แนวทางการดำเนินงานศูนย์เรียนรู้ โคก หนอง นา พัฒนาชุมชน

คาํ นํา

แนวทางการดำเนินงาน ศูนยเรียนรู โคก หนอง นา พัฒนาชุมชน ฉบับน้ี
จัดทำขึ้นเพื่อเสริมสรางความรู ความเขาใจ และใหแนวทางการดำเนินงานและ
การพัฒนาขีดความสามารถของศูนยเรียนรูการพัฒนาพื้นที่ตนแบบการพัฒนา
คุณภาพชีวิต ในรูปแบบ “โคก หนอง นา” ใหมีศักยภาพในการขับเคลื่อนภารกิจ
ยกระดับการพัฒนาคุณภาพชีวิตของคนในชุมชน โดยเนื้อหาในเอกสาร
ประกอบดวย ความเปนมา แนวคิดทฤษฎีที่เกี่ยวของ และแนวทางดำเนินงาน
รวมถงึ แนวทางการสนับสนนุ ของผเู กี่ยวขอ ง

คณะผูจัดทำ หวังเปนอยางยิ่งวาแนวทางฉบับนี้จะเปนประโยชน
ใหกับผูปฏิบัติงานและผูเกี่ยวของในการขับเคลื่อนและพัฒนาศูนยเรียนรู
“โคก หนอง นา” พัฒนาชุมชน และสามารถผลักดันศูนยเรียนรูใหบรรลุเปาหมาย
ที่กำหนด

กรมการพฒั นาชมุ ชน
กรกฎาคม ๒๕๖๔

สารบญั

คำนำ หนา

สารบญั ๑
๔
สวนท่ี 1 บทนำ ๔
ความเปนมา ๖
แนวคิดและทฤษฎีการพฒั นา ๑๓
• ศาสตรพ ระราชา ๑๔
• ทฤษฎีใหม
• ภูมสิ ังคม ๑๕
• โคก หนอง นา ๑๗
๑๘
สว นท่ี 2 ศูนยเรียนรู โคก หนอง นา พฒั นาชุมชน ๒๑
๒๕
โคก หนอง นา พัฒนาชุมชน
• คำนิยาม ๒๘
• องคประกอบสำคญั ๓๑
3๒
ศนู ยเรยี นรู โคก หนอง นา พัฒนาชุมชน
• ศูนยเรียนรู โคก หนอง นา พัฒนาชุมชน : ระดบั ครัวเรอื น
• ศนู ยเ รียนรู โคก หนอง นา พฒั นาชมุ ชน : ระดบั ตำบล

สวนที่ 3 การบริหารศนู ยเรยี นรูใหมีชวี ิต
การพัฒนาศนู ยเรยี นรู

แนวทางการดำเนนิ งานของฝา ยสนบั สนนุ

ภาคผนวก
ปายช่ือ ศนู ยเ รียนรู

อางองิ

แนวทางการดำเนินงานศนู ยเ รียนรู โคก หนอง นา พฒั นาชุมชน

สว่ นท่ี ๑ บทนํา

ความเป็ นมา
กระทรวงมหาดไทยโดยกรมการพัฒนาชุมชน ดำเนินงานโครงการพัฒนา

พื้นที่ตนแบบการพัฒนาคุณภาพชีวิตตามหลักทฤษฎีใหม ประยุกตสู
“โคก หนอง นา โมเดล” เพื่อสงเสริมฟนฟูเศรษฐกิจทองถิ่นและชุมชน ผานการ
สรางงานสรางงานสรางรายไดใหแกเกษตรกร แรงงานและบัณฑิตจบใหม
กลุมแรงงานที่อพยพกลับทองถิ่นและชุมชนที่ไดรับผลกระทบจากสถานการณ
ในชวงวิกฤตการแพรระบาดของโรคติดเชื้อไวรัสโคโรนา 2019 (COVID-19)
ในพื้นที่เปาหมาย 73 จังหวัด 575 อำเภอ 3,246 ตำบล 25,179 ครัวเรือน
โดยดำเนินการรวมกับมูลนิธิกสิกรรมธรรมชาติ สถาบันเทคโนโลยีพระจอมเกลา
เจาคุณทหารลาดกระบัง และภาคีเครือขายภาคสวนตาง ๆ ทั้ง 7 ภาคี ดวยการ
นอมนำหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงลงสูการปฏิบัติอยางเปนขั้นตอน
ตามกลไกการขับเคลื่อนสืบสานศาสตรพระราชาเพื่อการปฏิรูปประเทศ โดยใช
หมูบานเปนฐานของการพัฒนา มุงสรางภูมิคุมกันใหทุกครัวเรือน และพัฒนาคน
ใหมีความรูและปรับตวั ใหส ามารถดำเนินชวี ติ อยางมคี วามสขุ มีอาชพี สรางรายได
ทามกลางวิกฤตโลกที่มีการเปลี่ยนแปลงอยางรวดเร็วดวยการจัดทำโครงการ
ที่ประยุกตการใชศาสตรพระราชาและนอมนำเอาแนวคิดและทฤษฎีการพัฒนา
อันเนื่องมาจากพระราชดำริกวา 40 ทฤษฎี ที่ทรงพระราชทานไวใหในการแกไข
ปญหาดานเศรษฐกิจ สังคม และสิ่งแวดลอม มาประยุกตกับแนวคิดการพัฒนา
พื้นที่และการออกแบบเชิงภูมิสังคมไทย เพื่อการพึ่งตนเองและรองรับภัยพิบัติ
ในรปู แบบ “โคก หนอง นา โมเดล”

การพัฒนาพื้นที่ ในรูปแบบ“โคก หนอง นา โมเดล” เปนการสราง
การพัฒนาคุณภาพชีวิตใหเหมาะสมกับหมูบานในภูมิสังคมตาง ๆ โดยในระดับ
พื้นฐาน ดำเนินการสราง (1) พื้นที่เรียนรูชุมชนตนแบบการพัฒนาคุณภาพชีวิต
(Community Lab Model for Quality of Life : CLM) ระดับตำบล จำนวน

1

แนวทางการดำเนินงานศูนยเ รียนรู โคก หนอง นา พฒั นาชุมชน

337 ตำบล และสราง (2) พื้นที่ครัวเรือนตนแบบการพัฒนาคุณภาพชีวิต
(Household Lab Model for Quality of Life : HLM) ระดบั ครวั เรอื น จำนวน 24,842
ครัวเรือน และ (3) บูรณาการรวมพัฒนาพื้นที่ระดับตำบล เพื่อการบริหารจัดการ
น้ำขั้นพื้นฐานที่เหมาะสมกับภูมิสังคมตามแนวพระราชดำริ 10 วิธี เชื่อมโยงกับ
พื้นที่ปฏิบัติการโครงการฯ จากนั้นพัฒนาสูระดับกาวหนา โดยการดำเนินการ
สงเสริมการสรางมาตรฐานผลผลิต การแปรรูป และการตลาดตามมาตรฐาน
อินทรียวิถีไทย ยกระดับชุมชนทั้ง 337 ตำบล ใหสามารถ (1) แกไขวิกฤต
ดานเศรษฐกิจ สังคม และสิ่งแวดลอมของประเทศ (2) เสริมสรางความสามัคคี
และสรางเสริมสุขภาพใหแข็งแรงผานการทำกิจกรรมพัฒนาพื้นที่รวมกัน
(3) สรางระบบเกษตรกรรมยั่งยนื ท่ีผลิตอาหารปลอดภัยสารเคมีและผลิตสมนุ ไพร
ตาง ๆ เพอื่ ยกระดบั อาหารใหเปนยาทส่ี ามารถสรา งเสรมิ ภมู ิตา นทานโรค อีกทัง้ ยัง
(4) เพิ่มการจัดการใหกักเก็บน้ำฝนที่ตกในพื้นที่ไดเพียงพอตอการเพาะปลูก
และการดำรงชีวิตชวยแกปญหาภัยแลงและน้ำทวม (5) เพิ่มพื้นที่ปาที่ชวยฟอก
อากาศที่บริสุทธิ์ และชวยกักเก็บคารบอนในชั้นบรรยากาศลดปญหาฝุนละออง
ขนาดเลก็ PM 2.5 (6) เก็บรักษาและฟนฟหู นาดินดวยการเก็บตะกอนดินในพ้ืนที่
ชว ยสรางความสมดลุ ของระบบนิเวศใน ดิน น้ำ และปา (7) เพิม่ ความหลากหลาย
ใหกับพันธุกรรมของสิ่งมีชีวิตทั้งพืชและสัตว ทั้งนี้ การดำเนินการพัฒนาสูระดับ
กาวหนาในระยะที่ 2 มีแผนดำเนินการสงเสริมในระดับชุมชนใหรวมตัวกันจัดต้ัง
กลุมเปนกลุมอาชีพเพื่อสรางวิสาหกิจชุมชน ซึ่งจะสงผลใหเกิดการสราง
ความมั่นคงทางเศรษฐกิจ และสนับสนุนกระบวนการผลิตดวยการสงเสริม
และสนับสนุนใหวิสาหกิจชุมชนสามารถพัฒนายกระดับมุงไปสูการจัดตั้งบริษัท
วิสาหกิจเพื่อสังคมในระดับตำบล เพื่อพัฒนาศักยภาพการเพิ่มผลผลิตตาง ๆ
ที่ไดจากในพื้นที่ดำเนินการ เพิ่มมูลคาดวยการแปรรูป ขยายตลาดการทองเที่ยว
ชุมชน ฯลฯ และสรางงานวิจัยชุมชน เพื่อยกระดับผลิตภัณฑหรือคนหาอัตลักษณ
ของชุมชน การสรางนวัตกรรมที่เหมาะสมกับภมู ิสงั คมของชุมชน สรางการจัดการ
ความรูในมิติการพึ่งตนเอง ดานครู คลัง ชาง หมอ ของชุมชน รวมกับ
สถาบนั การศึกษาในพนื้ ท่ชี มุ ชนทว่ั ประเทศ ใหไ ดผ ลการดำเนินงานทสี่ ามารถนำไป

2

แนวทางการดำเนนิ งานศูนยเรยี นรู โคก หนอง นา พฒั นาชมุ ชน

ตอยอดใหกับวิสาหกิจชุมชนในดา นการพัฒนาการทองเที่ยวชุมชน การเพิ่มมูลคา
ผลผลิตและยกระดับเศรษฐกิจฐานรากของชุมชน รวมทั้งสรางการสื่อสารสังคม
ใหเกิดกระบวนการเรียนรูและการมีสวนรวมในระดับชุมชน ระดับตำบล ระดับ
อำเภอ ระดับจังหวัด ระดับประเทศและระดับนานาชาติ เรื่องการนอมนำ
หลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง (Sufficiency Economy Philosophy: SEP)
ในรูปแบบการทำงาน ตามศาสตรพระราชาสูการปฏิบัติจนเปนวิถีชีวิตของ
ประชาชน ใหบรรลุตามเปาหมายเพื่อการพัฒนาที่ยั่งยืน (Sustainable
Development Goals: SDGs) (SEP for SDGs) ในรูปแบบและวิธีการตาง ๆ
ที่เขาถึงคนไดทุกระดับและทุกชวงวยั ผานการดำเนินงานโครงการในทกุ พ้ืนทีเ่ พอ่ื
สือ่ สารวิธีการแกไขวิกฤต ตามแนวทางปรชั ญาของเศรษฐกจิ พอเพยี งดว ยการสราง
ตวั อยางความสำเรจ็ ทเ่ี ริ่มตน จากการพัฒนาคนใหโ ลกไดร ับรูอยา งแพรหลาย

