ป่าชายเลนและประโยชน์ของป่าชายเลน

“ป่าชายเลน” หรือ “ป่าโกงกาง” คือสังคมพืช
ท่ีข้ึนอยู่ตามบริเวณชายฝ่ังทะเล ดินเลน ปากแม่น้า
หรืออ่าว เป็นป่าไม้ไม่ผลัดใบชนิดหนึ่ง ซึ่งขึ้นอยู่บริเวณ
ทม่ี นี ้าทะเลท่วมถึงและแหง้ ลงในแต่ละวนั
ภาษาอังกฤษใช้ค้าว่า “Mangrove forest”

เอกลักษณ์ของป่าชายเลนท่ีแตกต่างจากป่าบก
อย่างชัดเจน คือ การแพร่กระจายของพันธุ์ไม้มีลักษณะ
แบ่งออกเป็นแนวเขต (zonation) ค่อนข้างชัดเจน
โดยข้ึนอยู่กับลักษณะทางกายภาพและเคมีภาพของดิน
ความเค็มของน้า การท่วมถึงของน้าทะเล กระแสน้า
การระบายน้า และความเปยี กช้นื ของดนิ











พนื้ ท่ีป่าชายเลนตามจงั หวัดชายฝง่ั ในประเทศไทย

ทีม่ า : สนิท อักษรแกว้ . ประชากรและทรัพยากรชายฝงั่ ทะเล
(รวมบทความทางวิชาการ). ทุนเมธวี ิจยั อาวโุ ส ส้านักงานกองทุนสนับสนนุ

การวจิ ัย (สกว.) วทิ ยาลัยประชากรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลยั .
พิมพค์ ร้งั ที่ 1, 2545.

พืน้ ทป่ี า่ ชายเลนของประเทศไทย ปี พ.ศ. 2504-2557

ปี พ.ศ. พนื้ ท่ปี ่าชายเลน พน้ื ท่ีลดลง ระยะเวลา

2504 2,299,375 ไร่ - -

2529 1,227,674 ไร่ 1,071,701 ไร่ 25 ปี
2536 1,054,266 ไร่ 1,245,109 ไร่ 32 ปี

2543 1,579,593 ไร่ 719,782 ไร่ 39 ปี

2547 1,458,174 ไร่ 841,201 ไร่ 43 ปี
2552 1,527,761 ไร่ 771,614 ไร่ 48 ปี

2557 1,534,584 ไร่ 764,791 ไร่ 53 ปี

อ้างอิง : ฐานขอ้ มูลความรทู้ างทะเล
http://www.mkh.in.th/index.php?option=com_content&view=article&id=62&Itemid=168&lang=th

1. จังหวัดพงั งา มีพ้ืนทีป่ ่าชายเลน 227,625 ไร่
2. จงั หวัดสตลู มีพ้นื ทีป่ ่าชายเลน 195,243 ไร่
3. จงั หวดั กระบี่ มีพนื้ ทป่ี า่ ชายเลน 189,450 ไร่

หมายเหตุ : จังหวัดชมุ พรมพี ื้นที่ปา่ ชายเลนมากเป็นอันดบั 10
ของประเทศ มีเน้อื ทีป่ ระมาณ 65,000 ไร่
ประเทศไทยมพี ื้นท่ปี า่ ชายเลน เป็นอนั ดบั ท่ี 6
ของภมู ภิ าคอาเซียน

ปา่ สงวนแหง่ ชาติ ทอ้ งที่ พนื้ ที่ /ไร่
ป่าเลนอ่าวทุง่ มหา อ.ปะทิว 6,256
ป่าเลนอา่ วพนังตัก
ป่าเลนอ่าวทุ่งคา-สวี อ.เมือง 3,562
ป่าเลนคลองตะโก คลองทา่ ทอง
และคลองบางมดุ อ.เมือง และ อ.สวี 37,062

