คู่มือแนวปฏิบัติเบื้องต้นในการดำเนินโครงการจังหวัดปลอดบุหรี่

คู่มือ
แนวปฏบิ ตั เิ บือ้ งตน้ ในการด�ำ เนินโครงการ

“จงั หวัดปลอดบุหร่”ี

หน่งึ ในมาตรการที่พสิ จู นแ์ ลว้ วา่ สง่ ผลตอ่ การลดอตั ราการสูบบุหรี่ ได้แก่ การออกกฎหมายกำ�หนด
ให้สถานท่ีสาธารณะตา่ งๆ ปลอดบหุ รี่ และมกี ารบังคับใชก้ ฎหมายอยา่ งมปี ระสทิ ธภิ าพ
ประเทศไทย ไดป้ ระกาศนโยบายดงั กล่าวชัดเจนมานานกว่า 2 ทศวรรษแล้ว นับตงั้ แต่ พ.ร.บ.
คมุ้ ครองสขุ ภาพผไู้ มส่ บู บหุ ร่ีพ.ศ.2535มผี ลบงั คบั ใช้และกระทรวงสาธารณสขุ ไดแ้ ปรกฎหมายแมบ่ ทดงั กลา่ ว
มาสภู่ าคปฏิบัติอยา่ งต่อเนอื่ ง รวม 3 ครั้ง ประกอบดว้ ย ประกาศกระทรวงสาธารณสุข ฉบับที่ 17 ในปี 2549,
ฉบับที่ 18 ในปี 2550 และ ฉบบั ที่ 19 ในปี 2553 จนท�ำ ให้ “เขตปลอดบหุ รี่” ตามกฎหมายขยาย
ขอบขา่ ยกวา้ งไกลยิง่ ขน้ึ เปน็ ลำ�ดบั
เพื่อให้กฎหมายดังกล่าวส่งผลต่อการปกป้องสุขภาพของประชาชนจากพิษภัยยาสูบอย่างแท้จริง
มูลนิธริ ณรงคเ์ พอื่ การไมส่ บู บุหร่จี ึงพัฒนาเครอื ขา่ ยการดำ�เนินงาน “จงั หวัดปลอดบหุ รี่” นบั ตัง้ แต่ปี 2552
โดยเริม่ ตน้ จากจังหวดั สุโขทยั เปน็ แห่งแรก จากน้นั ได้ขยายไปสู่จงั หวดั อน่ื ๆ เปน็ ลำ�ดับ
นยิ าม “จงั หวดั ปลอดบุหรี่” ในทน่ี ้ี หมายถึง จังหวดั ทีม่ รี ูปธรรมและความต่อเนอื่ งในการ
ด�ำ เนนิ งานตามกฎหมายควบคมุ การบรโิ ภคยาสบู โดยเฉพาะอยา่ งยง่ิ การจดั เขตปลอดบหุ รใ่ี นพน้ื ทท่ี ก่ี ฎหมาย
กำ�หนด การบังคบั ใช้กฎหมาย รวมถึง มรี ะบบช่วยผสู้ บู บหุ ร่ใี ห้เลิก
เป้าหมายของโครงการ ม่งุ ที่การสนับสนุนใหก้ ฎหมายการจัดเขตปลอดบหุ ร่ีนำ�ไปสู่การปฏิบัตใิ น
ระดบั พ้ืนทสี่ ว่ นภูมภิ าค โดยขบั เคลือ่ นใน 3 สว่ นหลัก ได้แก่ (1) หนว่ ยงานรัฐและเอกชนจัดเขตปลอด
บหุ รี่ตามกฎหมาย (2) เจ้าหนา้ ท่ผี บู้ งั คับใช้กฎหมายมบี ทบาทในการรณรงค์เพอ่ื ให้มีการปฏิบตั ติ ามกฎหมาย
(3) ประชาชนเกดิ การรบั ร้กู ฎหมาย ปฏบิ ัตติ ามกฎหมาย และตระหนักตอ่ ความสำ�คัญของการจัดเขตปลอด
บุหรี่ และอนั ตรายจากการได้รับควนั บหุ รีม่ ือสอง
คมู่ ือแนวปฏบิ ตั ใิ นการดำ�เนนิ โครงการ “จังหวัดปลอดบุหรี่” น้ี ไดป้ ระมวลประสบการณ์ ขอ้ ค้นพบ
และกรณีตวั อย่างทด่ี ี จากการดำ�เนนิ โครงการน้ีในพ้ืนที่น�ำ ร่อง 6 แห่ง น�ำ โดย ส�ำ นกั งานสาธารณสขุ จงั หวัด
และกองสาธารณสุขและสง่ิ แวดล้อมของเทศบาล ประกอบด้วย จังหวัดเชยี งใหม่ พิษณโุ ลก สุโขทัย จันทบุรี
สุราษฎร์ธานี และเกาะสมุย เพือ่ เปน็ ข้อมูลสนบั สนนุ แกจ่ งั หวัดต่างๆ ให้สามารถออกแบบโครงการ ก�ำ หนด
แผนงาน และลงมือในภาคปฏิบตั ใิ นการนำ�มาตรการ “เขตปลอดบหุ ร”่ี ซง่ึ มีขอ้ กฎหมายสนบั สนุนอยู่แลว้
ถูกใชเ้ ปน็ เคร่ืองมือนำ�การสรา้ งสขุ ภาวะให้เกิดข้นึ ในพนื้ ทีข่ องตนเอง โดยพิจารณาทางเลือกตา่ งๆ ที่มกี าร
ทดลองดำ�เนนิ การในจงั หวัดน�ำ รอ่ งเหล่านีม้ าเปน็ แนวทางปรบั ใหเ้ หมาะสมกับบริบทของแต่ละพน้ื ที่
เพ่อื ให้ “การลงทนุ ลงแรง” ในพ้นื ท่นี ำ�รอ่ งท้งั หมดสร้างดอกผลทางปญั ญา และเกิดคุณปู การใน
การปกป้องชวี ติ และสุขภาพของประชาชนคนไทยในทุกหนแหง่ ได้กวา้ งไกลกว่าทเี่ คยเปน็ มา

1

หัวใจ 7 หอ้ งของ “จงั หวดั ปลอดบหุ รี่”

การน�ำ มาตรการกฎหมายว่าด้วย “เขตปลอดบุหรี่” มาใชเ้ ป็นดัง่ “แมแ่ รง” สนับสนุนงานควบคมุ
ยาสบู ในระดับจังหวัดให้เกดิ ความก้าวหนา้ น้นั จะต้องท�ำ แบบ “ครบวงจร” โดยประกอบดว้ ย 7 องค์
ประกอบ ดงั น้ี

องคป์ ระกอบ 7 ประการ ในการดำ�เนนิ โครงการ “จังหวัดปลอดบุหรี่” ใหค้ รบวงจร

จดั ตัง สำรวจ/ กำหนด สรา้ ง สรา้ ง สง่ เสรมิ ให้ ติดตาม
คณะ ทำฐาน กฎเกณฑ/์ เครืองมือ เครอื ขา่ ย เกดิ สนบั สนุน
กรรมการ ขอ้ มลู กฎหมาย/ สนบั สนนุ และ แทรก ให้เกดิ
การทำงาน นวตั กรรม
แนว ส่งู าน ของ ความ
ปฏิบัติ ประจำ จังหวัด ต่อเนือง

1. จัดตงั้ คณะกรรมการของจงั หวดั ประกอบดว้ ยบุคคลจากหลากหลายสาขาทม่ี ีบทบาทในสังคม
2. ส�ำ รวจพนื้ ทแี่ ละจดั ท�ำ ฐานขอ้ มลู เรอ่ื งบหุ ร่ีเพอื่ ใชใ้ นการวางแผนไดอ้ ยา่ งเหมาะสมและประเมนิ
ผลงานได้อยา่ งเป็นรูปธรรม
3. ก�ำ หนดกฎเกณฑห์ รือแนวปฏิบัติในการบงั คบั ใช้กฎหมายเพอื่ ใหผ้ ู้เกย่ี วขอ้ งและประชาชนทราบ
ชัดเจน
4. สร้างเครือ่ งมือสนับสนุนการทำ�งาน
5. ส่งเสรมิ ใหเ้ กดิ นวตั กรรมของจงั หวัด
6. พฒั นาเครอื ขา่ ยและบูรณาการส่งู านประจำ�
7. สรา้ งระบบตดิ ตามสนับสนนุ การท�ำ งาน เพื่อให้การปฏิบัติเกดิ ความสมำ�่ เสมอและมีพฒั นาการ

องค์ประกอบท้งั 7 ประการน้ี เปรยี บเสมือน 7 หอ้ งของหัวใจ ทจี่ ะขับเคลือ่ นวงจรการด�ำ เนิน
โครงการ “จังหวดั ปลอดบหุ ร่ี” ใหเ้ ดนิ หนา้ ไปสูเ่ ปา้ หมายไดอ้ ยา่ งต่อเนือ่ งและมปี ระสิทธภิ าพ

2

องคป์ ระกอบท่ี 1 : จดั ต้ังคณะกรรมการของจังหวัด

จดุ ตัง้ ต้นที่ส�ำ คัญท่สี ุดในการขบั เคลื่อนโครงการจังหวดั ปลอดบหุ ร่ี ก็คอื การจดั ตง้ั คณะกรรมการ
ของจงั หวัดขึ้นมา เพ่ือเปน็ หน่วยรับผิดชอบในการวางแผน ดำ�เนินงาน ติดตามผล และปรบั ปรงุ งาน ใหเ้ กิด
ความก้าวหน้าไปสูเ่ ปา้ หมายอยา่ งต่อเนอื่ ง

คุณลักษณะของ “คณะกรรมการโครงการจงั หวัดปลอดบหุ รี”่ ในแต่ละจังหวดั มีดงั นี้
1) คณะกรรมการ ประกอบดว้ ยบคุ คลจากหลากหลายสาขาท่ีมบี ทบาทในสงั คม เพอื่ ให้เกดิ พน้ื ที่
ในการประสานความรว่ มมือสร้างความเปลย่ี นแปลงไปดว้ ยกัน ได้แก่
• ประธานคณะกรรมการ ควรเปน็ ผบู้ ริหารสูงสุดในระดบั จงั หวดั นั่นคอื ผูว้ า่ ราชการจงั หวัด
เพ่อื ให้การดำ�เนินงานเปน็ ไปอยา่ งรวดเร็ว คล่องตัว
• องค์ประกอบของคณะกรรมการ
o หนว่ ยงานที่มีอำ�นาจหน้าท่ีในการบังคบั ใชก้ ฎหมายวา่ ด้วย “เขตปลอดบหุ ร”ี่ ได้แก่ ผู้
บริหารสำ�นกั งานสาธารณสุขจังหวัด ส�ำ นักงานสาธารณสุขอำ�เภอทุกอำ�เภอ ผบู้ งั คับการ
ตำ�รวจภูธรที่รับผดิ ชอบพ้นื ท ่ี
o ผูบ้ รหิ ารองคก์ รปกครองสว่ นท้องถ่ิน ท้ังองคก์ ารบริหารส่วนจังหวดั เทศบาล องค์การ
บรหิ ารสว่ นตำ�บลทุกพ้นื ที่
o ภาคประชาสังคม ไดแ้ ก่ ผูแ้ ทนกลมุ่ องคก์ รต่างๆ ทีเ่ กิดจากการรวมตวั ของประชาชน
โดยเฉพาะอย่างย่ิง กลุ่มองคก์ รท่ที ำ�งานรณรงค์ดา้ นสุขภาพที่ทำ�งานในชุมชน เชน่ เครือ
ข่ายองคก์ รงดเหล้า กลุ่มอาสาสมคั รสาธารณสขุ ประจ�ำ หมบู่ า้ น (อสม.) รวมทั้ง ผู้ประกอบ
การจากภาคธรุ กิจเอกชนทม่ี ีส่วนเกย่ี วขอ้ งกบั กฎหมายด้านนี้ ฯลฯ ท้ังน้ี ภาคประชาสงั คม
ถอื เปน็ องคป์ ระกอบท่ไี มอ่ าจขาดไดใ้ นคณะกรรมการน้ี เพราะนอกจากมีสถานะเป็นดั่ง
“ขอ้ ตอ่ ” ระหว่างโครงการสู่ชีวติ ของประชาชนได้ทวั่ ถงึ อยา่ งเปน็ ธรรมชาติ ยงั เปน็ กล่มุ
ท่มี อี ิสระสูง สามารถทำ�งานได้อยา่ งคลอ่ งตวั ไม่ตดิ กรอบขอ้ จำ�กดั เทา่ กบั ภาคราชการ
o บคุ คลหลกั ที่ท�ำ หนา้ ท่ีขบั เคลือ่ นโครงการ อาจเรียกไดว้ า่ เป็น “มสิ เตอร์ หรอื มิส โน
สโมคกิ้ง” Mister/Miss no smoking หมายถึงผู้ทีไ่ ดร้ บั มอบหมายอย่างเป็นทางการ
จากคณะกรรมการใหท้ �ำ หนา้ ทป่ี ระสานงานและขบั เคล่อื นโครงการอยา่ งเต็มตวั ท�ำ ให้
โครงการมผี ู้รับผิดชอบชดั เจน กิดความคลอ่ งตวั สามารถท�ำ งานเชิงรกุ ใหเ้ ทา่ ทันสถาน
การณไ์ ดม้ าก โครงการมโี อกาสเกดิ ความกา้ วหนา้ และนวตั กรรมสงู
2) มีการจดั ประชมุ อยา่ งตอ่ เน่อื ง ให้สามารถติดตามงานได้อยา่ งมปี ระสทิ ธภิ าพและจัดการปัญหา
ทีเ่ กิดขึ้นได้อยา่ งทนั ท่วงที โดยทั่วไปก�ำ หนดไวท้ ีเ่ ดือนละ 1 ครง้ั

3

คุณลักษณะของ “คณะกรรมการระดับจังหวัด”

¼ÇÙŒ »‹ÒÃÃÐÒ¸ªÒ¡¹ÒÃ
¨Ñ§ËÇÑ´

¼ºŒÙ ¨Ã椄 ËÔËÒÒ¸ÇÃÒ´Ñ ÊÃ/ͳӹÓÊà¡Ñ À¢Ø §ÍÒ¹ ¼Œ»Ù MÃÐisÊtÒe¹r/§MÒ¹isËsÅÑ¡ ¹ÒÂÍÓàÀÍ áÅÐ ¼ÙŒá·¹ÀÒ¤
no smoking ¼ºŒÙ ÃËÔ ÒÃͧ¤¡Ã »ÃЪÒÊѧ¤Á
»¡¤Ãͧʋǹ·ŒÍ§¶Ô¹è
¼ŒºÙ ÃÔËÒÃ˹‹Ç§ҹ·Õè
à¡ÕÂè Ǣ͌ §¡Ñº¡Òú§Ñ ¤ºÑ
㪌 ¡.Á. “ࢵ»ÅÍ´ºØËÃèÕ