ทั้งนี้ การขับเคลื่อนตามกระบวนการทั้ง 2 ระยะจะเปนการ (๘) เตรียม
ความพรอมใหชุมชนมีความสามารถในการพึ่งตนเองในเรื่องของน้ำ อาหาร และ
พลังงานทดแทน สรางภูมิคุม กันชุมชนตอ สภาพปจจบุ นั ที่โลกกำลงั เผชิญกับวิกฤต
ความเปลี่ยนแปลงของสภาพภูมิอากาศและภัยพิบัติธรรมชาติอยางรุนแรง วิกฤต
ทางดานโรคระบาด วิกฤตทางดานความอดอยาก และวิกฤตความขัดแยง
ของสงครามเศรษฐกจิ หรือสงครามรูปแบบตาง ๆ ในอนาคต

3

แนวทางการดำเนินงานศูนยเ รยี นรู โคก หนอง นา พัฒนาชุมชน

แนวคิดและทฤษฎีการพฒั นา
เปนแนวคิดและทฤษฎีที่เกิดจากอัจฉริยภาพและพระปรีชาสามารถ

อันเนื่องมาจากพระราชดำริ ของพระบาทสมเด็จพระชนกาธิเบศร มหาภูมิพล
อดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ในการที่ไดทรงคิดคน ดัดแปลง ปรับปรุง และ
แกไขใหการพัฒนาโครงการอันเนื่องมาจากพระราชดำริเปนงานที่ดำเนินการ
ไปไดงาย ไมยุงยากซับซอน และสอดคลองกับสภาพความเปนอยูและระบบนิเวศ
โดยสวนรวมของธรรมชาติ ตลอดจนสภาพทางสังคมและชุมชนนั้น ๆ มุงเนน
ใหผลการดำเนินงานนั้นตกถึงมือประชาชนโดยตรงเปนเบื้องแรก เพื่อบรรเทา
ปญหาเฉพาะหนา คือ การพออยู พอกิน ขณะเดียวกับที่ปูพื้นฐานไวสำหรับความ
อยูดี กินดใี นอนาคต
• ศาสตรพ์ ระราชา

องคความรูที่เปนปญญาของพระบาทสมเด็จพระชนกาธิเบศร มหาภูมิพล
อดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร จากกระบวนการทรงงานในโครงการ
พระราชดำริตา ง ๆ ซึง่ มกี วา 4,000 โครงการ ครอบคลมุ ในทุกมติ ิ ดา นเศรษฐกิจ
สังคมเทคโนโลยี และสิ่งแวดลอม เพื่อการพัฒนาอยางยั่งยืน ซึ่งศาสตรพระราชา
ที่นำมาประยุกตใชกับแนวคิดการพัฒนาพื้นที่และการออกแบบเชิงภูมิศาสตร
สังคมไทยเพื่อการพึ่งตนเองและรองรับภัยพิบัติ ในรูปแบบ “โคก หนอง นา
โมเดล” ไดแ ก

1. แกลง ดนิ
2. หญาแฝก
3. หม ดิน
4. ดินเสอื่ มโทรม ดนิ ดาน ดนิ คุณภาพตำ่ สารเคมี
5. บำรงุ ดนิ
6. ฝนหลวง
7. หนอง
8. คลองไสไก

4

แนวทางการดำเนินงานศนู ยเ รียนรู โคก หนอง นา พฒั นาชมุ ชน

9. ฝายชะลอนำ้ คนั กั้นนำ้
10. เขือ่ นกกั เก็บนำ้
11. โครงการแกม ลิง
12. โคกหนองนาโมเดล
13. น้ำดีไลนำ้ เสยี
14. อธรรมปราบอธรรม
15. ระบบลมแสงแดด
16. ระบบบำบัดน้ำเสยี แบบสิ่งประดษิ ฐ
17. ระบบสระเตมิ อากาศ
18. กังหันชัยพฒั นา
19. การบริหารจดั การนำ้ จากภผู าสมู หานที
20. ปา 3 อยา งประโยชน 4 อยาง
21. การปลกู ปาทดแทน
22. พระราชดำรัสภเู ขาปา
23. ปาเปยก
24. ปาไมสาธิต
25. ปลกู ปาบนท่ีสงู
26. ปลกู ปา ในใจคน
27. ปลูกปา ตนน้ำลำธารหรอื การปลกู ปา ธรรมชาติ
28. ปลกู ปา โดยไมต อ งปลูก
29. การอนรุ กั ษสัตวป า
30. การอนุรกั ษพ ันธุพชื
31. มลพิษและการเปลี่ยนแปลงภมู อิ ากาศ
32. การจัดการส่งิ แวดลอ มขยะชุมชน
33. การศึกษา
34. สหกรณ
35. รางวัลความสำเร็จดา นการพฒั นามนุษย

5

แนวทางการดำเนนิ งานศนู ยเ รยี นรู โคก หนอง นา พัฒนาชุมชน

36. บวร
37. ทำแบบคนจน
38. เศรษฐกจิ พอเพยี ง
39. ขาว
40. พลงั งานทดแทน
41. ทฤษฎใี หม
• ทฤษฎีใหม่
จากปญหาหลักของเกษตรกรในอดีตจนถึงปจจุบันที่สำคัญประการหน่ึง
คือ การขาดแคลนน้ำเพื่อเกษตรกรรม โดยเฉพาะอยางยิ่งในเขตพื้นที่อาศัยน้ำฝน
ซึ่งเปนพื้นที่สวนใหญของประเทศที่อยูในเขตที่มีฝนคอนขางนอย และสวนมาก
เปนนาขาวและพืชไร เกษตรกรยังคงทำการเพาะปลูกไดปละครั้งในชวงฤดูฝน
เทานั้น และมีความเสี่ยงกับความเสียหายอันเนื่องมาจากความแปรปรวนของดิน
ฟา อากาศ และฝนทิ้งชวง แมวาจะมีการขุดบอหรือสระเก็บน้ำไวใชบางแตก็ไมมี
ขนาดแนนอน หรือมีปจจัยอื่น ๆ ที่เปนปญหาใหมีน้ำใชไมเพียงพอรวมทั้งระบบ
การปลูกพืชไมมีหลักเกณฑใด ๆ และสวนใหญปลูกพืชชนิดเดียว ดวยเหตุนี้
พระบาทสมเด็จพระชนกาธิเบศร มหาภมู พิ ลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร จึงได
พระราชทานพระราชดำริเพื่อเปนการชวยเหลือเกษตรกรที่ประสบความยากลำบาก
ดังกลาวใหสามารถผานพนชวงเวลาวิกฤต โดยเฉพาะการขาดแคลนน้ำได
โดยไมเดือดรอนและยากลำบากนัก พระราชดำรินี้ ทรงเรียกวา “ทฤษฎีใหม”
อันเปนแนวทางหรือหลักการในการบริหารจัดการที่ดินและน้ำเพื่อการเกษตร
ในท่ีดินขนาดเล็กใหเกดิ ประโยชนส ูงสุด
พระราชดำรสั ท่ีเกย่ี วขอ งเกี่ยวกบั “ทฤษฎใี หม”
"... หลักมีวา แบงที่ดินเปนสามสวน สวนหนึ่งเปนที่สำหรับปลูกขาว
อกี สวนหนึง่ สำหรับปลูกพืชไร พชื สวน และกม็ ีท่ีสำหรบั ขดุ สระน้ำ ทฤษฎีใหมนี่จะ
ขยายขึ้นไปได อาจจะทั่วประเทศ แตตองชา ๆ เพราะวาตองสิ้นเปลือง สิ้นเปลือง

6

แนวทางการดำเนนิ งานศูนยเ รยี นรู โคก หนอง นา พัฒนาชมุ ชน

คาใชจายไมใชนอย ๆ แตวาคอย ๆ ทำ และเมื่อทำแลวก็นึกวาเปนวิธีการอยาง
หนึ่งที่จะทำใหประชาชนมีกินแบบตามอัตภาพ คือ อาจไมรวยมาก แตก็พอกิน
ไมอ ดอยาก..."

พระราชดำรสั เม่ือวันที่ 4 ธันวาคม พ.ศ. 2537
ณ ศาลาดุสดิ าลยั สวนจิตรลดา พระราชวังดสุ ติ กรงุ เทพมหานคร

"...ทำทฤษฎีใหมเพื่อที่จะใหประชาชนมีโอกาสทำเกษตรกรรมใหพอกิน
ถาน้ำมีพอดีในปไหนก็สามารถที่จะประกอบการเกษตรหรือปลูกขาว ที่เรียกวา
นาปได ถาตอ ไปในหนาแลง นำ้ มนี อ ยก็สามารถทีจ่ ะใชน ้ำที่กักไวใ นสระเกบ็ นำ้ ของ
แตละแปลงมาทำการเพาะปลูก แมแตขาวก็ยังปลูกได ไมตองไปเบียดเบียน
ชลประทานระบบใหญ เพราะมขี องตัวเอง แตก็อาจจะปลูกผักหรือเลี้ยงปลา หรอื
ทำอะไรอื่น ๆ ก็ได ทฤษฎีใหมนี่มีไวสำหรับปองกันความขาดแคลน ในยามปกติ
ก็จะทำใหร่ำรวยมากขึ้น ในยามที่มีอุทกภัยก็สามารถที่จะฟนตวั ไดเร็ว โดยไมตอง
ใหทางราชการไปชวยมากเกินไป ทำใหประชาชนมีโอกาสพึ่งตนเองไดอยางดี
ฉะนัน้ จงึ ไดสนบั สนุนใหม กี ารปฏิบัติตามทฤษฎีใหม..."

พระราชดำรัส เมื่อวนั ที่ 4 ธันวาคม พ.ศ. 2538
ณ ศาลาดสุ ดิ าลยั สวนจติ รลดา พระราชวงั ดสุ ิต กรงุ เทพมหานคร

"...การทำทฤษฎีใหม ตองสามารถยืดหยุนได สามารถปรับสัดสวนการใช
พื้นที่ใหมีความเหมาะสมตามสภาพพื้นที่ เชน พื้นที่ที่มีระบบชลประทานเขาถึง
แปลงทฤษฎีใหมก็ทำบอเก็บน้ำใหเล็กลง แลวเพิ่มที่ปลูกไมผล พืชไร พืชผัก
แทน สวนพื้นที่ที่ไมมีระบบชลประทาน ก็ตองทำบอเก็บน้ำใหมีขนาดใหญขึ้น
เพราะตองรบั นำ้ ฝนมาเกบ็ ไวใ ชท ำกนิ ตลอดป..."

