EKFRASH-KOYTRAS

Πρόλογος

Το βιβλίο αυτό είναι χρήσιμο βοήθημα στο μάθημα της Έκφρασης – Έκθεσης τόσο για το μαθη-
τή όσο και για το διδάσκοντα. Ο μαθητής μπορεί να βρει σε αυτό απαντήσεις στις ερωτήσεις του
σχολικού βιβλίου και να αποκτήσει πληρέστερες γνώσεις για την ύλη που διδάσκεται στη Β΄ τά-
ξη, αλλά και για την ύλη που εξετάζεται στις πανελλήνιες εξετάσεις. Ο διδάσκων μπορεί να αξιο-
ποιήσει το περιεχόμενό του τόσο για τη διδασκαλία του μαθήματος όσο και για την αξιολόγηση
των μαθητών.

Περιεχόμενά του είναι:
– Αναλυτική θεωρία για όλα τα κεφάλαια της ύλης που περιέχεται στο σχολικό βιβλίο. Δί-

νεται έμφαση στην ύλη που εξετάζεται και στις πανελλήνιες εξετάσεις.
– Πλήρεις απαντήσεις σε όλες τις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου.
– Κείμενα για τα θέματα στα οποία εξετάζεται ο μαθητής στην τάξη αυτή.
– Kριτήρια αξιολόγησης, με τα οποία ελέγχεται ο βαθμός αφομοίωσης της εξεταστέας

ύλης και προετοιμάζεται ο μαθητής για την αποτελεσματική διαχείριση θεμάτων που δί-
νονται στις πανελλήνιες εξετάσεις.
– Απαντήσεις στα θέματα των κριτηρίων.

Στην οργάνωση των περιεχομένων του ακολουθείται η σειρά με την οποία παρουσιάζο-
νται και αναπτύσσονται η θεωρία, οι ασκήσεις και τα θέματα έκθεσης που υπάρχουν στο
σχολικό βιβλίο.

Οι συγγραφείς

Σπυρίδων Κ. Κούτρας
Υπαπαντή Η. Ζουρούδη



Περιεχόμενα

ΕIΣAΓΩΓH.................................................. 9 Ενδεικτική ανάπτυξη βασικής λεπτομέρειας
(δευτερεύουσας ιδέας) σε παράγραφο ... 27
Ορισμός και διασάφηση
χρήσιμων όρων ....................................... 9 Ενδεικτικός τύπος απάντησης σε ερώτηση
Επικοινωνιακές λειτουργίες της γλώσσας...... 9 σχετική με τον οποίο αναπτύσσεται
Παραγλώσσα ............................................. 10 μια παράγραφος.................................... 27
Με αιτιολόγηση ...................................... 28
Επιτονισμός ............................................ 11 Με αίτιο-αποτέλεσμα................................ 28
Εξωγλωσσικά στοιχεία ............................. 11 Με αναλογία ........................................... 28
Άξονες της γλώσσας ................................... 11 Με παραδείγματα .................................... 28
Λεκτικά σύνολα .......................................... 12 Με σύγκριση και αντίθεση ........................ 28
Οπτική γωνία.............................................. 12 Με ορισμό ............................................. 28
Συλλογιστική πορεία ................................... 12 Με διαίρεση ........................................... 28
Η παράγραφος......................................... 13 Με συνδυασμό μεθόδων........................... 28
Θεωρία ..................................................... 13
Τα δομικά μέρη/στοιχεία της παραγράφου.... 13 Το κείμενο................................................ 29
Η θεματική πρόταση................................. 13 Ο τίτλος..................................................... 29
Οι λεπτομέρειες ή σχόλια .......................... 14 Τα (δομικά) μέρη του κειμένου..................... 29
Η πρόταση κατακλείδα ............................. 15
Απεικόνιση της δομής της παραγράφου ........ 15 Ο πρόλογος ............................................ 29
Βασικές αρχές οργάνωσης της παραγράφου... 16 Το κύριο μέρος ή θέμα ............................. 30
Είδη παραγράφων ...................................... 18 Ο επίλογος ............................................. 30
Παράγραφος με ορισμό ............................ 18 Η συλλογιστική πορεία ............................. 30
Παράγραφος με διαίρεση ......................... 19 Το διάγραμμα του κειμένου........................ 31
Παράγραφος με παραδείγματα ................... 20 Πληρότητα, ενότητα, αλληλουχία,
Παράγραφος με σύγκριση και αντίθεση ....... 20
Παράγραφος με αναλογία ......................... 21 συνεκτικότητα και συνοχή του κειμένου... 31
Παράγραφος με αιτιολόγηση ..................... 22 Είδη κειμένων ............................................ 32
Παράγραφος με αίτια και αποτελέσματα....... 22
Παράγραφος με συνδυασμό Η είδηση ............................................... 32
Τα βιογραφικά και αυτοβιογραφικά είδη ...... 32
τρόπων (μεθόδων) ανάπτυξης ............... 23 Η κριτική ............................................... 32
Από τι εξαρτάται ο τρόπος με τον οποίο Το δοκίμιο.............................................. 32
Το άρθρο ............................................... 32
θα αναπτύξουμε μια παράγραφο............. 24 Η περίληψη ............................................ 32
Η παράγραφος μικρογραφία του κειμένου .... 25
Εφαρμογή της θεωρίας H EIΔHΣH .................................................. 33

σε ενδεικτική παράγραφο....................... 25 Χαρακτηριστικά της είδησης ........................ 33
Tα δομικά στοιχεία της παραγράφου ........... 26 Ι. Η είδηση και το σχόλιο......................... 34
Βασικές αρχές οργάνωσης της παραγράφου .. 26 1. Το γεγονός και το σχόλιο στην είδηση ..... 34

Α. Διευκρίνιση βασικών εννοιών ............... 34

Β. Με ποιους εκφραστικούς τρόπους BIOΓPAΦIKA EIΔH...................................... 149
σχολιάζεται ένα γεγονός....................... 34
Ορισμός και διευκρίνισή τους ...................... 150
Πρόσθετες γλωσσικές ασκήσεις................... 38 Βιογραφικά κείμενα.................................. 150
2. Προβολή και διαφοροποίηση της είδησης .. 40 Αυτοβιογραφικά κείμενα ........................... 150
3. Παρεμβολή ξένου σχολίου στην είδηση ... 40
4. Διαπλοκή του γεγονότος με το σχόλιο 1. Βιογραφία, μυθιστορηματική βιογραφία.. 152
2. Βιογραφικό σημείωμα............................ 156
στην είδηση.......................................... 41
Λεξιλόγιο .................................................. 43 α) Τα γεγονότα και τα σχόλια
Θέματα για συζήτηση και έκφραση/έκθεση..... 46 σε ένα βιογραφικό σημείωμα ................ 156
ΙI. Η οργάνωση και η παρουσίαση
της είδησης .............................................. 59 β) Η δομή και το περιεχόμενο ενός
1. Η οργάνωση της είδησης ........................ 59 βιογραφικού σημειώματος ................... 157
2. Η οπτική γωνία του δημοσιογράφου
γ) Το διάγραμμα ενός βιογραφικού
στην είδηση........................................... 63 σημειώματος ..................................... 158
3. Ο τίτλος της είδησης .............................. 68
4. Συντακτικά στοιχεία στην είδηση............. 71 δ) Σύγκριση δύο βιογραφικών σημειωμάτων.. 159
Λεξιλόγιο .................................................. 162
α) Η σειρά των λεκτικών συνόλων 3. Αυτοβιογραφία/μυθιστόρημα
στην είδηση ...................................... 71
με αυτοβιογραφικά στοιχεία ................... 168
β) Ενεργητική και παθητική σύνταξη 4. Αυτοβιογραφικό σημείωμα .................... 169
στην είδηση ...................................... 73
α) Σύγκριση ενός αυτοβιογραφικού σημειώ-
γ) Η χρήση των ονοματικών προσδιορισμών ματος με ένα βιογραφικό σημείωμα ......... 169
στην είδηση – Χρήση ονομάτων
και επιθέτων ...................................... 74 β) Το έμμεσο σχόλιο στο αυτοβιογραφικό
σημείωμα ......................................... 169
δ) Ο προσδιορισμός του χρόνου
στην είδηση ...................................... 75 γ) Σύγκριση δύο αυτοβιογραφικών
σημειωμάτων..................................... 170
5. Το σχόλιο πάνω σε μια είδηση ................ 76
Λεξιλόγιο .................................................. 77 δ) Ο πρακτικός σκοπός ενός
Θέματα για συζήτηση και έκφραση/ έκθεση ... 81 (αυτο)βιογραφικού σημειώματος
Οργάνωση του λόγου (Η χρήση του (curriculum vitae)............................... 171

παραδείγματος στην ανάπτυξη Θέματα για συζήτηση και έκφραση/ έκθεση ... 173
παραγράφου και ευρύτερου κειμένου...... 103 Κείμενα σχετικά με τα θέματα της ενότητας.... 190
Tα διακριτικά στοιχεία της είδησης ............... 103 Επάγγελμα.................................................. 190
H χρήση του παραδείγματος Η δημιουργικότητα χαρίζει τη μεγαλύτερη
και η λειτουργία του ............................... 104
Πρόσθετη γλωσσική άσκηση........................ 106 ευχαρίστηση ......................................... 193
Κείμενα σχετικά με τα θέματα της ενότητας.... 107 Εξειδίκευση................................................ 195
Mέσα μαζικής ενημέρωσης .......................... 107 Ανεργία ..................................................... 198
Kοινή γνώμη .............................................. 122 Κριτήρια αξιολόγησης και θέματα εξετάσεων
Η προπαγάνδα υποδουλώνει τον άνθρωπο... 125
Κριτήρια αξιολόγησης και θέματα εξετάσεων σχετικά με τα θέματα της ενότητας .......... 207
σχετικά με τα θέματα της ενότητας .......... 129 5. Απομνημονεύματα ................................. 222
6. Ημερολόγιο .......................................... 225
7. Συστατική επιστολή................................ 227

α) Συστατική επιστολή και
βιογραφικό σημείωμα ......................... 228

β) Χαρακτηρισμός της συστατικής επιστολής.. 228
Λεξιλόγιο .................................................. 230

Θέματα για συζήτηση και έκφραση/ έκθεση ... 233 Κείμενα σχετικά με τα θέματα της ενότητας.... 330
Οργάνωση του λόγου .............................. 241 Kριτική....................................................... 330
Ι. Παράγραφος. Aνάπτυξη με σύγκριση Aυτοκριτική................................................ 334
και αντίθεση .............................................. 241 Κριτήρια αξιολόγησης και θέματα εξετάσεων
IΙ. O ρόλος της αντίθεσης στη συνοχή
του κειμένου.............................................. 245 σχετικά με τα θέματα της ενότητας .......... 337
α) Συνοχή προτάσεων και περιόδων................ 245 IV. Oργάνωση του λόγου ........................ 341
β) Συνοχή παραγράφων με αντιθετική Ορισμός και διαίρεση μιας έννοιας............... 341

σύνδεση. Ανάπτυξη δύο εννοιών ΣHMEIΩΣEIΣ – ΠEPIΛHΨH .......................... 349
σε ένα ευρύτερο κείμενο ........................... 246
Κείμενα σχετικά με τα θέματα της ενότητας.... 249 I. Σημειώσεις ........................................... 350
Ρατσισμός.................................................. 249 Α. Σημειώσεις από γραπτό λόγο.................. 351
Στερεότυπες αντιλήψεις............................... 252 1. Κρατώ σημειώσεις κατά παράγραφο............ 351
Εθνικισμός................................................. 255 2. Εργάζομαι σε ευρύτερες (από την
Κριτήρια αξιολόγησης και θέματα εξετάσεων
σχετικά με τα θέματα της ενότητας .......... 260 παράγραφο) νοηματικές ενότητες
και κρατώ σημειώσεις .............................. 355
ΠAPOYΣIAΣH – KPITIKH ............................. 265 3. Από τις σημειώσεις προχωρώ
στο διάγραμμα του κειμένου ...................... 357
Ι. Παρουσίαση και κριτική ενός βιβλίου .. 266 Β. Σημειώσεις από προφορικό λόγο ............ 359
1. Η ταυτότητα του βιβλίου......................... 266 α) Οι δυσκολίες που συναντώ, όταν κρατώ
2. Βιβλιοπαρουσίαση................................. 266
3. Βιβλιοκριτική......................................... 269 σημειώσεις από προφορικό λόγο........... 359
β) Κρατώ σημειώσεις από την παράδοση
α) Λογοτεχνική κριτική ............................ 269
Λεξιλόγιο ................................................... 272 ενός μαθήματος, από την ακρόαση
ενός άρθρου, από μια διάλεξη .............. 360
β) Κριτική άλλων κειμένων ....................... 273 II. Περίληψη............................................. 363
4. Το ύφος του κριτικού ............................. 275 Α. Περίληψη γραπτού λόγου ....................... 363
5. Απλή και διαδοχική υπόταξη ................... 278 1. Πώς οδηγούμαι στην περίληψη .................. 363
6. Οι αναφορικές προτάσεις....................... 278 2. Τι πρέπει να προσέχω σε μια περίληψη......... 363
Λεξιλόγιο .................................................. 281 3. Συγκρίνω δύο περιλήψεις (μία εκτενή και
Θέματα για συζήτηση και έκφραση/ έκθεση ... 283 μία συνοπτική) του ίδιου κειμένου............... 366
α) Τέχνη .................................................... 283 4. Εξετάζω τη χρήση της ενεργητικής και
β) Κριτική έργου τέχνης ................................ 292 της παθητικής σύνταξης σε μια περίληψη....... 368
Κείμενα σχετικά με τα θέματα της ενότητας.... 294 5. Παρατηρώ περιλήψεις από ποικίλα κείμενα... 370
Τέχνη......................................................... 294 Β. Περίληψη προφορικού λόγου ................. 373
Κριτήρια αξιολόγησης και θέματα εξετάσεων α) Διαβάζω τη δημοσιογραφική
περίληψη μιας συζήτησης .................... 373
σχετικά με τα θέματα της ενότητας .......... 299 β) Παρουσιάζω (σε προφορικό και γραπτό
IΙ. Παρουσίαση και κριτική λόγο) περίληψη μιας συζήτησης............ 375
μιας θεατρικής παράστασης..................... 304 Θέματα για συζήτηση και έκφραση/έκθεση ... 377
Λεξιλόγιο .................................................. 306 Πρόσθετες γλωσσικές ασκήσεις................... 381
IΙI. Παρουσίαση και κριτική Κριτήρια αξιολόγησης και θέματα εξετάσεων
άλλων μορφών τέχνης ............................ 311 σχετικά με τα θέματα της ενότητας .......... 384
Θέματα για συζήτηση και έκφραση/ έκθεση ... 321 Απαντήσεις............................................... 397