แนวทางท่นี า่ สนใจ
• การบรู ณาการกบั “เครอ่ื งดื่มแอลกอฮอล”์ คณะกรรมการระดบั จังหวดั ชุดนส้ี ามารถรวมเข้า
เปน็ ส่วนหน่ึงใน คณะกรรมการควบคุมการบริโภคเครื่องดมื่ แอลกอฮอล์ โดยผนวกงานควบคุม
ยาสบู เข้าไวด้ ้วยเป็นคณะกรรมการควบคุมการบริโภคเครอ่ื งดื่มแอลกอฮอล์และยาสูบเพราะ
มีหน่วยงานท่เี กยี่ วขอ้ งร่วมกนั อยู่ อยา่ งไรก็ตาม สงิ่ ที่ตอ้ งตระหนักกค็ ือ เงอื่ นไขของงาน
ควบคมุ การบรโิ ภคเครอ่ื งดืม่ แอลกอฮอลแ์ ละยาสูบนั้น มขี ้อแตกตา่ งกนั ในหลายด้าน ในการ
บริหารงานให้เกิดประสิทธิภาพจึงต้องอาศัยทั้งหลักการบูรณาการและแยกประเด็นที่มีความ
เฉพาะออกจากกนั
• ต้ังคณะทำ�งานเพอ่ื รบั ลูกสู่ระดบั พ้ืนที่ ในบางจงั หวดั ไดม้ ีการต้งั คณะท�ำ งานระดบั อ�ำ เภอควบคู่
ไปด้วย โดยนำ�นโยบายและแผนงานจากระดับจังหวัดไปแปลงส่ขู ้นั ปฏิบัติให้เปน็ ไปอยา่ งทั่วถึง
และเหมาะสมกับสภาพธรรมชาตแิ ละเงือ่ นไขของแต่ละอ�ำ เภอ/หมูบ่ ้าน เพอื่ ให้เกดิ ผลต่อสุข
ภาพของประชาชนถ้วนหนา้ โดยเฉพาะอย่างยง่ิ ในพ้นื ท่ชี นบทห่างไกล
• ออกแบบองคป์ ระกอบตามเง่ือนไขพน้ื ท่ี นอกเหนือจากต�ำ แหน่งประธานคณะกรรมการ ท่ีต้อง
เป็นผ้มู อี ำ�นาจสูงสดุ ในขอบเขตพืน้ ท่ี (ผูว้ ่าราชการจังหวัด ในคณะกรรมการจงั หวัด, นายอ�ำ เภอ
ในคณะท�ำ งานอ�ำ เภอ และ ผูบ้ ริหารสูงสุดขององค์กรปกครองส่วนท้องถ่ิน ในคณะทำ�งาน
ระดับเทศบาลหรือตำ�บล) ในองค์ประกอบของคณะกรรมการหรือคณะทำ�งานระดบั พืน้ ท่คี วร
พจิ ารณาใหม้ สี ดั สว่ นผแู้ ทนจากฝา่ ยตา่ งๆ เหมาะสมกบั สภาพสงั คมในระดบั พน้ื ท่ี เชน่ ในจงั หวดั
หรือ พ้นื ท่ที ่องเที่ยว ควรมีสัดส่วนกรรมการจากผู้ประกอบการธุรกิจที่เกี่ยวขอ้ งกับกฎหมาย
เรือ่ งนร้ี วมอยดู่ ว้ ย เช่น ผูป้ ระกอบการร้านอาหาร กิจการขนสง่ สาธารณะ เป็นตน้

4

ชนวนชวนลอง จาก “จังหวดั น�ำ รอ่ ง”

คณะกรรมการ “สามช้ัน”

หลักการส�ำ คัญของการจดั ตั้งคณะกรรมการของจงั หวัด คอื เพื่อให้มกี ลไกกำ�หนดทิศทาง นโยบาย
แผนงาน และการตดิ ตามพฒั นางานอย่างชัดเจน โดยการมีสว่ นร่วมจากทกุ ภาคสว่ นในสังคม แต่ไม่ได้บงั คับ
ตายตวั ว่าต้องเป็นไปในรูปแบบใดรปู แบบหนึ่ง แตล่ ะจังหวัดสามารถออกแบบให้เหมาะสมกับบริบทและเป้า
หมายท่ีตอ้ งการได้ โดยมุ่งทก่ี ารสร้างกลไกหลักในการบรหิ ารโครงการน้ใี ห้เดินหน้าไปอย่างมีประสทิ ธิภาพ
ดังเชน่ ท่ี จังหวัดสโุ ขทยั จัดให้มคี ณะกรรมการถงึ 3 ระดับ ท�ำ งานคู่ขนานกัน ได้แก่
o คณะกรรมการโครงการ “สโุ ขทยั เมืองประวตั ิศาสตร์ปลอดบุหร่”ี
o คณะกรรมการควบคุมเครอ่ื งดืม่ แอลกอฮอล์และบุหรี่จังหวดั สโุ ขทยั
o คณะท�ำ งานเฝ้าระวังและบังคบั ใช้กฎหมายควบคุมเคร่อื งดมื่ แอลกอฮอลแ์ ละบหุ รี่
องคป์ ระกอบของคณะกรรมการ/คณะทำ�งานแต่ละชุด มดี ังนี้
1) คณะกรรมการโครงการสโุ ขทยั : เมอื งประวัตศิ าสตร์ปลอดบหุ รี่ มี 3 ชุด
ก. คณะกรรมการท่ปี รกึ ษา ประกอบด้วย เจ้าคณะจงั หวดั สโุ ขทยั , เลขาธิการมูลนธิ ริ ณรงค์
เพ่อื การไม่สบู บุหร่,ี ผจู้ ัดการมลู นิธิรณรงค์เพื่อการไมส่ ูบบหุ ร่ี, ผ้อู �ำ นวยการ SouthEast Asia Tobacco
Control Alliance (SEATCA), ผอู้ �ำ นวยการสำ�นักควบคมุ การบรโิ ภคยาสบู กรมควบคมุ โรค กระทรวง
สาธารณสขุ มีหนา้ ทีใ่ ห้ค�ำ แนะนำ� ปรึกษา และเสนอแนะ เกี่ยวกบั การดำ�เนนิ งานโครงการสโุ ขทยั ฯ ใหเ้ ป็น
ไปดว้ ยความเรียบรอ้ ยและบรรลตุ ามวัตถปุ ระสงคท์ ก่ี ำ�หนดไว้
ข. คณะกรรมการอำ�นวยการ ผู้วา่ ราชการจงั หวดั สุโขทยั เป็นประธานกรรมการ และนายแพทย์
สาธารณสุขจังหวดั สุโขทยั เป็นเลขานุการ มีหนา้ ท่พี ิจารณากำ�หนดแนวทาง วางแผนดำ�เนินการ อำ�นวยการ
ส่งั การ ประสานงาน สนับสนนุ การดำ�เนนิ งาน ควบคมุ กำ�กับ ตรวจสอบการปฏิบัติงานของคณะทำ�งาน
แก้ปญั หาตา่ งๆ รวมทั้งพจิ ารณาข้อเสนอแนะของคณะกรรมการทป่ี รกึ ษา
ค. คณะทำ�งาน ได้แก่ เจ้าหนา้ ทใ่ี น สสจ.สุโขทัย (จากกลมุ่ งานต่างๆ) และสาธารณสขุ อำ�เภอทุก
อำ�เภอ มหี นา้ ทว่ี างแผนงานและดำ�เนนิ การโครงการสุโขทยั : เมืองประวัตศิ าสตรป์ ลอดบุหร่ี
2) คณะกรรมการควบคมุ เครอ่ื งดม่ื แอลกอฮอลแ์ ละบหุ รจ่ี งั หวดั สโุ ขทยั ผวู้ า่ ราชการจงั หวดั สโุ ขทยั
เป็นประธาน, นายแพทย์สาธารณสขุ จังหวดั สุโขทัยเปน็ เลขานกุ าร และผบู้ ริหารจากหนว่ ยงานราชการตา่ งๆ
ทเ่ี กย่ี วขอ้ งรว่ มเปน็ คณะกรรมการเชน่ ผบู้ งั คบั การต�ำ รวจภธู รจงั หวดั สโุ ขทยั ,นายกองคก์ ารบรหิ ารสว่ นจงั หวดั
สุโขทัย, สรรพสามติ พื้นที่สุโขทยั , ผอู้ ำ�นวยการส�ำ นักงานเขตพ้นื ท่กี ารศกึ ษาประถมศึกษาสุโขทยั ฯลฯ
3) คณะท�ำ งานเฝา้ ระวงั และบงั คับใชก้ ฎหมายควบคุมเครอ่ื งดืม่ แอลกอฮอล์และบุหรี่ (ระดบั อำ�-
เภอในทุกอ�ำ เภอ) มีนายอ�ำ เภอเป็นประธานคณะทำ�งาน, ผูก้ �ำ กับสถานีต�ำ รวจภธู รเปน็ รองประธาน, สาธารณ
สุขอ�ำ เภอเปน็ เลขานุการ และมคี ณะท�ำ งานประกอบดว้ ย ผูอ้ �ำ นวยการโรงพยาบาล (ประจำ�อ�ำ เภอ),นายก
องค์การบริหารสว่ นทอ้ งถ่ินทุกแหง่ , สรรพสามิตพนื้ ท่ี ฯลฯ

5

ส่งิ ทคี่ วรหลกี เลย่ี ง


• เพอ่ื ใหเ้ กดิ การท�ำ งานทม่ี ปี ระสทิ ธภิ าพและคลอ่ งตวั คณะกรรมการนค้ี วรหลกี เลย่ี งวธิ กี ารแตง่ ตง้ั
คณะกรรมการแบบทวั่ ไปในแวดวงราชการให้มากท่ีสุด ทสี่ �ำ คญั ทีส่ ดุ คือ การมเี ฉพาะบุคลากร
จากภาครฐั เขา้ ร่วม รวมท้งั การไม่มแี ผน หรือไมท่ ำ�งานตามแผน
• การตกลงในภาพรวมๆ ว่าจะทำ�อะไร แตไ่ มแ่ จกแจงในรายละเอยี ดให้ชดั เจนว่า ใครรบั ผดิ
ชอบงานในสว่ นใด ดังเชน่ การท�ำ บันทึกข้อตกลง (MOU) ท่ดี เู หมือนเกิดการขับเคลือ่ นงาน
แบบมีสว่ นร่วมขนึ้ แลว้ แตม่ กั พบว่า ไมเ่ กิดอะไรอกี เลย นอกจากบนั ทึกฉบับน้ัน

6

องคป์ ระกอบท่ี 2 : ส�ำ รวจพน้ื ทแ่ี ละจดั ท�ำ ฐานขอ้ มลู เรอ่ื งบหุ รข่ี องจงั หวดั

“วางแผนดี...มีชัยไปกว่าคร่งึ ”
นี่คือความจริงที่นักปฏิบัติทุกคนตระหนักดี และถ้าเป็นนักปฏิบัติที่ดีก็จะรู้ลึกลงไปกว่านั้นด้วยว่า
แผนที่ดีนั้นต้องอาศัยความรู้และข้อมูลเกี่ยวกับสถานการณ์ของปัญหาที่ชัดเจนและถูกต้องเป็นอันดับแรก
เปรียบเสมือนการมีแว่นขยายที่ใสกระจ่างและคมชัดพอที่จะมองเห็นไปถึงแก่นแท้ของปัญหา ความเสี่ยง
ตลอดจนโอกาส ที่มีอยู่ เพอ่ื นำ�มาใช้ในการวางแผนใหส้ อดรบั กับส่งิ ที่เป็นจรงิ และทำ�ไดจ้ ริง ในก�ำ ลงั และ
ทรพั ยากรเทา่ ทม่ี อี ยู่
ในการขบั เคล่ือนมาตรการ “เขตปลอดบุหรี”่ ให้เกดิ ผลตามทกี่ ฎหมายเอื้ออ�ำ นวยชอ่ งทางไว้ การ
สำ�รวจพ้นื ท่ี (survey) และ การจัดท�ำ ฐานขอ้ มูล (database) ของสถานการณใ์ นประเดน็ ท่ีเกีย่ วข้อง คือ
สิ่งทไ่ี มอ่ าจขาดได้ส�ำ หรับน�ำ ไปสกู่ ารวางแผน แนวทางปฏิบัติ และยุทธศาสตร์ ซึ่งเป็นขั้นตอนต่อไป
เน้นวา่ ขอ้ มลู นต้ี อ้ งเปน็ การส�ำ รวจพนื้ ท่ีและจัดท�ำ ฐานข้อมลู ของจงั หวดั อ�ำ เภอ หรอื ต�ำ บล ที่จะ
ดำ�เนินโครงการ ไม่ใชก้ ารนำ�ข้อมลู ภาพรวมของประเทศ หรอื ทห่ี น่วยงานอ่ืนๆ ทำ�ไว้
เปา้ หมายสำ�คญั ในการส�ำ รวจพ้นื ท่ีและจดั ท�ำ ฐานขอ้ มูลเรือ่ งบุหร่ขี องจงั หวดั มดี งั น้ี
• รู้สถานการณ์การสบู บุหร่ใี นจังหวดั ของตนเอง
• รู้สถานการณท์ ่เี ก่ียวข้องกับการบงั คับใชก้ ฎหมาย “เขตปลอดบุหร่”ี ไดแ้ ก่
o สถานการณก์ ารปฏิบตั แิ ละไมป่ ฏบิ ตั ติ ามกฎหมาย
o การรบั รกู้ ฎหมาย ทศั นคติ และแนวโนม้ ปฏบิ ตั ขิ องผรู้ บั ผดิ ชอบสถานทป่ี ลอดบหุ รต่ี ามกฎหมาย
เช่นผู้บริหารและผู้เกี่ยวข้องในสถานที่ราชการผู้ประกอบการในพื้นที่ปลอดบุหรี่ของ
เอกชน ฯลฯ
o การรบั รูก้ ฎหมาย ทัศนคติ และแนวโนม้ การปฏบิ ตั ขิ องประชาชน
o ส�ำ หรบั พ้นื ที่ท่เี ปน็ เขตท่องเทย่ี ว ต้องส�ำ รวจสถานการณใ์ นส่วนของผู้ที่เดนิ ทางเขา้ มาจาก
นอกพนื้ ที่ด้วย
การส�ำ รวจพน้ื ทแ่ี ละจดั ท�ำ ฐานขอ้ มลู เรอ่ื งบหุ รข่ี องแตล่ ะจงั หวดั จะตอ้ งท�ำ ในชว่ งกอ่ นเรม่ิ ตน้ ด�ำ เนนิ
กิจกรรมโครงการ เพื่อใชเ้ ปน็ ข้อมลู ฐาน (baseline) สำ�หรับใช้เปรยี บเทยี บกับข้อมูลระหวา่ ง และหลังด�ำ เนนิ
โครงการ อันจะทำ�ใหส้ ามารถตดิ ตามและประเมนิ ผลได้ว่า โครงการบรรลุเป้าหมายมากน้อยแคไ่ หน และ
ทำ�ให้สามารถวิเคราะหส์ าเหตตุ ลอดจนปรบั ปรงุ งานได้ตรงจดุ แม่นย�ำ
องค์ประกอบนีค้ วรท�ำ ทุกระดบั ตั้งแตร่ ะดับหมู่บ้าน ต�ำ บล จนถึงอำ�เภอ และหลอมรวมเปน็ ภาพ
ใหญ่ของท้งั จงั หวดั โดยระดับหมู่บ้านสามารถทำ�ไดโ้ ดยเจา้ หนา้ ท่โี รงพยาบาลสง่ เสรมิ สุขภาพต�ำ บล (รพ.สต.)
โดยใชก้ �ำ ลังของอาสาสมคั รสาธารณสขุ ประจ�ำ หมู่บา้ น (อสม.) ในการสำ�รวจสถานการณร์ ะดบั หมู่บา้ น แลว้
น�ำ ข้อมูลเข้าส่รู ะบบฐานข้อมลู โดยทาง รพ.สต. ดำ�เนินการ
วิธีการสำ�รวจและโปรแกรมบันทึกฐานข้อมูลเร่ืองบุหร่ีไม่ใช่เร่ืองยากหรือสลับซับซ้อนแต่อย่างใด
ตรงกันขา้ ม ควรทำ�ด้วยความประหยัด เรยี บง่าย มงุ่ ใหต้ อบ “โจทย”์ ทเี่ ปน็ หัวใจ น่นั คอื ร้สู ถานการณ์
ว่า คนในพ้นื ทีม่ ีอตั ราการสบู บุหรี่เป็นอย่างไร ใครบ้างท่สี ูบ กลุ่มใดที่แสดงแนวโน้มสูบมาก พนื้ ท่ใี ดบ้างท่ี