พระราชดำรสั เมื่อวนั ที่ 14 กรกฎาคม พ.ศ. 2541
ณ โครงการสวนสมเด็จพระศรนี ครินทราบรมราชชนนี อ.ชะอำ จ.เพชรบุรี

7

แนวทางการดำเนนิ งานศนู ยเรียนรู โคก หนอง นา พฒั นาชุมชน

หลักการสำคัญของทฤษฎีใหม
การบริหารจัดการทรัพยากรโดยเฉพาะดินและน้ำที่มีอยูจำกัดใหเกิด
ประโยชนสูงสุด เพื่อใหเกษตรกรสามารถดำเนินชีวิตอยูไดอยางพอเพียง โดยเนน
การพง่ึ พาตนเองใหม ากท่ีสดุ
เหตทุ ่ีเรียก “ทฤษฎใี หม”
๑. มีการบริหารและจัดแบงที่ดินขนาดเล็กออกเปนสัดสวนที่ชัดเจน
เพ่ือประโยชนสงู สดุ ของเกษตรกร
๒. มีการคำนวณโดยหลักวิชาการ เกี่ยวกับปริมาณน้ำที่จะเก็บกัก
ใหพอเพยี งตอ การเพาะปลูกไดอยา งเหมาะสมตลอดป
๓. มีการวางแผนทส่ี มบรู ณแ บบ ประกอบดว ย ๓ ขนั้ ตอน
ขน้ั ตอนของทฤษฎใี หม การทำเกษตรทฤษฎีใหม มี ๓ ขั้นตอน
ขั้นที่ ๑ เปนการผลิตแบบพึ่งตนเองดวยวิธีงาย ๆ คอยเปนคอยไป ตามกำลงั
พอมีพอกินไมอ ดอยาก
ขั้นที่ ๒ เกษตรกรรวมพลังกันในรูปกลุมหรือสหกรณ รวมแรงในเรื่องของ
การผลติ การตลาด การเปนอยู สวสั ดกิ าร การศึกษา สงั คม และศาสนา
ขั้นที่ ๓ รวมมือกับแหลงเงินและพลังงาน ตั้งและบริการโรงสี ตั้งและ
บริการรานสหกรณ ชวยกันลงทุน ชวยกันพัฒนาคุณภาพชีวิตของประชาชนใน
ชนบท ซงึ่ มิใชท ำอาชพี เกษตรเพยี งอยา งเดยี ว
ขน้ั ที่ ๑ เปน การสรางความพอเพียงในระดบั ครอบครัว
ขน้ั ท่ี ๒ และ ๓ เปน การสรางความพอเพยี งในระดบั ชุมชน

8

แนวทางการดำเนินงานศูนยเรยี นรู โคก หนอง นา พฒั นาชมุ ชน

การจดั การในทฤษฎใี หม
การจัดสรรพื้นที่ในการทำเกษตรทฤษฎีใหมขั้นที่ ๑ ซึ่งเปนขั้นพื้นฐาน
สำคัญแบงออกเปนเกษตรทฤษฎีใหมอาศัยน้ำฝน และเกษตรทฤษฎีใหมอาศัย
นำ้ ชลประทาน (เติมน้ำได)
เกษตรทฤษฎีใหมอาศัยน้ำฝน การจัดสรรพื้นที่อยูอาศัยและที่ทำกิน
แบง ออกเปน ๔ สว น ตามสดั สว น ๓๐ : ๓๐ : ๓๐ : ๑๐
สว นท่ี ๑ สระนำ้ ๓๐ %
สวนท่ี ๒ นาขา ว ๓๐ %
สว นที่ ๓ พชื สวนพชื ไร ๓๐ %
สวนท่ี ๔ ท่ีอยอู าศยั ๑๐ %
เงื่อนไข คอื มีพ้ืนทนี่ อย (ประมาณ ๑๕ ไร) อยใู นเขตเกษตรนำ้ ฝน ฝนตก
ไมชุก ปลูกขาวเปนพืชหลัก สภาพดินสามารถขุดสระเก็บกักน้ำได ฐานะคอนขาง
ยากจน มีสมาชิกในครอบครัวปานกลางประมาณ ๕ - ๖ คน และไมมีอาชีพ
หรือรายไดอ่นื ทีด่ ีกวาในบริเวณใกลเคียง
เกษตรทฤษฎีใหมอาศัยน้ำชลประทาน (เติมน้ำได) การทำทฤษฎีใหม
สามารถยืดหยุนปรับสัดสวนการใชพื้นที่ใหมีความเหมาะสมตามสภาพพื้นท่ี
เชน พื้นที่ภาคใตที่มีฝนตกชุกกวาภาคอื่น หรือพื้นที่ที่มีแหลงน้ำมาเติมได หรือมี
ระบบชลประทานเขาถงึ สัดสว นของสระนำ้ อาจเล็กลง แลว เพิ่มเติมพนื้ ที่ปลกู ไมผล
พชื ไร พืชผักแทน
โดยอาจแบง พื้นที่ออกเปน ๔ สวน ตามอัตราสว น ๑๖ : ๒๔ : ๕๐ : ๑๐
สว นที่ ๑ สระนำ้ ๑๖ %
สวนที่ ๒ นาขาว ๒๔ %
สว นท่ี ๓ ไมผล พชื หลกั และพชื ไร ๕๐ %
สว นที่ ๔ ท่ีอยอู าศยั ๑๐ %
ที่ดอน จัดเปน พื้นที่สำหรบั ปลูกไมผ ล เลี้ยงสัตว และทอี่ ยอู าศยั
ทล่ี ุม จัดเปนพน้ื ที่ทำนาขาว แปลงผัก และสระน้ำ

9

แนวทางการดำเนินงานศนู ยเรยี นรู โคก หนอง นา พฒั นาชุมชน

ทฤษฎีใหมข้ันตน การจัดสรรทอ่ี ยูอ าศัยและทำกนิ
“การผลิตเปนการผลิตใหพึ่งตนเองไดดวยวิธีงายๆ คอยเปนคอยไป
ตามกำลงั ใหพ อมีกนิ ไมอดอยาก”

(พระราชดำรัส เมอื่ วันที่ ๑๕ มนี าคม ๒๕๓๗)

โดยใหแบงพื้นที่ซึ่งเฉลี่ยแลวเกษตรกรไทยมีเนื้อที่ถือครอง ๑๐ - ๑๕ ไร/
ครอบครัว โดยแบงออกเปน ๔ สวน คือ แหลงน้ำ : นาขาว : พืชผสมผสาน :
โครงสรางพื้นฐาน ในอตั ราสวน ๓๐ : ๓๐ : ๓๐ : ๑๐ ดงั นี้

สวนแรก รอยละ ๓๐ ใหขุดสระกักเก็บน้ำในฤดูฝน เพาะปลูกและเสริม
การปลูกพืชในฤดูแลง ไดตลอดป ท้งั ยังใชเ ลย้ี งปลา ปลกู พืชน้ำ เชน ผักบงุ ผักกะเฉด
และพืชริมสระเพื่อการบริโภคและเพิ่มรายไดใหกับครอบครัว อีกทางหน่ึง
โดยพระราชทานแนวทางการคำนวณวาตองการน้ำ ๑,๐๐๐ ลูกบาศกเมตรตอการ
เพาะปลูก ๑ ไร โดยประมาณ และบนสระน้ำสามารถสรางเลาไก เลาเปด และ
เลา สกุ รเพ่มิ ดวยก็ได

สวนที่สอง รอยละ ๓๐ ใหทำนาขาวเนื่องจากคนไทยบริโภคขาว
เปนอาหารหลัก โดยมีหลักเกณฑเฉลี่ยเกษตรกรบริโภคขาวคนละ ๒๐๐ กิโลกรัม
ขาวเปลือก/ป ซึ่งเพียงพอตอการบริโภค ตลอดป เพื่อยึดหลักพึ่งตนเองได
อยา งมอี ิสรภาพ

สวนที่สาม รอ ยละ ๓๐ ใหปลูกไมผ ล ไมยนื ตน ไมใ ชส อย ไมทำเชอื้ เพลงิ
ไมสรางบาน พืชผัก พืชไร พืชสมุนไพร ฯลฯ เพื่อการบริโภคและใชสอย
อยา งพอเพยี ง หากเหลอื บริโภคก็นำไปจำหนายเปน รายไดตอ ไป

สวนที่สี่ รอยละ ๑๐ (โครงสรางพื้นฐาน) เปนที่อยูอาศัยและอื่น ๆ เชน
ถนน ลานตาก ฉางขา ว กองปยุ หมกั โรงเพาะเหด็ พืชผักสวนครวั เปนตน

หลักการดังที่กลาวมาแลวขางตน เปนทฤษฎีใหมขั้นที่หนึ่ง เมื่อเกษตรกร
เขาใจหลักการและไดลงมือปฏิบัติตามขั้นที่หนึ่งในที่ดินของตนจนไดผลแลว
เกษตรกรก็สามารถพัฒนาตนเองไปสูขั้นพออยูพอกิน และตัดคาใชจายลงเกือบ
ทั้งหมด มีอิสระจากสภาพปจจัยภายนอกแลว และเพ่ือใหมีผลสมบูรณยิ่งข้ึน
จงึ ควรที่จะตองดำเนนิ การตามข้นั ทีส่ อง

10

แนวทางการดำเนินงานศนู ยเ รียนรู โคก หนอง นา พฒั นาชุมชน

ทฤษฎีใหมข น้ั ที่สอง
“ เมื่อเกษตรกรเขาใจในหลักการและไดปฏิบัติที่ดินของตนเองจนไดผล
แลวก็ตองเริ่มขั้นที่สอง คือ ใหเกษตรกรรวมพลังกันในรูปกลุม หรือสหกรณ
รวมแรงในการผลิตการตลาด การเปนอยู สวัสดิการการศึกษา สังคม และศรัทธา
เพื่อใหพอมกี นิ มใี ช ชว ยใหส งั คมดีขึน้ พรอมๆ กนั ไมร วยคนเดยี ว”

(พระราชดำรัสเมอ่ื วนั ท่ี ๑๒ กมุ ภาพนั ธ พ.ศ. ๒๕๓๘)

ดำเนินการดงั น้ี
๑. การผลติ (พันธพุ ืช เตรยี มดนิ ชลประทาน ฯลฯ)

เกษตรกรจะตองรวมมือในการผลิต โดยเริ่มตั้งแตขั้นเตรยี มดิน การหา
พันธพุ ชื ปยุ การจัดการน้ำ และอนื่ ๆ เพอ่ื การเพาะปลกู

๒. การตลาด (ลานตากขา ว ยงุ เครือ่ งสีขาว การจำหนา ยผลผลิต)
เมื่อมีผลผลิตแลวจะตองเตรียมการตาง ๆ เพื่อการขายผลผลิตใหได

ประโยชนสูงสุด เชน การเตรียมลานตากขาวรวมกัน การจัดหายุงรวบรวมขาว
เตรียมหาเครื่องสีขาว ตลอดจนการรวมกันขายผลผลิตใหไดราคาดี และลด
คา ใชจา ยลง

๓. การเปนอยู (กะป นำ้ ปลา อาหาร เครอื่ งนุงหม ฯลฯ)
ในขณะเดียวกันเกษตรกรตองมีความเปนอยูที่ดีพอสมควร โดยมี