ป่าเลนคลองริว่ รวมพนื้ ท่ี อ.ทงุ่ ตะโก และ อ.หลงั สวน 9,710

อ.หลงั สวน 450
รวมพนื้ ท่ี 57,040

พ้ืนทป่ี า่ ชายเลน พ้นื ที่/ไร่
ปา่ ชายเลน อ.ละแม 300
ป่าชายเลน ต.นาพญา อ.หลงั สวน
ป่าชายเลน ต.ชุมโค อ.ปะทวิ 1,500
500
รวม 2,300

1. พ้ืนท่ปี ่าชายเลนลดลงไปมากกว่าคร่งึ จากอดตี หากสถานการณ์การใช้
ประโยชน์พื้นที่ปา่ ชายเลนยังเปน็ ไปในทิศทางท่เี ป็นอยใู่ นปจั จุบนั กค็ าดได้วา่ พนื้ ที่
ป่าชายเลนจะถูกแปรสภาพเพื่อกิจการอ่นื อย่างตอ่ เนื่องต่อไป โดยเฉพาะอย่างยงิ่
การท้าบ่อเล้ยี งกุง้

2. สภาพปา่ ชายเลนทีเ่ หลืออยู่ไมอ่ ดุ มสมบรู ณ์ ทัง้ ด้านผลผลติ ขั้นปฐมภูมขิ อง
ระบบนเิ วศในรูปของมวลชีวภาพของพืช และในดา้ นก้าลังผลติ ไม้เพื่อใช้ประโยชน์
ทา้ เช้ือเพลงิ ถา่ น หรือจากปรมิ าณสัตวน์ ้าทป่ี ระชาชนจบั ไดจ้ ากนเิ วศป่าชายเลน

3. ความเสือ่ มโทรมของสภาพนิเวศสิ่งแวดล้อมชายฝ่ังได้ทวีความรนุ แรงและ
สง่ ผลกระทบเปน็ ลูกโซ่

จากการรวบรวบสถานการณป์ ัญหาทเี่ กดิ ขึน้ ในปา่ ชายเลน พบว่า สาเหตุ
ส้าคัญท่สี ง่ ผลท้าใหพ้ น้ื ท่ีป่าชายเลนลดลงและเส่ือมโทรมอย่างมาก อาจแบ่งได้
เป็น 2 ช่วง คือ

1. ระหว่างปี พ.ศ. 2504 – 2522 สาเหตหุ ลักของการท้าลายปา่ ชายเลน
ได้แก่

- เกดิ การบุกรกุ พน้ื ที่ปา่ เพ่อื ตดั ไมม้ าทา้ ฟนื และถา่ นในเชิงพาณชิ ย์
- การทา้ เหมืองแร่ในปา่ ชายเลน
- การสร้างท่าเรือและเข่ือน
2. ต้งั แต่ปี พ.ศ. 2529 เป็นต้นไป สาเหตุหลักของการทา้ ลายปา่ ชายเลน
ได้แก่
- การบกุ รกุ เพอื่ ใช้ประโยชนใ์ นการเพาะเลย้ี งสัตว์น้า เช่น ท้านากุ้ง
เพอ่ื การสง่ ออก ซึ่งมีทงั้ กิจการทม่ี ีคนไทย และคนตา่ งชาตเิ ปน็ เจ้าของ
- การขยายพน้ื ที่เมือง และชุมชนอตุ สาหกรรม

ปา่ ชายเลน เป็นระบบนิเวศที่มคี วามเฉพาะตวั และมีความหลากหลาย
ทางชวี ภาพสงู เปน็ องค์ประกอบทสี่ ้าคัญยิง่ ของ ชายฝัง่ ทะเล นบั เปน็ ทรพั ยากร
ทม่ี ีคณุ ค่ามหาศาลท้ังทางดา้ น เศรษฐกิจและสง่ิ แวดล้อมของประเทศ

