สุขศึกษา ม.5

หนังสอื เรียน รายวิชาพ้นื ฐาน

สุขศึกษา ม. 5

ชนั้ มธั ยมศกึ ษาปท ่ี 5
กลมุ่ สาระการเรยี นรสู้ ขุ ศกึ ษาและพลศกึ ษา
ตามหลกั สตู รแกนกลางการศกึ ษาขน้ั พน้ื ฐาน พทุ ธศกั ราช 2551

ผ้เู รยี บเรียง
แพทย์หญิงยศวดี ร่วมเจรญิ พบ.

ผ้ตู รวจ
ดร.ประกิต หงษ์แสนยาธรรม
กศ.บ., กศ.ม., ปร.ด.
ดร.สุเพยี ร โภคทพิ ย์
พย.บ., วท.ม., ปร.ด.
ปริศนา อุนสกุล คบ., คม.

บรรณาธิการ
พชั ราภรณ์ ใจมพี ร กศ.บ., บธ.ม.
ปัทมา จันทรข์ าำ ศศ.บ.

หนงั สือเรยี น รายวิชาพ้นื ฐาน

สขุ ศึกษา ม. 5

ช้นั มธั ยมศกึ ษาปท ี่ 5
กล‹ุมสาระการเรียนรŒูสขุ ศึกษาและพลศึกษา
ตามหลักสูตรแกนกลางการศกึ ษาข้ันพื้นฐาน พุทธศักราช 2551

ผเŒู รยี บเรียง
แพทยห ญิงยศวดี รวมเจรญิ
ผตูŒ รวจ
ดร.ประกติ หงษแ สนยาธรรม
ดร.สุเพยี ร โภคทพิ ย
ปริศนา อุนสกุล
บรรณาธิการ
พัชราภรณ ใจมีพร
ปทมา จันทรข ำ

ISBN 978-616-8047-04-0

บริษัท กรพฒั นายง่ิ จาํ กัด
เลขท่ี 23/34–35 ชน้ั 3 หอ ง 3B
ถนนตรีมติ ร แขวงตลาดนอย เขตสัมพันธวงศ์
กรุงเทพฯ 10100

คํานํา

หนงั สอื เรียน รายวิชาพ้นื ฐาน สขุ ศึกษา ชน้ั มัธยมศึกษาปท ่ี 5 เลมนจี้ ดั ทำข้นึ ตามหลักสูตร
แกนกลางการศกึ ษาขนั้ พนื้ ฐาน พทุ ธศกั ราช 2551 สำหรบั นกั เรยี นระดบั ชน้ั มธั ยมศกึ ษาตอนปลาย
โดยมเี ปา หมายใหน กั เรยี นและครใู ชเ ปน สอื่ ในการจดั การเรยี นรเู พอื่ พฒั นานกั เรยี นใหม คี ณุ ภาพตาม
มาตรฐานการเรยี นรู ตวั ชวี้ ดั ทก่ี ำหนดไวใ นหลกั สตู ร และสาระการเรยี นรแู กนกลาง พฒั นานกั เรยี น
ใหม สี มรรถนะสำคัญตามทต่ี อ งการท้งั ในดานการสื่อสาร การคิด การแกปญหา การใชทกั ษะชวี ิต
และการใชเทคโนโลยี ตลอดจนพัฒนานักเรียนใหมีคุณลักษณะอันพึงประสงค ทำประโยชนให
สังคม เพือ่ ใหส ามารถอยูร วมกบั ผูอ่ืนในสังคมไทยและสังคมโลกไดอยางมีความสุข