ปจจัยพื้นฐานในการดำรงชีวิต เชน อาหารการกินตางๆ กะป น้ำปลา เสื้อผา
ท่พี อเพยี ง

๔. สวสั ดิการ (สาธารณสุข เงนิ กู)
แตละชุมชนมีสวัสดิภาพและบริการที่จำเปน เชน มีสถานีอนามัย

เม่ือยามปว ยไข หรือมกี องทุนไวกูยืมเพอ่ื ประโยชนในกิจกรรมตาง ๆ ของชมุ ชน
๕. การศกึ ษา (โรงเรียน ทนุ การศกึ ษา)
ชุมชนควรมีบทบาทในการสงเสริม เชน มีกองทุนเพื่อการศึกษาเลาเรียน

ใหแกเยาวชนของชุมชน

11

แนวทางการดำเนินงานศูนยเ รยี นรู โคก หนอง นา พฒั นาชุมชน

๖. สงั คมและศาสนา (ชมุ ชน วัด)
ชุมชนควรเปนที่รวมในการพัฒนาสังคมและจิตใจ โดยมีศาสนาเปนที่
ยึดเหนี่ยวกิจกรรมทั้งหมดดังกลาวขางตน จะตองไดรับความรวมมือจากทุกฝาย
ที่เกย่ี วขอ งไมว า สว นราชการ องคก รเอกชน ตลอดจนสมาชกิ ชมุ ชนเปนสำคญั

ทฤษฎีใหมข น้ั ท่ีสาม
“ เมื่อดำเนินการขั้นตอนที่สองแลว เกษตรกรหรือกลุมเกษตรกรก็ควร
พัฒนากาวหนาไปสูขั้นที่สามตอไป คือ รวมมือกับแหลงเงินและแหลงพลังงาน
ตั้งและบริการโรงสี ตั้งและบริการรานสหกรณ ชวยกันลงทุน ชวยกันพัฒนา
คณุ ภาพชวี ติ ของประชาชนชนบทซง่ึ ไมไดท ำอาชพี เกษตรอยางเดียว”

(พระราชดำรสั เมื่อวันที่ ๑๓ กมุ ภาพนั ธ ๒๕๓๘)

ทั้งนี้ ฝายเกษตรกรและฝายธนาคาร หรือบริษัทเอกชนจะไดรับประโยชนรวมกัน
กลาวคือ

> เกษตรกรขายขาวไดราคาสูง (ไมถูกกดราคา)
> ธนาคารหรือบริษทั เอกชนสามารถซอ้ื ขาวบริโภคในราคาต่ำ (ซ้อื ขา วเปลือก
ตรงจากเกษตรกรและมาสเี อง)
> เกษตรกรซื้อเครื่องอุปโภคบริโภคในราคาต่ำ เนื่องจากรวมกันซื้อเปน
จำนวนมาก (เปน รานสหกรณร าคาขายสง)
> ธนาคาร หรือบริษัทเอกชนจะสามารถกระจายบุคลากร เพื่อไปดำเนินการ
ในกิจกรรมตา ง ๆ ใหเ กิดผลดียงิ่ ขึ้น

ประโยชนทฤษฎีใหม
จากพระราชดำรัสของพระบาทสมเด็จพระชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลย
เดชมหาราช บรมนาถบพิตร ที่ไดพระราชทานในโอกาสตาง ๆ นั้น พอสรุป
ถงึ ประโยชนข องทฤษฎใี หม ไดดงั น้ี
๑. ใหประชาชนพออยูพอกินสมควรแกอัตภาพในระดับที่ประหยัด ไมอดอยาก
และเลีย้ งตนเองไดตามหลกั ปรัชญาของ “เศรษฐกิจพอเพยี ง”

12

แนวทางการดำเนินงานศนู ยเรยี นรู โคก หนอง นา พัฒนาชุมชน

๒. ในหนาแลงมีน้ำนอย ก็สามารถเอาน้ำที่เก็บไวในสระมาปลูกพืชผัก
เลี้ยงปลา หรือทำอะไรอื่น ๆ ก็ไดแมแตขาวก็ยังปลูกได ไมตองเบียดเบียน
ชลประทานระบบใหญเ พราะมขี องตนเอง

๓. ในปทฝ่ี นตกตามฤดูกาลโดยตลอดป ทฤษฎีใหมน ีก้ ็สามารถสรางรายได
ใหร่ำรวยขึ้นได ในกรณีที่เกิดอุทกภัยก็สามารถที่จะฟนตัวและชวยตัวเองได
ในระดับหนึ่ง โดยทางราชการไมตองชวยเหลือมากเกินไป อันเปนการประหยัด
งบประมาณดว ย
• ภูมิสงั คม

การพัฒนาตามแนวพระราชดำริใด ๆ ก็ตามนั้น จะตองสอดคลองกับ
ปญหาท่ีเกิดขนึ้ ในภมู ิภาคน้นั ๆ เนอื่ งจากแตละแหง คนไมเ หมอื นกนั ตอ งคำนึงถึง
สภาพภูมิประเทศของบริเวณนั้นวาเปนอยางไร และสภาพแวดลอมของสังคม
วิทยาเกี่ยวกับลักษณะนิสัยใจคอของคน ตลอดจนสภาพเศรษฐกิจ ความเปนอยู
วัฒนธรรม ขนบธรรมเนียมประเพณีที่ไมเหมือนกัน ไมใชวาเอาอะไรที่ทันสมัย
มาก ๆ เขาไปใหชาวบานทั้งที่เขาไมสามารถจะใชได หรือพยายามที่จะทำการ
เพาะปลูกบนเขา หรือพื้นที่แหงแลงใหไ ด ซึ่งเปนการดำเนินงานที่ผิด ทรงใชคำวา
“ภูมิสังคม” คือ ทรงดูลักษณะภูมิศาสตรและลักษณะสังคม พระองคทรงชี้แนะ
ตลอดเวลาวา การดำเนินการตาง ๆ นั้น ตองสอดคลองกับสภาพภูมิศาสตรสังคม
(ดร.สุเมธ ตันติเวชกุล เอกสารประกอบการสอนวิชา พภ 511 แนวคิดทฤษฎี
การพัฒนา 2552) ดงั พระราชดำรัสตอนหนึง่ วา “...การพัฒนาจะตอ งเปน ไปตาม
ภูมิประเทศทางภูมิศาสตร และภูมิประเทศทางสังคมศาสตรในสังคมวิทยา
ภูมิประเทศตามสังคมวิทยา คือ นิสัยใจคอของคนเรา จะไปบังคับใหคนคิด
อยางอน่ื ไมไ ด เราตอ งแนะนำ เราตอ งเขา ไปชวย โดยที่จะคดิ ใหเ ขาเขา กบั เราไมได
แตใ หเราเขา ไปแลวเราเขาไปดวู า เขาตอ งการอะไรจรงิ ๆ แลวกอ็ ธบิ ายใหเขาเขา ใจ
หลักการของการพฒั นานก้ี จ็ ะเกดิ ประโยชนอ ยางยงิ่ ...”

พระบรมราโชวาทในพิธพี ระราชทานปริญญาบัตรแกบณั ฑติ มหาวทิ ยาลยั เกษตรศาสตร
เม่ือวันท่ี 18 กรกฎาคม 2517

13

แนวทางการดำเนนิ งานศนู ยเรยี นรู โคก หนอง นา พฒั นาชุมชน

เมื่อตองการออกแบบพื้นที่ ตองการสรางบานแปลงเมือง สิ่งที่สำคัญ
คือตองเขาใจ เรื่อง “ภูมิสังคม” ภูมิ คือ ภูมิศาสตร กายภาพ สภาพแวดลอม
สวน “สังคม” คือ สังคมของมนุษยและสิ่งมีชีวิต ทั้งพืช สัตวที่ รวมกันเปนกลุม
เปนวัฒนธรรม เปนวิถีชีวติ มีจิตวิญญาณ สวนหนทางที่จะเขาใจภูมิสังคม เพื่อนำ
ความรูนั้นไปออกแบบพื้นที่ใหเกิดการเปลี่ยนแปลงอยางลึกซึ้งและรอบดาน
คือ การเรียนรู “หลักกสกิ รรมธรรมชาติ” และความอดอยากหิวโหย จะไมเกิดขึ้น
ถาคนเราเขา ใจหลักนิยามเก่ียวกับ พืช สัตว มนุษย นิยามเหลาน้ีมี 5 นิยาม ไดแก
1) อตุ ุนิยาม 2) พืชนยิ าม 3) จติ นยิ าม 4) กรรมนยิ าม และ 5 ธรรมนิยาม
• โคก หนอง นา โมเดล

การจัดการพื้นที่ในรูปแบบตาง ๆ ตามภูมิศาสตรสังคม ประยุกตจาก
พระราชดําริเกษตรทฤษฎีใหมที่เหมาะสมกับพื้นที่ประเทศไทย ซึ่งเปนการ
ผสมผสานเกษตรทฤษฎีใหมตามแนวพระราชดำริเขากับภูมิปญญาพื้นบานที่มีอยู
อยางสอดคลองกับธรรมชาติในพื้นที่ ตอยอดดวยเทคโนโลยีและนวัตกรรม
ที่เหมาะสมกับพื้นที่ เพิ่มพื้นที่ปา สรางความมั่นคงทางอาหาร เปนการที่ให
ธรรมชาติจัดการตัวเอง โดยมีมนุษยเปนสวนสงเสริมใหสำเร็จเร็วขึ้น ซึ่งในขั้น
พื้นฐาน เนน การพึ่งพาตนเองดา นนำ้ อาหาร และพลงั งานอยางเปน ระบบ สามารถ
นำผลผลิตที่ไดมาตอยอดแปรรูปในขั้นกาวหนาเพื่อยกระดับเศรษฐกิจฐานราก
และคณุ ภาพชีวิต ลดความเหลื่อมลำ้ ในสงั คม สรา งความสามคั คใี นชุมชน

14

แนวทางการดำเนินงานศูนยเ รยี นรู โคก หนอง นา พัฒนาชมุ ชน

สว่ นท่ี ๒ ศนู ยเ์ รียนรู้ โคก หนอง นา พฒั นาชุมชน

โคก หนอง นา พฒั นาชุมชน
 คำนิยาม

กรมการพัฒนาชุมชน ไดสงเสรมิ การพัฒนาพื้นที่ชุมชนตนแบบการพฒั นา
คุณภาพชวี ิต (Community Lab Model for quality of life : CLM) ระดบั ตำบล
และพัฒนาพื้นที่ครัวเรือนตนแบบการพัฒนาคุณภาพชีวิต (Household Lab
Model for quality of life : HLM) ระดับครัวเรือน ภายใตโครงการพัฒนาพื้นท่ี
ตนแบบการพัฒนาคุณภาพชีวิตตามหลักทฤษฎีใหม ประยุกตสู “โคก หนอง นา
โมเดล” เพื่อการจัดรูปแบบพื้นที่ในการอยูอาศัย ใหพึ่งตนเอง อยางพอเพียง
ในรปู แบบทเ่ี รียกวา โคก หนอง นา พัฒนาชมุ ชน
 องคป ระกอบสำคญั ประกอบดว ย 3 สว น คอื