ป่าชายเลนเป็นแหล่งพลังงาน
และแหลง่ วตั ถุดิบไม้ใชส้ อย, กอ่ สรา้ งในครัวเรอื น

ไมจ้ ากปา่ ชายเลน โดยเฉพาะไม้โกงกางสามารถ น้า มาเผาถ่านซง่ึ ให้ถา่ น
ท่ีมีคณุ ภาพดีเพราะให้ความรอ้ นสงู มอดช้าและไม่แตกสะเก็ด

การใช้ประโยชน์ไมป้ ่าชายเลนในรปู ของไมฟ้ ืนเพื่อการหุงต้มในชวี ิต
ประจ้าวันของประชาชนทอี่ าศยั บริเวณป่าชายเลนและใกล้เคยี ง

สามารถใช้ประโยชนใ์ นงานกอ่ สรา้ งและใช้สอยดว้ ย เชน่ ท้าเสาเข็ม
ไม้ค้ายนั ไม้ก่อสร้าง เฟอร์นิเจอรแ์ ละอปุ กรณก์ ารประมง

เปลือกของไม้ปา่ ชายเลนบางชนิดสามารถนา้ มาสกดั ได้สารชื่อว่า แทนนนิ
ใช้ในการยอ้ มแห อวน ท้าน้าหมึก ท้าสี ทา้ กาว และฟอกหนงั

ปา่ ชายเลนเปน็ แหลง่ พืชผักและพืชสมุนไพร

พืชในป่าชายเลนท่ีสามารถนา้ มาใชเ้ ปน็ ผกั พน้ื บา้ นไดน้ น้ั มีอยู่
หลายชนิด เชน่ ใบชะคราม ยอดเป้ง ยอดผกั เบ้ียทะเล ถัว่ ขาว จาก
ถอบแถบน้า ปรงหนู ล้าพู ล้าแพน สาหรา่ ยสาย เป็นต้น

ใบชะคราม ยอดผักเบีย้ ทะเล ปรงหนู ลกู จาก

ป่าชายเลนเปน็ แหล่งพชื ผกั และพืชสมนุ ไพร

พชื ในปา่ ชายเลนหลายชนดิ มสี รรพคณุ ทางยาใช้เปน็ ยาสมุนไพรได้

เหงือกปลาหมอ ใช้รกั ษาโรคผวิ หนงั

ผลของตะบูนขาวใชร้ กั ษาโรคบิดและโรค ท้องร่วงได้

รากตาตมุ่ ทะเลใช้แก้อักเสบ แกไ้ ข้ แกค้ ัน

สว่ นยางจะมพี ษิ ถ้าเข้าตาอาจจะท้าให้ตาบอดได้และถ้ารบั ประทานจะเกิดอาการทอ้ งรว่ ง

ขลู่ ใช้ตม้ ด่มื บรรเทาโรคเก่ียวกบั ทางเดนิ ปสั สาวะ แก้อาการ ปวดเมื่อย

เปลอื กใช้ตม้ กบั นา้ ดม่ื เป็นยาสมานแผล แก้ทอ้ งรว่ ง คลน่ื เหียนอาเจียน
เปลอื กทตี่ ้าให้ละเอยี ดพอกหา้ มโลหิตบาดแผลสดไดด้ ี

นอกจากนี้ ใบออ่ นนา้ มาบดหรือเคีย้ วให้ละเอยี ดพอกแผลสด หา้ มเลอื ด

โปรงแดง เปลือกมีรสฝาดใชต้ ม้ กบั นา้ ท้าความสะอาดแผลได้

แสมขาว แกน่ มีรสเคม็ เฝอ่ื น ต้มกบั น้าแกก้ ษัย
โดยมากจะตม้ รวมกับแก่นแสมสารเป็นยาขับโลหติ เสยี ของสตรี

สา้ มะงา่

ใบสดต้มกับน้าทา้ ความสะอาดชะลา้ งบาดแผล ฆ่าพยาธิ โรคผวิ หนงั
ใบแหง้ บดเป็นผงโรยบรเิ วณทเี่ ปน็ แผลแกเ้ ชอ้ื ได้