Eισαγωγή

OPIΣMOΣ KAI ΔIAΣAΦHΣH XPHΣIMΩN OPΩN

Για να μπορούμε να κατανοούμε ένα γλωσσικό μήνυμα και να επικοινωνούμε, είναι απαραίτητη
η ακριβής και σαφής έκφρασή του. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι πρέπει να γνωρίζουμε την ακρι-
βή σημασία των λέξεων που χρησιμοποιούνται –είτε από εμάς είτε από τους άλλους– στο λόγο.
Και όσο πιο δυσνόητες και αφηρημένες είναι οι έννοιες που εκφράζονται, όσο πιο ειδικό είναι
το λεξιλόγιο που χρησιμοποιείται για ένα θέμα, τόσο πιο μεγάλος και πιο πιθανός γίνεται ο κίν-
δυνος για ασάφειες, παρερμηνείες, παρεξηγήσεις και συγχύσεις. Για να εννοούμε, λοιπόν, όλοι
το ίδιο πράγμα με τη χρήση μιας συγκεκριμένης λέξης, δεν είναι αναγκαία μόνο η ύπαρξη επι-
στημονικής ορολογίας, αλλά και η γνώση της. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο προτάσσουμε τον ορι-
σμό και τη διασάφηση γλωσσολογικών και φιλολογικών όρων που είναι βασικοί και χρήσιμοι
στο μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας.

Eπικοινωνιακές λειτουργίες της γλώσσας

Κώδικες για την επικοινωνία των ανθρώπων υπάρχουν αναμφισβήτητα πολλοί. Ο πληρέστερος,
όμως, είναι η γλώσσα. Με τη γλώσσα ο άνθρωπος μπορεί να εκφράσει –γραπτά ή προφορικά–
γνώσεις, ιδέες, σκέψεις, αντιλήψεις, πεποιθήσεις, συναισθήματα. Μπορεί ως πομπός να πληρο-
φορήσει, αλλά και να εκφράσει επιθυμίες, να διδάξει, να πείσει, να συγκινήσει και να τέρψει.

Ανάλογα με την επικοινωνιακή περίσταση, ο πομπός επιλέγει και καθορίζει τον τρόπο
έκφρασής του, για να είναι όσο γίνεται πιο αποτελεσματικός, δηλαδή τι θέλει να πει, σε ποιον
απευθύνεται, με ποιο μέσο, σε ποια χρονική συγκυρία, για ποιο σκοπό. Φροντίζει, λοιπόν, να
χρησιμοποιεί τους κατάλληλους εκφραστικούς τρόπους, να προσαρμόζει τη μορφή με το περιε-
χόμενο, και να δίνει στο λόγο του το κατάλληλο ύφος, ώστε να έχει τη φυσικότητα που κάθε
φορά απαιτείται, για να πετύχει το σκοπό που επιδιώκει.

Επομένως, όταν μιλάμε για επικοινωνιακό πλαίσιο στην Έκθεση είναι λάθος να το περιορί-
ζουμε μόνο στα όρια των τυπικών εκφράσεων που απαιτούνται, για παράδειγμα, σε μια επιστολή
ή σε μια εισήγηση (ημερομηνία, προσφώνηση, αποφώνηση κ.λπ.) ή σε ένα συγκεκριμένο είδος
δημοσιεύματος. Κατάλληλο επικοινωνιακό πλαίσιο, όπως προηγουμένως εξηγήσαμε, είναι

9

εκείνο το οποίο θα κάνει το λόγο μας φυσικό και αποτελεσματικό, ανάλογα βέβαια με
το είδος του κειμένου, τον αποδέκτη και το σκοπό για τον οποίο το γράφουμε.

Η αναφορική (ή κυριολεκτική ή δηλωτική ή λογική ή πληροφοριακή) λειτουργία.
Στην περίπτωση αυτή η λέξη ως σημαίνον αποδίδει ακριβώς το σημαινόμενο, δηλαδή το πράγ-
μα ή την έννοια στην οποία αναφέρεται. Είναι, ίσως, η βασικότερη απ’ όλες, αν η επικοινωνία
νοείται κυρίως ως ανταλλαγή πληροφοριών, ως αντικειμενική, όσο είναι δυνατό, περιγραφή
του κόσμου που μας περιβάλλει ή των καταστάσεων που ζούμε και ως απόδειξη των απόψεων
που υποστηρίζουμε. Στη λειτουργία αυτή είναι συχνή –χωρίς να είναι αποκλειστική– η ουδέτε-
ρη και αντικειμενική τριτοπρόσωπη έκφραση.
Π.χ. Τα αποτελέσματα των εξετάσεων θα ανακοινωθούν αύριο.

Η συγκινησιακή (ή μεταφορική, η συνυποδηλωτική ή συνδηλωτική) λειτουργία.
Με τη συγκινησιακή λειτουργία της γλώσσας εκφράζονται, εκτός από πληροφορίες, και διά-
φορα συναισθήματα που φορτίζουν και επαυξάνουν τη σημασία του μηνύματος.

Μέσα με τα οποία πραγματώνεται η συγκινησιακή λειτουργία της γλώσσας είναι η χρήση
των λέξεων με τη βιωματική ή παραδηλωτική τους σημασία, τα σχήματα λόγου, η φωνολογική
επιμήκυνση (π.χ. καλόοοο!), τα σημεία στίξης (στο γραπτό λόγο), ο επιτονισμός, τα υποκορι-
στικά, τα μεγεθυντικά κ.ά.
Π.χ. Μαύρα σύννεφα εμφανίζονται στο διεθνή οικονομικό ορίζοντα.

Η ποιητική (ή αισθητική) λειτουργία. Είναι, κατά τον Richards, «η υπέρτατη μορφή της
συγκινησιακής χρήσης της γλώσσας». Ωστόσο, συγκινησιακή και ποιητική χρήση της γλώσσας
δεν είναι το ίδιο, δεν ταυτίζονται, γιατί μπορεί ένα γλωσσικό μήνυμα να είναι συγκινησιακά
φορτισμένο, αλλά αυτό δε σημαίνει κιόλας ότι είναι και ποίηση. Αντίθετα, στην ποιητική λει-
τουργία της γλώσσας, που είναι ανώτερη, ενυπάρχει και η συγκινησιακή λειτουργία της.

Χαρακτηριστικά του ποιητικού λόγου είναι τα σχήματα λόγου, ιδιαίτερα οι εικόνες, η μετα-
φορά, η παρομοίωση, η συνεκδοχή, η προσωποποίηση, η αντίθεση, η επανάληψη, η παρήχηση
κ.λπ., και ο ρυθμός.

«Σχετικά με την κατάλυση της κοινής λογικής που παρατηρείται σ’ ένα μεγάλο μέρος της ποί-
ησης, θα πρέπει, βέβαια, να έχουμε υπόψιν μας ότι η υποκειμενική σύλληψη του κόσμου, τέτοια
που είναι πολύ συχνά μέσα στην ποίηση, την υποχρεώνει να σπάζει τα εννοιολογικά δεσμά με τα
οποία μας κρατά δεμένους η γλώσσα και να μιλάει σ’ ένα δικό της ιδίωμα με μιαν ιδιάζουσα
γραμματική, τη λεγόμενη “ποιητική γραμματική”. Δύο από τους μηχανισμούς που χρησιμοποι-
ούνται γι’ αυτό το σκοπό είναι, χωρίς αμφιβολία, η μεταφορά και η παρομοίωση, που κάποτε,
και κυρίως στη νεωτερική ποίηση, καταντούν ιδιαίτερα “τολμηρές” ή “απροσδόκητες”, για να
θυμίσω ένα γνωστό χαρακτηρισμό» (Θ. Νάκας).
Π.χ. – Έστησ’ ο Έρωτας χορό με τον ξανθό Απρίλη.

– Έχεις μια γεύση τρικυμίας στα χείλη.

Παραγλώσσα

Είναι το σύνολο των επικοινωνιακών στοιχείων που, χωρίς να ανήκουν στη γλώσσα, υπο-
βοηθούν τη γλωσσική επικοινωνία διευκρινίζοντας και συμπληρώνοντας τα γλωσσικά μηνύ-
ματα, π.χ. o επιτονισμός, οι μορφασμοί, οι χειρονομίες κ.τ.ό. Τα στοιχεία αυτά ονομάζονται
παραγλωσσικά.

10 Έκφραση – Έκθεση, B΄ Λυκείου

Eπιτονισμός

Είναι η διακύμανση, ο χρωματισμός της φωνής κατά την εκφώνηση μιας φράσης ή πρότασης.
Με τη διακύμανση αυτή μπορεί να υποδηλώνεται η στάση του ομιλητή (έκπληξη, απορία, θαυμα-
σμός, ειρωνεία, αμφιβολία, δισταγμός, επιδοκιμασία, αποδοκιμασία κ.ά.) απέναντι στο μήνυμα
και τον ακροατή. Ο επιτονισμός ανήκει, βέβαια, στο φωνητικό επίπεδο της γλώσσας, είναι δη-
λαδή θέμα του προφορικού λόγου.

Eξωγλωσσικά στοιχεία

Είναι το σύνολο των κινήσεων του σώματος που δηλώνουν/εκπέμπουν μηνύματα. Πρόκειται
για τους μορφασμούς, τις χειρονομίες, το βηματισμό, τη στάση, το σύνολο γενικά των στοι-
χείων που απαρτίζουν τη γλώσσα του σώματος.

Άξονες της γλώσσας

Συνταγματικός άξονας της γλώσσας είναι η σύνταξη, η διάταξη των λέξεων μέσα στα λεκτικά
σύνολα και των λεκτικών συνόλων μέσα στην πρόταση. Η διάταξη αυτή δεν είναι στατική, αφού
λέξεις και λεκτικά σύνολα μπορούν να μετακινούνται, να αλλάζουν θέση και να δημιουργούν
ποικίλους συνδυασμούς και σχέσεις, ανάλογα με την πρόθεση του ομιλούντος ή του γράφο-
ντος. Είναι, επίσης, και η πρόσθεση νέων λέξεων και λεκτικών συνόλων με τα οποία η απλή
πρόταση μπορεί να επαυξάνεται. Είναι ο οριζόντιος άξονας του λόγου.

Παράδειγμα αλλαγών σε συνταγματικό άξονα:
– Άκουσε προσεκτικά τις συμβουλές μου.
– Τις συμβουλές μου τις άκουσε προσεκτικά.
– Προσεκτικά άκουσε τις συμβουλές μου.
– Ο καθηγητής εξέτασε.
– Ο καθηγητής της Ιστορίας εξέτασε.
– Ο καθηγητής της Ιστορίας εξέτασε τους μαθητές.
– Ο καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας εξέτασε τους μαθητές προφορικά.

Ως παραδειγματικό άξονα θα ορίζαμε τη συνειρμική αλλαγή, την αντικατάσταση των λέ-
ξεων και των λεκτικών συνόλων που συγκροτούν το συνταγματικό άξονα, όπως αυτά είναι
εσωτερικευμένα και ταξινομημένα στη μνήμη μας. Ο παραδειγματικός άξονας είναι ο κάθετος
άξονας του λόγου.

Παράδειγμα αλλαγών στον παραδειγματικό άξονα σε ονοματικό σύνολο:

καλός

αληθινός

πειστικός

εύστοχος λόγος

γλυκός

πικρός

πεζός

έμμετρος κ.ο.κ.

11

Παράδειγμα αλλαγών στον παραδειγματικό άξονα σε ρηματικό σύνολο:

βλέπει τηλεόραση

παίζει

διαβάζει τα μαθήματά του

Το παιδί ακούει μουσική

δίνει εξετάσεις

μαθαίνει ξένες γλώσσες

πήγε ταξίδι κ.ο.κ.

Λεκτικά σύνολα

Ονοματικό σύνολο ονομάζουμε το λεκτικό σύνολο που έχει πυρήνα του ένα όνομα. Πιο
απλά, ονοματικό σύνολο σχηματίζουμε, όταν συνδυάζουμε επίθετο με ουσιαστικό ή ουσια-
στικό με ουσιαστικό σε άλλη πτώση.
Π.χ. καλός άνθρωπος, επίδοση του μαθητή

Ρηματικό σύνολο ονομάζουμε το λεκτικό σύνολο που έχει πυρήνα του ένα ρήμα.
Π.χ. – Ο καιρός είναι καλός

– Η τηλεόραση ανακοίνωσε την είδηση.
– Οι μαθητές πήγαν εκδρομή στη Ρόδο.

Επιρρηματικό σύνολο ονομάζουμε το λεκτικό σύνολο που αποτελείται από ένα ή περισ-
σότερα επιρρήματα.
Π.χ. – Τον αγαπώ πολύ.

– Το είδα εκεί χτες.

Προθετικό σύνολο λέγεται το λεκτικό σύνολο που εισάγεται με πρόθεση.
Π.χ. Πήγαμε για διακοπές στο νησί του φίλου μας.