ในการจัดทำหนงั สอื เรยี น รายวชิ าพ้ืนฐาน สขุ ศึกษา ชนั้ มธั ยมศึกษาปท่ี 5 คณะผูจัดทำซ่งึ
เปนผูเช่ียวชาญในสาขาวิชาและการพัฒนาส่ือการเรียนรู ไดศึกษาหลักสูตรแกนกลางการศึกษา
ข้นั พน้ื ฐาน พทุ ธศักราช 2551 อยา งลึกซ้ึง ทงั้ ดานวิสยั ทศั น หลกั การ จดุ หมาย สมรรถนะสำคญั
ของผเู รยี น คุณลักษณะอันพงึ ประสงค สาระและมาตรฐานการเรยี นรู ตวั ช้ีวัดของสาระการเรยี นรู
แกนกลาง แนวทางการจดั การเรยี นรู แลว จงึ นำองคค วามรทู ไ่ี ดม าออกแบบหนว ยการเรยี นรู แตล ะ
หนว ยการเรยี นรปู ระกอบดว ยมาตรฐานการเรยี นรู ตวั ชวี้ ดั ชนั้ ป สาระการเรยี นรู ประโยชนจ ากการ
เรยี น และคำถามชวนคดิ (คำถามนำสูก ารเรยี นรู) เนื้อหาสาระแตล ะเร่ืองแตล ะหวั ขอ นานา นา รู
กิจกรรมเรียนรู...สูปฏิบัติ (กจิ กรรมพฒั นาผเู รยี น) แหลง สบื คน ความรู บทสรปุ หนว ยการเรยี นรู
กจิ กรรมเสนอแนะ โครงงาน การประยุกตใ ชในชีวติ ประจำวนั และคำถามประจำหนวยการเรยี นรู
นอกจากนที้ า ยเลมยังมีบรรณานกุ รม และคำอภิธานศพั ท ซง่ึ องคประกอบของหนังสือเรียนเหลา นี้
จะชว ยสง เสริมใหน ักเรยี นเกดิ การเรียนรอู ยางครบถวนตามหลกั สตู ร

การเสนอเนือ้ หาและออกแบบกจิ กรรมในหนังสือเรียนเลม นี้ ไดจดั ทำขึ้นโดยยึดแนวคิดการ
จัดการเรียนรูที่มุงเนนผูเรียนเปนสำคัญ โดยคำนึงถึงศักยภาพของนักเรียน เนนการเรียนรูแบบ
องครวมบนพื้นฐานของการบูรณาการแนวคิดทฤษฎีทางการเรียนรูตาง ๆ อยางหลากหลาย
เชน การเรยี นรโู ดยใชส มองเปน ฐาน พหปุ ญ ญา การใชค ำถามแบบหมวกความคดิ 6 ใบ การเรยี นรู
แบบประสบการณและท่ีเนนการปฏิบัติ การเรียนรูแบบโครงงาน เปนตน จัดการเรียนรูแบบ
บรู ณาการ เนน ใหน ักเรยี นสรา งองคค วามรดู ว ยตนเอง มุง พฒั นาการคดิ และพัฒนาการเรยี นรูท่ี
สอดคลองกับพัฒนาการทางสมองและพัฒนาการทางรางกายของนักเรียน อันจะชวยใหนักเรียน
เกิดการเรียนรูอ ยางสมบูรณแ ละสามารถนำไปประยุกตใ ชในชีวิตประจำวันได

หวงั เปนอยา งยิ่งวา หนังสือเรยี น รายวชิ าพืน้ ฐาน สุขศกึ ษา ชัน้ มัธยมศึกษาปท ี่ 5 เลม นี้
จะชวยสนับสนุนใหนักเรียนไดพัฒนาความรูดานทักษะกระบวนการทางสุขศึกษาไดเปนอยางดี
และสนบั สนนุ การปฏริ ปู การเรยี นรตู ามเจตนารมณข องพระราชบญั ญตั กิ ารศกึ ษาแหง ชาติ พ.ศ. 2542
และแกไขเพ่มิ (ฉบับท่ี 2 ) พ.ศ. 2545

คณะผูจŒ ัดทำ

คําชีแ้ จง

หนังสือเรียน รายวิชาพ้ืนฐาน สุขศึกษา ช้ันมัธยมศึกษาปที่ 5 เลมน้ีไดออกแบบหนวย
การเรยี นรูใหแตล ะหนวยการเรียนรูประกอบดว ย