ใบสดผสมเหล้าองุ่นตม้ พออนุ่ ๆ ใช้ทาแก้รอยพกช้าหรอื บวมได้
รากแหง้ ต้มกับน้าดืม่ มีรสขมและกลน่ิ เหม็นแกไ้ ขห้ วดั

ตับอกั เสบ ตับโต ม้ามโต และแผลบวมจากการหกลม้ หรือถกู กระแทกได้

ถอบแถบน้า
ต้น ราก และใบ น้ามารับประทานเป็นยาระบาย แก้พิษตานทราง แกเ้ สมหะ

โพทะเล
ผลและใบตา้ ใหล้ ะเอียดใชพ้ อกแกห้ ิดได้ เปลือกต้มกับนา้ แล้วนา้ ไปลา้ งท้า

ความสะอาดแผลเรือ้ รงั ได้ สว่ นรากออ่ นใชร้ บั ประทานเปน็ ยาบ้ารุง

ปอทะเล
ดอกสด 2 -3 ดอกตม้ กับนมสด 25 – 30 มิลลลิ ิตร ทิ้งไวใ้ หเ้ ย็นใชห้ ยอดหู แกก้ ารอกั เสบในช่องหู

ป่าชายเลนเปน็ แหล่งอนุบาลสัตว์นา้ วยั ออ่ น
เปน็ แหลง่ อาหาร ที่อยูอ่ าศยั หลบภัย สืบพันธุ์

และเจรญิ เตบิ โตของสตั วน์ ้านานาชนดิ

ป่าชายเลนเป็นที่อยอู่ าศัยและเปน็ แหล่งอนุบาล สตั ว์น้า วัยออ่ น
โดยเฉพาะปู กุ้ง หอย ซงึ่ เป็นสัตวเ์ ศรษฐกิจ ทส่ี ้าคญั รวมท้ังสตั ว์น้า
ชนดิ อ่นื ๆ ที่เป็นส่วนหนง่ึ ของห่วงโซ่อาหาร

ป่าชายเลนเป็นแหล่งอาหารท่ี สา้ คญั ของสัตวน์ า้ เพราะมีอินทรียวัตถุ
ทไี่ ดจ้ ากการยอ่ ยสลาย ของซากพืช (กง่ิ ก้าน ดอก และผล)
หรือเศษใบไม้ทรี่ ว่ งหล่น ซ่งึ อินทรยี วัตถุท่ไี ดจ้ ากการยอ่ ยสลายมีปริมาณ
โปรตนี สงู

ป่าชายเลนช่วยรักษาความสมดลุ ของระบบนิเวศ
ชายฝั่งและใกล้เคียง โดยเฉพาะหญ้าทะเลและปะการัง

ปา่ ชายเลนมบี ทบาทในการรกั ษาสมดลุ ของธาตุ อาหารและ
ความอดุ มสมบูรณข์ องน้าทะเลชายฝ่ัง

ซง่ึ จะสง่ ผลถึงความอดุ มสมบูรณข์ องทรัพยากรประมง

ป่าชายเลนช่วยปอ้ งกันดนิ พังทลายชายฝั่ง

รากของต้นไม้ในปา่ ชายเลน นอกจากจะชว่ ย ปอ้ งกันการกดั เซาะชายฝัง่ แลว
ยงั ช่วยบรรเทาความเร็วจาก กระแสนา้ ลง ทา้ ใหต้ ะกอนท่แี ขวนลอยมากบั น้า
ทับถมเกดิ เปน็ แผ่นดินงอกใหม่ เมอ่ื ระยะเวลานาน กจ็ ะขยายออกไปในทะเลเกดิ เป็น

หาดเลน อนั เหมาะสมแกการเกิดของพันธไุ ม ปาชายเลนตอ่ ไป

ปาชายเลนเปน็ พ้ืนที่ส้าหรับดดู ซับส่งิ ปฏิกลู ตา่ งๆ

รากของต้นไมใ้ นป่าชายเลนทง่ี อกออกมาเหนอื พน้ื ดิน
ทา้ หน้าท่คี ล้ายตะแกรงธรรมชาตคิ อยดกั กรองสิง่ ปฏกิ ลู ต่างๆ