7

มปี ญั หาการฝ่าฝนื กฎหมาย “เขตปลอดบหุ ร”่ี มากท่ีต้องเรง่ เขา้ ไปจัดการ และความรู้ ทศั นคติ ตลอดจน
พฤตกิ รรมของผเู้ กยี่ วข้องในการด�ำ เนินการตามกฎหมาย รวมท้งั ประชาชนในพ้ืนที่ตอ่ เร่ืองนเี้ ป็นอยา่ งไร

แนวทางทีน่ า่ สนใจ

การสำ�รวจพืน้ ทีแ่ ละจดั ทำ�ฐานข้อมูลเร่อื งบุหร่ีของแต่ละจงั หวัด ไมจ่ �ำ เปน็ ต้องท�ำ ทัว่ ถงึ ทั้งพื้นทใี่ น
คราวเดียว ตรงกนั ข้าม การกระท�ำ เชน่ นนั้ มีโอกาสเป็นไปไดย้ ากมาก ในสภาพทม่ี ีบคุ ลากรและงบประมาณ
จำ�กดั
พน้ื ท่นี �ำ รอ่ งหลายแหง่ มวี ิธกี ารทำ�งานทนี่ า่ สนใจ เชน่
• จังหวดั เชยี งใหม่ ท่นี ท่ี ำ�การส�ำ รวจพน้ื ท่แี ละจดั ท�ำ ฐานข้อมูลเรอื่ งบหุ รจี่ ังหวัดควบคไู่ ปพร้อมกนั
เรม่ิ ตน้ ด้วยการออกตรวจพื้นที่ ว่ามีการกระทำ�ผดิ ด้านกฎหมาย เช่น การโฆษณา, การแบง่
ขาย, การปล่อยใหส้ บู บุหรใี่ นพืน้ ทีท่ ่กี �ำ หนดให้เป็นเขตปลอดบหุ รี่ ฯลฯ หรอื ไม่ พรอ้ มกบั เกบ็ ขอ้ มูลในเร่อื ง
ตา่ งๆ ไปดว้ ย วนั ละ 1 ยา่ น โดยเลอื กถนนเสน้ ที่มีการรอ้ งเรยี นมากทีส่ ุดก่อน เช่น เปดิ ขายแอลกอฮอล์
ใหเ้ ยาวชนตลอดเวลา ซ่งึ ก็มกั มบี ุหรรี่ ่วมดว้ ย หรอื มเี สียงดังรบกวนประชาชน ฯลฯ ทง้ั นี้ ในวนั ทอ่ี อกตรวจ
พ้นื ที่ ต้องมตี วั แทนจากสรรพสามิต, ตำ�รวจ และเทศบาล ร่วมออกตรวจด้วย
การตรวจพื้นทใ่ี นระยะแรกนใ้ี ชเ้ วลาประมาณ 2-3 เดอื น พบว่า สถานประกอบการทุกแห่งท่ี
ด�ำ เนนิ การตรวจ ท�ำ ผดิ กฎหมายทุกรา้ น โดยเรอื่ งทผ่ี ดิ มากท่ีสดุ คอื การโฆษณา ท้ังแอลกอฮอลแ์ ละบุหร่ี
ขัน้ ตอนต่อไปหลงั จากพบการกระทำ�ความผิดคือยังไม่ดำ�เนนิ คดใี นคร้ังแรกน้ีแต่เชิญให้เขา้ ร่วม
ประชุมเพ่ือรับทราบข้อกฎหมายต่างๆ ที่เกี่ยวขอ้ งกับแอลกอฮอล์และบหุ ร่ี ในวันน้ัน ผู้เขา้ ร่วมการอบรมทุก
คนตอ้ งลงนามไวเ้ ปน็ หลักฐาน และนำ�ใบอนญุ าตของสรรพสามิตมาแสดงตอ่ เจ้าหน้าที่กอ่ นเขา้ รบั การอบรม
เพื่อให้ทาง สสจ. เกบ็ รวบรวมขอ้ มลู ไวใ้ นโปรแกรมฐานขอ้ มลู
หลงั การอบรม ทาง สสจ.เชียงใหม่ให้เวลาเจ้าของกจิ การประมาณ 15 วนั ในการปรบั ปรงุ ร้าน
ให้ถกู ต้อง บางกรณีต้องใช้เวลาถึง 1 เดือนเพราะมีปา้ ยโฆษณาคอ่ นขา้ งมาก ต้องยดื หยุน่ เพราะบางกรณี
ต้องใหบ้ ริษทั บุหรี่/แอลกอฮอล์ มาเอาป้ายออก
และข้นั ตอนสุดทา้ ยกค็ อื การออกตรวจรา้ นที่ตรวจพบวา่ มกี ารกระท�ำ ความผิดทางกฎหมาย
จากการตรวจพนื้ ทใ่ี นครั้งแรก ซึง่ การตรวจในครัง้ หลงั น้ี พบวา่ มีประมาณ ร้อยละ 80 ทีใ่ ห้ความรว่ มมือ
เปน็ อยา่ งดี

• จงั หวดั สโุ ขทยั ดำ�เนนิ การส�ำ รวจข้อมลู สถานการณใ์ นรปู แบบของการวิจยั
งานวจิ ยั นม้ี ชี อ่ื วา่ “การศกึ ษาศกั ยภาพของประชาชนและผเู้ กย่ี วขอ้ งในการสนบั สนนุ การด�ำ เนนิ
งานโครงการสโุ ขทยั เมอื งประวตั ศิ าสตรป์ ลอดบหุ ร”่ี คณะวจิ ยั ประกอบดว้ ยนายแพทยเ์ ชย่ี วชาญ, นกั วชิ าการ
สาธารณสุข, พยาบาลวชิ าชพี และผู้อำ�นวยการโรงพยาบาลสง่ เสรมิ สุขภาพต�ำ บล ในจงั หวัดสุโขทัย จ�ำ นวน
7 ท่าน โดยใช้วิธกี ารศึกษาแบบสำ�รวจเร่งดว่ น (rapid survey research) ใช้เวลาประมาณ 2
เดอื นด�ำ เนนิ การกบั กล่มุ เป้าหมาย 3 กลุม่ ในพืน้ ที่ด�ำ เนินโครงการ “สุโขทยั เมอื งประวัติศาสตร์ปลอดบหุ ร่”ี
ประกอบดว้ ย ประชาชนทั่วไป รอ้ ยละ 75 ผู้ประกอบการ รอ้ ยละ 15 หัวหน้าสำ�นกั งานราชการ ร้อยละ 10

8

วัตถุประสงค์ :
(1) เพอื่ ศกึ ษาสถานการณ์การสบู บุหรีข่ องประชาชนในจงั หวัดสุโขทยั
(2) เพื่อศึกษาการรับรู้ข้อมูลข่าวสารด้านสุขภาพและโครงการสุโขทัยเมืองประวัติศาสตร์ปลอด
บหุ ร่ี
(3) เพื่อศกึ ษาความรเู้ ก่ยี วกับพษิ ภัยบุหร่ี กฎหมายปลอดบหุ ร่ี ของประชาชนและผเู้ กย่ี วขอ้ ง
(4) เพอ่ื ศกึ ษาสถานการณก์ ารสูบบหุ ร่แี ละการบังคบั ใช้กฎหมายในสถานทีป่ ลอดบหุ ร่ี

ผลที่ได้จากการวิจยั มีดังน้ี
1) สถานการณ์การสูบบหุ รีใ่ นเขตพน้ื ทที่ ี่ศกึ ษา พบวา่ มีผู้สูบบหุ รี่ รอ้ ยละ 4.8 ซง่ึ ต่�ำ กวา่ ค่าเฉลี่ย
ของจังหวัดสโุ ขทัย (รอ้ ยละ 21.36) โดยมขี ้อสนั นิษฐานว่า อาจเนอ่ื งมาจากพน้ื ท่ีดังกลา่ วอยู่ในเขตเมอื งหรือ
กงึ่ เมอื ง จงึ ทำ�ใหม้ ีผ้สู บู บุหร่ีจ�ำ นวนไมม่ าก ซง่ึ แตกตา่ งกบั เขตชนบทจะมผี ู้สบู บหุ รี่ (ยาเสน้ ) จ�ำ นวนมากกวา่
2) การรับรโู้ ครงการสุโขทยั เมืองประวัติศาสตร์ปลอดบุหร่ี พบว่า ร้อยละ 40.7 ไมเ่ คยรบั รู้
เกย่ี วกบั โครงการสโุ ขทัยฯ สนั นิษฐานว่า อาจเนอ่ื งมาจากไดม้ กี ารประชาสัมพนั ธโ์ ครงการดังกล่าว ในรปู
ของแผ่นป้ายโฆษณาขนาดใหญ่ ตามเสน้ ทางคมนาคมสายหลักของจังหวัดสโุ ขทัยมากกว่าการประชาสัมพนั ธ์
เชงิ รุกในชมุ ชน/หมบู่ า้ น
3) ความรเู้ กี่ยวกับพษิ ภยั บุหรจ่ี ากการศึกษา พบว่า กลมุ่ ตวั อยา่ งส่วนใหญม่ คี วามรู้เกยี่ วกบั พษิ
ภยั บหุ รใี่ นระดับดี โดยเฉพาะดา้ นผลกระทบโดยตรงต่อผ้สู ูบบหุ รี่ สันนษิ ฐานว่า อาจเน่อื งมาจากเปน็ ความ
ร้ทู ่ีมกี ารสะสมและเรียนรูถ้ า่ ยทอดตามส่ือตา่ งๆ จ�ำ นวนมาก ส่วนความรดู้ ้านผลกระทบทางอ้อมต่อบคุ คล
รอบข้างผสู้ ูบบหุ รี่ เช่น ภรรยาและบุตร มีไมม่ าก
4) สถานการณก์ ารสูบบุหร่ีและการบงั คบั ใชก้ ฎหมายในสถานทป่ี ลอดบหุ รี่ พบว่า มีการสบู บุหร่ี
ในเขตปลอดบุหรี่ สันนิษฐานว่า อาจเนือ่ งมาจากไมม่ กี ารเขม้ งวดเรอ่ื งการสูบบุหรใี่ นทห่ี ้ามสูบ รวมถงึ ไมม่ ี
การบังคับใช้กฎหมายปลอดบหุ รีอ่ ยา่ งเข้มขน้

9

ทำ�แลว้ ...ชวนลอง

ฐานขอ้ มลู โครงการควบคมุ ยาสูบโดยใช้ชมุ ชนเป็นฐาน
โปรแกรมดีๆ เพอื่ ช่วยคนท�ำ งาน “ต้าน (การสูบ) บุหร”ี่

“ฐานข้อมูล” ถอื เปน็ หวั ใจสำ�คัญในการขบั เคลือ่ นและวดั ผลความเปลย่ี นแปลงท่ีเดน่ ชัด สำ�หรบั
การทมุ่ เทงบประมาณและทรพั ยากร ในการด�ำ เนนิ กจิ กรรมและโครงการตา่ งๆ โดยภาคสว่ นทท่ี �ำ งานเกย่ี วกบั
การรณรงค์เพ่ือการไมส่ ูบบหุ ร่ี เห็นถึงความสำ�คัญของฐานขอ้ มูลอย่างมาก เพราะเปน็ กุญแจทจ่ี ะชว่ ยให้การ
วางแผนงานเจาะลึกไปถึงกลมุ่ เป้าหมาย ทีเ่ ปน็ กลมุ่ ย่อยที่สดุ ในระดับชมุ ชนได้
อยา่ งไรก็ตาม ท่ีผ่านมาคนท�ำ งานรณรงค์โครงการเกีย่ วกับการควบคมุ ยาสบู และตอ่ สู้กับปัญหา
การลดจำ�นวนผู้สูบบุหรี่ในประเทศไทย ประสบอุปสรรคสำ�คัญ เพราะแม้หน่วยงานรัฐจะมีการพัฒนา
ฐานขอ้ มลู เกีย่ วกบั การสูบบุหร่ีเอาไว้ แต่กเ็ ป็นฐานขอ้ มลู ใหญ่ท่มี กี ารใช้งานในระดับจงั หวดั หรือส่วนกลาง
มคี วามซบั ซ้อน ไม่สอดคลอ้ งกับบริบทการใชป้ ระโยชน์ส�ำ หรับชมุ ชน
ผศ.ดร.มณฑา เกง่ การพานชิ อาจารยภ์ าควิชาสขุ ศึกษาและพฤตกิ รรมศาสตร์ คณะสาธารณสขุ
ศาสตร์ มหาวิทยาลยั มหดิ ล ในฐานะหัวหนา้ โครงการควบคมุ ยาสบู โดยใช้ชมุ ชนเป็นฐาน โดยการสนบั สนุน
ของสำ�นักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.) เห็นถึงข้อจำ�กัดข้างต้น จึงได้ร่วมกับ
รศ.ธราดลเกง่ การพานชิ และทมี งานพฒั นาโปรแกรม“ฐานขอ้ มลู โครงการควบคมุ ยาสบู โดยใชช้ มุ ชนเปน็ ฐาน”
เพ่อื เปน็ เครอื่ งมือช่วยการท�ำ งานดา้ นนี้
ทง้ั น้ี ทมี ผพู้ ัฒนาเปิดกว้างใหเ้ ป็นโปรแกรมสาธารณะทีภ่ าคส่วนหรือองค์กรอนื่ ๆ สามารถดาวน์
โหลดไปใชง้ านไดฟ้ รเี พอ่ื เปน็ ประโยชนต์ อ่ การส�ำ รวจพฤตกิ รรมและจ�ำ นวนผสู้ บู บหุ รใ่ี นชมุ ชนหรอื องคก์ รนน้ั ๆ
ซ่ึงจะเป็นประโยชน์ต่อการจดั ท�ำ แผนรณรงคล์ ด-ละ-เลกิ บุหรี่ ตลอดจนการติดตามผลความเปลี่ยนแปลงหลัง
การท�ำ กจิ กรรม เพอ่ื ใหเ้ หน็ ตวั เลขความเปลย่ี นแปลงทช่ี ดั เจน วดั ผลไดเ้ ชงิ ตวั เลขทล่ี ะเอยี ดถงึ ระดบั เปอรเ์ ซน็ ต์
ผศ.ดร.มณฑา เล่าถงึ การทำ�งานของโปรแกรม “ฐานข้อมูลโครงการควบคมุ ยาสบู โดยใชช้ ุมชนเป็น
ฐาน” วา่ ออกแบบเพื่อให้ใชง้ านงา่ ย แมค้ นท่ีไมม่ คี วามรเู้ รอื่ งคอมพวิ เตอร์ เพ่อื ให้สามารถระดมทรพั ยากร
ในพ้นื ท่ี ไดแ้ ก่ เจ้าหน้าทีโ่ รงพยาบาลส่งเสริมสขุ ภาพตำ�บล (รพ.สต.), องค์การบรหิ ารสว่ นตำ�บล (อบต.),
อาสาสมัครสาธารณสุขประจ�ำ หมูบ่ า้ น (อสม.) มาชว่ ยในการจัดเกบ็ ขอ้ มูล และน�ำ มาประมวลผลข้อมลู ได้
การพัฒนาโปรแกรมฐานขอ้ มลู ฯ อย่บู นฐานของโปรแกรมเอก็ เซล ซง่ึ ส่วนใหญ่คนคุ้นเคยอยแู่ ล้ว
เปน็ โปรแกรมทม่ี มี ากบั ซอฟตแ์ วรร์ ะบบปฏบิ ตั กิ ารคอมพวิ เตอรท์ กุ เครอ่ื งเพยี งน�ำ ไฟลโ์ ปรแกรมนไ้ี ปดาวนโ์ หลด
ลงในคอมพิวเตอร์ กใ็ ชง้ านไดท้ นั ที สนบั สนนุ ให้ชุมชนสามารถทำ�งานส�ำ รวจข้อมลู ไดง้ ่ายขน้ึ สามารถไป
ประยุกตใ์ ชก้ บั ขอ้ มูลอื่นได้ โดยพื้นทส่ี ามารถปรบั แก้ไขค�ำ ถาม หรือเพม่ิ เติมประเภทขอ้ มูลทีพ่ ืน้ ทีต่ อ้ งการ
ส�ำ รวจได้ตามบริบทพ้นื ทีท่ ี่แตกต่างกัน