1. โคก หมายถึง พื้นที่มีการถมดินและถมสูงกวาปกติของแปลง
ตามความตองการ ในการใชประโยชนและความเหมาะสมกับขนาดที่ดิน มีขนาด
ในชวง 20 - 60 % ของพื้นที่ดินทั้งหมด ความสูงและความกวาง ตำแหนงที่ต้ัง
ตามภูมิสังคมและการใชงาน เชน การปองกันน้ำทวม คันนาทองคำ ฯลฯ อาจใช
ดินท่ีไดจ ากการขุดหนองนำ้ ในพ้นื ท่ี เปน พน้ื ท่ีจดั เตรียมไวสำหรบั

1.1 ทำการเกษตรสำหรับปลูกพืช ชนิดตาง ๆ ทั้งอายุสั้นและยืนตน
ในรูปแบบแปลง ปลูกพืชสวน เพื่อทำการเกษตรหรือวนเกษตร เปนตน ทั้งน้ี
เพือ่ ประโยชนใ นการปลูกพชื 5 ระดบั หรอื ปา 3 อยา งประโยชน 4 อยาง

1.2 สรางทอ่ี ยอู าศยั ทง้ั ชว่ั คราวและถาวร
1.3 ทำกิจกรรมอื่น ๆ ที่เปนโรงเรือนเพื่อใชประโยชนในการประกอบ
อาชีพ และสนับสนุนคุณภาพชีวิตครวั เรือน เชน โรงเลี้ยงสัตว ยุงฉาง โรงเก็บวัสดุ
เปน ตน

15

แนวทางการดำเนนิ งานศูนยเ รียนรู โคก หนอง นา พฒั นาชมุ ชน

2. หนอง หมายถึง พื้นที่ในการใชประโยชนในการบริหารจัดการน้ำ
เพื่อการกักเก็บน้ำ สรางความชุมชื้นในพื้นที่สำหรับพืชและสัตวเลี้ยงใหเพียงพอ
ตลอดทง้ั ป มีลักษณะดงั น้ี

2.1 รูปทรงอิสระหรือรูปแบบอื่นตามความเหมาะสมกับที่ดินตาม
การใชป ระโยชนใ นการทำการเกษตร ปลูกพืช เล้ียงสัตว และความลกึ ทเ่ี หมาะสม
กับสภาพดิน ประเภทดิน บริบทพื้นที่และภูมิสังคม รวมทั้งสรางรูปแบบ
การกระจายนำ้ สรา งความชุมช้ืนใหก บั พื้นทีไ่ ด

2.2 ขนาดที่เหมาะสมในการจัดสรางหนองน้ำ ขนาดตามที่ครัวเรือน
คำนวณปริมาณน้ำใชไดเพียงพอ โดยเจาของแปลงหรอื ผูมีประสบการณการใชน้ำ
เพ่ือประกอบอาชีพเกษตรในพนื้ ทเี่ ปน ผพู จิ ารณา

3. นา หมายถึง พื้นที่ราบหรือพื้นที่วางในรูปแบบตาง ๆ สามารถสงนำ้
สรางความชุมชื้นเพื่อทำการเกษตรได ขนาดชวง 20 – 60 % ของพื้นที่ทั้งหมด
สำหรับการใชประโยชนดานการเกษตรตามภูมิสังคมและความตองการของ
ครัวเรือนในรูปแบบตาง ๆ เชน ทำนาขาว ทำแปลงผัก พืชสมุนไพร แปลงไมดอก
พชื ไร พืชสวน หรอื อืน่ ๆ

ทั้งนี้ ใหสามารถเปนพื้นที่เรียนรูชุมชนตนแบบการพัฒนาคุณภาพชีวิต
(Community Lab Model for Quality of Life : CLM) ระดับตำบล และเปน
พื้นที่ครัวเรือนตนแบบการพัฒนาคุณภาพชีวิต (Household Lab Model for
Quality of Life : HLM) ระดับครวั เรอื น ในการดำเนนิ วิถชี วี ิตพง่ึ ตนเอง ตามหลกั
ปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพยี ง เปน สถานท่ีแลกเปลีย่ นเรยี นรใู นการประกอบอาชีพ
ดานตาง ๆ เชน การปลกู พชื สวน พชื ไร หรอื การเลีย้ งสัตว หรอื ใชภ มู ปิ ญ ญาในการ
สรางรายได เชน งานฝมือ การแปรรูป การถนอมอาหาร ดานการพัฒนา
สิ่งแวดลอม วิธีการปรับปรุงดิน การใชพลังงานทดแทน เปนตน มีขอมูลทาง
วชิ าการ เชน ชดุ ความรูต า ง ๆ ในการแลกเปลยี่ นเรยี นรู มจี ุดเรยี นรูหรือฐานเรยี นรู
หรือสถานที่สำหรับการจัดการเรียนการสอนความรูแกผูสนใจตามศักยภาพของ
พื้นทแ่ี ละสถานที่

16

แนวทางการดำเนนิ งานศูนยเ รยี นรู โคก หนอง นา พฒั นาชุมชน

ศนู ยเ์ รียนรู้ โคก หนอง นา พฒั นาชุมชน
เปนศูนยเรียนรูเพ่ือการพัฒนาและยกระดับคุณภาพชีวติ ของคนทุกชวงวยั

ดวยการนอมนำหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงและหลักทฤษฎีใหมดาน
การแกไ ข ปรบั ปรุงคุณภาพของ คน ดิน น้ำ ปา อยางเปนระบบ มาพัฒนาปรับปรงุ
พื้นที่ ในรูปแบบ “โคก หนอง นา โมเดล” เปนสถานที่เสริมสรางโอกาสในการ
เรียนรู ถายทอดและฝกปฏบิ ัติฐานการเรียนรูตามหลักกสิกรรมธรรมชาติ เปนเวที
แลกเปลี่ยนเรียนรูในการประกอบอาชีพดานตาง ๆ เชน การปลูกพืชสวน พืชไร
หรือการเลี้ยงสัตว หรือใชภูมิปญญาในการสรางรายได เชน งานฝมือ การแปรรูป
การถนอมอาหาร รวมถึงดานการพัฒนาสิ่งแวดลอม วิธีการปรับปรุงดิน และการ
ใชพลังงานทดแทน เปนตน มีขอมูลทางวิชาการ เชน ชุดความรูตาง ๆ ในการ
แลกเปล่ียนเรียนรู มจี ดุ เรียนรหู รอื ฐานเรยี นรู หรือสถานทสี่ ำหรับการจัดการเรียน
การสอนความรแู กผ สู นใจตามศักยภาพของพ้ืนท่แี ละสถานที่

ศูนยเรียนรู โคก หนอง นา พัฒนาชมุ ชน ประกอบดวย
 ศูนยเ รียนรู โคก หนอง นา พัฒนาชุมชน ระดบั ครวั เรอื น

ขนาดพ้ืนที่ ๑ - ๓ ไร
 ศูนยเ รยี นรู โคก หนอง นา พฒั นาชุมชน ระดับตำบล

ขนาดพืน้ ที่ ๑๐ - ๑๕ ไร

17

แนวทางการดำเนนิ งานศนู ยเ รยี นรู โคก หนอง นา พัฒนาชุมชน

ศนู ยเรยี นรู โคก หนอง นา พัฒนาชมุ ชน : ระดบั ครวั เรอื น
(ขนาดพืน้ ท่ี ๑ - ๓ ไร)

แนวคิด
เปนแหลงเรียนรกู ารพัฒนาพื้นที่ตนแบบการพัฒนาคุณภาพชีวิตตามหลัก

ทฤษฎใี หม ประยุกตสู “โคก หนอง นา โมเดล” ในระดบั ครวั เรอื น เพื่อลดรายจา ย
และพึ่งพาตนเองจนเปนวถิ ชี ีวติ
เปาหมาย

1. เปนแหลงเรยี นรทู ี่มีชีวติ
2. ผูเรยี นสามารถนำองคค วามรไู ปประยกุ ตใ ชไ ดในชีวติ จริง
กลมุ เปา หมาย
1. คนในชมุ ชน
2. สถานศกึ ษาในพ้นื ที่
ภารกจิ
1. ถายทอดและแลกเปลี่ยนเรียนรูการพัฒนาคุณภาพชีวิตและการพัฒนา
พนื้ ทใ่ี นรูปแบบ “โคก หนอง นา” ขนาด 1 - 3 ไร ตามภูมสิ งั คม
2. เปน ครพู าทำหรอื วิทยากรสง เสริมการเรียนรู
โครงสรางและองคประกอบ
1. องคประกอบดานภูมิ เปนองคประกอบทางกายภาพ ในรูปแบบ
“โคก หนอง นา” โมเดล ดังน้ี

1.1 โคก เปนพื้นที่มีการถมดินและถมสูงกวาปกติของแปลงตาม
ความตองการในการใชประโยชน และความเหมาะสมกับขนาดที่ดิน มีขนาดในชวง
20 - 60 % ของพื้นที่ดนิ ทั้งหมด ความสูงและความกวาง ตำแหนงท่ีตั้งตามภูมิสังคม
และการใชงาน เชน การปองกันน้ำทวม คันนาทองคำ ฯลฯ อาจใชดินจากการขุด

18

แนวทางการดำเนนิ งานศูนยเ รยี นรู โคก หนอง นา พัฒนาชุมชน

หนองน้ำในพืน้ ที่ เปนพืน้ ทีจ่ ัดเตรียมไวสำหรบั ทำการเกษตร สรางทีอ่ ยูอาศัย หรือทำ
กจิ กรรมอน่ื ๆ เชน โรงเลีย้ งสตั ว ยงุ ฉาง โรงเกบ็ วสั ดุ เปน ตน

1.2 หนอง เปนพื้นที่ในการใชประโยชนในการบริหารจัดการน้ำ
เพื่อการกกั เกบ็ น้ำ สรางความชุมชื้นในพื้นที่ สำหรับพืชและสัตวเ ลี้ยงเพียงพอตลอด
ทั้งป มีลักษณะรูปทรงอสิ ระหรือรปู แบบอื่นตามความเหมาะสมกับที่ดนิ โดยมีขนาด
ที่เหมาะสมในการจัดสรา งหนองน้ำท่คี รวั เรือนคำนวณปรมิ าณน้ำใชไดเพียงพอ

1.3 นา เปนพื้นที่ราบหรือพื้นที่วางในรูปแบบตาง ๆ สามารถสงน้ำ
สรางความชุมชื้น เพื่อทำการเกษตรได ขนาดชวง 20 - 60 % ของพื้นที่ทั้งหมด
สำหรับการใชป ระโยชนดานการเกษตรตามภมู ิสงั คมและความตองการของครัวเรือน
ในรูปแบบตาง ๆ เชน ทำนาขาว ทำแปลงผัก พืชสมุนไพร แปลงไมดอก พืชไร
พืชสวน หรอื อื่น ๆ

2. องคประกอบดานสังคม เปนองคประกอบดานการเรียนรูตามหลัก
ทฤษฎใี หม ใหมีอยา งนอ ย ๓ องคป ระกอบ ๆ ละ 1 ฐาน ดังน้ี