Oπτική γωνία

Οπτική γωνία είναι η θέση από την οποία βλέπει κάποιος τα πράγματα και μεταφορικά είναι η
σκοπιά από την οποία παρουσιάζει μια πληροφορία, ερμηνεύει ένα φαινόμενο/γεγονός,
αναλύει μια έννοια και γενικότερα εξετάζει ένα θέμα. Η οπτική γωνία καθορίζεται από την
πνευματικότητα, τις γνώσεις, την ευαισθησία, την ιδεολογία και κυρίως από το σκοπό που
επιδιώκει ο πομπός.

Συλλογιστική πορεία

Συλλογιστική πορεία είναι η πορεία σκέψης που ακολουθεί ο πομπός για να φτάσει στο σκοπό
του. Είναι, με άλλα λόγια, η οργάνωση του λόγου από την αρχή ως το τέλος του: από πού ξεκι-
νάει, πώς πορεύεται και πού καταλήγει. Οι συλλογιστικές πορείες που ακολουθούνται στο λό-
γο της πειθούς είναι: η παραγωγική, η επαγωγική και σπανιότερα η αναλογική.

12 Έκφραση – Έκθεση, B΄ Λυκείου

H ΠAPAΓPAΦOΣ

Θεωρία

Η παράγραφος ορίζεται, τυπικά, ως τμήμα του πεζού λόγου νοηματικά αυτοτελές και οπτικά
ευδιάκριτο. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Είναι πρωτίστως άρθρωση λόγου με τους όρους που
επιβάλλει η ανάγκη επικοινωνίας χωρίς κενά και ασάφειες, πειθούς και καλαισθησίας. Γι’ αυτό
συχνά αρκεί μία μόνο παράγραφος, για να φανούν οι γνώσεις, η ευαισθησία, η αφηγηματική
και περιγραφική ικανότητα, η ακριβολογία, η πειθαρχία στους κανόνες της λογικής, η τάξη, η
πειστικότητα και γενικότερα η συγκρότηση κάποιου. Αν όλα αυτά μπορεί να φανούν από μία
παράγραφο, τότε θα πρέπει να συμπεράνουμε ότι τόσο οι δυνατότητες που προσφέρει όσο
και οι απαιτήσεις, για να γραφεί μια καλή παράγραφος, είναι πραγματικά μεγάλες. Σ’ αυτές τις
απαιτήσεις θα αναφερθούμε στη συνέχεια με τρόπο, όσο γίνεται, μεθοδικό και απλό.

Tα δομικά μέρη/στοιχεία της παραγράφου

Τα βασικά δομικά μέρη/στοιχεία της παραγράφου είναι τρία:
Η Θεματική Πρόταση (ΘΠ).
Οι Λεπτομέρειες ή Σχόλια (Λ/Σ).
Η Πρόταση Κατακλείδα (ΠΚ).

H θεματική πρόταση

Θεματική είναι η πρόταση ή η περίοδος της παραγράφου που με συντομία, ακρίβεια και σαφή-
νεια –γι’ αυτό καλό είναι να αποφεύγονται οι σύνθετες προτάσεις– εκφράζει την κύρια ιδέα/
θέμα που θέλουμε να αναπτύξουμε. Με άλλα λόγια, στη θεματική πρόταση δηλώνεται, χωρίς
περιστροφές, η πρόθεσή μας και για ό,τι σκοπεύουμε να γράψουμε στην παράγραφο, αλλά και
πώς θα το γράψουμε, αν βέβαια πρόκειται για μια καλή παράγραφο που τη διέπει η λογική από
την αρχή ως το τέλος της. Για παράδειγμα, αν έχουμε στο νου μας να γράψουμε μια παράγρα-
φο με σύγκριση και αντίθεση, καλό είναι η αντίθεση αυτή να δηλώνεται και στη θεματική της
πρόταση, ώστε να μην προοικονομείται μόνο το περιεχόμενο της παραγράφου, αλλά και ο
τρόπος οργάνωσής της.

Η θεματική πρόταση βρίσκεται συνήθως στην αρχή της παραγράφου, αλλά αυτό δεν είναι
υποχρεωτικό. Δεν υπάρχουν τυπικές υποχρεώσεις στο λόγο, αλλά μόνο λογικές και αισθητι-
κές. Αυτό σημαίνει ότι, κατά την κρίση αυτού που γράφει την παράγραφο, η θεματική πρόταση
μπορεί να μπει στην αρχή, στο μέσο, στο τέλος της ή και να μη δηλώνεται σαφώς, αλλά να συνάγε-
ται ως θέμα της παραγράφου από τις λεπτομέρειες/σχόλιά της.

Για να διακρίνουμε τι είναι καίριο και ουσιώδες και τι λιγότερο ουσιώδες ή επουσιώδες σε
μια παράγραφο, πρέπει να μπορούμε να διακρίνουμε και να εντοπίζουμε την πρόταση, όπου κι αν
αυτή βρίσκεται, στην οποία συνοψίζεται το θέμα της παραγράφου, δηλαδή τη θεματική πρόταση.

Επισήμανση: Ως προς τη θεματική πρόταση της παραγράφου πρέπει να επισημανθεί ότι:
ñ η πρώτη πρόταση της παραγράφου δεν είναι σε κάθε περίπτωση και θεματική

της. Μπορεί, για παράδειγμα, να είναι διαρθρωτική φράση που τη συνδέει με την προη-
γούμενή της.

13

ñ μια περίοδος, με την έννοια που έχει ο όρος στο συντακτικό (από τελεία σε τε-
λεία), δεν μπορεί κατ’ ανάγκη να είναι όλη θεματική περίοδος της παραγράφου.
Ενδέχεται μέσα στην περίοδο αυτή να υπάρχουν δύο ή περισσότερες προτάσεις κύριες ή κύ-
ριες και δευτερεύουσες, που χωρίζονται μάλιστα και με σημείο στίξης: άνω τελεία ή άνω και
κάτω τελεία ή κόμμα. Στην περίπτωση αυτή θεματική περίοδος είναι όλη η περίοδος ή μόνο
μία από τις προτάσεις που υπάρχουν σε αυτήν και οι άλλες είναι δευτερεύουσες ιδέες ή και
διασαφήσεις; Αν αυτό ισχύει ως κανόνας, δηλαδή από τις προτάσεις που υπάρχουν στη θε-
ματική περίοδο η μία μόνο να είναι θεματική, τότε λογικά θα πρέπει να μιλάμε για θεματική
πρόταση και όχι για θεματική περίοδο.

ñ Προσωπική μας άποψη είναι ότι στην περίπτωση αυτή θεματική είναι η πρόταση ή
περίοδος στην οποία συνοψίζεται το θέμα της παραγράφου. Με άλλα λόγια, συνή-
θως θεματική είναι η κύρια πρόταση που προηγείται του σημείου στίξης και οι δευτερεύου-
σες προτάσεις που τη συμπληρώνουν ή την προσδιορίζουν είναι δευτερεύουσες ιδέες και
διασαφήσεις, εκτός εάν η κύρια πρόταση είναι τόσο γενική και αόριστη, ώστε να μην εκφρά-
ζει το θέμα της παραγράφου, αλλά να χρειάζεται οπωσδήποτε κάποιο συμπλήρωμα, μια
πρόταση, μια επεξήγηση, οπότε θεματική είναι όλη η περίοδος.

Θεματική περίοδος και θέμα της παραγράφου
Θεματική περίοδος και θέμα της παραγράφου δεν είναι ακριβώς το ίδιο. Στη θεματική πρό-
ταση, βέβαια, βρίσκεται το θέμα της παραγράφου. Ωστόσο, αν μας ζητηθεί να γράψουμε τη
θεματική πρόταση μιας παραγράφου, γράφουμε αυτούσια και μέσα σε εισαγωγικά την πρό-
ταση της παραγράφου που συνοψίζει το θέμα της, ενώ, αν μας ζητηθεί να σημειώσουμε το
θέμα της, μπορούμε να το σημειώσουμε χρησιμοποιώντας προσωπικό λόγο. Κάποιες λέξεις-
κλειδιά, αναπόφευκτα ίσως, μπορεί να χρησιμοποιηθούν και στον προσωπικό μας λόγο.

Συλλογιστική πορεία
Αν η θεματική πρόταση βρίσκεται στην αρχή της παραγράφου, η πορεία της σκέψης είναι παρα-
γωγική, δηλαδή από το γενικό (ΘΠ) στο ειδικό (λεπτομέρειες). Αν η θεματική πρόταση
βρίσκεται στο τέλος, όπου μάλιστα ενδέχεται να ταυτίζεται με την κατακλείδα, η πορεία της σκέ-
ψης είναι επαγωγική, δηλαδή από το μερικό (λεπτομέρειες) στο γενικό (ΘΠ).

Επισήμανση: Αν στην πρόταση κατακλείδα επανεκτίθεται το θέμα της παραγράφου που
αρχικά διατυπώνεται και στη θεματική πρόταση, η συλλογιστική πορεία είναι παραγωγική,
έστω κι αν το θέμα διατυπώνεται πληρέστερα, αφού έχουν προηγηθεί οι λεπτομέρειες, στην
πρόταση κατακλείδα. Εφόσον, με άλλα λόγια, η κύρια ιδέα είναι η ίδια στη θεματική πρόταση και
στην πρόταση κατακλείδα, η συλλογιστική πορεία είναι και παραμένει παραγωγική.

Το ίδιο ισχύει και σε ένα εκτενές κείμενο. Αν η άποψη-θέση του συγγραφέα διατυπώνεται
αρχικά στον πρόλογο του κειμένου και η ίδια άποψη-θέση επανεκτίθεται πληρέστερα και καλύ-
τερα διατυπωμένη στον επίλογο, η συλλογιστική πορεία ανάπτυξης του κειμένου είναι και παρα-
μένει παραγωγική.

Oι λεπτομέρειες ή σχόλια

Λεπτομέρειες ή σχόλια είναι οι περίοδοι και οι προτάσεις με τις οποίες εκφράζονται δευτερεύ-

14 Έκφραση – Έκθεση, B΄ Λυκείου

ουσες ιδέες που διασαφηνίζουν, επεξηγούν, αναπτύσσουν, αιτιολογούν και γενικά στηρίζουν
την κύρια ιδέα που υπάρχει στη θεματική πρόταση.

Οι λεπτομέρειες διακρίνονται σε βασικές και βοηθητικές προτάσεις.
Οι βασικές προτάσεις (δευτερεύουσες ιδέες) επιτελούν μία μόνο λειτουργία: ανα-
πτύσσουν την κύρια ιδέα (θεματική πρόταση) της παραγράφου παρουσιάζοντας στον ανα-
γνώστη μια νέα ή διαφορετική άποψή της. Υποστηρίζουν άμεσα την κύρια ιδέα της παραγρά-
φου και την κάνουν πιο κατανοητή.
Οι βοηθητικές προτάσεις (διασαφήσεις των δευτερευουσών ιδεών) επιτελούν δύο
λειτουργίες, μία άμεση και μία έμμεση. Άμεσα αναπτύσσουν τη βασική πρόταση στην οποία
αναφέρονται, πληροφορώντας τον αναγνώστη για κάτι νέο ή διαφορετικό σχετικά με την πρό-
ταση αυτή· έμμεσα βοηθούν τη βασική πρόταση να αναπτύξει τη θεματική πρόταση, δηλαδή
την κύρια ιδέα της παραγράφου. Γι’ αυτό οι βοηθητικές προτάσεις πρέπει να σχετίζονται στε-
νά, να έχουν δηλαδή ενότητα, και με τη βασική πρόταση και με τη θεματική.
Σε μερικές παραγράφους (κυρίως σε παραγράφους που αναπτύσσονται με διαίρεση) εί-
ναι πιθανό να διασαφηνίζονται με ειδικότερες λεπτομέρειες και οι διασαφήσεις των
δευτερευουσών ιδεών.

H πρόταση κατακλείδα

Η πρόταση κατακλείδα βρίσκεται, όταν δεν παραλείπεται, πάντα στο τέλος της παραγράφου.
Κλείνοντας την παράγραφο συνοψίζει το θέμα της ή προετοιμάζει τη μετάβαση στην επόμενη
παράγραφο ή λειτουργεί ως μερικό συμπέρασμα σε ένα αποδεικτικό κείμενο.

Aπεικόνιση της δομής της παραγράφου

Θεματική πρόταση/περίοδος (Kύρια Iδέα I.)

Λεπτομέρειες A. Δευτερεύουσα Iδέα 1. Διασάφηση α. Λεπτομέρεια
Σχόλια B. Δευτερεύουσα Iδέα 2. Διασάφηση Διασάφησης

1. Διασάφηση

Γ. Δευτερεύουσα Iδέα 1. Διασάφηση α. Λεπτομέρεια
Δ. Δευτερεύουσα Iδέα 2. Διασάφηση Διασάφησης

Πρόταση κατακλείδα

15

«Aκτινογραφία» παραγράφου

I. Kύρια Iδέα/Θέμα

A. Δ/σα IδέαΣημαντικές1. Διασάφησηα. λεπτομέρεια
B. Δ/σα IδέαΛεπτομέρειες2. Διασάφησηδιασάφησης
Γ. Δ/σα Iδέα 1. Διασάφηση
Δ. Δ/σα Iδέα α. λεπτομέρεια
1. Διασάφηση β. λεπτομέρεια
Πλαγιότιτλος: Θέμα
Σημειώσεις: Θέμα + Σημαντικές λεπτομέρειες –

Bασικές αρχές οργάνωσης της παραγράφου

Η παράγραφος είναι λόγος και ως λόγος είναι απαιτητικός, ιδιαίτερα η καλή παράγραφος.
Πρέπει να διέπεται από ορισμένες αρχές λογισμού και έκφρασης. Οι αρχές αυτές είναι:
1. ο σαφής σκοπός,
2. η επάρκεια,
3. η ενότητα,
4. η αλληλουχία,
5. η συνοχή,
6. η έμφαση.