10

โปรแกรมน้ี จะมีการจัดทำ�แบบฟอรม์ การส�ำ รวจ พร้อมค�ำ ถามพน้ื ฐานทีจ่ �ำ เป็นส�ำ หรบั การสำ�รวจ
ขอ้ มลู ชมุ ชน ซึ่งสามารถส่งั พมิ พ์ออกมา และใหเ้ จา้ หนา้ ท่ี ซง่ึ สว่ นใหญจ่ ะเปน็ อสม. ถือแบบฟอรม์ ไปลง
พื้นทีส่ �ำ รวจ และกรอกขอ้ มลู เพ่อื น�ำ กลบั มาบนั ทึกลงระบบฐานขอ้ มูล ซ่งึ จะมีโปรแกรมช่วยประมวลผลโดย
อัตโนมตั ิ ท้ังการประมวลผลจำ�นวน, ประมวลรอ้ ยละ, สรุปภาพรวม, กราฟขอ้ มลู (เช่น สถานการณ์การ
สบู บุหร่ี จ�ำ แนกตามเพศ, ตามพฤติกรรมการสบู เช่น เคยสบู แต่เลิกแล้ว, ยงั สูบอยู่, ไม่เคยสบู เป็นต้น
โดยดา้ นบนของแบบฟอรม์ จะระบชุ อ่ื ผู้สำ�รวจ และวนั ทีส่ ำ�รวจไวด้ ว้ ย เพ่ือประโยชนใ์ นการเปรียบเทยี บ
และตดิ ตามความเปลย่ี นแปลงหลงั การทำ�กจิ กรรม
ทั้งนี้ แบบฟอรม์ สำ�รวจข้อมลู ประกอบดว้ ย 4 แบบฟอรม์ คอื
แบบฟอร์ม ก บนั ทกึ ขอ้ มลู การสบู บหุ รใ่ี นชมุ ชน เพอ่ื ส�ำ รวจขอ้ มลู ประชากรในชมุ ชนระดบั หมบู่ า้ น
ทกุ ครัวเรือนของแตล่ ะตำ�บล ทง้ั ยงั สามารถน�ำ ไปปรับใช้กับองคก์ รอน่ื ๆ ทต่ี อ้ งการขอ้ มูลได้ เช่น โรงงาน
หรือบริษทั โดยเปลย่ี นแปลงจาก หัวข้อรายหมู่บา้ น เปน็ รายแผนก หรือชอ่ื โรงงานในพ้นื ที่
แบบฟอรม์ ข บนั ทกึ ขอ้ มลู สถานทป่ี ลอดบหุ ร่ี ส�ำ รวจชอ่ื หรอื สถานทท่ี ต่ี อ้ งเปน็ ทป่ี ลอดบหุ ร,่ี มปี า้ ย
เคร่อื งหมาย/สญั ลักษณห์ ้ามสบู บหุ รี่หรือไม,่ เป็นประเภทถาวรหรือชว่ั คราว, และการส�ำ รวจหลังดำ�เนนิ การ
เร่ืองปา้ ยหา้ มสบู บหุ ร่,ี การสำ�รวจเรื่องการสบู บหุ ร่ีในทห่ี ้ามสูบว่า ยงั พบเห็นหรอื ไม่, ไดก้ ลนิ่ บหุ ร่ีหรอื พบเหน็
ก้นบุหร่ีหรือไม่
แบบฟอร์ม ค บันทึกข้อมูลร้านค้าบุหรี่ สำ�รวจจำ�นวนและชื่อร้านค้าในชุมชน, ชื่อเจ้าของร้าน
ค้า, ประเภทบหุ รที่ ีข่ าย รวมทั้งมีแบบส�ำ รวจการเฝ้าระวัง เพื่อให้การปฏบิ ตั เิ ป็นไปตามกฎหมาย หลังจาก
จดั กิจกรรมใหค้ วามรู้ วา่ ยงั มีการตง้ั วางบุหรใ่ี ห้เหน็ , แสดงราคา, การประชาสมั พันธ์ในแบบต่างๆ อยู่หรือไม่
แบบฟอร์ม ง บันทึกข้อมูลประสบการณ์ควบคุมยาสูบในชุมชน เพื่อเป็นข้อมูลรายชื่อโครงการ
กจิ กรรมรณรงค์ต่างๆ ทด่ี �ำ เนนิ การในรอบ 5 ปี, ชือ่ ผรู้ ับผิดชอบ, แหลง่ ทนุ เพอ่ื ประโยชน์ในการตดิ ตามผล
และประเมินการลดจำ�นวน
ผศ.ดร. มณฑา ยกตัวอยา่ งแบบฟอรม์ ก ว่า จะมรี ายละเอียดชอ่ื หมบู่ ้านทุกแห่งในต�ำ บล, เลขที่
บา้ นทุกหลงั ในหมบู่ ้าน, เพศ-อายคุ นในบ้าน, พฤตกิ รรมการสูบบุหรี่ เปน็ ต้น เพือ่ เปน็ ฐานข้อมลู กอ่ นเรมิ่
โครงการ ทำ�ให้รู้กลุ่มเป้าหมาย ทีจ่ ะเลือกมารว่ มโครงการ
สว่ นข้อมูลกลุ่มอายุ เปน็ ไปตามหลักการเดยี วกับสากล โดยเริ่มส�ำ รวจต้ังแตว่ ยั 0-5 ปี ส�ำ หรับ
เป็นฐานข้อมลู เก่ียวกับผูไ้ ด้รบั ควนั บุหร่มี ือสอง
ท้งั น้ี กอ่ นเรม่ิ ใชโ้ ปรแกรม ก็จะมีการจัดอบรมเจ้าหน้าท่ีซึง่ จะลงเป็นผเู้ กบ็ ขอ้ มูล เพอื่ ให้ได้เรยี นรู้
กฎหมายทีเ่ กย่ี วขอ้ งไปพร้อมกนั และหลงั จดั กิจกรรมแตล่ ะโครงการ ก็ตอ้ งไปเกบ็ ขอ้ มลู ใหม่ เพ่อื ติดตามผล
ว่า มคี วามเปลยี่ นแปลงเกิดขนึ้ หรอื ไม่ ซงึ่ โปรแกรมการประมวลผลอัตโนมตั ิ ชว่ ยในการเปรยี บเทยี บความ
เปลี่ยนแปลงกอ่ นและหลังได้

11

ผูพ้ ฒั นาโปรแกรมนี้ ใหม้ ุมมองท่นี า่ สนใจว่า “โปรแกรมน้ี เปน็ เพยี งเครื่องมือทำ�งาน แตข่ ั้นตอน
การพัฒนา กค็ อื เร่มิ ตงั้ แต่แบบฟอร์มส�ำ รวจ ซ่ึงจะเป็นการสร้างใหช้ ุมชนเกิดการเรยี นรู้ เม่อื ลงพ้นื ท่ี
สำ�รวจข้อมลู ก็จะได้เห็นปญั หาจรงิ และเวลาทำ�งานสำ�รวจ ก็คอื เราส�ำ รวจเพอื่ ให้เกดิ ความเปลีย่ นแปลง
ด้วยการใช้เคร่อื งมือนส้ี �ำ รวจไปพรอ้ มกบั การปฏิบตั ”ิ
ยกตัวอย่างเช่น ผู้ท�ำ การส�ำ รวจตอ้ งเตรียมการ เมื่อไปสำ�รวจบา้ นทไี่ ม่มีผู้สูบบหุ ร่ี กใ็ หน้ ำ�สตก๊ิ เกอร์
บ้านปลอดบุหรไ่ี ปดว้ ย, ไปบา้ นคนสบู บหุ รี่ กน็ ำ�แผ่นพับไปแจก เปน็ ตน้ ส่วนการจะรณรงค์ไปถงึ ขนั้ การ
ให้เลกิ สูบบหุ ร่ีนน้ั จะต้องไปสู่กระบวนการทล่ี กึ ลงไป คดิ เป็นกจิ กรรมออกมา, ดูผลจากกิจกรรมวา่ ช่วยให้
พฤตกิ รรมการสบู บหุ ร่ีลดลงไปได้เทา่ ไร
ปัจจบุ นั มีการใชโ้ ปรแกรมน้ีเปน็ เครือ่ งมอื ส�ำ รวจขอ้ มูล ภายใตโ้ ครงการควบคมุ ยาสบู โดยใช้ชมุ ชน
เป็นฐาน นำ�ร่อง 40 ตำ�บลใน 6 จงั หวดั ประกอบดว้ ย เชยี งใหม่ เชียงราย ล�ำ ปาง ลำ�พนู บุรรี ัมยแ์ ละ
ชัยภูมิ รวมทั้งมีบางหน่วยงานขอไปใชแ้ ลว้ ได้แก่ โครงการจงั หวัดปลอดบหุ รี่ จ.นครปฐม
สำ�หรับผ้สู นใจน�ำ โปรแกรมนี้ไปใช้ สามารถเขา้ ไปดาวน์โหลดไฟล์ได้ท่ี เฟซบุค๊ โครงการควบคุม
ยาสบู โดยใชช้ มุ ชนเป็นฐาน (https://www.facebook.com/nosmoke55) หรือตดิ ตอ่ มาท่ผี พู้ ัฒนาโดยตรง

12

องคป์ ระกอบท่ี 3 : ก�ำ หนดกฎเกณฑห์ รอื แนวปฏบิ ตั ใิ นการบงั คบั ใชก้ ฎหมาย

แมว้ ่าขอ้ ก�ำ หนด “เขตปลอดบุหร”่ี เป็นกฎหมายท่มี ีผลบังคับใช้ท่วั ประเทศมาเป็นเวลานานหลาย
ปีแล้ว แตก่ ารสง่ เสรมิ ให้มกี ารบังคับใชก้ ฎหมายนีอ้ ยา่ งจรงิ จงั ไม่สามารถกระท�ำ ไดอ้ ย่างครอบคลุมทุกพนื้ ท่ี
ได้อยา่ งฉับพลันทันทเี มื่อเริม่ ต้นโครงการ “จงั หวดั ปลอดบหุ ร”่ี ทั้งด้วยสาเหตจุ ากก�ำ ลังเจ้าหน้าทผ่ี บู้ งั คับใช้
กฎหมายที่มจี ำ�กัด ในขณะที่ “เขตปลอดบุหร่”ี ตามกฎหมายนั้นแทรกตวั อยูใ่ นพนื้ ท่จี �ำ นวนมากและหลาก
หลายลกั ษณะ และจากการทกี่ ฎหมายนอ้ี าจยงั ไม่เป็นที่รบั รใู้ นหมู่ประชาชนอยา่ งกวา้ งขวาง จึงตอ้ งอาศยั
ระยะเวลาและการกำ�หนด “ยทุ ธวิธี” ในการนำ�กฎหมายนไี้ ปส่ภู าคปฏิบตั ิให้เกดิ ผลในการปกป้องสขุ ภาพ
ของประชาชนได้จริงอย่างย่งั ยืน
จากสภาพดงั กลา่ ว เมื่อเรม่ิ ตน้ ดำ�เนนิ โครงการ “จังหวดั ปลอดบุหร่ี” คณะกรรมการของจังหวัด
จงึ ตอ้ งนำ�ข้อมูลสถานการณก์ ารสูบบุหร่ีและการปฏิบัตติ ามกฎหมาย “เขตปลอดบุหรี่” ในจงั หวัดนนั้ ๆ มา
พิจารณากำ�หนดกฎเกณฑ์หรือแนวปฏบิ ัติในการบงั คบั ใชก้ ฎหมาย ใหเ้ หมาะสมกบั สภาพเง่อื นไขของพน้ื ท่ี
ก่อนที่จะขยายผลให้เข้มขน้ และครอบคลุมท้ังพ้นื ทเ่ี มือ่ ถึงเวลาท่พี ร้อมดำ�เนินการ
ทัง้ น้ี กฎเกณฑห์ รือแนวปฏบิ ตั ิในการบังคับใช้กฎหมาย “เขตปลอดบุหร”ี่ เก่ยี วขอ้ งโดยตรงกบั กลุ่ม
เปา้ หมายอยา่ งน้อย 2 กลุ่ม ไดแ้ ก่
1. ผรู้ ับผิดชอบดูแลบริเวณท่ีกฎหมายประกาศให้เปน็ “เขตปลอดบุหรี่”
2. ประชาชนทส่ี ูบบหุ ร่ี