2.1 ฐาน/จดุ เรียนรู “ดา นคน”
หมายถึง การสรางแรงบันดาลใจและปรับทัศนคติ ตามปรัชญา

ของเศรษฐกิจพอเพียงและทฤษฎีใหม ในรูปแบบ “โคก หนอง นา โมเดล” เชน
แรงบันดาลใจ สาเหตุทีท่ ำ ความสำเร็จที่เกิดขน้ึ เปน ตน

2.2 ฐาน/จดุ เรยี นรู “ดานดิน”
หมายถึง การปรบั ปรงุ คณุ ภาพดนิ ใหเ หมาะสมกบั การปลูกพืช เชน

ฐานคนรักษดิน ฐานคนรักษแมธรณี ฐานปลูกพืชบำรุงดิน ฐานหญาแฝก ฐานการ
หมดิน ฐานปยุ อนิ ทรียช ีวภาพ เปน ตน

2.3 ฐาน/จุดเรยี นรู “ดานนำ้ ”
หมายถึง การบริหารจัดการน้ำใหเพียงพอตอการใชประโยชน

ในพื้นที่เชน ฐานคนรักษน้ำ ฐานฝายชะลอน้ำ ฐานคลองใสไกเพื่อการกระจาย
ความชมุ ช้ืน เปน ตน

19

แนวทางการดำเนนิ งานศนู ยเ รยี นรู โคก หนอง นา พัฒนาชุมชน

2.4 ฐาน/จุดเรียนรู “ดานปา ”
หมายถึง การบริหารจัดการพืชในพ้ืนที่ใหเหมาะสมกับสภาพ

ภูมิสังคม เชน ฐานคนรักษปา ฐานหลุมพอเพียง ฐานปาเปยก ฐานปา 3 อยาง
เพื่อประโยชน 4 อยาง ฐานปาหาระดับ ฐานปลูกปาในที่สูง ฐานปลูกปาในใจคน
ฐานการปลูกพืชอยา งยัง่ ยืน (Permaculture) เปนตน

3. องคป ระกอบดา นการเรยี นรู (หลักการเตาหลอมเหล็ก 6 ขอ)
3.1 มีพ้นื ทส่ี ำหรับศึกษาดงู าน/การเรียนรู
3.2 มแี ผนผงั หรอื ขัน้ ตอนการเรยี นรู
3.3 มกี ารบันทกึ ขอ มูลผใู ชบริการทม่ี าเรยี นรู ศึกษาดงู าน เยีย่ มชม
3.4 วิธีศึกษาดูงานเนนการเรียนรูจากการปฏิบัตขิ องครัวเรือนตนแบบ

เรยี นรดู วยประสบการณจ ริง มีส่อื /อุปกรณ ประกอบที่เหมาะสมกบั การเรียนรูของ
กลุม เปา หมาย

3.5 ระยะเวลาที่เหมาะสม กลาวคือ สอดคลองปฏิทินทำมาหากิน
ของครวั เรอื นตน แบบ และเหมาะสมตามภมู ิสงั คมของพ้ืนที่

3.6 มวี ทิ ยากรสงเสริมการเรยี นรูทเ่ี กิดจากการปฏบิ ัตจิ รงิ
4. การประชาสัมพันธและเผยแพรกิจกรรมของศูนยการเรียนรู เชน
การจัดทำส่ือแผนพบั ประชาสมั พันธ หรอื สอ่ื อเิ ล็กทรอนิกส Social Media ตา ง ๆ

20

แนวทางการดำเนนิ งานศนู ยเ รียนรู โคก หนอง นา พฒั นาชุมชน

ศูนยเ รียนรู โคก หนอง นา พฒั นาชมุ ชน : ระดับตำบล
ขนาดพนื้ ที่ ๑๐ - ๑๕ ไร

แนวคิด
1. ศูนยเรียนรูการพัฒนาพื้นที่ตนแบบการพัฒนาคุณภาพชีวิตตามหลัก

ทฤษฎีใหมประยุกตสู “โคก หนอง นา โมเดล” ในระดับชุมชน เชื่อมโยง
กระบวนการเรียนรแู ละกระบวนการมสี วนรว มของชมุ ชนเพื่อมงุ ไปสชู มุ ชนเขมแข็ง

2. สรางอาชีพ สรางรายไดใ หชมุ ชน
3. รองรบั ภยั พบิ ตั ิ สรางความหลากหลายทางชวี ภาพ
เปา หมาย
1. เปน ศนู ยเ รียนรูท ีม่ ชี ีวติ
2. ผเู รียนสามารถนำองคความรไู ปประยกุ ตใ ชไ ดใ นชวี ติ จริง
3. สรางรายไดใ หคนในชมุ ชน พฒั นาอาชีพสวู ิสาหกจิ ชุมชน
4. ขยายผลสรา งเครอื ขายเรยี นรู
กลุมเปาหมาย
1. คนในชมุ ชน/กลุม เปราะบาง
2. หนว ยงานภาคเี ครอื ขา ยในพ้ืนที่
3. ผสู นใจท่ัวไป
ภารกิจ
1. รวบรวมและใหบริการขอมูลและองคความรูที่เก่ียวของกับการพัฒนา
คณุ ภาพชวี ิตและการพฒั นาพนื้ ท่ใี นรูปแบบ “โคก หนอง นา” ขนาด 10 - 15 ไร
ตามภมู สิ งั คม
2. ถายทอดและแลกเปลี่ยนเรียนรูการพัฒนาคุณภาพชีวิตและการพัฒนา
พนื้ ที่ ในรปู แบบ “โคก หนอง นา”
3. เปน ครูพาทำหรอื วิทยากรสงเสริมการเรยี นรู
4. สนบั สนนุ สงเสริมอาชีพและสรางรายไดใหค นในชมุ ชนตามศักยภาพพื้นที่

21

แนวทางการดำเนินงานศนู ยเรียนรู โคก หนอง นา พฒั นาชมุ ชน

5. เปน แหลง รวบรวม แลกเปลย่ี น แปรรูป และจำหนายผลผลติ
6. เชอ่ื มโยงเครอื ขา ยดานการตลาด
โครงสรา งและองคป ระกอบ
1. องคประกอบดานภูมิ เปนองคประกอบทางกายภาพ ในรูปแบบ
“โคก หนอง นา” โมเดล ดังน้ี

1.1 โคก เปนพื้นที่มีการถมดินและถมสูงกวาปกติของแปลงตาม
ความตองการในการใชประโยชนและความเหมาะสมกับขนาดที่ดิน มีขนาดในชวง
20 - 60 % ของพื้นที่ดินทั้งหมดความสูงและความกวาง ตำแหนงที่ตั้ง
ตามภูมิสังคมและการใชงาน เชน การปองกันน้ำทวม คันนาทองคำ ฯลฯ อาจใชดิน
จากการขุดหนองน้ำในพื้นที่ เปนพื้นที่จัดเตรียมไวสำหรับ ทำการเกษตร สรางที่อยู
อาศัย หรอื ทำกจิ กรรมอื่น ๆ เชน โรงเลย้ี งสัตว ยุงฉาง โรงเก็บวสั ดุ เปนตน

1.2 หนอง เปนพื้นที่ในการใชประโยชนในการบริหารจัดการน้ำ
เพื่อการกักเก็บน้ำ สรางความชุมชื้นในพื้นที่ สำหรับพืชและสัตวเลี้ยงเพียงพอ
ตลอดทั้งป มีลักษณะรูปทรงอิสระหรือรูปแบบอื่นตามความเหมาะสมกับที่ดิน โดยมี
ขนาด ทเี่ หมาะสมในการจัดสรา งหนองนำ้ ที่ครัวเรือนคำนวณปริมาณนำ้ ใชไ ดเพียงพอ

1.3 นา เปนพื้นที่ราบหรือพื้นที่วางในรูปแบบตาง ๆ สามารถสงน้ำ
สรางความชุมชื้น เพื่อทำการเกษตรได ขนาดชวง 20 - 60 % ของพื้นที่ทั้งหมด
สำหรับการใชป ระโยชนดานการเกษตรตามภมู สิ ังคมและความตองการ ของครัวเรือน
ในรปู แบบตา ง ๆ เชน ทำนาขา ว ทำแปลงผัก พืชสมนุ ไพร แปลงไมดอก พืชไร พืชสวน
หรอื อื่น ๆ

2. องคประกอบดานสังคม เปนองคประกอบดานการเรียนรูตามหลัก
ทฤษฎีใหม จำนวน 4 องคป ระกอบ รวมอยา งนอย 9 ฐาน/จุดเรียนรู ดงั นี้

2.1 ฐาน/จดุ เรยี นรู “ดานคน”
หมายถึงการสรางแรงบันดาลใจและปรับทัศนคติตามปรัชญา

ของเศรษฐกจิ พอเพยี งและทฤษฎใี หมใ นรูปแบบโคก หนอง นา เชน แรงบันดาลใจ

22

แนวทางการดำเนนิ งานศูนยเ รยี นรู โคก หนอง นา พัฒนาชมุ ชน

สาเหตทุ ี่ทำ ความสำเร็จทเ่ี กดิ ขึ้น เปนตน และการเรียนรเู พอื่ การปรับปรุงคุณภาพ
ของคน เชน ฐานคนมีน้ำยา ฐานคนรักษสุขภาพ ฐานคนพึ่งตนเอง ฐานคนติดดนิ
ฐานคนเอาถาน ฐานคนมีไฟ ฐานคนหวั เห็ด เปนตน

2.2 ฐาน/จดุ เรียนรู “ดา นดิน”
หมายถึง การปรับปรุงคุณภาพดินใหเ หมาะสมกบั การปลกู พืช เชน

ฐานคนรักษดิน ฐานคนรักษแ มธรณี ฐานปลูกพืชบำรุงดิน ฐานหญาแฝก ฐานการ
หม ดิน ฐานปยุ อนิ ทรยี ช วี ภาพ เปนตน

2.3 ฐาน/จดุ เรยี นรู “ดานนำ้ ”
หมายถึง การบริหารจัดการน้ำใหเพียงพอตอการใชประโยชน

ในพื้นที่เชน ฐานคนรักษน้ำ ฐานฝายชะลอน้ำ ฐานคลองใสไกเพื่อการกระจาย
ความชมุ ชนื้ เปน ตน

2.4 ฐาน/จดุ เรียนรู “ดา นปา”
หมายถึง การบริหารจัดการพืชในพื้นที่ใหเหมาะสมกับสภาพ

ภูมิสังคม เชน ฐานคนรักษปา ฐานหลุมพอเพียง ฐานปาเปยก ฐานปา 3 อยาง
เพื่อประโยชน 4 อยาง ฐานปาหาระดับ ฐานปลูกปาในที่สูง ฐานปลูกปาในใจคน
ฐานการปลูกพชื อยา งย่งั ยนื (Permaculture) เปน ตน

3. องคประกอบดา นการเรียนรู
3.1 มีวทิ ยากรสงเสรมิ การเรยี นรทู ี่ปฏบิ ตั ิจริงจนเกิดผลสำเรจ็
3.2 มีแผนผังหรือขน้ั ตอนการเรยี นรู มหี ลักสูตรการเรยี นรูท่ีสอดคลอง