และสารพษิ ต่างๆ จากบนบกไม่ให้ลงสู่ทะเล
โลหะหนักหลายชนดิ เมอ่ื ถกู พัดพามาตาม กระแสน้าก็จะตกตะกอน

ลงท่ีบรเิ วณดินเลนในปา่ ชายเลน

ปาชายเลนช่วยปกปอ้ งชีวติ และทรพั ย์สนิ
ของประชาชนที่อาศยั บริเวณชายฝ่ังจากภัยธรรมชาติ

ปาชายเลนเป็นฉากกา้ บังภัยธรรมชาติ ทา้ หน้าทเี่ หมอื นปราการช่วยบรรเทา
ความรุนแรงของคลื่นและลมให้ลดน้อยลงกอ่ นจะขนึ้ ฝ่งั

เพ่อื มใิ หส้ รา้ งความเสยี หายอย่างรุนแรง แกท่ อ่ี ย่อู าศัยและพื้นทที่ า้ กิน
ของชาวบา้ นในบริเวณใกล้เคียง

ปาชายเลนเป็นสถานท่พี กั ผอ่ นหย่อนใจ
และแหล่งศึกษาธรรมชาติ

ระบบนเิ วศปา่ ชายเลนเปน็ ระบบนิเวศทมี่ ลี ักษณะพิเศษเฉพาะตัว
เพราะเปน็ แหล่งทอี่ ุดมไปดว้ ยพรรณไมนานาชนิดทม่ี ใี บ ดอกและผลสวยงาม
แปลกตา อีกทั้งยงั เปน็ แหล่งท่ีมีทงั้ สตั ว์น้า และสัตวบ์ กโดยเฉพาะนกชนิดตา่ งๆ

อาศยั อยรู่ ว่ มกนั หลากหลายชนดิ

ปาชายเลนช่วยลดปรมิ าณ
กา๊ ซคารบ์ อนไดออกไซดใ์ นบรรยากาศ

ป่าชายเลนถือวา่ เป็นแหล่งทม่ี ีการสะสมของคารบ์ อนหนาแน่น มีความสามารถในการดูดซับ
กา๊ ซคารบ์ อนไดออกไซด์ (CO2 ) สูงกวา่ ปา่ ประเภทอืน่ ไม้ในปา่ ชายเลนมีอตั ราการสงั เคราะหแสงสงู

จงึ ชว่ ยลดปรมิ าณ CO2 โดยสามารถกักเก็บก๊าซคาร์บอนไดออกไซดใ์ นรูปของเนื้อไม้
และเพ่มิ ปริมาณออกซเิ จน (O2)ในบรรยากาศ











การคัดเลอื กพน้ื ท่ีเพ่ือกอ่ สร้างแปลงเพาะช้ากล้าไม้ป่าชายเลนน้ัน มีปจั จยั ท่ีเกี่ยวขอ้ งหลาย
ประการ ได้แก่

สภาพภมู อิ ากาศ ขนาดของพื้นทดี่ า้ เนนิ การ
ลกั ษณะภูมิประเทศ พ้ืนทร่ี องรบั กล้าไม้ท่ผี ลิตขึ้น
การท่วมถงึ ของนา้ ทะเล สภาพและคณุ สมบัตขิ องดิน

การเตรยี มเมลด็ หรอื ฝกั การเตรียมถุงชา้

การเก็บเมล็ดหรอื ฝัก การเตรียมดนิ
การปฏบิ ตั ติ ่อเมล็ดหรอื ฝกั หลงั เก็บ การกรอกดินใส่ถุง
การขนยา้ ยถงุ ไปเรียงในถงุ เพาะชา้
การบา้ รงุ รกั ษา
การน้าไปปลูก การเพาะช้า