1. มาตรฐานการเรียนรŒู เปนเปาหมายท่ีตองการใหเกิดข้ึนกับนักเรียนเม่ือจบการศึกษาใน
หนว ยการเรียนรูน ั้น ๆ หรือเม่อื จบการศึกษาข้ันพน้ื ฐาน

2. ตวั ชว้ี ดั ชว‹ งชน้ั เปน เปา หมายในการพฒั นานกั เรยี นใหไ ดร บั และปฏบิ ตั ไิ ดใ นหนว ยการเรยี นรู
ซง่ึ สอดคลอ งกบั มาตรฐานการเรยี นรู มรี หสั ของมาตรฐานการเรยี นรแู ละตวั ชว้ี ดั ชว งชน้ั กำกบั ไวห ลงั
ตวั ชว้ี ดั ชว งชน้ั เชน พ 1.1 ม. 4–6 (รหสั แตล ะตวั มคี วามหมายดงั น้ี พ คอื กลมุ สาระการเรยี นรู
สขุ ศกึ ษาและพลศกึ ษา 1.1 คอื สาระท่ี 1 มาตรฐานการเรยี นรขู อ ท่ี 1 ม. 4–6/1 คอื ตวั ชว้ี ดั ชว งชน้ั
มัธยมศกึ ษาปท่ี 4–6 ขอ ที่ 1)

3. สาระการเรียนรูŒ เปนการนำเสนอขอบขา ยเนอื้ หาทีน่ ักเรียนจะไดเรียนรูใ นระดบั ชัน้ นนั้ ๆ
4. ประโยชนจ ากการเรียน นำเสนอไวเ พื่อกระตนุ ใหน กั เรียนนำความรู ทกั ษะจากการเรยี น
ไปประยุกตใ ชใ นชีวิตประจำวัน
5. คำถามชวนคิด (คำถามนำสู‹การเรียนรูŒ) เปนคำถามหรือสถานการณเพ่ือกระตุนให
นกั เรยี นเกิดความสงสยั และสนใจท่จี ะคนหาคำตอบ
6. เน้ือหา เปนเนื้อหาที่ตรงตามสาระ มาตรฐานการเรียนรู ตัวช้ีวัดชวงช้ัน และสาระ
การเรยี นรูแกนกลาง โดยแบงเนอ้ื หาเปนชวง ๆ แลวแทรกกิจกรรมพฒั นาการเรียนรทู พ่ี อเหมาะ
กับการเรียน รวมทั้งมีการนำเสนอดว ยภาพ ตาราง แผนภมู ิ และแผนท่คี วามคิด เพื่อเปนสอ่ื ให
นักเรยี นสรา งความคิดรวบยอดและเกดิ ความเขาใจท่คี งทน
7. นานา น‹ารูŒ (ความรูŒเสริมหรอื เกรด็ ความรูŒ) เปนความรเู พ่อื เพมิ่ พนู ใหน กั เรียนมคี วามรู
กวา งขวางข้ึน โดยคัดสรรเฉพาะเร่ืองทนี่ ักเรียนควรรู
8. กิจกรรมเรยี นรู.Œ ..ส‹ปู ฏิบตั ิ (กจิ กรรมพฒั นาการเรยี นร)Œู เปน กจิ กรรมทกี่ ำหนดไวเมือ่ จบ
เนอื้ หาแตละตอนหรือแตละหัวขอ เปนกิจกรรมท่หี ลากหลาย ใชแ นวคิดทฤษฎีตา ง ๆ ทสี่ อดคลอง
กับเนื้อหา เหมาะสมกับวยั และพฒั นาการดา นตาง ๆ ของนกั เรยี น สะดวกในการปฏิบัติ กระตนุ
ใหนกั เรียนไดค ดิ และสง เสรมิ ใหศ ึกษาคนควา เพม่ิ เตมิ มีคำถามเปน การตรวจสอบผลการเรยี นรู
ของนักเรียน ไดออกแบบกิจกรรมไวอยางหลากหลาย และมีมากเพียงพอท่ีจะพัฒนาใหนักเรียน
เกิดการเรียนรูตามเปาหมายของหลักสูตร โดยครูผูสอน/นักเรียนสามารถนำกิจกรรมดังกลาวมา
ใชปฏบิ ตั ใิ นชวงกิจกรรมลดเวลาเรียนเพิม่ เวลารไู ด
9. แหลง‹ สบื คนŒ ความรูŒ เปน แหลง การเรยี นรตู า ง ๆ ตามความเหมาะสม เชน เวบ็ ไซต หนงั สอื
สถานที่ หรอื บุคคล เพ่อื ใหน ักเรยี นศกึ ษาคนควาเพิ่มเตมิ ใหส อดคลอ งกับเรอื่ งทีเ่ รยี น