Σαφής σκοπός

Είναι η σαφής και ξεκάθαρη διατύπωση της πρόθεσής μας για ό,τι στη συνέχεια θα αναπτύξου-
με και, ακόμα καλύτερα, για τον τρόπο με τον οποίο θα το αναπτύξουμε. Η πρόθεσή μας αυτή
διατυπώνεται με ακρίβεια, σαφήνεια και συντομία στη θεματική πρόταση/περίοδο της παρα-
γράφου, που εκφράζει την κύρια ιδέα.

Eπαρκής ανάπτυξη

Έχει σχέση με την ποσότητα των λεπτομερειών που στηρίζουν τη θεματική πρόταση. Αλλά η
επάρκεια δεν είναι μόνο ποσοτικό θέμα. Είναι και ποιοτικό. Τις πιο πολλές φορές είναι σχεδόν
αδύνατο στην έκταση μιας παραγράφου να αναφέρουμε όλες τις σχετικές με τη θεματική πρότα-
ση λεπτομέρειες. Γι’ αυτό, άλλωστε, μιλάμε για επάρκεια και όχι για πληρότητα. Επιβάλλεται,
λοιπόν, η επιλογή των καταλληλότερων, των πιο σημαντικών και των πιο ουσιαστικών λεπτομε-
ρειών που θα στηρίξουν τη θεματική πρόταση. Αυτή είναι και η ποιοτική πλευρά της επάρκειας.

Eνότητα

Είναι η στενή νοηματική σχέση όλων των λεπτομερειών, βασικών και βοηθητικών (δευτερευ-

16 Έκφραση – Έκθεση, B΄ Λυκείου

ουσών ιδεών και διασαφήσεων), της παραγράφου με τη θεματική της πρόταση. Καμιά λεπτομέ-
ρεια της παραγράφου δεν πρέπει να είναι άσχετη με αυτήν. Αυτό πρακτικά εξασφαλίζεται, όταν
για κάθε λέξη, αν είναι δυνατό, που γράφεις στην ανάπτυξη της παραγράφου αναρωτιέσαι: «Τι
γράφω τώρα και γιατί το γράφω;». Με άλλα λόγια η ενότητα της παραγράφου εξασφαλίζεται,
αν έχουμε πάντα στο νου μας το σκοπό για τον οποίο τη γράφουμε.

Aλληλουχία

Είναι η λογική σειρά στην οποία πρέπει να μπουν οι λεπτομέρειες της παραγράφου. Η αλληλου-
χία εκφράζει την πορεία της σκέψης στην ανάπτυξη της παραγράφου. Η πορεία αυτή πρέπει να
γίνεται χωρίς άλματα, κενά, επαναλήψεις και πολύ περισσότερο χωρίς αντιφάσεις και αυθαίρε-
τα συμπεράσματα. Είναι η δομή του λόγου (αν πρόκειται για λόγο και όχι για παραλήρημα). Η
λογική σειρά, σύμφωνα με την οποία πρέπει να κατατάσσονται οι λεπτομέρειες, εξαρτάται φυσι-
κά από τη φύση της παραγράφου και από το είδος των λεπτομερειών που χρησιμοποιούμε.

Συνοχή

Είναι η σύνδεση, με διαρθρωτικές λέξεις ή φράσεις, των λεπτομερειών μεταξύ τους με τέτοιο
τρόπο, που ο αναγνώστης να μπορεί να παρακολουθεί τη σκέψη μας βήμα βήμα χωρίς να συνα-
ντήσει πουθενά προσκόμματα ή χάσματα.

Τρόποι συνοχής περιόδων, παραγράφων, ενοτήτων
(Οι προτάσεις συνδέονται παρατακτικά ή υποτακτικά μεταξύ τους με τους συνδέσμους ή με ασύνδε-
το σχήμα.)

Προσθετικός με διαρθρωτικές λέξεις και φράσεις: ακόμη, επίσης, και, επιπλέον, εξάλλου, επι-
πρόσθετα, συμπληρωματικά, εκτός απ’ αυτό, θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρουμε, αν σ’ αυτά
προσθέσουμε, τέλος κ.ά.

Με επανάληψη λέξης της αμέσως προηγούμενης περιόδου (από περίοδο σε περίοδο) ή της
αμέσως προηγούμενης παραγράφου (από παράγραφο σε παράγραφο) ή της αμέσως
προηγούμενης ενότητας (από ενότητα σε ενότητα). Η λέξη που επαναλαμβάνεται από παρά-
γραφο σε παράγραφο ή από ενότητα σε ενότητα βρίσκεται συνήθως στο τέλος τους.

Με αντωνυμία, συνήθως την επαναληπτική αυτός, -ή, -ό, αντί για επανάληψη λέξης.

Αντιθετικός με διαρθρωτικές λέξεις και φράσεις: παρόλο που, όμως, αλλά, ενώ, αντίθετα,
ωστόσο, απεναντίας, εντούτοις, αφενός ... αφετέρου, σε αντίθεση, παρ’ όλα αυτά, από την άλλη
πλευρά κ.ά.

Επιδοτικός με διαρθρωτικές λέξεις: όχι μόνο ... αλλά και, όχι μόνο δε(ν) ... μα ούτε, όχι μόνο ...
αλλά και δεν, όχι μόνο να ... αλλά και να, όχι μόνο να μην ... αλλά ούτε και να, όχι μόνο ... αλλά
και να μην κ.λπ. Ο τρόπος αυτός είναι κατάλληλος για κλιμάκωση.

Διαζευκτικός με διαρθρωτικές λέξεις: ή ... ή, είτε ... είτε, ούτε ... ούτε, μήτε ... μήτε

Επεξηγηματικός με διαρθρωτικές λέξεις και φράσεις: δηλαδή, με άλλα λόγια, παραδείγματος
ή λόγου χάρη, για παράδειγμα, αυτό σημαίνει, συγκεκριμένα, ειδικότερα, ιδιαίτερα, για να γίνω
(πιο) σαφής, με όσα είπα εννοούσα, πρέπει να διευκρινίσουμε κ.ά.

17

Βεβαιωτικός με διαρθρωτικές λέξεις: βέβαια, ασφαλώς, φυσικά, αναντίρρητα, αναμφισβήτητα,
οπωσδήποτε κ.ά.

Εμφατικός με διαρθρωτικές λέξεις και φράσεις: ιδιαίτερα, ειδικά, προπάντων, κατεξοχήν, έχει
μεγάλη ή ιδιαίτερη σημασία να αναφέρουμε, είναι αξιοσημείωτο, θα ήθελα να τονίσω ή να σας
επιστήσω την προσοχή κ.ά.

Με χρονική σειρά και τακτικά αριθμητικά με διαρθρωτικές λέξεις και φράσεις: πρώτα,
αρχικά, καταρχάς, στην αρχή, προηγουμένως ... ύστερα, έπειτα, στη συνέχεια, εντωμεταξύ,
πρώτος, δεύτερος, τρίτος κ.λπ.

Με όρο-προϋπόθεση με διαρθρωτικές λέξεις και φράσεις: αν, εφόσον, με την προϋπόθεση,
με δεδομένο, σε περίπτωση που κ.ά.

Συμπερασματικός με διαρθρωτικές λέξεις και φράσεις: άρα, λοιπόν, επομένως, συνεπώς, κατά
συνέπεια, έτσι, με αυτόν τον τρόπο, γι’ αυτούς τους λόγους, όπως προκύπτει, συνοψίζοντας ή ανα-
κεφαλαιώνοντας ή συμπερασματικά ή επιλογικά θα λέγαμε ότι... κ.ά.

Έμφαση

Έμφαση είναι η σκόπιμη προβολή των λεπτομερειών/ιδεών της παραγράφου, που κατά την
κρίση αυτού που γράφει την παράγραφο είναι πιο σημαντικές.

Έμφαση μπορεί να δοθεί με τρεις τρόπους:
1. Βάζοντας την ιδέα που θέλουμε να τονίσουμε είτε στην αρχή είτε στο τέλος των λεπτομερειών.

Δηλαδή, αμέσως μετά τη θεματική πρόταση ή πριν από την πρόταση κατακλείδα.
2. Δίνοντας στις ιδέες που θέλουμε να τονίσουμε μεγαλύτερη, αναλογικά με τις άλλες, έκταση.
3. Με τη χρήση εμφατικών λέξεων, που αναφέραμε στους τρόπους συνοχής.

Eίδη παραγράφων

Παράγραφος με ορισμό

Στη δική μου κρίση είναι πολύ βασικό να συνειδητοποιήσουμε τούτο: Η Δημοκρατία, εκτός από
όσα εορταστικά, ενθουσιαστικά, έγχρωμα και τραγουδιστά κάθε φορά στις εκλογές τής αποδί-
δονται, είναι (και) κάτι πάρα πολύ σοβαρό, ίσως το σοβαρότερο, που στηρίζει τη συμβίωση των
ανθρώπων: είναι διαδικασία. Είναι η συμφωνημένη διαδικασία για την παραγωγή πολιτικής
βούλησης, είναι κυρίως η συμφωνημένη διαδικασία της διαφωνίας. Από αυτή τη διαπίστωση
βγαίνει το συνήθως λεγόμενο, ότι η Δημοκρατία συμφέρει όλες τις πολιτικές δυνάμεις που ζητούν
στήριγμα στη λαϊκή βάση.

Δ. Τσάτσος

Στην παράγραφο με ορισμό ορίζουμε μία έννοια. Αν ορίζουμε μία γενική και όσες μερικότερες
υπάγονται σε αυτήν, τότε η οργάνωση του λόγου (είτε πρόκειται για παράγραφο είτε για κεί-
μενο ολόκληρο) γίνεται με ορισμό και διαίρεση, ενώ, αν ορίζουμε δύο αντίθετες έννοιες, τότε
η οργάνωση του λόγου γίνεται με σύγκριση και αντίθεση. Ορίζω μια έννοια σημαίνει επι-

18 Έκφραση – Έκθεση, B΄ Λυκείου

σημαίνω με ακρίβεια και σαφήνεια τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητές της, ώστε να
μην είναι δυνατή η σύγχυσή της με άλλη.

Ο ορισμός είναι η ταυτότητα των πραγμάτων (με την ευρεία έννοια του όρου), αφού με
αυτόν δηλώνεται τι είναι και τι δεν είναι κάτι και έτσι αποφεύγονται παρερμηνείες, ασάφειες
και σύγχυση. Για να οριστεί κάτι καλά, χρειάζεται γνώση, κρίση, αφαιρετική ικανότητα και
ακριβολογία. Συχνά σε έναν ορισμό συνοψίζεται μια θεωρία ή ένα επιστημονικό πόρισμα. Με
τον ορισμό των εννοιών δημιουργείται η επιστημονική ορολογία. Ο ορισμός είναι μια κατη-
γορική κρίση (αυτό είναι αυτό και όχι κάτι άλλο) πάνω στην οποία βασιζόμαστε για να σχημα-
τίσουμε συλλογισμούς και επιχειρήματα. Όταν, μάλιστα, ο ορισμός είναι αναλυτικός, μπορεί
να μας δώσει τις κατευθυντήριες γραμμές (άξονες) της ανάπτυξης. Για όλους αυτούς τους λό-
γους ο ορισμός είναι πάρα πολύ σημαντικός τόσο για τη μάθηση όσο και για την επικοινωνία
των ανθρώπων.

Σημάδια αναγνώρισης είναι οι λέξεις: ορισμός (σε όλες τις πτώσεις ενικού και πληθυντικού),
το ρήμα ορίζω (σε όλες τις εγκλίσεις, χρόνους, πρόσωπα, αριθμούς, φωνές), το ρήμα εί-
ναι, μέσα σε γλωσσικό περιβάλλον που ταιριάζει σε ορισμό, τα ρήματα εννοώ και σημαίνω,
κυρίως στις φράσεις με τον όρο ... εννοούμε, ο όρος (η λέξη) ... σημαίνει ή θα πει. Ο ορισμός
μπορεί να δίνεται και επεξηγηματικά: Το επίθετο, δηλαδή η κλιτή λέξη ... .

Παράγραφος με διαίρεση

Η καλύτερη μελέτη του επιστητού σε όλο το φάσμα του επέβαλε να χωριστεί η επιστήμη σε κλάδους
και να ειδικεύονται οι επιστήμονες σε κάποιον από αυτούς. Συμβατικά, λοιπόν, τις επιστήμες τις δια-
κρίνουμε σε φυσικές και σε ανθρωπιστικές ή κοινωνικές. Οι μεν ερευνούν τη φύση και τη νομοτέλεια
που τη διέπει, οι δε τον άνθρωπο και την κοινωνία. Κλάδοι των φυσικών επιστημών είναι η φυσική, η
χημεία, η βιολογία, η αστρονομία, η γεωλογία κ.ά. Κλάδοι των ανθρωπιστικών ή κοινωνικών επιστη-
μών είναι η νομική, η ιστορία, η κοινωνιολογία, η οικονομία, η γλωσσολογία, η ψυχολογία κ.ά. Αλλά
και αυτοί οι κλάδοι χωρίζονται σε άλλους επιμέρους τομείς και θα χωρίζονται συνεχώς όσο η επι-
στήμη θα προοδεύει και η επιστημονική έρευνα θα γίνεται πιο λεπτομερής.

Με τη διαίρεση αναλύουμε ένα όλο (γένος) στα μέρη του (είδη) με βάση κάποιο ουσιώ-
δες γνωρισμά τους (διαιρετική βάση). Μια έννοια μπορεί να διαιρεθεί με περισσότερες
από μία διαιρετικές βάσεις, όχι όμως με όλες μαζί. Πρέπει δηλαδή σε κάθε διαίρεση η διαιρε-
τική βάση να είναι ενιαία.