นอกจากน้ี แนวปฏบิ ตั ใิ นการบงั คบั ใชก้ ฎหมายยงั รวมถงึ การก�ำ หนดขอบเขตพน้ื ทด่ี �ำ เนนิ โครงการฯ
ทจี่ ะท�ำ การบังคบั ใช้กฎหมาย “เขตปลอดบหุ ร่ี” อยา่ งเขม้ ขน้ ในฐานะ “พนื้ ทนี่ ำ�ร่อง” โดยพิจารณาใหม้ ี
ขนาดเหมาะสมกับกำ�ลังบุคลากร ทง้ั ในการจัดกิจกรรมรณรงค์ ใหค้ วามรู้ บังคับใชก้ ฎหมาย และตดิ ตาม
ประเมินผล ได้อย่างทัว่ ถงึ และมปี ระสทิ ธิภาพ
ดงั เชน่ กรณขี อง จังหวดั สโุ ขทัย ที่ผา่ นประสบการณด์ �ำ เนนิ โครงการในลกั ษณะนม้ี าต้ังแต่ปี 2552
และได้สรุปบทเรียนทีผ่ า่ นมาวา่ การก�ำ หนดพ้ืนทดี่ �ำ เนนิ โครงการไว้กว้างเกินก�ำ ลังน้นั ยากทีจ่ ะทำ�ใหเ้ กิดผล
ความเปลย่ี นแปลงตามเปา้ หมาย และพัฒนาโครงการให้เกิดความก้าวหนา้ ได้ จึงปรับแนวทางมาเปน็ การ
ก�ำ หนดพ้ืนท่เี ปา้ หมายในเขตเทศบาล 4 แหง่ ในเขตเมือง เพ่ือดำ�เนนิ การบังคบั ใช้กฎหมายและจัดกจิ กรรม
แตล่ ะสว่ นให้เกิดคณุ ภาพ ก่อนจะขยายผลสู่ทว่ั ทั้งจงั หวัดในระยะตอ่ ๆ ไป โดยมสี มมุตฐิ านว่า “ถา้ ทำ�ใน
เมอื งไดผ้ ล เมื่อออกรอบนอกก็นา่ จะทำ�ไดด้ ว้ ย”

13

แนวทางท่ีน่าสนใจ


พน้ื ทีน่ ำ�ร่องโครงการฯ ได้ก�ำ หนดแนวปฏิบตั ใิ นการบังคับใช้กฎหมายให้เหมาะสมกบั เง่อื นไขใน
พ้ืนทีข่ องแต่ละจังหวดั โดยพบวา่ มีความหลากหลายอย่างนอ้ ย 3 แนวทาง ดงั นี้

แนวปฏิบตั ใิ นการบงั คับใช้กฎหมาย
“เขตปลอดบหุ รี” ของจังหวดั

ราชการนำ เปน็ มิตร คดิ เชิงบวก รู้ว่าถา้ จับ...คนรบั ไม่ได้ เลอื กจบั บางรายใหเ้ ปน็
ทำให้เหน็ เป็นตวั อย่าง แบง่ พนื ทสี ูบ/หา้ มสบู จงึ เนน้ ให้ความรู้ กำกบั “กรณตี ัวอย่าง”
เพือไม่ใหร้ บกวนกนั
ดแู ล เพือสรา้ งกระแส

ผู้เกยี วข้องรบั รู้กฎหมายทวั ถงึ
เขา้ ใจความสำคัญ
ได้เห็นตัวอย่าง
สร้างเงือนไขเชงิ บวกโนม้ นำให้ปฏบิ ัตติ าม

• จังหวัดสุโขทยั หน่วยงานสาธารณสขุ สถานศกึ ษาต้องปลอดบุหร่ี 100% และสถานทร่ี าชการ
จดั แบง่ พน้ื ที่ใหช้ ดั เจน
• จงั หวดั พษิ ณโุ ลก การปฏิบัติตามกฎหมายคือ การแบ่งพื้นทไี่ มใ่ หร้ บกวนกัน โดยมองคนสูบบหุ ร่ี
เป็นเสมือนเพ่อื น/ญาติ โดยดำ�เนินการดงั นี้
o ปรับความรู้และความเข้าใจในกลุม่ คณะท�ำ งานให้เป็นไปในทศิ ทางเดยี วกัน จากเดมิ ท่เี นน้
เรอื่ งการบงั คบั ใชก้ ฎหมายกบั ผสู้ ูบหุ ร่ีหรอื มองวา่ คนสูบบหุ รใ่ี น“เขตปลอดบหุ ร”่ี เปน็ “ผรู้ า้ ย”
หนั มาสู่มุมมองใหม่ว่า คนสบู บหุ รี่ก็คอื พี่ เพ่อื น หรือเป็นคนที่รูจ้ กั กนั เป็นสมาชกิ ในชมุ ชน
เดียวกัน
o ก�ำ หนดแนวทางทำ�งานวา่ มุ่งให้คนสูบไมร่ บกวนคนไมส่ ูบ โดยแบง่ พ้นื ทสี่ บู บหุ รอี่ อกไปให้
ชดั เจน และสรา้ งความรคู้ วามเขา้ ใจกับคนในสังคม เพือ่ ให้เกดิ การยอมรับและปฏบิ ัติตามท่ี
กฎหมายก�ำ หนด
• เกาะสมยุ ขอความรว่ มมือและก�ำ กบั ดูแลเขม้ ข้นในพ้ืนทค่ี นหนาแนน่ โดยมีระบบเจ้าหน้าที่
ตรวจตราสมำ่�เสมอ

14

ชนวนชวนลอง จาก “จังหวดั น�ำ รอ่ ง”

ขดี กรอบ “พื้นท่ปี ฏิบัตกิ ารเขม้ ขน้ ” เพอ่ื ส่งแรงสะเทอื นสทู่ ้ังจงั หวัด

หนงึ่ ในแนวปฏบิ ัติที่จงั หวดั นำ�รอ่ งหลายแห่งเลือกใชต้ รงกนั ก็คอื การขดี กรอบพ้ืนท่เี ชิงยุทธศาสตร์
ในการสง่ เสริมใหบ้ ังคับใชก้ ฎหมาย “เขตปลอดบุหรี”่ อย่างเขม้ ขน้
หลกั การส�ำ คัญของแนวทางนีค้ อื การสร้างพื้นที่น�ำ รอ่ งของจังหวดั เองทม่ี ีการจดั กิจกรรมสง่ เสรมิ
ให้ปฏบิ ัตติ ามกฎหมายน้อี ย่างเข้มข้น ทง้ั การใหค้ วามรู้ การรณรงค์สรา้ งค่านิยมท่ีถูกตอ้ ง การนำ�เจ้าหน้าท่ี
ลงตรวจตรา ตักเตอื น ไปจนถึงด�ำ เนินคดีเมอ่ื พบกรณีการกระท�ำ ผิดซ้ำ�ซาก โดยกำ�หนดขนาดพื้นท่ีให้พอ
เหมาะกบั ก�ำ ลงั บคุ ลากรและทรัพยากรท่มี ี
ท่สี �ำ คัญคือ พืน้ ทีน่ �ำ ร่องของจังหวัดนีจ้ ะต้องเป็นพนื้ ทท่ี ีส่ รา้ งผลกระทบได้สูง เชน่ เปน็ พน้ื ทีท่ ี่มผี ู้คน
หนาแนน่ มกี จิ กรรมท่ีเกีย่ วข้องกับกฎหมาย“เขตปลอดบุหรี่”ทคี่ รอบคลมุ กิจกรรมในชีวติ ของประชาชนและผู้
ประกอบการจ�ำ นวนมาก เพ่ือใหก้ ารลงทุนลงแรงอย่างเข้มขน้ น้ีสร้างผลตอ่ การรับรแู้ ละเรยี นรขู้ องประชาชน
จ�ำ นวนมากในคราวเดยี ว
กรณีตวั อย่างหนึ่ง ได้แก่ เทศบาลเกาะสมยุ ท่ไี ดก้ �ำ หนด “ถนนคนเดนิ ปลอดบหุ ร่”ี รวม 3 แห่ง
ไดแ้ ก่ ถนนคนเดินแม่น้�ำ , ถนนคนเดนิ บอ่ ผุด และถนนคนเดนิ หาดละมัย โดยเนน้ การรณรงคป์ ระชาสัมพันธ์
ใหถ้ นนคนเดนิ ท้ัง 3 แหง่ เปน็ เขตปลอดบหุ รี่
คณะทำ�งานได้แบ่งเป็น 2 ทีม ได้แก่ (1) ทีมเทศบาล ได้แก่ เทศกิจ และงานสาธารณสุข
(2) ทมี สาธารณสขุ ได้แก่ สาธารณสขุ อำ�เภอ, รพ.สต. และ อสม. ท้ัง 2 ทีมนไี้ ดผ้ ลดั กันลงพ้ืนท่ีอาทติ ยล์ ะ
คร้งั และมกี จิ กรรมนใ้ี นถนนคนเดนิ แหง่ ละ 4 คร้งั กจิ กรรมหลักคือ การเดินแจกเอกสาร, ติดสติ๊กเกอร์ตาม
จดุ ต่างๆ และให้ความรูผ้ ่านเสียงตามสาย หวั ขอ้ ความรู้ ได้แก่ อนั ตรายของบหุ รี่, บุหรีม่ วนเอง, ควนั บหุ ร่ี
(มอื สอง) และข้อกฎหมายทเ่ี ก่ียวกับบุหรี่
หรอื กรณขี อง จังหวดั เชียงใหม่ ท่ีก�ำ หนดพื้นที่ ถนนลอยเคราะห์ ซึง่ เป็นยา่ นท่องเท่ียวคึกคกั ใน
ตัวเมืองเปน็ จดุ น�ำ ร่องในการท�ำ กจิ กรรมเขม้ ขน้ ทั้งการส�ำ รวจสภาพการปฏิบตั ิตามกฎหมายของห้างร้าน
และประชาชน และบนั ทกึ ข้อมูลลงฐานข้อมลู การแจง้ ผ้ปู ระกอบการเม่ือพบการกระท�ำ ผิด และเชญิ มา
อบรมใหค้ วามรู้ที่ชดั เจน กอ่ นลงพื้นท่ตี ดิ ตามตรวจสอบว่ามีการปรบั ปรุงแก้ไขหรอื ไม่ โดยประสานเจา้ หนา้ ที่
ทเ่ี ก่ียวขอ้ งกับกฎหมายนด้ี ำ�เนินการอย่างเตม็ รูปแบบและต่อเนื่อง จนท่ัวทัง้ พ้นื ท่ใี นเวลาประมาณ 3 เดอื น

15

นอกจากนี้ ยงั สามารถสรา้ ง “แรงเสรมิ ” เพอื่ กระตุ้นและเสริมพลงั ให้สาธารณชนเกิดความสนใจ
เรียนรู้ และนำ�ไปสู่การยอมรับปฏบิ ัติตามกฎหมาย ควบคไู่ ปกบั การดำ�เนนิ แนวปฏบิ ตั ิขา้ งตน้ ไปดว้ ย เช่น
• การ “เชือดไก่ใหล้ ิงดู” เชน่ กรณีของจังหวดั พิษณโุ ลก ทีไ่ มบ่ ังคับใชก้ ฎหมายแบบ “ปพู รม” แต่
มุ่งที่การ “จับให้เป็นข่าว” โดยเลือกดำ�เนินคดีในกรณีที่ก่อผลกระทบชัดเจนและสามารถเป็น
“ขา่ ว” ได้ พร้อมประสานงานสือ่ มวลชนทุกแขนงให้ชว่ ยเผยแพรข่ ่าวเพื่อสรา้ งกระแสการรบั รู้
และตืน่ ตัวตอ่ การปฏบิ ตั ิตามกฎหมายนีต้ อ่ สงั คม
• การยกยอ่ งเชิดชู “ตน้ แบบทีด่ ี” หลายจงั หวดั น�ำ ร่องมกี ารคัดเลอื กผู้ประกอบการ และผรู้ บั ผิด
ชอบหนว่ ยราชการ ทปี่ ฏิบตั ติ ามกฎหมายอยา่ งเคร่งครดั เปน็ ผรู้ บั รางวัลยกย่อง และเผยแพร่
เป็นข่าว ทัง้ เพือ่ ใหเ้ กดิ ความภาคภูมิใจ และเปน็ ตัวอย่างท่ีดแี ก่เพอื่ นรว่ มแวดวง ใหป้ ฏิบตั ติ าม

16

อองงคคป ร์ปะกรอะบกท่ีอ๔บ: ทสรี่ า4งเคร:ือ่ งสมรอื สา้ นงบั เสคนรุนอื่กางรทมําืองาสนนบั สนุนการท�ำ งาน

หหลังลจงั าจกากํากห�ำ นหดนแดนแวนปวฏปิบฏัตบิ ิใตั นใิ กนากราบรังบคงั ับคใบั ชใกชฎก้ หฎหมามยาย ““เเขตปลอดบหุ ร”่ี ขขอองงจจงั งหหววดั ดชชดั เจนแลว้ ขน้ั ตอน
ตอ่ ไปกค็ อื กกาารรสสรรา ง้าเงคเรค่อื รง่ือมงอื มสือนสบั นสบั นสุนนกุนากราทรําทงาำ�นงใาหนดใหําเ้ดนำ�ินเไนปินไไดปอไดยา้องยคา่ ลงอ คงลตอ่วั งแตลัวะแมลปี ะระมสีปิทรธะภิสาทิ พธภิ าพ
“เ“คเรค่ือรงือ่ มงือมสอื นสับนสับนสุนกนุ ากราทรําทง�ำางนา”นข”องขแอตงลแะตจล่ังะหจวังดหนว้ันดั ไนม้ันจไํามเป่จนำ�เตปอน็ งเตปอ้ นงชเปุด็นเดชียุดวเกดันียวเพกรนั าะเแพตรลาะะจแังหตล่วัะด
จตงัางหกว็มดั ีสตภา่ งาพก็มสสีถภานาพกาสรถณานปกญาหราณแป์ ลัญะเหง่ืาอนไแขลแะตเงก่อื ตนางไขกแันตรกวตม่าทง้ังกยนั ังกํารหวนมทดแ้ังยนังวกปำ�ฏหิบนัตดิใแนนกวาปรบฏับิงคัตับิในใชกการฎบหงั มคาับย
ใ“ชเขก้ ตฎปหลมอาดยบุห“รเข”ี่ ตตปามลทอเี่ดหบมุหาะรส่ี” มตกาับมคทวเ่ี าหมมพาระอ สมมแกลับะขคอวจาํามกพัดรข้ออมงแตลละะขจ้องั จห�ำ วกัดัดเอขงอดงวแยตล่ ะจังหวัดเองด้วย
ตัวตอัวยอายง่าขงอขงอเคงรเค่ือรงมื่อืงอมกือารกทาํารงทาำ�นงเาพน่ือเสพนื่อับสสนนับุนสกนาุนรกดําเรนดินำ�โเนครินงโกคารรงก“จาังรห“วจัดังปหลวอัดดปบลุหอรดี่”บมุหีอรยี่”างมนีอ ย่า๔ง
นลกัอ้ ษยณ4ะ ดลังกั นษี้ ณะ ดงั นี้


ตัวอยต่าวั งอขยอา งงขเคองรเือ่ คงรมอื่ ืองมกือากราทรำ�ทงาํ างนานเพเพอ่ื ื่อสสนนับับสสนนนุ ุนกกาารรดดำ�าํ เเนนนิินโโคครรงงกกาารร“จ“ังจหงั วหัดวปัดลปอลดอบดหุ บรหุ่ี”รี่”

