทส ประกอบดวย เอกกมาติกา ทุกมาติกา ติกมาติกา
จตุกกมาติกา ปญจกมาติกา ฉักกมาติกา สัตตกมาติกา
อฏั ฐกมาติกา นวกมาติกา ทสกมาตกิ า เอกาทสกมาตกิ า (๒)
นิทเทส ประกอบดวย เอกกนิทเทส ทุกนิทเทส ติกนิทเทส
จตกุ กนิทเทส จนถึงเอกาทสกนทิ เทส
๓. นิกเขปกัณฑ มีโครงสรางเน้ือหา ๓ สวนหลัก คือ
(๑) ติกนิกเขปะ มที ง้ั หมด ๒๒ หัวขอ มีกุสลติกะเปน ตน (๒)

6

ทุกนิกเขปะ มีท้ังหมด ๑๓ หัวขอใหญ มีเหตุโคจฉกะเปนตน
มีปฏฐทิ กุ ะเปนที่สดุ (๓) สุตตนั ตกิ ทกุ นกิ เขปะ มีทัง้ หมด ๔๒
หัวขอ มวี ชิ ชาภาคที กุ ะเปนตน

๔. อัฏฐกถากัณฑ มีโครงสรา งเนื้อหา ๒ สวนหลัก คือ
(๑) ติกอัตถุทธาระ มีท้ังหมด ๒๒ หัวขอ มีกุสลติกะเปนตน
(๒) ทุกอัตถุทธาระ มีท้ังหมด ๑๓ หัวขอใหญ มีเหตุโคจฉกะ
เปนตน มีปฏ ฐิทุกะเปน ท่ีสดุ

7

พระอภธิ รรมปฎ ก เลม ที่ ๑
ธมั มสังคณี
จบ