Η διαίρεση είναι μια αναλυτική μέθοδος που μοιάζει με την παραγωγική συλλογιστική πο-
ρεία. Αναλύουμε κάτι γενικό στα μέρη του. Την παραγωγική, όμως, μέθοδο την εννοούμε ως
μέθοδο έρευνας, καθώς ο ερευνητής ξεκινάει με την υπόθεση ότι κάτι (άποψη, θεωρία, νόμος
επιστημονικός) μπορεί να ισχύει και δοκιμάζει να αποδείξει την ισχύ της υπόθεσής του επαλη-
θεύοντάς την με τεκμήρια και συλλογισμούς. Η διαίρεση δεν είναι ακριβώς αυτό. Είναι ο επι-
μερισμός ενός όλου στα είδη, στα μέρη από τα οποία αποτελείται ή αλλιώς η ανάλυση του πλά-
τους μιας έννοιας. Αυτή είναι και η διαφορά τους.

Σημάδια αναγνώρισης είναι οι λέξεις: διαιρούμε, χωρίζουμε, διακρίνουμε, είδη, μορφές, μέρη,
κλάδοι, τομείς.

19

Παράγραφος με παραδείγματα

Η έγκαιρη και έγκυρη πληροφόρηση έχει μεγάλη σημασία για τη ζωή του ανθρώπου. Ο έγκαιρα και
έγκυρα ενημερωμένος άνθρωπος μπορεί να διευθετεί μια σειρά από πρακτικά, αλλά σημαντικά ζητή-
ματα, όπως η αγορά χρήσιμων προϊόντων, τα ψυχαγωγικά του προγράμματα και η εκπλήρωση υπο-
χρεώσεών του στις τακτές προθεσμίες. Η πληροφόρηση είναι πολλαπλά χρήσιμη και για σοβαρότερα
ζητήματα, λόγου χάρη για την εκπλήρωση υποχρεώσεων και την άσκηση δικαιωμάτων που έχει ο άν-
θρωπος ως πολίτης. Εξάλλου, εφόσον ο άνθρωπος είναι καλά ενημερωμένος για σύγχρονα θέματα,
μπορεί ευκολότερα και καλύτερα να επικοινωνεί με άλλους ανθρώπους, με την άλλη γενιά ή με πολί-
τες άλλων χωρών, για παράδειγμα. Γι’ αυτό ο άνθρωπος είναι τόσο πιο συνεπής στις υποχρεώσεις
του και τόσο πιο ουσιαστικά παρεμβαίνει στις κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις, όσο πιο έγκυρα και
έγκαιρα πληροφορημένος είναι.

Τη θεματική πρόταση μπορούμε να την υποστηρίζουμε, να την αναπτύσσουμε παρουσιάζο-
ντας κατάλληλα παραδείγματα. Παράδειγμα είναι η αναφορά σε συγκεκριμένο γεγονός ή και
σε υποθετική περίπτωση. Τα παραδείγματα τα αντλούμε από την καθημερινή ζωή και την εμπει-
ρία μας, από την ιστορία ή μπορούμε ακόμα και να τα επινοήσουμε.

Η λειτουργία του παραδείγματος στο λόγο είναι διπλή: διασαφηνίζει και επιβεβαιώνει
(επαληθεύει) όσα υποστηρίζουμε. Ο παραδειγματικός λόγος είναι λόγος επεξηγηματικός και
επιβεβαιωτικός. Αυτό, βέβαια, ισχύει, εφόσον το παράδειγμα είναι εύστοχο. Δεν μπορούμε,
ωστόσο, να συναγάγουμε ασφαλή συμπεράσματα από παραδείγματα. Αυτό θα μπορούσε να
συμβεί, αν αραδιάζαμε όλα τα σχετικά με την απόδειξη μιας κρίσης παραδείγματα και καταλή-
γαμε επαγωγικά σε ένα συμπέρασμα. Κάτι τέτοιο, όμως, είναι για τις περισσότερες θεματικές
προτάσεις-κρίσεις μάλλον αδύνατο.

Σημάδια αναγνώρισης είναι οι λέξεις και οι φράσεις: παράδειγμα, για παράδειγμα, παραδείγ-
ματος χάρη, λόγου χάρη, ας πούμε.

Παράγραφος με σύγκριση και αντίθεση

Χάσμα χωρίζει τον επιστήμονα από το φανατικό. Ο επιστήμονας είναι ένας σκεπτόμενος άνθρωπος
του οποίου οι ιδέες και οι απόψεις είναι απόρροια απροκατάληπτης σκέψης και μεθοδικής έρευνας.
Ο επιστήμονας ανακοινώνει τα πορίσματα της έρευνάς του, τα θέτει υπό συζήτηση, δέχεται την κριτι-
κή και την αμφισβήτηση, η οποία κινητοποιεί συνήθως δημιουργικά τη σκέψη του. Διαθέτει κριτικό
πνεύμα, δεν αποδέχεται τις αναμφισβήτητες αλήθειες και σέβεται τη διαφορετικότητα. Είναι ψύχραι-
μος, νηφάλιος και έχει στόχο την εύρεση της αλήθειας. Αντίθετα, ο φανατικός αποκτά τις ιδέες του
με προσηλυτισμό και μύηση. Τις θεωρεί αναμφισβήτητες και απαραβίαστες, μέρος του κύρους του,
και γι’ αυτό πιστεύει ότι έχει ιερό χρέος να τις υπερασπίζεται. Αντιδρά πολύ βίαια στην κριτική, είναι
μισαλλόδοξος και με περιορισμένους πνευματικούς ορίζοντες. Γι’ αυτό η επιστημονική σκέψη είναι
δημιουργική, ενώ ο φανατισμός καταστροφικός.

Συχνά στο λόγο μας συγκρίνουμε ή μας ζητείται να συγκρίνουμε δύο ή περισσότερα διαφο-
ρετικά ή παρόμοια πράγματα, πρόσωπα, γεγονότα, φαινόμενα, καταστάσεις, ιδέες, χαρακτήρες,
και να βρούμε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Όταν επισημαίνουμε διαφορές, η σύγκριση εί-
ναι αντιθετική, ενώ, αν επισημαίνουμε ομοιότητες, η σύγκριση είναι αναλογική. Για να γίνει, λοι-

20 Έκφραση – Έκθεση, B΄ Λυκείου

πόν, σύγκριση, πρέπει τα μέλη να έχουν «γνωρίσματα που συγκροτούν κοινό τόπο ομοιοτήτων
και ετεροτήτων». Δεν μπορούμε, για παράδειγμα, να συγκρίνουμε αντιθετικά ένα δρομέα με τον
άνεμο, μπορούμε όμως αναλογικά. Αλλά αυτό θα το δούμε στην παράγραφο με αναλογία.

Αυτά που συγκρίνουμε αντιθετικά τα ονομάζουμε μέλη της αντίθεσης. Στην παράγραφο
που δίνεται ως παράδειγμα μέλη της αντίθεσης είναι ο επιστήμονας από τη μια και ο φανατικός
από την άλλη. Από τα μέλη αυτά το ένα προηγείται και το ονομάζουμε πρώτο μέλος της σύ-
γκρισης/αντίθεσης και το άλλο ακολουθεί και το ονομάζουμε δεύτερο μέλος της σύγκρι-
σης/αντίθεσης, όπως ακριβώς ο πρώτος και ο δεύτερος όρος σύγκρισης στη σύνταξη. Τα μέ-
λη της σύγκρισης και η σχέση τους καλό είναι να αναφέρονται στη θεματική πρόταση, αν πρό-
κειται για παράγραφο, ή στον πρόλογο, αν πρόκειται για κείμενο.

Στις περιπτώσεις αυτές οργανώνουμε το λόγο μας σε περιόδους ή σε παραγράφους ή σε
κείμενο με αντίθεση ή αντιθέσεις. Τα εκφραστικά μέσα που αποδίδουν με τον καλύτερο
τρόπο την αντίθεση είναι οι εναντιωματικές και παραχωρητικές προτάσεις, οι εναντιωματικές
μετοχές, οι εμπρόθετοι προσδιορισμοί που δηλώνουν εναντίωση και οι αντώνυμες λέξεις.

Η αντίθεση εκφράζει ειρωνεία, ευαισθησία και πνευματικότητα (δες ποιήματα του Κα-
βάφη). Σε κάθε έννοια ή συναίσθημα αντιπαραβάλλεται το αντίθετό του. Ο ένας ο όρος της
αντίθεσης φωτίζεται από τον άλλο, γίνεται κατανοητός πιο εύκολα και ξεκάθαρα. Άλλωστε
και η ίδια η σκέψη, ο λογισμός είναι στο βάθος του αντιθετικός, διαλεκτικός. Η αντίθεση έχει
και αποδεικτική ισχύ, εφόσον με αυτήν τεκμηριώνεται μια άποψη και αναιρείται κάποια άλλη.

Την παράγραφο με σύγκριση και αντίθεση την αναπτύσσουμε με δύο τρόπους: α) ή πα-
ρουσιάζονται όλα μαζί τα γνωρίσματα του ενός μέλους και στη συνέχεια, αντιθετικά, όλα τα
γνωρίσματα μαζί του άλλου μέλους (όπως στην πρώτη παράγραφο), β) ή καταγράφονται ση-
μείο προς σημείο οι διαφορές των συγκρινόμενων/αντιτιθέμενων μελών (όπως στη δεύτερη
παράγραφο). Η περίοδος κατακλείδα περιλαμβάνει το συμπέρασμα της σύγκρισης/αντίθεσης ή
μια γενική παρατήρηση και κρίση.

Παράγραφος με αναλογία

Πρώτα απ’ όλα ας προσπαθήσουμε να περιγράψουμε συνοπτικά το Internet και ειδικότερα τον
παγκόσμιο ιστό (Web) με μια αναλογία. Aς φανταστούμε τον κυβερνοχώρο ως μια τεράστια έκ-
θεση. Ο κάθε «εκθέτης» δημιουργεί το δικό του περίπτερο (site) που καταχωρείται σε μία διεύ-
θυνση (www. address). O χρήστης του διαδικτύου, μέσα από τους τηλεπικοινωνιακούς διαδρό-
μους που δημιούργησε η σύζευξη τηλεφώνου υπολογιστή, επισκέπτεται αυτήν την άυλη, διαρκή
και παγκόσμια ψηφιακή έκθεση. Περνά από διάφορα sites, επικοινωνεί με τον «εκθέτη», και βε-
βαίως μπορεί να πάρει («κατεβάσει») πληροφοριακό υλικό. Αρκεί να έχει εξασφαλίσει την εί-
σοδό του μέσω ενός προμηθευτή (provider) σύνδεσης στο Internet.

«Le Monde diplomatique»

Η αναλογία είναι και αυτή σύγκριση. Μόνο που με την αναλογία δε βρίσκουμε διαφορές, αλ-
λά ομοιότητες. Με την αναλογία, δηλαδή, τονίζεται ομοιότητα ή ομοιότητες ανάμεσα σε
πράγματα που εκ πρώτης όψεως φαίνονται ή είναι διαφορετικά. Όπως στη σύγκριση και αντί-
θεση έχουμε δύο μέλη, έτσι και στην αναλογία. Στην παράγραφο που έχουμε ως παράδειγμα
τα δύο μέλη της είναι το διαδίκτυο (Internet) και η έκθεση.

21

Από τα δύο αυτά μέλη το ένα, που στην ανάπτυξη προτάσσεται, είναι γνωστό, συνήθως
από την εμπειρία μας, και το άλλο είναι το άγνωστο και δύσκολο να κατανοηθεί. Ένας, λοιπόν,
από τους λόγους για τους οποίους χρησιμοποιούμε την αναλογία στο λόγο μας είναι αυτός, να
κάνουμε δηλαδή παραστατικό και κατανοητό ό,τι είναι δυσνόητο και άγνωστο.

Αλλά δεν είναι ο μοναδικός. Η αναλογία μπορεί να έχει και αποδεικτική ισχύ, αλλά όχι πά-
ντα. Αυτό εξαρτάται από την πραγματική ομοιότητα των στοιχείων που παραλληλίζουμε. Μπο-
ρεί η αναλογία να μην έχει σε κάθε περίπτωση αποδεικτική ισχύ, έχει όμως εξαιρετική αισθητική
αξία. Η αναλογία είναι στην ουσία μια μεταφορά ή μια περιγραφική παρομοίωση. Όπως με τη
μεταφορά και την παρομοίωση, έτσι και με την αναλογία αποκαλύπτονται απροσδόκητες συ-
νειρμικές σχέσεις και ο λόγος μας αποκτάει πολυσημία και τη γοητεία της ποίησης. Δεν είναι κα-
θόλου τυχαίο ότι όλοι οι μεγάλοι σοφοί και δάσκαλοι, από τον Όμηρο, τον Πλάτωνα και τον
Αριστοτέλη ως το Σεφέρη και πάρα πολλούς άλλους, χρησιμοποιούν συχνά στο λόγο τους την
αναλογία. Και ο Λόγος του Χριστού είναι γεμάτος παραβολές, δηλαδή αναλογίες.

Σημάδια αναγνώρισης είναι οι λέξεις και οι φράσεις: όπως ... έτσι, τόσο ... όσο, ανάλογος, -η, -ο,
αναλογία, αναλογικά, κατ’ αναλογία, όμοια ή παρόμοια, σαν, μοιάζω, παρομοιάζω, παραλληλίζω,
παραβάλλω, παραβολή.