นโยบาย+แผน ระบบฐานขอมลู ระบบร องเรียน ส่ือรณรงค แหลงชวยเลิก
บุหร่ี
ประกาศ สถานการณ ทางออนไลน สร าง LOGO
เจตนารมณ ผานศูนย คาํ ขวญั รณรงค โรงพยาบาล
การวิจยั ร องเรียน ป าย สติก๊ เกอร รพ.สต.
แผน ความรูเผยแพร แผนพับ ฯลฯ
ยุทธศาสตร ฐานขอมูลสถาน
ตนแบบ
จังหวัด ประกอบการ พรีเซนเตอร
บนั ทกึ ขอตกลง ฐานขอมลู สะสมชองทาง
การกระทาํ ผิด ส่ือ ใหหนาแนน

ภ าคสว่ น๑ถ.1อื .ป กฏกาาิบรรปตั ปรริ ระว่ ะกมากกศานั นศโนเยชโบย่นาบยาแยลแะแลผะนแใผหนคใวหาค้มวสาําคมัญส�ำตคอัญโคตร่องกโคารรง“กจัางหรวัด“ปจลงั อหดวบัดุหปรลี่”อเพด่ือบใุหหรท่ี”ุกภาเคพสื่อวใหนท้ถุกือ
ปฏบิ ตั ิรว ม กนั •เช น การประกาศเจตนารมณร์ ่วมกนั ระหว่างทุกภาคสว่ นทเ่ี กี่ยวขอ้ ง
• กกาารรปนรำ�ะเรกือ่ าศงนเจ้จี ตัดนทารำ�มเปณน็ รแว ผมนกันยทุระธหศวาาสงตทรกุ ์ขภอางคจสังว หนวทดั ี่เกยี่ วของ
• กกาารรนจัดําเทร่ือ�ำ บงนนั ี้จทัดึกทขํา้อเปตนกแลผงนควยุทามธรศว่าสมตมรือข รอะงหจวังา่หงวหดั น่วยงานต่างๆ

 การจดั ทาํ บนั ทึกขอตกลงความรวมมอื ระหวา งหนว ยงานตางๆ

๒. การจัดทําระบบฐานขอมูล เพื่อใชเปนขอมูลสนับสนุนการทํางานของจังหวัดเอง โดยประเด็นสําคัญ
ในฐานขอมลู นีค้ วรประกอบดว ย

 สถานการณข องจงั หวดั ประกอบดว ย

๑1๗7

2. การจดั ทำ�ระบบฐานข้อมูล เพ่อื ใชเ้ ปน็ ข้อมลู สนับสนนุ การท�ำ งานของจังหวดั เอง โดยประเดน็
สำ�คัญในฐานขอ้ มูลน้คี วรประกอบดว้ ย
• สถานการณข์ องจงั หวัด ประกอบดว้ ย
o สถานการณ์การสูบบุหรี่
o สถานการณก์ ารปฏบิ ตั ติ ามกฎหมาย
• ความรู้ขอ้ มูลจากการวจิ ัยทีเ่ ก่ยี วขอ้ งกับการควบคมุ ยาสบู และการจัด“เขตปลอดบหุ รี”่ ตาม
กฎหมาย
• ฐานขอ้ มูลสถานที่ และสถานประกอบการท่อี ยใู่ นข่ายตอ้ งปฏิบัติตามกฎหมาย
• ฐานขอ้ มลู การกระท�ำ ผดิ กฎหมาย

3. การสร้างระบบร้องเรียน เพือ่ เปน็ แหลง่ รับทราบปัญหา และสนับสนนุ ให้ประชาชนเข้ามามี
สว่ นร่วมในการบงั คับใช้กฎหมาย ขณะเดยี วกัน การเปิดให้มีชอ่ งทางรอ้ งเรยี นจากผปู้ ระสบเหตหุ รอื ได้รับ
ความเดอื ดร้อนจากการกระทำ�ผิดกฎหมาย ยงั ชว่ ยลดแรงต่อต้านการบงั คับใชก้ ฎหมาย เพราะมหี ลกั ฐาน
ยืนยันชัดเจนวา่ กรณีการถกู ด�ำ เนนิ คดีนั้นๆ มเี หตุจากการกอ่ ปญั หาความเดือดร้อนให้ผู้ท่ีอย่รู ว่ มในสังคม
หลกั การส�ำ คญั ของการสรา้ งระบบรอ้ งเรียนการกระทำ�ผิดกฎหมาย “เขตปลอดบุหร่”ี กค็ อื การ
สร้างช่องทางร้องเรียนใหป้ ระชาชนเข้าถึงไดง้ ่ายทส่ี ุด โดยท่วั ไปกระท�ำ ใน 2 ชอ่ งทางหลกั ไดแ้ ก่
• ชอ่ งทางรอ้ งเรียนผา่ นสื่อ เชน่ ทางโทรศัพท์ โทรสาร อเี มล หรือระบบร้องเรียนออนไลน์ผา่ น
ทางเว็บไซต์ ช่องทางนี้มีจุดเด่นเรื่องที่สามารถอำ�นวยความสะดวกได้มากกว่า ทั้งการ
ประหยัดค่าดำ�เนินการของทั้งฝ่ายผู้รับร้องเรียนและผู้ร้องเรียน และสามารถกระทำ�เวลา
ใดก็ได้ แต่จุดอ่อนคือ หากได้รายละเอียดในประเด็นส�ำ คัญไม่ชัดเจนหรอื ครบถว้ น อาจไม่
สามารถติดต่อผู้ร้องเรยี นได้
• ชอ่ งทางการรอ้ งเรยี นดว้ ยตนเอง ในรปู ของศูนยร์ ้องเรยี นทีม่ แี หลง่ ที่ตั้งชัดเจน วธิ กี ารนมี้ ี
โอกาสไดข้ ้อมลู ทช่ี ดั เจน แตม่ ขี อ้ จ�ำ กดั หลายดา้ น ทั้งเร่อื งของการใช้งบประมาณจำ�นวนมาก
และช่วงเวลาให้บริการอาจไม่ตรงกับความสะดวกของผู้ร้องเรียนหรือเมื่อประสบการ
กระท�ำ ผดิ กฎหมาย

4. การจดั ทำ�สอื่ รณรงค์ การรณรงค์กระทำ�เพอ่ื ให้ความรู้เก่ยี วกบั กฎหมาย “เขตปลอดบุหรี่” และ
เพ่อื ส่อื สารโน้มนา้ วให้สาธารณชนเห็นความสำ�คัญของกฎหมายน้ี รวมท้ังเกดิ ค่านยิ มยอมรับตอ่ การบังคบั
ใช้กฎหมาย
แตล่ ะจงั หวดั สามารถสรา้ งสรรคร์ ปู แบบสอ่ื รณรงคท์ ส่ี อดคลอ้ งกบั วฒั นธรรมและวถิ กี ารสอ่ื สาร
ของประชาชนในท้องถิ่นไดห้ ลากหลายรูปแบบ เชน่
• การสร้างสญั ลักษณ์ หรอื “โลโก”้ และค�ำ ขวญั หรือ “สโลแกน” ทอี่ ิงกับวิถวี ฒั นธรรม หรอื
เปน็ ทช่ี น่ื ชอบ ตอ้ งรสนยิ มของคนในพน้ื ท่ี (ไดท้ ง้ั ระดบั อ�ำ เภอและจงั หวดั ) เชน่ ประยกุ ตส์ ญั ลกั ษณป์ ระจ�ำ จงั หวดั
ค�ำ ขวญั ประจ�ำ จงั หวดั หรอื ภาษาถน่ิ ฯลฯซง่ึ จะท�ำ ใหส้ ะดดุ ตาสะดดุ หูและเปน็ ทจ่ี ดจ�ำ แกป่ ระชาชนไดอ้ ยา่ งรวดเรว็

18

• การผลติ ปา้ ย สต๊ิกเกอร์ แผ่นพับ ท่ีน�ำ เสนอความรู้เกยี่ วกบั ข้อกฎหมายและเนอื้ หาการ
รณรงค์ใหป้ ฏบิ ตั ิตามกฎหมาย เผยแพรแ่ ก่ประชาชนในโอกาสตา่ งๆ ท้งั นี้ สอ่ื ในกลมุ่ น้ี ขอรับฟรีได้จาก
มลู นธิ ริ ณรงค์เพ่อื การไมส่ บู บุหรี่
• การคดั เลอื กตน้ แบบหรอื “พรเี ซนเตอร”์ (presenter)เพอื่ จงู ใจใหป้ ระชาชนเกดิ คา่ นยิ มทดี่ ตี อ่
โครงการฯ และการปฏิบัติตามกฎหมายน้ี คุณสมบัติของบุคคลทเี่ หมาะสมเปน็ “พรเี ซนเตอร์” นน้ั ต้องเปน็
บคุ คลท่มี อี ิทธิพลต่อกลุ่มเป้าหมายในทางบวก เปน็ ผู้ท่กี ลุ่มเปา้ หมายยอมรับ รับฟงั และมีแนวโน้มที่จะเหน็
คลอ้ ยตาม
• การสะสม “ชอ่ งทางส่อื ” การรณรงค์ให้ประชาชนเปลีย่ นแปลงคา่ นิยมและพฤตกิ รรมต้อง
อาศัยการสือ่ สารใหเ้ ข้มขน้ และสม�่ำ เสมอต่อเน่ืองเป็นเวลานานพอสมควร ดังนน้ั นอกจากมีสอ่ื อยใู่ นมอื แลว้
ยังตอ้ งมชี อ่ งทางสอื่ สารเพ่ือเผยแพรส่ ื่อเหล่าน้นั ออกไปสู่ประชาชนใหม้ ากและนานพอดว้ ย โดยทำ�ควบคไู่ ป
ทง้ั สือ่ วทิ ยุ โทรทศั น์ ส่งิ พิมพ์ เครอื ขา่ ยสังคม เป็นต้น
5. การจดั แหลง่ ชว่ ยเลกิ บุหรี่ การบังคับใช้กฎหมายเขตปลอดบุหร่ี นอกจากเป็นไปเพ่ือปกป้อง
สุขภาพผู้ไม่สบู บหุ รแ่ี ล้ว ยังเป็นการสรา้ งเง่อื นไขสนบั สนนุ ให้ผ้ทู ่ีสบู บุหร่ตี ดั สินใจเลกิ สบู บหุ ร่ดี ว้ ย ดังนัน้
เคร่ืองมอื หนง่ึ ไมอ่ าจขาดไดใ้ นจงั หวัดที่ดำ�เนินโครงการน้ี จงึ ได้แก่ การจดั แหลง่ ช่วยเลิกบหุ ร่ี ทปี่ ระชาชน
ในพืน้ ทสี่ ามารถเขา้ ถงึ ไดอ้ ยา่ งสะดวกและไมม่ ีคา่ ใชจ้ า่ ยโดยสามารถจัดได้ในโรงพยาบาลรวมทงั้ โรงพยาบาล
ส่งเสริมสุขภาพตำ�บล ก็มีศักยภาพในการจัดบริการนี้ได้ สถานบริการใน “จังหวัดปลอดบุหรี่” ที่ต้องการ
ข้อมลู และค�ำ แนะนำ�ในการจัดบรกิ ารช่วยเลิกบหุ รี่ สามารถติดตอ่ ได้ที่ มูลนิธริ ณรงคเ์ พือ่ การไมส่ ูบบุหรี่

19

องคป ระกอบท่ี ๕ : พัฒนาเครอื ขายและบรู ณาการสงู านประจํา

นอกเหนือจากการมี “เคร่ืองมือ” ท่ีชวยการสนับสนุนกิจกรรมตางๆ ใหดําเนินไปไดอยางมีประสิทธิภาพ

แลว องคประอกองบคสป์ ําครญัะไกมอย บิ่งหทยี่ อ 5นไ:ปกพวาัฒกนั นกา็คเือคกราือรขมีภ่าายคแีเคลรือะขบารูยจณากาภกาาครสสวนู่งตาานงๆปทร่ีะ“เจอำ�าธุระ” และนําเร่ือง

น้ีไปเปนสวนหนึ่งในภารกิจของตนเอง เพื่อชวยกันผลักดันใหการบังคับใชกฎหมาย “เขตปลอดบุหร่ี” มีผลในทาง
ปฏบิ ตั ิจริง แล ภะาเปพนแลไ้วปอนองอยคกา ป์เงหรยนะ่งั กอืยอจืนบากสกำ�าครัญมไี ม“เย่ คง่ิ รห่ือยง่อมนือไ”ปทก่ชีว่วา่ ยกกันากรค็ สือนับกาสรนมุนีภกาจิ คกเี รครรมอื ตขา่า่ งยๆจาใกหภ้ดาำ�คเนสนิว่ นไปตไา่ ดงอ้ ๆย่าทง่ี ม“ปีเอราะธสรุ ทิ ะธ”ิ

และน�ำ เรอื่ งนี้ไปเปน็ สว่ นหน่ึงในภารกิจของตนเอง เพ่ือช่วยกันผลกั ดนั ใหก้ ารบังคับใชก้ ฎหมาย “เขตปลอด

ก. กบาหุ รรพี่” ัฒมีผนลาใเนคทราืองปขฏายบิ ตั จิ รงิ และเป็นไปอย่างย่งั ยืน
นอกเหนือจากหนวยงานทีเ่ กีย่ วของโดยตรงกบั การบงั คับใชกฎหมาย “เขตปลอดบุหร”่ี อนั ไดแ ก เจาหนาที่
รสวามธการนั ณในสสุขังเค เจจมา้าลหหวนนนา้ าทมทส่ี ก ีบี่ตา. ทธํานการบารอวรณากพจทเสหัฒเุขเกนจนือเ่ียาจาจวหา้เาโคหกนยรนหอืงา้านขทเทป่ว่าตี่่ีสยนย�ำ งรรา“รวนภจพทาเส่ีเคจกาา้เีย่ี คหมวรนขิตืออ้า้ ทงขแโสี่ าลดรยยะร”ตพอรใสงงนาคกมกับกิตากรราแปรสลบกนะงั คอคับงรับคสอใก์ชนงร้กุนสปฎกใวหคหมนราเอทกยงิดอส“เกงว่ ขนถาตรทิ่นปป้อลแงฏอลถดิบนิ่วบัแตุหภลิตรว้าา”่ี คมภอสากันควไฎสดนห้แว่ ตนกม่าางยๆนี้อทย่ีอายงู
เครงครัดและทตั่ว่างถๆึงไดทอี่ทย้ังรู่ สว่ มิ้นกันในสังคมลว้ นมีบทบาทเก่ียวโยงเป็น “ภาคเี ครอื ข่าย” ในการสนบั สนุนให้เกิดการปฏิบตั ิ

ตามกฎหมายนี้อย่างเคร่งครัดและทั่วถงึ ได้ท้ังสิน้

ตัวอย า งของ “ ภาตควั ีเอคยร่าืองขขอายง”“ภใานคเีพคื้นรอื ทขี่นา่ ยํา”รใอนงพโน้ื คทรน่ี งำ�กร่อางรโค“รจงังกหารว“ัดจปังหลวอัดดปบลอุหดรบ่ี”หุ มร”ี่ีหมลีหาลกาหกหลลาายยออยยา่างงยย่ิง่ิง ดังแสดง
ในแผนภาพตอ ดไังแปสนดี้ งในแผนภาพต่อไปนี้