กบั ความตองการและภูมสิ ังคม (หลักสูตร=หลักสตู รทองถิ่น)
3.3 มีการบันทึกขอมูลผูใชบริการที่มาเรียนรู ศึกษาดูงาน และเยี่ยม

ชม พรอมการประเมินผลการใหบริการ เพื่อประเมินศักยภาพการใหบริการและ
เปนขอมูลสำหรับการพัฒนางานของศนู ยเ รียนรู

3.4 วิธีการสอนเนนการลงมือปฏิบัติ เรียนรูดวยประสบการณจริง
มีสื่อ/อุปกรณสาธิต สิ่งของจริง ปายขอมูล โมเดลจำลอง และอื่น ๆ ประกอบ
การสอนทเ่ี หมาะสมกับการเรยี นรูของกลุมเปาหมาย

23

แนวทางการดำเนินงานศนู ยเ รยี นรู โคก หนอง นา พัฒนาชมุ ชน

3.5 ระยะเวลาที่เหมาะสม กลาวคือ สอดคลองปฏิทินทำมาหากิน
ของผเู รยี น และเหมาะสมกับหลักสูตร

๓.๖ พน้ื ที่สำหรับการศึกษาดงู าน/เรยี นรู/ฝก ปฏิบัติ
4. องคประกอบดานองคก รและการบริหารจดั การ

4.1 มีคณะกรรมการบริหารจัดการและขับเคลื่อนการดำเนินงาน
ศูนยเรียนรู โดยมีการแตงตั้งคณะกรรมการบริหารจัดการศูนยเรียนรู มีโครงสราง
คณะกรรมการฯ และแบงอำนาจหนาท่ชี ัดเจน ตามความเหมาะสมของภูมิสังคม

๔.๒ มีกฎเกณฑ ระเบียบหรือขอตกลงที่ใชในการบริหารจัดการศูนย
เรียนรู และมีการจัดทำแผนการดำเนินงานและขับเคลื่อนศูนยเรียนรูที่เกิดจาก
การมสี ว นรว มของสมาชิก ผูเกีย่ วของ และผมู ีสว นไดส ว นเสยี

4.๓ มีสถานที่สำหรับการแลกเปลี่ยนเรียนรู รวมถึงมีการจัดระเบียบ
สภาพแวดลอ ม ภูมิทัศน ทีเ่ อ้อื ตอ การเรียนรู

4.4 มีวิทยากรประจำศนู ย/ ฐาน/จดุ เรียนรู ตามความพรอ มของพน้ื ที่
4.5 ขอ มลู และองคค วามรทู ่เี กย่ี วขอ งเพ่อื ใหบ รกิ ารและคน ควา
5. การประชาสมั พนั ธและเผยแพร กิจกรรมของศูนยก ารเรยี นรู
มกี ารประชาสมั พันธเ สรมิ สรางการรบั รแู ละสรา งมูลคาเพิ่ม เชน
• การจัดทำสื่อเพื่อการประชาสัมพันธ เชน แผนพับประชาสัมพันธ
หรือส่อื อิเลก็ ทรอนกิ ส Social Media ตาง ๆ
• เชื่อมโยงเครือขายกับศูนยเรียนรูชุมชนอื่นและภาคีการพัฒนา
เพ่อื ตอ ยอดขยายผลการเรยี นรู แลกเปลยี่ นองคค วามรู และการประชาสัมพนั ธ

24

แนวทางการดำเนนิ งานศูนยเ รยี นรู โคก หนอง นา พฒั นาชมุ ชน

สว่ นท่ี ๓ การบริหารศนู ยเ์ รียนรใู้ หม้ ีชีวิต

การเรียนรู เกิดไดทุกแหง ทุกสถานท่ี ที่เกิดขึ้นมากที่สุดไมไดเกิดจาก
การสอนในหองเรียน แตเกิดขึ้นจากคนที่ไดพูดคุยกัน ความรูที่เกิดขึ้นในสถานท่ี
ตาง ๆ ที่หลากหลายจึงเรียกวา “แหลงเรียนรู” หมายถึง สิ่งที่มีอยูในสังคมรอบ
ตวั เราท่ีเปนทัง้ สงิ่ มชี ีวติ ส่งิ ที่ไมม ชี ีวิต และส่ิงท่ีมนษุ ยสรา งขึ้น ซึ่งเปน แหลงความรู
ที่ทำใหค นในสังคมเกดิ การเรียนรู และเกิดประสบการณในการเรยี นรูอยางตอ เนอ่ื ง
แหลงเรียนรูในชุมชนมีอยูจำนวนมาก เชน แหลงเรียนรูเรื่อง วิถีชีวิต วัฒนธรรม
พิพิธภณั ฑ ภูมิปญญาทอ งถนิ่ หรอื การทอ งเที่ยว ฯลฯ
ศูนยก์ ารเรียนรชู้ ุมชน หมายถงึ

“สถานที่” ที่เปนศูนยกลางการจัดการเรียนรู เปนอีกรูปแบบหนึ่งของ
แหลงเรียนรูในชุมชน ที่ปจจุบันนิยมจัดตั้งขึ้นเพื่อสงเสริมการเรียนรูตลอดชีวิต
สง เสริมเสริมสรางโอกาสในการเรียนรู ถายทอด แลกเปล่ยี น ประสบการณของคน
ในชุมชน เปนจุดถายทอดความรูไปยังผูที่สนใจภายนอกชุมชน และเปนแหลง
บรกิ ารชมุ ชนในการจัดกจิ กรรมตา ง ๆ ที่สอดคลอ งกับความตอ งการของประชาชน
เนน ถายทอดความรเู ร่ืองราวเกยี่ วกบั วิถชี วี ิตและกจิ กรรมการพัฒนาของชมุ ชน
การพฒั นาศนู ยเ์ รียนรู้

เพื่อใหเปนแหลงเรียนรูที่ทำใหคนในชุมชน เกิดการเรียนรู และ
เกดิ ประสบการณในการเรยี นรูอยางตอ เนอื่ ง เปน ศนู ยเ รียนรทู ม่ี ีชีวิต ประกอบดว ย
องคประกอบสำคญั ดังนี้

๑. ขอมลู /ชุดความรู
หมายถึง ขอมูล หรือเรื่องราว หรือสิ่งที่ไดจากแหลงที่มาของความรู

มีการนำมาเรียบเรียง จัดการใหเปนระบบ เปนหมวดหมู (ฐานขอมูล) ท่ีสามารถ
ทำความเขาใจ ไดงายและพรอมตอการนำไปใชประโยชนเพื่อเพิ่มพูนความรู
ประสบการณทั้งความรูที่ฝงอยูในคน ซึ่งเปนความรูที่ไดจากประสบการณ

25

แนวทางการดำเนินงานศูนยเรียนรู โคก หนอง นา พฒั นาชุมชน

พรสวรรคหรือสัญชาตญาณของแตละบุคคล เชน ทักษะในการทำงาน ความคิด
ทัศนคติ และความรูที่ชัดแจง ซึ่งเปนความรูที่เปนเหตุเปนผล ผานการวิเคราะห
สังเคราะหจนเปนหลักทั่วไป สามารถรวบรวมและถายทอดได โดยผานวิธีตาง ๆ
เชน การบนั ทึกเปน ลายลกั ษณอ กั ษร ทฤษฎี หนงั สือ คูมอื ตาง ๆ

๒. ผูใ หขอ มลู /ผถู ายทอด
หมายถงึ บุคคลที่สามารถบอกเลา หรือถายทอดขอมูลชุดความรูนั้น ๆ

แกผูเรียนใหเกิดการเรียนรู เกิดความเขาใจ และสรางประสบการณได ผูใหขอมูล
ตองมีความเชี่ยวชาญ มีความรูเกี่ยวกับเรื่องที่ถายทอดเปนอยางดี และสามารถ
นำเสนอเร่อื งราวออกมาไดอยางนาสนใจ

๓. การออกแบบและการจดั ลำดับ
หมายถึง ขั้นตอน วิธีการจัดกระบวนการเรียนรู รูปแบบการเผยแพร

หรือการนำเสนอขอมูล เนื้อหาความรู มาถายทอดใหกับผูที่สนใจ เชน การลำดับ
เรื่องราวเหตกุ ารณท ีน่ ำเสนอ การจัดทำกิจกรรมสาธติ เปน ตน

๔. กิจกรรมและกระบวนการเรยี นรู
หมายถึง กิจกรรมและกระบวนการที่จะทำใหเกิดการเรียนรู เชน

การจัดกจิ กรรมที่เนน การเรยี นรจู ากการลงมือทำ การเรียนรูผานประสบการณจ ริง
จะชวยเสริมสรางทำใหผูเรียนเกิดทักษะ และสามารถนำความรูที่ไดไปปฏิบัติ
ในชีวิตประจำวนั ไดจรงิ

๕. สือ่ การเรียนรู
หมายถึง สื่อรูปแบบตาง ๆ ที่ทำใหการเรียนรูมีประสิทธิภาพมากกวา

การไดฟงบรรยายเพียงอยางเดียว เชน อุปกรณสาธิต สิ่งของจริง (ของจริง)
ปายขอมูล โมเดลจำลอง วีดีทัศน เทคโนโลยีสื่อเสมือนจริง สื่ออินเตอรแอคทีฟ
แอนิเมชั่น เกมมัลติมีเดีย เปนตน การเลือกใชสื่อการเรียนรูที่เหมาะสม
กับกลุมเปาหมาย สัมพันธกับขอมูล จะชวยสรางความนาสนใจใหแหลงเรียนรู
และชวยสงเสรมิ การเรียนรไู ด

26

แนวทางการดำเนนิ งานศนู ยเ รียนรู โคก หนอง นา พัฒนาชมุ ชน

๖. สถานที่
ควรใชสถานท่ีจริง หรอื แหลงทมี่ าของความรู เปนสถานท่ีจัดการเรียนรู

เพราะจะสามารถเรยี นรไู ดจากสถานทจ่ี ริง ผูเรียนไดเรยี นรูจากสภาพจริง ไมวาจะ
เปน ที่บานของผรู ู (ปราชญช ุมชน) แปลงเกษตร ฟารม วัด ปา ฯลฯ โดยมีการปรับ
สภาพแวดลอมของแหลงเรียนรูใหเปนหองเรียน ไมจำเปนตองเรียนในหอง
ที่เปนทางการ แตถาหากแหลงเรียนรูไมสะดวกตอการจัดกระบวนการเรียนรู
ก็อาจใชสถานที่อ่ืนท่ใี กลเ คยี ง สรา งบรรยากาศ หรอื เอ้อื ตอการจดั การเรยี นรู

๗. การบรหิ ารจัดการ
แหลงเรียนรูจำเปนตองมีการบริหารจัดการที่เปนระบบชัดเจน เพื่อให

การดำเนินงานเปนไปอยางมีประสิทธิภาพ และนำไปสูเปาหมายของแหลงเรียนรู
ดังนั้นจึงตองมีการบริหารจัดการที่ดี ทั้งการวางแผนการปฏิบัติงาน การบริหาร
จัดการคณะทำงานที่ขับเคลื่อนงานของแหลงเรียนรู การจัดการงบประมาณ
หรอื แหลงทีม่ าของรายได