Παράγραφος με αιτιολόγηση

Σήμερα η εξειδίκευση έγινε απολύτως αναγκαία. Πρώτα, γιατί οι ασχολίες του σύγχρονου ανθρώπου
καλύπτουν ένα τόσο ευρύ φάσμα, ώστε να είναι αδύνατη η ταυτόχρονη επίδοσή του σε πολλούς και
διαφορετικούς τομείς. Έπειτα, η εξειδίκευση επιβάλλεται στην εποχή μας από την έκρηξη των επιστημο-
νικών γνώσεων και τη σε βάθος έρευνα των φυσικών και κοινωνικών φαινομένων. Εξάλλου, παράλληλα
με την επιστήμη εξελίσσεται και η τεχνολογία. Λόγω της εξέλιξης αυτής η ειδίκευση καθίσταται αδήρι-
τη ανάγκη, επειδή από την προσαρμογή του ανθρώπου στις τεχνολογικές εξελίξεις εξαρτάται σε μεγάλο
βαθμό η επαγγελματική και γενικότερα η καθημερινή ζωή του.

Στην παράγραφο που αναπτύσσεται με αιτιολόγηση αποδεικνύουμε τη θέση-κρίση που δια-
τυπώνουμε στη θεματική της πρόταση. Με απλά λόγια, εξηγούμε στον αναγνώστη γιατί αυτό που
υποστηρίζουμε είναι λογικά σωστό. Η αιτιολόγηση είναι ο λόγος της τεκμηρίωσης, επειδή μια
αιτιολόγηση ισοδυναμεί με επιχείρημα και αντίστροφα.

Σημάδια αναγνώρισης είναι οι λέξεις και οι φράσεις που δηλώνουν αιτία: επειδή, διότι, γιατί,
αφού, καθώς, που, εφόσον, η αιτία, ο λόγος, η εξήγηση είναι, γι’ αυτό το λόγο, κατ’ αυτόν τον
τρόπο, έτσι, αυτό οφείλεται, εξηγείται, αιτιολογείται, αποδεικνύεται, οι αιτιολογικές μετοχές, οι
εμπρόθετοι και πτωτικοί προσδιορισμοί της αιτίας.

Παράγραφος με αίτια και αποτελέσματα

Επειδή στην κοινωνία δεσπόζουν οι αντιλήψεις για την απομόνωση των αναπήρων (και των μει-

ονοτήτων γενικότερα), γι’ αυτό και η κοινή γνώμη υποστηρίζει βασικά την ιδεολογία της προ-

στασίας και γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο παρεμποδίζεται και η ένταξη των αναπήρων στο κοινωνι-

κό σύνολο. Έτσι, πολλά ανάπηρα άτομα μεγαλώνουν σε ιδρύματα. Τα περισσότερα από αυτά εί-

ναι τόποι προστασίας και συντήρησης (φιλανθρωπικά ιδρύματα) που απομονώνουν τους τροφί-

μους τους από την κανονική ζωή.

Αθηνά Ζώνιου-Σιδέρη

22 Έκφραση – Έκθεση, B΄ Λυκείου

Η παράγραφος με αίτια και αποτελέσματα είναι συγγενής της παραγράφου που αναπτύσσεται με
αιτιολόγηση. Η διαφορά τους είναι ότι η αποδεικτική διαδικασία της αιτιολόγησης συμπλη-
ρώνεται και με τα αποτελέσματα τα οποία έπονται και λογικά και στην ανάπτυξη της παραγράφου.

Σημάδια αναγνώρισης: Εκτός από τις λέξεις και φράσεις με αιτιολογική σημασία που επισημά-
ναμε ως αναγνωριστικά σημάδια της παραγράφου με αιτιολόγηση, υπάρχουν λέξεις και
φράσεις που δηλώνουν αποτέλεσμα: ώστε, για να, να, (με) αποτέλεσμα, λοιπόν, άρα, επομέ-
νως, συνεπώς, κατά συνέπεια, έτσι.

Σημείωση: Η γνώση των λέξεων και των φράσεων αυτών δεν είναι απαραίτητη μόνο για να
αναγνωρίζεις το είδος της παραγράφου, αλλά και για να τις χρησιμοποιείς, όταν αναπτύσσεις
κάποιο από αυτά τα είδη.

Παράγραφος με συνδυασμό τρόπων (μεθόδων) ανάπτυξης

Αξιοπρόσεχτη η παρατήρηση. Δεν αληθεύει όμως στη δική μας εποχή. Γιατί σήμερα και τα παι-
διά είναι πολύ διαφορετικά από άλλοτε και ο αέρας, το «κλίμα» του σχολείου έχει αλλάξει. Πα-
λαιότερα ο μαθητής περίμενε να φωτιστεί αποκλειστικά και μόνο από το Δάσκαλό του. Σήμερα οι
πηγές των πληροφοριών έχουν πολλαπλασιαστεί σε βαθμό εκπληκτικό και οι κρουνοί τους (η
εφημερίδα, το περιοδικό, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση) ρέουν μέσα στο σπίτι. Μπορεί λοιπόν ο
μαθητής, ανάλογα με τη δύναμη και την όρεξή του, να προμηθεύεται ελεύθερα και απεριόριστα
«ειδήσεις» από όλες τις περιοχές της ανθρώπινης περιέργειας: ιστορικές, γεωγραφικές, βιολογι-
κές, ανθρωπολογικές, φυσικής, χημείας, κοσμογραφίας, ηλεκτρολογίας, κάθε λογής «τεχνικής».

Ε. Π. Παπανούτσος, «Η Παιδεία το μεγάλο μας πρόβλημα»,
Αθήνα, 1976 (από το κείμενο των Εξετάσεων 2004)

Η παράγραφος με συνδυασμό μεθόδων αναπτύσσεται με συνδυασμό δύο τουλάχιστον από
τους τρόπους που αναφέρθηκαν. Οι συνδυασμοί αυτοί δεν είναι ορισμένοι, αλλά ποικίλλουν
ανάλογα με το περιεχόμενο και τις απαιτήσεις ανάπτυξης της παραγράφου.

Αν εξετάσεις προσεκτικά την παράγραφο που δίνεται ως παράδειγμα, θα διαπιστώσεις ότι
σ’ αυτήν συνδυάζονται οι μέθοδοι:
ñ Αιτιολόγηση. Αιτιολογείται η άποψη που διατυπώνει ο συγγραφέας στη θεματική πρότα-

ση της παραγράφου. Ενδεικτική είναι η χρήση του αιτιολογικού συνδέσμου «Γιατί».
ñ Αίτιο αποτέλεσμα. Αίτιο είναι ο πολλαπλασιασμός των πηγών πληροφόρησης και η ει-

σβολή τους στη ζωή των ανθρώπων «Σήμερα οι πηγές των πληροφοριών … ρέουν μέσα στο
σπίτι» και αποτέλεσμα η δυνατότητα του μαθητή να αντλεί από αυτές γνώσεις «Μπορεί λοι-
πόν ο μαθητής…».
ñ Σύγκριση και αντίθεση. Συγκρίνονται αντιθετικά οι πηγές γνώσης του μαθητή σήμερα και
στο παρελθόν. Ενδεικτική είναι η χρήση των αντώνυμων λέξεων «Παλαιότερα» - «Σήμερα».
ñ Διαίρεση. Διαιρείται τόσο η έννοια «πηγές πληροφοριών»/«κρουνοί» πληροφοριών και μέλη
της διαίρεσης είναι «η εφημερίδα, το περιοδικό, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση», όσο και η έν-
νοια «περιοχές της ανθρώπινης περιέργειας» και μέλη της διαίρεσης είναι «ιστορικές, γεωγραφι-
κές, βιολογικές, ανθρωπολογικές, φυσικής, χημείας, κοσμογραφίας, ηλεκτρολογίας και κάθε λο-
γής ‘‘τεχνικής”».

23

ñ Παραδείγματα, καθώς η αναφορά του συγγραφέα σε παλιότερες εποχές «Παλαιότερα ο
μαθητής…» μπορεί να λειτουργήσει και ως παράδειγμα με το οποίο επεξηγείται και τεκμη-
ριώνεται η άποψη ότι «σήμερα και τα παιδιά είναι πολύ διαφορετικά από άλλοτε».

Σημάδια αναγνώρισης: Συνδυασμός σημείων αναγνώρισης που αναφέρθηκαν σε όλα τα
άλλα είδη παραγράφων.

Σημείωση: Συχνά προκαλείται σύγχυση, επειδή οι λέξεις τρόπος και μέθοδος αναφέρονται τόσο
στην ανάπτυξη και την οργάνωση του λόγου στην παράγραφο, αλλά και στο κείμενο, όσο και
στην παραγωγή ή την επαγωγή. Είναι πρόβλημα που οφείλεται στην έλλειψη ενιαίας ορολογίας.
Για να μην επιτείνουμε τη σύγχυση, θα πούμε μόνο ότι, όταν λέμε τρόπο ή μέθοδο ανάπτυξης,
εννοούμε το είδος της παραγράφου, ενώ, όταν λέμε τρόπο σκέψης ή συλλογιστική πορεία, εν-
νοούμε την παραγωγή ή την επαγωγή.

Aπό τι εξαρτάται ο τρόπος με τον οποίο
θα αναπτύξουμε μια παράγραφο;

Ο τρόπος με τον οποίο εκείνος που γράφει θα αναπτύξει μια παράγραφο εξαρτάται από πολ-
λούς παράγοντες.

Ο πρώτος και σημαντικότερος παράγοντας είναι ο σκοπός για τον οποίο γράφει μια συγκε-
κριμένη παράγραφο. Ο σκοπός δεν είναι πάντα ίδιος. Με άλλες παραγράφους επιδιώκουμε να
πείσουμε τον αναγνώστη, με άλλες να τον ενημερώσουμε και να τον φωτίσουμε για ένα θέμα,
με άλλες να διευκρινίσουμε κάτι ασαφές και με άλλες ακόμα και να τον συγκινήσουμε. Σε καθε-
μιά από τις προθέσεις μας αυτές μπορεί, κατά περίπτωση, να προσφέρεται καλύτερα κάποιο
από τα γνωστά είδη παραγράφων, το οποίο και προτιμούμε.

Ο δεύτερος παράγοντας είναι το είδος του θέματος/ερωτήματος που μας θέτουν. Σε κάθε
θέμα υπάρχουν δεδομένες έννοιες με λογική μεταξύ τους σχέση. Αυτή η σχέση εκφράζεται συ-
νήθως στη μορφή των ερωτημάτων που μας θέτουν ή στο κείμενο με το οποίο καλούμαστε να
συμφωνήσουμε ή να διαφωνήσουμε ή να το σχολιάσουμε, αν το θέμα δε διατυπώνεται με ερω-
τήματα. Αυτή ακριβώς η σχέση συχνά υπαγορεύει και τον τρόπο με τον οποίο θα αναπτύξουμε
μια παράγραφο, όπως ακριβώς η θεματική της πρόταση. Αν στο θέμα λόγου χάρη οι δεδομένες
έννοιες είναι αντίθετες και μας ζητείται να βρούμε τις διαφορές τους, είναι προφανές ότι ο κα-
ταλληλότερος τρόπος για να οργανώσουμε το λόγο μας είναι η σύγκριση και αντίθεση. Γι’ αυτό
πρέπει να είμαστε σε θέση και να εντοπίζουμε με ευκολία τις δεδομένες έννοιες ενός θέματος
και να αποκρυπτογραφούμε ποια λογική σχέση έχουν.

Ο τρίτος παράγοντας που διαμορφώνει τον τρόπο ανάπτυξης της παραγράφου είναι η ροή
του λόγου. Η παράγραφος έχει, βέβαια, νοηματική αυτοτέλεια, αλλά δεν παύει να είναι μια μο-
νάδα του όλου, του κειμένου, να το καθορίζει, αλλά και να καθορίζεται απ’ αυτό, από ό,τι
προηγείται και από ό,τι ακολουθεί.

Ο τελευταίος –στη σειρά και όχι στη σημασία– παράγοντας είναι ο αποδέκτης της παρα-
γράφου, ο αναγνώστης. Το πρόσωπο στο οποίο απευθυνόμαστε με τις ιδιαιτερότητες που
έχει, όπως είναι η ωριμότητά του, το μορφωτικό του επίπεδο, η γλωσσική του ικανότητα, κα-
θορίζουν το λόγο που του απευθύνουμε και στο περιεχόμενο και στη μορφή και στην οργά-

24 Έκφραση – Έκθεση, B΄ Λυκείου

νωσή του. Δεν είναι καθόλου τυχαίο, για παράδειγμα, που στα σχολικά εγχειρίδια αφθονούν
τα παραδείγματα ή που ο δημοσιογραφικός λόγος είναι απλός και εύληπτος σε αντίθεση με το
λόγο ενός επιστημονικού συγγράμματος.

Συνοψίζοντας θα λέγαμε ότι η δόμηση του λόγου και της γραφής του καθενός είναι ελεύ-
θερη, γίνεται δηλαδή κατά την κρίση του, «φτάνει –κι αυτός είναι ο μοναδικός ίσως κανόνας– να
τον (την) κυβερνάει ο νους».

H παράγραφος μικρογραφία του κειμένου

Η παράγραφος είναι μια μικρογραφία κειμένου ή αλλιώς το κείμενο μπορεί να θεωρηθεί ανά-
πτυξη μιας παραγράφου. Οι παράγραφος δεν έχει μόνο όλα τα στοιχεία, σε μικρότερη ασφα-
λώς έκταση, που συνθέτουν ένα κείμενο, αλλά διέπεται και από τις ίδιες αρχές που διέπουν την
ανάπτυξη και την οργάνωση του λόγου σε ένα κείμενο. Σε τελική ανάλυση το κείμενο είναι
μεγέθυνση, ανάπτυξη της παραγράφου.

Η διαδικασία είναι η εξής:
Η θεματική της πρόταση αναπτύσσεται σε πρόλογο του κειμένου.
Οι βασικές της λεπτομέρειες (δευτερεύουσες ιδέες) μετατρέπονται σε θεματικές προτά-
σεις και για καθεμιά γράφεται παράγραφος· οι βοηθητικές τους λεπτομέρειες (διασαφή-
σεις) γίνονται βασικές στις παραγράφους του κειμένου κ.ο.κ.
Η πρόταση κατακλείδα αναπτύσσεται σε επίλογο του κειμένου.
Ακολουθώντας αντίστροφη πορεία μπορούμε να συμπτύξουμε, να σμικρύνουμε ένα κεί-
μενο σε παράγραφο.