แผนภแาผพนภเคารพือเคขราอื ยขโา่ คยรโคงรกงากรา“รจ“งั จหงั หววัดดั ปปลลออดดบบหุหุ รร่”ี ่”ี

เครอื ขา ย เครอื ขา ยครู เครือขา ย
องคกรรัฐ เยาวชน อย.
และภาค เครือขา ย
ประชาสงั คม “จงั หวดั นอ ย
เครอื ขาย ปลอดบหุ รี่” เครือขา ย
สอื่ มวลชน
อสม. เครือขา ย
ผปู ระกอบการ

20

แนวทางท่นี า่ สนใจ

วธิ กี ารกำ�หนดวา่ คณะท�ำ งานควรจะรุกเขา้ ไปชกั ชวนภาคสว่ นใดเข้ามาเปน็ ภาคีเครือขา่ ยของโครง
การอาจพิจารณาได้ 3 ทาง
ทางแรก คอื การคน้ หา “ภาคีเชิงยทุ ธศาสตร์” โดยวเิ คราะห์เป้าหมายและยุทธศาสตรข์ อง
โครงการ แล้ววเิ คราะหว์ า่ ใครบ้างทีจ่ ะเปน็ แรงสนับสนุนให้เป้าหมายและยุทธศาสตร์ดังกลา่ วบรรลผุ ล เมือ่
ค้นพบแลว้ กป็ ระสานงานด้วยวิธีการต่างๆ เพ่อื ให้ “ภาคเี ชิงยทุ ธศาสตร์” น้นั เหน็ ความส�ำ คัญและเขา้ รว่ ม
กบั โครงการฯ
ตวั อย่างเชน่ ในกรณที จ่ี งั หวดั ก�ำ หนดยทุ ธศาสตรใ์ นการเลือกดำ�เนินคดกี ับกรณที มี่ กี ารกระทำ�ผิด
ท่กี อ่ ผลกระทบสูงต่อประชาชน แลว้ ตีข่าวให้เกดิ กระแสการรบั รู้ถึงความส�ำ คัญของกฎหมายพรอ้ มกับเตอื น
ใหป้ ฏิบัติตามกฎหมาย ภาคีเชงิ ยุทธศาสตรท์ จี่ ะตอ้ งประสานงานเพอื่ ใหร้ วมเป็นเครอื ขา่ ยอันดบั ต้นๆ กค็ อื
สอ่ื มวลชน
แตใ่ นกรณีทกี่ �ำ หนดยทุ ธศาสตร์ว่า หน่วยราชการตอ้ งน�ำ ทำ�ใหเ้ ห็นเปน็ ตวั อย่าง แลว้ ประชาชนจะ
ยอมทำ�ตาม ภาคเี ชงิ ยุทธศาสตรข์ องจงั หวดั นี้ย่อมหนีไม่พ้นผบู้ รหิ ารของหนว่ ยราชการทมี่ ีประชาชนเข้ามา
ใช้บริการจำ�นวนมาก เชน่ สถานพยาบาล ทวี่ า่ การอำ�เภอ สถานศกึ ษา เป็นตน้
ทางท่สี อง คอื การขยายภาคีเครือข่ายจาก “ทนุ เดมิ ” หรอื จากโอกาสท่ีมีอยู่ โดยการน�ำ ประเด็น
เร่อื งนไี้ ปชกั ชวนใหภ้ าคส่วนท่ีท�ำ งานรว่ มกันมากอ่ นแลว้ เข้าร่วมกจิ กรรม หรือริเริม่ โครงการใหมๆ่ ทีแ่ ตก
แขนงความร่วมมือออกไป เช่น กับเครือขา่ ยครู สถานศกึ ษา หรือ อสม. ฯลฯ

21

ชนวนชวนลอง จาก “จงั หวัดน�ำ ร่อง”

พลังภาคประชาสงั คม เครอื ข่ายสำ�คญั ท่ขี าดไม่ได้

เครอื ข่ายองค์กรงดเหล้า (สคล.) ภาคตะวนั ออก ถอื เปน็ เครือขา่ ยท่ีมบี ทบาทเปน็ “แกนนำ�” รว่ มกับ
คณะทำ�งานโครงการ “จงั หวัดจนั ทบุรปี ลอดบุหร”่ี ทั้งนี้ การทำ�งานรว่ มกนั ระหวา่ งภาครัฐและภาคประชา
สงั คมตามแนวคดิ “พลังเบญจภาคี” อันประกอบดว้ ย ภาครัฐ, เอกชน, นักวิชาการ, ประชาสงั คม, สอ่ื
ในจงั หวัดจนั ทบุรีไดเ้ กิดขน้ึ มานานหลายปแี ลว้ โดยมีประเดน็ เรื่องการสร้างเสรมิ สขุ ภาวะในระดับจงั หวดั
เป็นจุดรว่ ม
ประสบการณข์ องคณะทำ�งานโครงการฯ ในการด�ำ เนนิ งานเฝ้าระวงั และตรวจจับผู้ละเมิดกฎหมาย
เหลา้ -บุหร่ีทผ่ี ่านมา พบปญั หาวา่ เวลาเกิดเหตกุ ารณก์ ระท�ำ ผิดในพืน้ ท่ที ่อี ยู่ไกลจากตัวเมอื ง โดยเฉพาะเวลา
กลางคืน คณะทำ�งานไม่สามารถเขา้ ไปดำ�เนินการไดท้ ันท่วงที ดงั นั้น เครือขา่ ยภาคประชาชนที่อย่ใู นพืน้ ท่ี
จึงสามารถช่วยใหก้ ารตดิ ตามเฝา้ ระวัง รวมทงั้ การด�ำ เนินการตามกฎหมายตอ่ ผูก้ ระทำ�ผิดไดร้ วดเรว็ มากข้ึน
โครงการ “จังหวดั ปลอดบหุ ร”ี่ จงั หวดั จันทบรุ ีมพี น้ื ที่เป้าหมายคือ 15 ตำ�บล ใน 10 อำ�เภอ ซ่ึง
เปน็ ต�ำ บลท่ีเคยเข้าร่วม โครงการตำ�บลต้นแบบ สุขภาวะดีวิถีคนจันท์ กับเครือขา่ ยองคก์ รงดเหล้าภาคตะวัน
ออกมากอ่ น จนเกิดเปน็ เครอื ข่ายภาคประชาชนท�ำ งานสร้างเสรมิ สุขภาวะชุมชนและเกษตรอินทรยี ต์ าม
หลักปรัชญาเศรษฐกจิ พอเพยี ง และจากจดุ นีเ้ อง เครือข่ายองค์กรงดเหล้าภาคตะวนั ออก จึงเป็นเครือขา่ ย
เชงิ ยุทธศาสตร์ท่มี พี ลงั อย่างย่ิงในการขับเคล่ือนให้กฎหมาย “เขตปลอดบุหร”่ี เกิดผลในทางปฏิบัตถิ ึงระดบั
ชุมชน
วิธีการสนบั สนุนให้เกิดกลไกน้มี ี 2 ส่วน ส่วนแรกคือ การกระตนุ้ กลไกเดมิ ได้แก่ คณะกรรมการ
ควบคมุ เครอื่ งดืม่ แอลกอฮอลแ์ ละยาสูบระดับอ�ำ เภอ ด้วยการให้งบประมาณจากโครงการจำ�นวนหนึง่ สำ�หรับ
จัดกิจกรรมประชาสัมพันธ์ รณรงค์ เฝา้ ระวังการกระท�ำ ผดิ กฎหมาย เพือ่ พัฒนาให้เปน็ ต�ำ บลน�ำ ร่องปลอด
เหล้า-บหุ ร่ี การอบรมเครือขา่ ยแกนน�ำ เยาวชนเฝ้าระวังภยั เหล้า-บุหร่ี ในสถานศึกษา โดยคณะทำ�งานสว่ น
กลางจะไปเยย่ี มในพ้นื ที่ประมาณ 3-4 เดือนตอ่ ครง้ั
ผู้ประสานงาน สคล.ภาคตะวันออก ใหข้ อ้ มลู ว่า แมใ้ นระยะแรกน้ี การเฝา้ ระวงั กฎหมาย “เขตปลอด
บหุ ร่ี” ยังไม่เขม้ ข้นเท่างานเหล้า ซึ่งเป็นประเดน็ ที่ สคล. ส่งั สมองคค์ วามรูม้ านานกวา่ แตก่ ็ไดส้ นบั สนนุ ให้
เกิดการแก้ปญั หาได้อยา่ งรวดเร็วทันทว่ งทกี ว่าท่ีผ่านๆ มา เพราะ สคล. มีจดุ แขง็ ในฐานะองคก์ รภาคประชา
สงั คม มคี วามยืดหยุน่ ในการทำ�งานสงู หากพบวา่ เกดิ ปญั หาขน้ึ จะรบี จัดการในทันที สามารถปรบั แผนงาน
ไดเ้ รว็ กวา่ ราชการ
ในการออกตรวจพน้ื ที่ ทาง สคล. จะท�ำ หน้าท่ปี ระชาสมั พันธใ์ หผ้ ูป้ ระกอบการไดร้ บั ทราบก่อน
หากพบว่ายงั มผี ู้ฝ่าฝืน ในข้นั แรกจะให้ สสจ. ได้พดู คยุ ทำ�ความเข้าใจ ขนั้ ต่อมาจงึ เป็นเจ้าหน้าทต่ี �ำ รวจ และ
สรรพสามิตตามล�ำ ดบั ทุกครง้ั ทอี่ อกตรวจจะต้องมสี อื่ มวลชนไปด้วย ทำ�ให้ประชาชนได้รบั รขู้ อ้ มูลข่าวสาร
ในวงกวา้ ง นอกจากนัน้ การมีสอื่ มวลชนมารว่ มดว้ ยยังสง่ ผลด้านความปลอดภัยของคณะท�ำ งานดว้ ย

22

ในการบรู ณาการเร่ืองบุหรี่เข้ากบั งานเหลา้ กิจกรรมทส่ี ามารถท�ำ คกู่ นั ได้เลยคือ การประชุม รณรงค์
ออกตรวจ ประชาสมั พนั ธ ์ แต่เรอื่ งที่ตอ้ งทำ�เป็นการเฉพาะคือ การใหค้ วามรู้ดา้ นกฎหมายควบคมุ ยาสบู
และการกำ�หนดขอบเขตการใชก้ ฎหมายในพื้นที่ตน้ แบบ เพราะเป็นส่ิงท่ที กุ ฝ่ายตอ้ งสรา้ งความเข้าใจใหถ้ กู
ตอ้ งตรงกนั
ด้านการสนับสนุนคณะทำ�งานให้สามารถทำ�ให้เกิดการบังคับใช้กฎหมายควบคุมยาสูบในพื้นท่ีได้
จรงิ นั้น ทาง สคล. ให้ความเห็นว่า ควรส่งเสรมิ กจิ กรรมทก่ี ่อให้เกดิ ความสัมพนั ธร์ ะหว่างคนท�ำ งาน เชน่
การประชมุ การลงพื้นทอ่ี อกตรวจ ฯลฯ เพราะจากประสบการณพ์ บวา่ การทคี่ ณะท�ำ งานจังหวดั มีความ
เข้มแข็ง สามารถขับเคล่ือนงานให้เดินหนา้ ไปได้ เปน็ เพราะการได้ออกตรวจร่วมกนั บอ่ ยคร้ังจนเกิดความ
สนิทสนม รู้จักสไตลก์ ารท�ำ งานของกันและกัน มีความรูส้ ึกเป็นทมี เดยี วกันแม้วา่ จะมาจากตา่ งหน่วยงาน

23

ข. การบูรณาการเข้าสู่งานประจ�ำ
การบงั คับใช้กฎหมาย “เขตปลอดบุหรี”่ ให้เป็นไปอยา่ งตอ่ เนอื่ งยั่งยืน ต้องอาศยั การบรู ณาการ
เรื่องนี้เข้าสงู่ านประจำ� ท้งั ของหน่วยงานท่ีมหี นา้ ทรี่ ับผิดชอบโดยตรง และหน่วยงานทมี่ บี ทบาทสนบั สนนุ
วธิ ีการทีส่ ามารถท�ำ ได้ เช่น
1. การบรู ณาการสงู่ านควบคมุ เครอ่ื งดม่ื แอลกอฮอลแ์ ละยาเสพติด
แต่ละจังหวัดต่างก็มีกลไกท่ีมีภารกิจเฝ้าระวังและดำ�เนินการในเร่ืองของการควบคุมเคร่ืองด่ืม
แอลกอฮอลแ์ ละยาเสพตดิ อยู่แลว้ จึงเปน็ ชอ่ งทางทส่ี ามารถผนวกการบงั คับใชก้ ฎหมายนี้เข้าไปดว้ ยกนั
ดงั กรณตี วั อยา่ งของจงั หวดั สรุ าษฎรธ์ านีทสี่ �ำ นกั งานสาธารณสขุ จงั หวดั มนี โยบายชดั เจนในการ
ปอ้ งกันเยาวชนจากยาเสพติด จึงก่อตง้ั ศนู ย์ “ทู บี นมั เบอรว์ นั ” (To Be No.1) ข้ึน ในงานส่งเสริมสุขภาพ
โดยบรู ณาการงานบหุ รี่ สุรา และยาเสพติดเขา้ ด้วยกนั เพอ่ื ใหเ้ หมาะสมกับข้อจำ�กัดด้านก�ำ ลงั คน และทำ�ให้
บรู ณาการงานทัง้ สามเข้าดว้ ยกันอยา่ งมีประสทิ ธิภาพ
ศนู ย์ “ทู บี นัมเบอร์วนั ” จงั หวดั สุราษฎร์ธานที ำ�หนา้ ทีห่ ลัก 2 ด้าน
1) ท�ำ การรณรงคเ์ ผยแพรค่ วามรโู้ ทษภยั ของบหุ รแ่ี ละเครอ่ื งดม่ื แอลกอฮอล์ ตลอดจนความรู้
ด้านการบงั คบั ใช้ทางกฎหมายใหก้ ระจายทัว่ จังหวัดสุราษฎรธ์ านี เพือ่ สรา้ งความเขา้ ใจท่ี
ถกู ตอ้ งแก่ประชาชน
2) ท�ำ หน้าทีเ่ ป็นผู้อำ�นวยความสะดวกและเชือ่ มโยงใหผ้ เู้ กีย่ วข้องจากทกุ ภาคส่วน ทั้งระดบั
นโยบายของจงั หวัด องค์การปกครองสว่ นท้องถ่ิน (อปท.) และเจ้าหน้าทส่ี าธารณสุข
รวมท้งั เจ้าหนา้ ท่ีที่เกย่ี วข้องกบั การบงั คับใช้กฎหมาย ฯลฯ ได้พูดคยุ แลกเปลย่ี นกนั เพอ่ื
ให้การด�ำ เนินงาน ทง้ั ดา้ นการรณรงคป์ ระชาสัมพันธ,์ การเฝา้ ระวงั , การบงั คบั ใช้ทาง
กฎหมาย และการบำ�บดั รักษา ให้มีความชดั เจนเป็นรปู ธรรมต่อไป โดยหน่วยงานที่รบั
ผดิ ชอบหน้าท่ีเหล่านโ้ี ดยตรงจะเป็นผดู้ �ำ เนินการเอง