ขอ้ มูล/ชดุ
ความรู้

การบรหิ าร ผูใ้ ห้
จดั การ ขอ้ มูล/ผู้
ถ่ายทอด

สถานท่ี ศูนยเรียนรทู มี่ ีชีวติ การออกแบบ
และการ
จัดลําดบั

สื่อการ กิจกรรมและ
เรยี นรู้ กระบวนการ

เรียนรู้

27

แนวทางการดำเนนิ งานศูนยเรยี นรู โคก หนอง นา พฒั นาชุมชน

แนวทางการดาํ เนินงานของฝ่ ายสนบั สนุน
ระดับอำเภอ
1. สรางความเขาใจใหกับพัฒนากร ภาคีการพัฒนา องคกรปกครอง

สวนทองถนิ่ ผูนำชมุ ชนและผเู ก่ยี วขอ ง เพือ่ สนับสนนุ การดำเนินงานศูนยเ รียนรู
2. นำกระบวนการจัดการความรูมาใชในการทำงานและสงเสริม

ใหเจา หนาที่พัฒนาชมุ ชนเปนนักจดั การความรชู ุมชน
3. จัดตั้งกลไกขบั เคลือ่ นการดำเนนิ งานศูนยเ รียนรู ระดบั อำเภอ
4. จัดกจิ กรรมแลกเปลีย่ นเรียนรู ทัศนศึกษา ดูงาน ศูนยเรยี นรู
5. พัฒนา (ฝกอบรม) แกนนำและคณะกรรมการศูนยฯ
6. สรา งเครอื ขายศนู ยเรยี นรู
7. ตดิ ตาม ประเมนิ ผลและรายงานผลการดำเนนิ งาน
ระดบั จงั หวดั
1. สรางความเขาใจกับเจาหนาที่จังหวัด/อำเภอและภาคีการพัฒนา

เพ่อื สนบั สนนุ การดำเนินงานของศนู ยเ รยี นรู
2. ประสานความรวมมือหนวยงานระดับจังหวัดในการสนับสนุนการ

ดำเนินงานและขบั เคลือ่ นศนู ยเรยี นรู
3. นิเทศ ใหคำปรกึ ษา สนับสนุน วิชาการ เอกสาร ขอมูล และส่อื ตาง ๆ
4. จัดระบบฐานขอ มลู
5. สรางเครอื ขา ยศูนยเ รยี นรู
6. ตดิ ตาม ประเมินผล ถอดบทเรียน และชวยแกไ ขปญ หา
7. แบบรายงานผลการดำเนนิ งาน
ระดบั สว นกลาง (นโยบาย)
1. กำหนดกรอบ แนวทางการดำเนินงาน และจดั สรรงบประมาณ
2. ประสานความรว มมือกับหนวยงานระดบั กระทรวง

28

แนวทางการดำเนนิ งานศูนยเรยี นรู โคก หนอง นา พฒั นาชมุ ชน

3. ประสานความรวมมือและนโยบายกับกระทรวง ใหจังหวัด องคกร
ปกครองสวนทองถิ่น สนับสนุนงบประมาณใหชุมชนในการสงเสริมสนับสนุน
ศูนยเ รยี นรชู มุ ชน

4. ผลติ เอกสาร/คูม อื ส่ือรปู แบบตาง ๆ
5. ประเมนิ ผล ศกึ ษา วจิ ัยและพฒั นารปู แบบการสงเสรมิ ศนู ยเ รียนรู
6. เผยแพรป ระชาสัมพนั ธ
บทบาทพัฒนากรในการสง เสรมิ การดำเนนิ งานศนู ยก ารเรยี นรู
1. สงเสรมิ กระบวนการเรยี นรูแ บบมสี ว นรวม
2. จัดเวทเี สริมสรา งความรู แนวคดิ หลักการ แกแกนนำ ผูนำชุมชน และ
ประชาชนทั่วไป เพื่อกระตุนใหชุมชนเกิดความสนใจและเขามามีสวนรวม
ดำเนินงานและใชป ระโยชนศูนยเ รยี นรู
3. ศึกษาการดำเนินงานศูนยเรียนรูใหเขาใจอยางละเอียดเพื่อรวมกับ
ชุมชนกำหนดเปา หมายและแนวทางการขับเคลอ่ื นศนู ยเ รียนรู
4. เปนที่ปรึกษาคณะกรรมการบริหารศูนยเรียนรู เสริมสรางความเขาใจ
แนวทางการดำเนินงานและการบรหิ ารศนู ยเรียนรู
5. ประสานเจาหนาที่ภาคีการพัฒนาในพื้นที่เพื่อหาแนวทางสนับสนุน
การดำเนินงานและปฏบิ ตั งิ านในลักษณะของทมี สนบั สนนุ

29

แนวทางการดำเนินงานศูนยเรยี นรู โคก หนอง นา พฒั นาชุมชน

ภาคผนวก

30

แนวทางการดำเนินงานศูนยเ รยี นรู โคก หนอง นา พัฒนาชุมชน

ป้ ายช่ือ

ศนู ยเ์ รียนรู้ โคก หนอง นา พฒั นาชุมชน

ปายชือ่ เปนส่ือหนึง่ ท่ีชวยประชาสมั พันธ สรางการรบั รูกิจการตอ สาธารณะ
การจัดทำปายชื่อศูนยเรียนรู “โคก หนอง นา” พัฒนาชุมชน ควรประกอบดวย
ขอ มูลหลัก ดังนี้

๑. ช่อื ศนู ยเรียนรู ศนู ยเรยี นรู โคก หนอง นา พฒั นาชมุ ชน : ระดบั ...
ระดบั ครวั เรือนตน แบบ (HLM) หรือ ระดบั ชมุ ชนตน แบบ (CLM)

๒. ชือ่ - ทอ่ี ยู เจาของแปลง
๓. โลโก (กรมการพฒั นาชุมชน จงั หวดั และอื่น ๆ ตามความเหมาะสม)

ทั้งนี้ องคประกอบอื่น ๆ เชน ลักษณะตัวอักษร ขนาดและสีตัวอักษร
ขนาดปาย สีและและวัสดุที่ใชในการจัดทำปาย ใหขึ้นอยูกับความตองการ
ดุลยพินิจและเจตนารมณของผูเกี่ยวของโดยใหคำนึงถึงความเหมาะสม นาสนใจ
และสอดคลองกับบรบิ ทและภูมสิ งั คม

ภาพตวั อยา งปา ยช่ือ
ศนู ยเรียนรู โคก หนอง นา พัฒนาชุมชน

Logo จังหวัด หรอื ภาคที เ่ี ก่ยี วของ

ศูนยเ์ รียนรู้ โคก หนอง นา พฒั นาชุมชน

ระดบั ครัวเรือนตน้ แบบ (HLM) หรือ ระดบั ชุมชนตน้ แบบ (CLM)

นายโคก หนองนา

เลขท่ี x หมูท่ ่ี x ตาํ บล x อาํ เภอ x จงั หวดั x
31

แนวทางการดำเนนิ งานศนู ยเ รยี นรู โคก หนอง นา พฒั นาชุมชน

อา้ งอิง

กรมการพัฒนาชมุ ชน. (ไมร ะบปุ ). ผลการดำเนนิ งานโครงการพฒั นาพ้นื ท่ตี นแบบการ
พัฒนาคุณภาพชวี ิตตามหลักทฤษฎใี หม ประยุกตส ู “โคก หนอง นา
โมเดล” ภายใตการกำกบั ดูแลของกรมการพัฒนาชุมชน
กระทรวงมหาดไทย : กรุงเทพมหานคร

บริษทั อารแ อนดดี ครีเอช่นั จำกดั . (๒๕๖๐). องคป ระกอบการพัฒนาแหลงเรยี นรู
จาก https://www.randdcreation.com/content/2992/ สืบคน เมื่อ ๔
มถิ ุนายน ๒๕๖๔

สำนกั งานคณะกรรมการพิเศษเพ่ือประสานงานโครงการอันเนือ่ งมาจากพระราชดำริ
(สำนักงาน กปร.)

(๒๕๕๕). คมู ือเกษตรทฤษฎีใหมชีวิตที่พอเพียง : กรุงเทพมหานคร
สำนกั สงเสริมสรางและพัฒนาศักยภาพชมุ ชน กรมการพฒั นาชมุ ชน

กระทรวงมหาดไทย. (๒๕๕๑). คูม อื ..ศนู ยเรียนรูชุมชน : กรงุ เทพมหานคร
สำนกั เสรมิ สรางความเขมแขง็ ชมุ ชน กรมการพฒั นาชมุ ชน. (๒๕๖๐). คมู อื ศนู ยเรียนรู

และขบั เคล่ือนปรชั ญาของเศรษฐกจิ พอเพยี ง : กรุงเทพมหานคร

32

แนวทางการดำเนนิ งานศูนยเ รยี นรู โคก หนอง นา พัฒนาชมุ ชน

แนวทางการดำเนินงาน ศูนยเ์ รียนรู้ โคก หนอง นา พฒั นาชุมชน

ท่ีปรึกษา อธิบดกี รมการพฒั นาชมุ ชน
นายสุทธพิ งษ จลุ เจริญ รองอธบิ ดกี รมการพัฒนาชุมชน
นางวไิ ลวรรณ ไกรโสดา รองอธิบดีกรมการพฒั นาชุมชน
นายนวิ ัติ นอ ยผาง รองอธิบดกี รมการพัฒนาชุมชน
นายสรุ ศกั ดิ์ อกั ษรกลุ ผอู ำนวยการสำนักเสริมสรางความเขม็ แขง็ ชมุ ชน
นางสาวนภิ า ทองกอ น นักวชิ าการพัฒนาชมุ ชนเช่ยี วชาญ
นางวรรณา ลมิ่ พานิชย

คณะทํางาน

นางสาวศศิวมิ ล ยนิ ดี ผอู ำนวยการกลมุ งานสง เสรมิ การเรยี นรูชุมชน
นางสาวพมิ พช นา พชิ าพนั ธโ ภคนิ นกั วชิ าการพฒั นาชุมชนชำนาญการ
นางกมลมณี วงศส วา ง นักวชิ าการพฒั นาชมุ ชนชำนาญการ
นางสาวฉายาลกั ษณ แกว ศรีพจน นกั วชิ าการพัฒนาชมุ ชนชำนาญการ
นางสาวชตุ มิ ณฑน อตุ สาหะ นกั วชิ าการพฒั นาชมุ ชนชำนาญการ
นางสาวปรศิ รา อ่ำมาลี เจา พนกั งานโสตทัศนศกึ ษาชำนาญงาน
นางสาวลดา นพรตั น เจา พนักงานโสตทศั นศกึ ษาชำนาญงาน
นายภานุมาศ ตรีสวุ รรณ เจา พนักงานโสตทศั นศกึ ษาชำนาญงาน

เรียบเรียง
นางสาวพมิ พชนา พิชาพนั ธโ ภคนิ นกั วชิ าการพฒั นาชุมชนชำนาญการ

ออกแบบปก เจา พนักงานโสตทศั นศกึ ษาชำนาญงาน
นายภานมุ าศ ตรีสวุ รรณ

33