Eφαρμογή της θεωρίας σε ενδεικτική παράγραφο

Η ανθρωπότητα μπαίνει στη νέα χιλιετία κουβαλώντας τρεις θανάσιμες αντιθέσεις: Η πρώτη αντί-
θεση, σε οικουμενική κλίμακα: τα 2/3 του πληθυσμού της Γης ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας,
ενώ το υπόλοιπο 1/3 εντείνει την καταλήστευση του Τρίτου Κόσμου, που, ιδιαίτερα στην περί-
πτωση της εκμετάλλευσης των παιδιών, έχει πάρει εγκληματικές διαστάσεις και μορφές. Η δεύτερη
αντίθεση, στο δυτικό κόσμο, όπου η Δημοκρατία γίνεται όλο και πιο τυπική, αφού η εξουσία συ-
γκεντρώνεται σε όλο και πλουσιότερους, όλο και μικρότερους ολιγαρχικούς κύκλους, κυρίως
οικονομικούς, που στηρίζουν κάθε μέρα και περισσότερο τη δύναμή τους στους εξοπλισμούς, στο
στρατό και στον πόλεμο. Τέλος, η τρίτη αντίθεση αφορά τον ίδιο τον άνθρωπο με την παγκυριαρ-
χία του λογικού-επιστημονικού επί του ψυχικού-πνευματικού. Η τεράστια πρόοδος στο χώρο της
ηλεκτρονικής τείνει να εξαφανίσει τις ανθρώπινες κατακτήσεις του πνεύματος και της τέχνης, ανα-
τρέποντας την πνευματική και ψυχική ισορροπία του ανθρώπου, ο οποίος, χωρίς ψυχική και πνευ-
ματική τροφή, χωρίς τέχνη και μόνο με τη λογική των κομπιούτερ, κινδυνεύει να μεταβληθεί σε δυ-
στυχισμένο τέρας. Για να εξαλειφθούν έγκαιρα οι τρεις αυτές μεγάλες αντιθέσεις-παγίδες-πληγές,
πριν μας οδηγήσουν σε μεγάλες τραγωδίες, εύχομαι η αρμονία που εκφράζουν τόσο τέλεια η Ακρό-
πολη, ο Παρθενώνας, να φωτίσει τις επερχόμενες γενιές, ώστε να σκύψουν πάνω στον Άνθρωπο με
πνεύμα ευθύνης και δικαιοσύνης, εξασφαλίζοντας τα μέγιστα αγαθά: ειρήνη και δημοκρατία.

Μίκης Θεοδωράκης, από τον Τύπο

25

Tα δομικά στοιχεία της παραγράφου

Θεματική πρόταση (Κύρια Ιδέα)
«Η ανθρωπότητα μπαίνει ... τρεις θανάσιμες αντιθέσεις».

Λεπτομέρειες: Βασικές και Βοηθητικές προτάσεις
(Δευτερεύουσες Ιδέες και Διασαφήσεις τους)
«Η πρώτη αντίθεση ... να μεταβληθεί σε δυστυχισμένο τέρας».

Α. Βασική Πρόταση (Δευτερεύουσα Ιδέα)
«Η πρώτη αντίθεση ... την καταλήστευση του Τρίτου Κόσμου»
Βοηθητική πρόταση (Διασάφησή της)
«που, ιδιαίτερα ... εγκληματικές διαστάσεις και μορφές»

Β. Βασική πρόταση (Δευτερεύουσα Ιδέα)
«Η δεύτερη αντίθεση ... γίνεται όλο και πιο τυπική»
Βοηθητικές προτάσεις (Διασαφήσεις της)
«αφού η εξουσία ... στο στρατό και στον πόλεμο»

Γ. Βασική Πρόταση (Δευτερεύουσα Ιδέα)
«Τέλος, η τρίτη αντίθεση ... επί του ψυχικού-πνευματικού»
Βοηθητικές προτάσεις (Διασαφήσεις της)
«Η τεράστια πρόοδος ... να μεταβληθεί σε δυστυχισμένο τέρας»

Πρόταση Κατακλείδα
«Για να εξαλειφθούν έγκαιρα ... ειρήνη και δημοκρατία».

Ο τρόπος ανάπτυξής της
Η παράγραφος αναπτύσσεται με διαίρεση, επειδή ένα όλο (τρεις θανάσιμες αντιθέσεις) διαι-
ρείται στα μέρη του.

Bασικές αρχές οργάνωσης της παραγράφου

Σαφής σκοπός
Σκοπός του συγγραφέα είναι να καταδείξει τις τρεις αντιθέσεις που κουβαλάει η ανθρωπότητα
μπαίνοντας στη νέα χιλιετία. Ο σκοπός εκφράζεται με σαφήνεια στη θεματική πρόταση της πα-
ραγράφου «Η ανθρωπότητα ... αντιθέσεις».

Eπαρκής ανάπτυξη
Η θεματική πρόταση (κύρια ιδέα) της παραγράφου στηρίζεται με τρεις βασικές προτάσεις (δευτε-
ρεύουσες ιδέες) και καθεμιά από αυτές με μία ή περισσότερες βοηθητικές προτάσεις (διασαφή-
σεις). Οι λεπτομέρειες είναι ουσιώδεις και, παρόλο που θα μπορούσε να προστεθούν και κάποιες
άλλες, θεωρούμε την ανάπτυξη της κύριας ιδέας επαρκή. Αξιοσημείωτη για την επάρκεια της παρα-
γράφου είναι και η πυκνότητα του λόγου.

Eνότητα
H παράγραφος έχει ενότητα, αφού όλες οι λεπτομέρειές της έχουν άμεση ή έμμεση σχέση με

26 Έκφραση – Έκθεση, B΄ Λυκείου

τη θεματική της πρόταση. Αυτό γίνεται φανερό τόσο από την επανάληψη της λέξης αντίθεση,
όσο και από τη χρήση εκφραστικών τρόπων που έχουν αντιθετική σημασία, π.χ. ενώ, Δημοκρα-
τία-ολιγαρχικούς κύκλους, παγκυριαρχία του λογικού-επιστημονικού επί του ψυχικού-πνευματικού,
ανατρέποντας την πνευματική και ψυχική ισορροπία.

Aλληλουχία
Η αλληλουχία των λεπτομερειών-ιδεών της παραγράφου καθορίζεται από τον τρόπο με τον
οποίο αυτή αναπτύσσεται. Οι λεπτομέρειες-ιδέες δεν οργανώνονται με αιτιώδη σχέση και
σειρά, αλλά με απαρίθμηση των μελών της διαίρεσης. Αιτιώδης, ωστόσο, σχέση υπάρχει
ανάμεσα στις λεπτομέρειες και την πρόταση κατακλείδα.

Συνοχή
Η συνοχή των μερών της παραγράφου γίνεται με επανάληψη της λέξης αντίθεση, με τα τακτικά
αριθμητικά πρώτη, δεύτερη, τρίτη και με τη διαρθρωτική λέξη Τέλος.

Έμφαση
Δίνεται έμφαση στην τελευταία λεπτομέρεια-ιδέα, λόγω της μεγαλύτερης, αναλογικά, έκτα-
σης που έχει στην ανάπτυξη της παραγράφου.

Eνδεικτική ανάπτυξη βασικής λεπτομέρειας
(δευτερεύουσας ιδέας) σε παράγραφο

Μία από τις σοβαρότερες αντιθέσεις του πολιτισμού μας είναι η άνιση κατανομή του πλούτου. Πλού-
τος και αφθονία αγαθών από τη μια, φτώχεια και εξαθλίωση από την άλλη πλευρά. Για παράδειγμα
από τα 5,5 δισ. κατοίκους της Γης περίπου ένα δισ., σύμφωνα με στοιχεία του ΟΗΕ, έχει εισόδημα κά-
τω από ένα δολάριο τη μέρα και ζει σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας. Αλλά και στην αναπτυγμένη Ευ-
ρώπη των Δώδεκα ζουν 53 εκατομμύρια φτωχοί και 20 εκατομμύρια άνεργοι. Ένας στους εφτά, δηλα-
δή, Ευρωπαίους έχει διαβεί το κατώφλι της φτώχειας, ο «λαός της φτώχειας», όπως χαρακτηριστικά
τον αποκάλεσε ο πατήρ Ζοζέφ Βρεζίνσκι. Θύματα εγκληματικής εκμετάλλευσης πέφτουν ακόμη και
παιδιά, που ρίχνονται στη βιοπάλη και στη διαφθορά αντί να μορφώνονται και να απολαμβάνουν τα
διακηρυγμένα από διεθνείς οργανισμούς δικαιώματά τους. Και όσο θα λείπει το πνεύμα ευθύνης και
δικαιοσύνης που πρέπει να διέπει τη ζωή μας, τόσο η αντίθεση αυτή θα διαιωνίζεται.

Eνδεικτικός τύπος απάντησης σε ερώτηση
σχετική με τον οποίο αναπτύσσεται μια παράγραφος

Επειδή δεν έχει μόνο σημασία τι γράφουμε, αλλά και πώς το γράφουμε, γι’ αυτό δίνεται ένας
ενδεικτικός τύπος απάντησης σε ερώτηση σχετική με τον τρόπο με τον οποίο αναπτύσσεται μια
παράγραφος.

Εννοείται, βέβαια, ότι σε κάθε περίπτωση προσέχουμε ώστε η απάντηση που δίνουμε να
περιέχει ακριβώς τα στοιχεία που ζητούνται από την ερώτηση.

27

Mε αιτιολόγηση

Αιτιολογείται (ή τεκμηριώνεται) η άποψη (ή η θέση) του συγγραφέα ότι... (την αναφέρουμε με
δικά μας λόγια) και στη συνέχεια, κάνουμε παραπομπή στο κείμενο («.................») (προσέχο-
ντας να αναφέρουμε τις λέξεις και τις φράσεις που δηλώνουν την αιτία).

Mε αίτιο-αποτέλεσμα

Αίτιο είναι ... και αποτέλεσμα είναι ... . Ενδεικτικά επισημαίνονται οι λέξεις ... («επειδή», «Γι’ αυ-
τό», «λοιπόν»). Χρησιμοποιείται για να αιτιολογηθεί (ή να τεκμηριωθεί) άποψη. (Τόσο η ανάπτυ-
ξη με αιτιολόγηση, όσο και η ανάπτυξη με αίτιο-αποτέλεσμα είναι, ως τρόπος πειθούς, επίκληση
στη λογική.)

Mε αναλογία

Παρομοιάζεται (ή παραλληλίζεται) αυτό με εκείνο («όπως ... έτσι»). Με την αναλογία το άγνω-
στο και δυσνόητο παρομοιάζεται με κάτι που γνωρίζουμε από την εμπειρία μας και, με τρόπο
άμεσο και παραστατικό, γίνεται συγκεκριμένο και κατανοητό. Έτσι, ο συγγραφέας διευκολύνει
τον αναγνώστη να κατανοήσει τις απόψεις και τις σκέψεις που διατυπώνει.

Επίσης, με την αναλογία ο λόγος αποκτά πολυσημία και ποιητικότητα (συγκινησιακή/ ποιη-
τική λειτουργία της γλώσσας), καθώς η σκέψη και η φαντασία κινητοποιούνται, για να βρε-
θούν οι συνειρμικές σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα σε αυτά που παρομοιάζονται.

Τέλος, εξετάζουμε αν η αναλογία έχει ως αναλογικός συλλογισμός απόδεικτική αξία και ισχύ.

Mε παραδείγματα

Αναφέρονται παραδείγματα σχετικά με... («......»)
Με τα παραδείγματα ο συγγραφέας επεξηγεί με τρόπο συγκεκριμένο και άμεσο την άποψή

του ότι... Έτσι ο συγγραφέας βοηθάει (ή διευκολύνει) τον αναγνώστη να κατανοήσει την άπο-
ψη που διατυπώνει. Επίσης, ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τα παραδείγματα για να τεκμηριώσει
την άποψή του. Άλλωστε τα παραδείγματα ως μέσο πειθούς είναι τεκμήρια.

Mε σύγκριση και αντίθεση

Συγκρίνονται αντιθετικά αυτό με εκείνο. Ενδεικτικά αναφέρεται η διαρθρωτική λέξη που δη-
λώνει αντίθεση «Αντίθετα». Με τη σύγκριση και αντίθεση φωτίζονται καλύτερα τα μέλη που
συγκρίνονται ή τεκμηριώνεται (επιχείρημα) άποψη.

Mε ορισμό

Ορίζεται η έννοια... («............»). Με τον ορισμό γίνεται συγκεκριμένο και σαφές ό,τι ορίζεται
και έτσι αποφεύγονται η σύγχυση και η ασάφεια.

Mε διαίρεση

Διαιρείται η έννοια... («.........») και μέλη της διαίρεσης είναι…

Mε συνδυασμό μεθόδων

Συνδυάζονται οι μέθοδοι... π.χ. σύγκριση και αντίθεση και ορισμός.

28 Έκφραση – Έκθεση, B΄ Λυκείου

Συγκρίνονται αντιθετικά....
Ορισμός, καθώς ορίζεται η έννοια....