2. การประกาศเป็นนโยบายของจงั หวัด
สำ�นักงานสาธารณสุขจังหวัดหลายแห่งได้นำ�เสนอให้ผู้ว่าราชการจังหวัดนำ�เรื่องของการบังคับ
ใช้กฎหมาย “เขตปลอดบหุ รี่” รวมเข้าเปน็ ส่วนหน่งึ ของนโยบายจังหวดั สง่ ผลใหเ้ ร่ืองนเ้ี ปน็ ภารกิจรว่ มกนั
ของทุกฝ่าย จงึ เอ้อื อำ�นวยใหท้ �ำ งานไดอ้ ย่างสะดวกคลอ่ งตวั และเกิดผลกระทบสงู
สง่ิ หนง่ึ ทอ่ี าจเกดิ ขน้ึ ตอ่ เนอ่ื งคอื การจดั ท�ำ บนั ทกึ ขอ้ ตกลงระหวา่ งหนว่ ยงานตา่ งๆ หรอื “เอม็ โอย”ู
ในการรว่ มกนั ขบั เคลื่อนเร่อื งนใี้ ห้เกดิ ความก้าวหน้า ซงึ่ เป็นสิ่งท่ดี ี แตม่ ขี ้อพิจารณาวา่ การจัดทำ�เอ็มโอยูร่วม
กันนีไ้ ม่ไดม้ เี ปา้ หมายจบที่การแสดงเจตนารมณ์วา่ เรือ่ งนี้สำ�คญั และเหน็ ชอบทจ่ี ะร่วมมอื กัน แต่ในเอ็มโอยู
ต้องมีเนื้อหาทรี่ ะบุความตกลงร่วมกันวา่ แต่ละฝ่ายจะมภี ารกิจและความรับผิดชอบในเร่อื งนอ้ี ย่างไร รวมทง้ั
มีกลไกประสานงานและตดิ ตามความกา้ วหนา้ ใหเ้ ปน็ ไปตามเปา้ หมายทต่ี กลงรว่ มกนั นน้ั ดว้ ยจึงเกดิ ประโยชน์
จรงิ

24

3. การสนบั สนุนให้หน่วยงานที่เกีย่ วข้องกบั การบังคับใชก้ ฎหมายมคี วามรู้ ทักษะ และท�ำ หนา้ ท่ี
อยา่ งมีประสิทธภิ าพ
แมไ้ ดร้ ับมอบหมายใหม้ ีบทบาทภารกจิ ในการก�ำ กบั ตดิ ตามและบงั คับใช้กฎหมายแลว้ แตผ่ ูร้ บั
ผิดชอบท่เี กีย่ วข้องอาจยงั ไม่มีความรู้ ทักษะ และแรงจูงใจพอท่จี ะแปลงขอ้ กฎหมายไปสภู่ าคปฏิบตั ิ ในบาง
พื้นทจ่ี ึงด�ำ เนนิ การสนบั สนุนใหห้ นว่ ยงานทเี่ กย่ี วขอ้ งกับการบังคบั ใช้กฎหมายมีความรู้ ทกั ษะ และท�ำ หนา้ ที่
อยา่ งมปี ระสทิ ธิภาพ
ดังเช่น กรณีของจังหวดั เชยี งใหม่ ทจ่ี ัดกิจกรรมเสรมิ สร้างสมรรถนะใหแ้ ก่ผเู้ กี่ยวขอ้ งในการ
เฝ้าระวังการกระท�ำ ผดิ และบงั คับใช้กฎหมายในระดับพื้นท่ี ในชอ่ื “หลักสูตร มินิ เอฟบไี อ” (Mini FBI)

ชนวนชวนลอง จาก “จังหวดั น�ำ รอ่ ง”

“มนิ ิ เอฟบไี อ” กลไกเฝ้าระวงั การกระท�ำ ผดิ ในพน้ื ที่

ส�ำ นักงานสาธารณสุขจังหวัดเชียงใหม่ เร่ิมกอ่ ตัง้ ทมี Mini FBI เพอื่ เปน็ ทีมเฝา้ ระวังในพนื้ ท่ี ใหเ้ กิด
ความคลอ่ งตวั ในการตรวจจับในระดบั พื้นที่ โดยใหแ้ ตล่ ะพ้ืนทีด่ ำ�เนินการเอง หลงั พบวา่ การรวมศูนยก์ าร
บังคับใช้กฎหมายไวท้ ่ี สสจ. สรา้ งปญั หา “คอขวด” ในการรุกป้องกนั ปญั หา
โครงการนม้ี ุง่ ท่ีการพัฒนาศกั ยภาพให้แกบ่ ุคลากรทเ่ี กยี่ วขอ้ งกับการบงั คบั ใชก้ ฎหมาย “เขตปลอด
บหุ รี”่ เริ่มตน้ จากแกนนำ�หลกั ระดับอ�ำ เภอ ไดแ้ ก่ จากส�ำ นกั งานสาธารณสุขอำ�เภอทกุ อ�ำ เภอ แห่งละ 1 คน
โดยส่วนใหญ่เปน็ ผูช้ ่วยสาธารณสขุ อำ�เภอ โดยนำ�หลักสตู รจากกรมควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสขุ ในการ
ให้ความรขู้ อ้ กฎหมายเรื่องเหลา้ /บหุ รี่ รวมทงั้ สรา้ งสถานการณจ์ ำ�ลองเหตุการณใ์ นรา้ นเหล้า, สถานที่
สาธารณะ และวดั ส�ำ หรับการเรยี นรูว้ ิธีการตักเตือน หรอื การตรวจจับ โดยพจิ ารณาใหค้ รอบคลุมทง้ั หลัก
นติ ศิ าสตรแ์ ละหลกั รัฐศาสตร์ รวมระยะเวลา 3 วนั เต็ม
ในข้ันตอ่ ไปคือ การพัฒนาทีมใหม้ ีความเขม้ แข็งมากข้ึน ด้วยการเชญิ นิตกิ รของทอ้ งถ่ิน ได้แก่ นิตกิ ร
ของเทศบาลหรือ อบต. มาเขา้ ร่วมอบรมในหลกั สูตร Mini FBI น้ี และร่วมทีมเฝ้าระวังในระดบั ท้องถน่ิ
เพราะนิติกรจะมคี วามร้คู วามเข้าใจเรื่องกฎหมายดีอย่แู ล้ว เพียงแต่เพ่มิ เติมเรอื่ งเหลา้ บุหร่ีเข้าไป ส่วนในตัว
อำ�เภอเมอื งเชยี งใหม่ ก็จะสรา้ งทมี ใกล้ๆ ในระดบั ตำ�บล ซ่งึ การตรวจจบั จะใชท้ มี จากต�ำ บลใกล้ๆ เพ่ือไม่ให้
เกดิ ปัญหาความขดั แยง้ ในพ้นื ที่

25

องคป์ ระกอบท่ี 6 : การสรา้ งนวตั กรรมของจังหวดั

การรเิ ร่มิ สง่ิ ท่แี ปลกใหม่ และสอดคลอ้ งกบั ความเปน็ ไปของยคุ สมยั หรือเง่ือนไขใหม่ๆ ทมี่ อี ยู่
เพอ่ื สนับสนนุ ให้ “เขตปลอดบุหร่ี” ตามกฎหมาย เกิดผลต่อชวี ิตของประชาชนอย่างแทจ้ ริง เปน็ อีกหนง่ึ
องคป์ ระกอบส�ำ คญั ของโครงการ “จังหวดั ปลอดบุหร่ี”
“นวตั กรรม” ของแตล่ ะจงั หวัดควรเกดิ ขึ้นจากในพืน้ ทนี่ ้ันเอง หากจะเปน็ การน�ำ ต้นแบบมาจากที่
อื่นก็จะตอ้ งปรับประยุกตใ์ ห้เหมาะสมกบั บรบิ ทและเง่ือนไขของจงั หวัดตนเองเสียกอ่ น จึงเกดิ ผลจริง
ตวั อยา่ งของ “นวตั กรรม” ทีส่ นับสนนุ ใหก้ ฎหมาย “เขตปลอดบุหรี่” ขยายผลไปสู่การปฏบิ ตั ใิ นวถิ ี
ชวี ติ ของประชาชน เช่น
• การพัฒนาวธิ ีการให้ความร้สู ู่กล่มุ เปา้ หมายอย่างท่วั ถึง โดยเฉพาะอย่างยง่ิ ผปู้ ระกอบการและ
ผรู้ บั ผิดชอบ “สถานทป่ี ลอดบหุ รี่” ทีต่ ้องปฏบิ ตั ิตามกฎหมาย
• การสอดแทรกเข้าสู่งานประเพณที ีเ่ หมาะสม เชน่ ในงานแตง่ งาน งานศพ ฯลฯ โดยอาจผนวก
เข้าไปพรอ้ มกบั งานประเพณีปลอดสุรา ซง่ึ เป็นทีแ่ พรห่ ลายท่ัวประเทศในขณะนี้
• การพัฒนาโปรแกรมฐานข้อมูลการสูบบุหรขี่ องพ้ืนท่ี โดยออกแบบฐานข้อมลู นี้ให้แสดงขอ้ มลู
สถานการณก์ ารสบู บหุ ร่ีและการปฏบิ ตั ติ ามกฎหมายทคี่ รอบคลมุ ทกุ พนื้ ทใ่ี นจงั หวดั โดยเปน็ ฐาน
ข้อมูลทีเ่ ครอื ข่ายทุกพ้ืนทรี่ ว่ มกนั รับผิดชอบ และเปิดให้ผู้เกย่ี วขอ้ งทุกฝา่ ย รวมทัง้ นกั เรยี น
นกั ศึกษา สามารถเขา้ ถึงข้อมลู เพอ่ื น�ำ ไปใชไ้ ดอ้ ย่างสะดวก
• การพัฒนา “ตน้ แบบสถานทปี่ ลอดบหุ ร่ี 100%” ให้เกิดขน้ึ ในพื้นท่ที ี่ไมเ่ คยมมี ากอ่ น
• การสร้าง “ชมุ ชนปลอดบหุ ร”ี่ โดยให้ชุมชนเป็นผคู้ ิดออกแบบแนวทาง แนวปฏิบตั ิ และดำ�เนิน
การด้วยตนเอง

ชนวนชวนลอง จาก “จังหวดั นำ�รอ่ ง”

เคลียร์กนั ไดด้ ว้ ย “ตรายาง” อนั เดียว

คณะท�ำ งาน “จงั หวดั ปลอดบุหร”ี่ จังหวัดจันทบุรี รเิ ริ่มวิธีการใหม่ในการประชาสมั พันธใ์ หผ้ ู้
ประกอบการ รา้ นค้า มีความร้เู ร่อื งกฎหมายเหลา้ -บุหรี่มากขนึ้ และไม่เปดิ โอกาสใหห้ าข้อแกต้ วั เพ่อื หลกี
เลย่ี งความผดิ เวลาเจา้ หนา้ ที่ไปตรวจไดอ้ ีกตอ่ ไป หลงั จากที่ผา่ นมา มเี จ้าของร้านสว่ นหนง่ึ ท�ำ ผดิ เชน่ การ
ตงั้ โชว์บหุ รีแ่ ละชอบอ้างวา่ ทำ�ไปเพราะ “ไม่รู้กฎหมาย”
คณะทำ�งานจงึ หาวิธแี ก้ไข ด้วยการใสข่ ้อกฎหมายในตรายาง ประทบั ลงบนใบขออนญุ าตของสรรพ
สามติ เพื่อไม่ใหเ้ จา้ ของร้านน�ำ เหตผุ ลเรื่องไมร่ ู้กฎหมายมาอ้างได้อกี

26

องคป์ ระกอบท่ี 7 : การตดิ ตามสนบั สนุนการทำ�งาน

องค์ประกอบสดุ ทา้ ยท่ีมีสว่ นส�ำ คญั ในการหนนุ เสรมิ ใหโ้ ครงการ “จงั หวดั ปลอดบุหรี”่ เดินหนา้ ไปสู่
เป้าหมายได้จรงิ ก็คือ คณะกรรมการจงั หวดั ฯ จดั ใหม้ ีระบบการติดตามสนบั สนนุ การท�ำ งานแกท่ ุกภาคสว่ น
ที่เข้ามามสี ่วนร่วมกับโครงการน้ี ตลอดระยะเวลาดำ�เนนิ โครงการ
นน่ั เป็นเพราะโครงการนี้ ถือเป็นเรอื่ งใหม่ กิจกรรมต่างๆ ท่กี �ำ หนดไว้ในแผนงานและถกู แปลง
ไปสู่ข้ันของการปฏิบัติจึงยังต้องการการชี้แนะและสนับสนุนให้แน่ใจว่าจะเป็นไปอย่างมีประสิทธิภาพและ
ตรงตามเปา้ หมาย
ยิ่งไปกว่านัน้ การทีค่ ณะกรรมการจงั หวดั ฯ จดั ให้มกี ารตดิ ตามสนับสนนุ การทำ�งานอย่างต่อเนอื่ ง
จะสง่ ผลข้างเคียงในการกระตุ้นให้เรื่องของ “เขตปลอดบหุ ร”ี่ เป็นประเดน็ ทภ่ี าคประชาชน รวมถึงหนว่ ยงาน
ภาคีตา่ งๆ ใหค้ วามส�ำ คัญและปฏบิ ัติอย่างสม่�ำ เสมอ ย่งั ยืน

27

ขอขอบคุณทกุ ท่านทรี่ ่วมสละเวลาถ่ายทอดความรู้ ประสบการณ์ บทเรียน
อนั เป็นเน้ือหาทปี่ ระมวลขึ้นเปน็ ค่มู อื เลม่ นี้

ผศ.ดร.ปิยะรตั น์ นม่ิ พิทักษพ์ งศ์ คณะเภสชั ศาสตร์ มหาวิทยาลัยนเรศวร
คณะทำ�งานโครงการ “จงั หวดั ปลอดบุหรี่” ในพ้ืนที่น�ำ ร่อง 6 แห่ง
ส�ำ นกั งานสาธารณสุขจงั หวดั เชียงใหม่
ส�ำ นักงานสาธารณสขุ จังหวัดพิษณุโลก
ส�ำ นกั งานสาธารณสุขจงั หวดั สุโขทยั
สำ�นักงานสาธารณสขุ จงั หวัดจนั ทบรุ ี
สำ�นักงานสาธารณสุขจงั หวัดสุราษฎร์ธานี
เทศบาลนครเกาะสมยุ
ส�ำ นักงานเครอื ข่ายองคก์ รงดเหลา้ ภาคตะวนั ออก
สารวัตรป้องกันปราบปราม สถานีตำ�รวจภธู รเมืองจนั ทบุรี
และ

ผศ.ดร.มณฑา เกง่ การพานชิ คณะสาธารณสุขศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหดิ ล

คณะผู้จัดท�ำ

อภญิ ญา ตนั ทววี งศ ์ บรรณาธกิ าร
เบญญาดา มุติวฒั นาสวสั ดิ์ นกั วจิ ัย
นวพร ต่อมกระโทก นกั วจิ ัย
วราภรณ ์ พันธ์พุ งศ์ นักวจิ ัย
ก่งิ กาญจน์ ตรียงค์ นกั วจิ ยั
ปิยวรรณ ์ กิจเจรญิ ประสานงาน