10. บทสรุป ไดจัดทำบทสรุปเปนผังมโนทัศน (concept map) เพ่ือใหนักเรียนไดใชเปน
บทสรปุ ทบทวนความรู โดยวธิ ีการจินตภาพจากผงั มโนทศั นท ีไ่ ดส รุปเนอื้ หาทไี่ ดจ ดั ทำไว

11. กจิ กรรมเสนอแนะ เปน กจิ กรรมบรู ณาการทกั ษะทร่ี วมหลกั การและความคดิ รวบยอดใน
เรือ่ งตาง ๆ ทนี่ ักเรยี นไดเรยี นรไู ปแลวมาประยุกตใชในการปฏบิ ัติกจิ กรรม

12. โครงงาน เปน ขอ เสนอแนะในการกำหนดใหน กั เรยี นปฏบิ ตั โิ ครงงาน โดยเสนอแนะหวั ขอ
โครงงานและแนวทางการปฏบิ ตั โิ ครงงานทส่ี อดคลอ งกบั มาตรฐานการเรยี นรแู ละตวั ชว้ี ดั ชว งชน้ั ของ
หนวยการเรียนรนู ั้น เพื่อพัฒนาทกั ษะการคดิ การวางแผน และการแกป ญหาของนกั เรยี น

13. การประยกุ ตใ ชใŒ นชวี ติ ประจำวนั เปน กจิ กรรมทเี่ สนอแนะใหน กั เรยี นไดน ำความรู ทกั ษะ
ในการประยกุ ตค วามรูใ นหนวยการเรยี นรนู น้ั ไปใชในชีวติ ประจำวนั

14. คำถามประจำหน‹วยการเรียนรูŒ เปนคำถามที่ตองการใหนักเรียนไดสะทอนความคิดใน
เนอ้ื หาทไ่ี ดศ ึกษา โดยเนน การนำหลักการตง้ั คำถามสะทอ นคดิ (RCA) มาจดั เรียงเปนคำถามตาม
เนื้อหาท่ีนักเรยี นไดเรยี นรู

15. ภาคผนวก เปนความรเู สริมประกอบการศกึ ษาคนควาสำหรับนักเรียน
16. บรรณานุกรม เปน รายช่ือหนังสอื เอกสาร หรือเวบ็ ไซตท ี่ใชคน ควาอา งอิงประกอบการ
เขียน
17. คำอภิธานศพั ท เปนการนำคำสำคัญทแ่ี ทรกอยตู ามเน้ือหามาอธบิ ายใหค วามหมาย และ
จัดเรยี งตามลำดบั ตวั อักษร เพือ่ ความสะดวกในการคนควา

สารบญั

หนว‹ ยการเรียนรŒูที่ 1 เรียนรตŒู วั เรา................................ 1–24
• มาตรฐานการเรยี นรูŒ ................................................... 1
• ตวั ช้ีวดั ชว‹ งชัน้ .......................................................... 1
• สาระการเรยี นรูŒ......................................................... 1
• ประโยชนจ ากการเรยี น ............................................... 1
• คำถามชวนคิด.......................................................... 1