TO KEIMENO

Όλα όσα υπάρχουν μέσα σε ένα κείμενο, λέξεις, προτάσεις, παράγραφοι, συλλογιστική πο-
ρεία, μοιάζουν με λιθαράκια, αγκωνάρια και σχέδια με τα οποία χτίζεται το οικοδόμημα, δηλα-
δή το κείμενο. Καθένα έχει τη σημασία του και τη λειτουργικότητά του, αλλά τελολογικά, για να
θυμηθούμε τον Αριστοτέλη, όλα ολοκληρώνονται μέσα στο κείμενο. Μόνο στο κείμενο ο
συγγραφέας του μπορεί να αναπτύξει ολοκληρωμένα το θέμα/κύρια ιδέα που τον ενδιαφέρει.
Ο σκοπός για τον οποίο γράφει ο συγγραφέας το κείμενο και το περιεχόμενό του καθορίζουν,
συνήθως, και τη μορφή του. Με αυτά τα κριτήρια διακρίνουμε τα κείμενα σε πολλά είδη. Ως
παράδειγμα, όμως, για τις παρατηρήσεις μας στο κείμενο θα χρησιμοποιήσουμε, για ευνόη-
τους λόγους, το δοκίμιο.

O τίτλος

Ο τίτλος του κειμένου συνοψίζει το περιεχόμενό του. Λέξεις και λεκτικά σύνολα του τίτλου
βρίσκονται, συνήθως, σε όλη την ανάπτυξή του και μαρτυρούν την ενότητα του περιεχομέ-
νου του με αυτόν.

Η σχέση του τίτλου με το περιεχόμενο του κειμένου δεν είναι μόνο νοηματική, αλλά και
μορφική. Η χρήση της γλώσσας σε αυτόν μπορεί να είναι λογική και το ύφος απλό και σοβαρό
ή μεταφορική με υπαινικτική αναφορά στο περιεχόμενό του και ύφος στομφώδες, ειρωνικό,
δραματικό, παραινετικό κ.λπ., ανάλογα με το περιεχόμενο και τον τόνο που επικρατεί σε αυτό.

Ο τίτλος του κειμένου είναι το πρώτο μέσο που έχει στη διάθεσή του ο συγγραφέας, για
να προσελκύσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι πρέπει να είναι
εύστοχος, πρωτότυπος –όχι εξεζητημένος–, περιεκτικός και σαφής.

Tα (δομικά) μέρη του κειμένου

Τα μέρη του κειμένου είναι τρία:
1. Ο Πρόλογος.
2. Το Κύριο Μέρος ή Θέμα.
3. Ο Επίλογος.

Ο πρόλογος αντιστοιχεί στη θεματική πρόταση της παραγράφου, το κύριο μέρος στις
λεπτομέρειες και ο επίλογος στην πρόταση κατακλείδα.

O πρόλογος

Στον πρόλογο ο συγγραφέας εκθέτει το θέμα του δοκιμίου (δηλαδή την προβληματική του), με
τρόπο που να προκαλεί το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Συνεχίζει, στην ίδια ή ξεχωριστή παρά-
γραφο, με την κατευθυντήρια, ή κύρια ιδέα, που αποτελεί και τη θέση του πάνω στο θέμα, αυτό δη-

29

λαδή που θα αναπτύξει στο κύριο μέρος του δοκιμίου. Όποια μορφή κι αν έχει ο πρόλογος, θα
πρέπει να εκπληρώνει τους παραπάνω σκοπούς και ακόμη να διατυπώνεται με σαφήνεια, ακρί-
βεια και συντομία, και να μην απομακρύνεται από το θέμα. Επίσης να προετοιμάζει κατάλληλα τη
μετάβαση στο κύριο μέρος του δοκιμίου. Χαρακτηριστικό του καλού προλόγου είναι και η πρω-
τοτυπία, επειδή με αυτή κεντρίζεται το ενδιαφέρον και προσελκύεται η προσοχή του αναγνώστη.

Tο κύριο μέρος ή θέμα

Στο κύριο μέρος ο συγγραφέας εκθέτει το υλικό που διαθέτει, για να διασαφηνίσει την κύρια
ιδέα ή να αποδείξει με κύριες και δευτερεύουσες ιδέες τη θέση που διατύπωσε στον πρόλογο.
Το κύριο μέρος μπορεί να χωρίζεται σε τόσες ενότητες, όσες είναι και οι πλευρές από τις οποί-
ες εξετάζεται το θέμα/κύρια ιδέα. Στο μέρος αυτό ο συγγραφέας προσπαθεί να οργανώσει και
να αναπτύξει το υλικό του με τέτοιο τρόπο, ώστε να παρουσιάζει πληρότητα, ενότητα, αλληλουχία,
συνεκτικότητα και συνοχή.

O επίλογος

Στον επίλογο ο δοκιμιογράφος παρουσιάζει συμπυκνωμένα όσα ήδη έχει αναπτύξει στο κύριο
μέρος. Όπως ο πρόλογος αποτελεί την πυξίδα για την ανάπτυξη του θέματος, έτσι και ο επίλο-
γος δείχνει την ολοκλήρωση της ανάπτυξής του. Επειδή δεν έχει «αναπτυξιακό» χαρακτήρα, εί-
ναι πάντοτε σύντομος και περιεκτικός. Ο επίλογος μπορεί να είναι:
1. συνόψιση της κύριας ιδέας του κειμένου,
2. πρόταση μιας λύσης,
3. προϋπόθεση ή προϋποθέσεις για να ισχύουν όσα προαναφέρθηκαν.

Όποια μορφή κι αν έχει, πρέπει και αυτός να είναι οργανικά δεμένος με την ανάπτυξη και το
σκοπό για τον οποίο ο συγγραφέας έγραψε το κείμενο.

H συλλογιστική πορεία

Όπως για να φτάσουμε σε έναν τόπο, που είναι ο προορισμός μας, καθορίζουμε εκ των προτέ-
ρων το δρόμο που θα ακολουθήσουμε, αλλά και το μέσο με το οποίο θα φτάσουμε εκεί γρηγο-
ρότερα, ανετότερα και ασφαλέστερα, έτσι και για την ανάπτυξη ενός δοκιμίου, ιδιαίτερα του
αποδεικτικού, απαιτείται να προκαθορίσουμε την πορεία σκέψης που θα ακολουθήσουμε για να
φτάσουμε στο σκοπό μας, και να μη χαθούμε και πελαγοδρομήσουμε. Αυτή η πορεία της σκέψης
ονομάζεται συλλογιστική πορεία. Δρόμοι για να φτάσουμε στον προορισμό μας υπάρχουν πολ-
λοί. Το ίδιο ισχύει και για τις συλλογιστικές πορείες. Δεν υπάρχει μονόδρομος για τη σκέψη. Στη
δική μας κρίση εναπόκειται ποια από όλες θα χαράξουμε και θα ακολουθήσουμε, όταν ανα-
πτύσσουμε ένα θέμα.

Ωστόσο, οι συλλογιστικές πορείες που συνήθως ακολουθούνται στα αποδεικτικά κείμενα
είναι τρεις: η παραγωγική, η επαγωγική και, σπανιότερα, η αναλογική.

Στην παραγωγική συλλογιστική πορεία πρώτα διατυπώνεται η θέση και ακολουθεί η
τεκμηρίωσή της (γενικό ➞ μερικό).

Στην επαγωγική προηγείται η τεκμηρίωση με επιμέρους συμπεράσματα, από τα οποία στο
τέλος συνάγεται το γενικό συμπέρασμα που είναι και η θέση του συγγραφέα (μερικό ➞ γενικό).

30 Έκφραση – Έκθεση, B΄ Λυκείου

Στην αναλογική ο συγγραφέας συμπεραίνει από κάτι το μερικό για άλλο επίσης μερικό
(μερικό ➞ μερικό).

Tο διάγραμμα του κειμένου

Το διάγραμμα ενός κειμένου είναι η καταγραφή των μερών του (πρόλογος, κύριο μέρος, επί-
λογος) και των βασικών σημείων του περιεχομένου τους, δηλαδή του θέματος, της θέσης,
των κύριων και δευτερευουσών ιδεών καθεμιάς από τις παραγράφους του.

Πληρότητα, ενότητα, αλληλουχία,
συνεκτικότητα και συνοχή του κειμένου

Στην πληρότητα, ενότητα κ.λπ. αναφερθήκαμε διεξοδικά, όταν μιλήσαμε για τις αρχές οργά-
νωσης της παραγράφου. Εδώ θα περιοριστούμε σε μια σύντομη επανάληψη του νοήματος
των αρχών αυτών.

Πληρότητα
Πληρότητα παρουσιάζει ένα κείμενο, όταν το υλικό που περιέχει αναπτύσσει επαρκώς (σε
όλο το βάθος και το πλάτος) την κύρια ιδέα ή θέση του συγγραφέα.

Eνότητα
Η ενότητα αναφέρεται κυρίως στο βαθμό που το υλικό σχετίζεται άμεσα με το θέμα του κειμέ-
νου ή τη θέση του συγγραφέα. Για να έχει, δηλαδή, ενότητα ένα κείμενο είναι απαραίτητο οι
κύριες ιδέες να σχετίζονται άμεσα με το θέμα του κειμένου, οι δευτερεύουσες να σχετίζονται
άμεσα με τις κύριες και έμμεσα με το θέμα του κειμένου κ.ο.κ. Αυτή η οργανική σχέση μπορεί
να ενισχύεται και με την προσεκτική χρήση λέξεων και φράσεων που περιέχονται στο θέμα.

Aλληλουχία
Η αλληλουχία δίνει στις επαρκώς ανεπτυγμένες και σχετικές με το θέμα ιδέες μια λογική και
φυσική σειρά, και δείχνει καθαρά τη σχέση που έχουν μεταξύ τους. Στα διασαφητικά, επεξη-
γηματικά και αποδεικτικά κείμενα ακολουθείται η λογική σειρά. Από άποψη αλληλουχίας οι
λογικές σχέσεις των εννοιών που αναπτύσσονται σε τέτοια κείμενα μπορεί να είναι: αιτίου-
αποτελέσματος, αντιθετικές, αναλογικές κ.λπ.

Συνεκτικότητα
Είναι η ιδιότητα ενός κειμένου να έχει ενιαίο χαρακτήρα, ο οποίος βασίζεται στην αλληλουχία
και την ενότητα των νοημάτων του. Ενώ η αλληλουχία αναφέρεται στη λογική διάταξη και τη
λογική σχέση των επιμέρους τμημάτων που συνθέτουν το κείμενο, η συνεκτικότητα αναφέρε-
ται στην εσωτερική, νοηματική σχέση των μερών μεταξύ τους και με το όλο. Με άλλα λόγια, η
συνεκτικότητα περιλαμβάνει την αλληλουχία και την ενότητα του κειμένου.

Συνοχή
Αντίθετα με τη συνεκτικότητα, που αναφέρεται στη νοηματική σύνδεση των μερών του κειμέ-
νου, η συνοχή αναφέρεται στη μορφική σύνδεσή τους. Η συνοχή γίνεται με τις διαρθρωτικές
λέξεις, τις οποίες μπορείς να βρεις στη συνοχή της παραγράφου.

31

Eίδη κειμένων

Τα κείμενα που περιέχονται στο σχολικό βιβλίο της Β΄ Λυκείου και διδάσκονται στην τάξη αυτή
είναι:

H είδηση

Είδηση είναι η ανακοίνωση ενός γεγονότος που ενδιαφέρει τον άνθρωπο και επηρεάζει τη ζωή
του. Η ανακοίνωσή του γίνεται από τα Mέσα Mαζικής Eνημέρωσης, δηλαδή από την τηλεόραση,
τον Τύπο, το διαδίκτυο και το ραδιόφωνο. Το μέσο που ανακοινώνει μια είδηση καθορίζει και
τον τρόπο ανακοίνωσής της, με γραπτό, με προφορικό λόγο, με εικόνα ή με συνδυασμό των
τρόπων αυτών.

Tα βιογραφικά και αυτοβιογραφικά είδη

Η βιογραφία και η αυτοβιογραφία είναι κείμενα που αναφέρονται στη ζωή και στο έργο ενός
αξιόλογου ανθρώπου: ενός άλλου στην περίπτωση της βιογραφίας, του εαυτού του στην περί-
πτωση της αυτοβιογραφίας. Και στις δύο περιπτώσεις βιογραφούνται ή αυτοβιογραφούνται άν-
θρωποι (επιστήμονες, εξερευνητές, καλλιτέχνες, πολιτικοί, στρατιωτικοί κ.ά.) που με τη δράση
τους κίνησαν το ενδιαφέρον των συγχρόνων τους ή των μεταγενέστερων, άνθρωποι δηλαδή
που ανέπτυξαν δράση, θετική συνήθως ή και αρνητική κάποτε, μέσα στην ανθρώπινη κοινότητα.

H κριτική

Η κριτική είναι η τεκμηριωμένη αξιολόγηση ενός έργου, η θετική και αρνητική αποτίμησή του
σύμφωνα με ορισμένα κριτήρια.

Tο δοκίμιο

Το δοκίμιο είναι «ένα σύντομο, γρήγορα γραμμένο, ευπρόσιτο στο πλατύ κοινό κείμενο,
που αποτελεί μιαν απόπειρα να προσεγγίσει κανείς, σε αρκετό βαθμό, ένα θέμα κριτι-
κής, επιστήμης, τέχνης, ηθών κτλ.».

Ε. Π. Παπανούτσος

Tο άρθρο

Το άρθρο είναι δημοσίευμα στο οποίο ο αρθρογράφος εκφράζει τις προσωπικές του απόψεις
για κάποιο επίκαιρο σοβαρό ζήτημα πολιτικό, κοινωνικό, επιστημονικό, εκπαιδευτικό, οικονομι-
κό κ.λπ.

H περίληψη

Περίληψη είναι η σύντομη, αλλά περιεκτική, απόδοση ενός κειμένου ή μιας ομιλίας.
Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των κειμένων αυτών ως προς το περιεχόμενο, τα εκφραστικά

μέσα και τη δομή τους αναφέρονται στο ειδικό κεφάλαιο όπου αναλύεται κάθε είδος κειμένου
ξεχωριστά ή όπου βρίσκεται κατά τη διδασκαλία κάποιο από αυτά τα είδη κειμένου.

32 Έκφραση – Έκθεση, B΄ Λυκείου