• ระบบตา‹ ง ๆ ของร‹างกาย .................................. 2–20
1.1 ความสำคญั และหลกั การของกระบวนการสรางเสรมิ
และดำรงประสิทธิภาพการทำงานของระบบตา ง ๆ
ของรา งกาย........................................................... 2
1.2 ระบบไหลเวยี นโลหิต.............................................. 4
1.3 ระบบหายใจ.......................................................... 9
1.4 ระบบยอ ยอาหาร..................................................12
1.5 ระบบขบั ถายปสสาวะ ...........................................17

• บทสรุปหน‹วยการเรียนรูทŒ ่ี 1....................................... 21
• กจิ กรรมเสนอแนะ ................................................... 23
• โครงงาน............................................................... 23
• การประยกุ ตใชŒในชวี ิตประจำวัน .................................. 24
• คำถามประจำหน‹วยการเรียนรทูŒ ่ี 1 ............................... 24
หน‹วยการเรยี นรูŒที่ 2 ชีวติ และครอบครวั .......................25–34
• มาตรฐานการเรยี นรูŒ ................................................. 25
• ตัวชว้ี ดั ช‹วงชนั้ ........................................................ 25
• สาระการเรียนรูŒ....................................................... 25
• ประโยชนจ ากการเรยี น ............................................. 25
• คำถามชวนคิด........................................................ 25

• คา‹ นยิ มและพฤตกิ รรมทางเพศกับสังคม
และวฒั นธรรมไทย.........................................26–31
1.1 ความสำคัญของการมคี า นยิ มและพฤตกิ รรมทางเพศ
ท่ีเหมาะสมกับสังคมและวฒั นธรรมไทย..................26

1.2 คานิยมและพฤตกิ รรมทางเพศท่ีเหมาะสมกบั สังคม
และวฒั นธรรมไทยและวัฒนธรรมอนื่ .....................27

• บทสรุปหน‹วยการเรียนรŒูที่ 2....................................... 32
• กิจกรรมเสนอแนะ ................................................... 33
• โครงงาน............................................................... 33
• การประยกุ ตใชใŒ นชวี ติ ประจำวนั .................................. 33
• คำถามประจำหนว‹ ยการเรยี นรูŒที่ 2 ............................... 34
หน‹วยการเรยี นรŒทู ่ี 3 ใส‹ใจสุขภาพ ..............................35–63
• มาตรฐานการเรียนรŒู ................................................. 35
• ตวั ชวี้ ัดช‹วงช้นั ........................................................ 35
• สาระการเรียนรูŒ....................................................... 35
• ประโยชนจากการเรียน ............................................. 35
• คำถามชวนคิด........................................................ 35

1. สิทธแิ ละกฎหมายท่เี กยี่ วกับการคุมŒ ครองผŒบู รโิ ภค....36–43
1.1 ความหมายของคำท่เี กีย่ วขอ ง ................................37
1.2 สิทธิพน้ื ฐานของผบู รโิ ภค ......................................37
1.3 กฎหมายทีเ่ กี่ยวของกับการคมุ ครองผบู รโิ ภค ..........38

2. โรคจากการประกอบอาชีพ................................43–55
2.1 ปญหาและความสำคญั ของสุขภาพ
ผูประกอบอาชีพ................................................... 43
2.2 ปจจยั ทเ่ี ปนอนั ตรายตอสุขภาพ
ในการประกอบอาชีพ............................................ 45
2.3 โรคและอนั ตรายจากการประกอบอาชพี ..................48
2.4 แนวทางในการปองกันโรคและอนั ตราย
จากการประกอบอาชพี ..........................................52
2.5 หนวยงานที่เกี่ยวขอ งกับการควบคมุ ปองกนั
ปญ หาสขุ ภาพจากการประกอบอาชพี ......................53

3. โรคทางพนั ธุกรรม..........................................55–60
3.1 ความหมายของคำท่เี กยี่ วขอ ง ................................55
3.2 ตวั อยางของโรคทางพันธกุ รรมท่พี บบอย
ในประเทศไทย ....................................................56
3.3 แนวทางในการปองกันโรคทางพันธกุ รรมเบอ้ื งตน ....60

• บทสรุปหน‹วยการเรียนรŒูท่ี 3....................................... 61
• กิจกรรมเสนอแนะ ................................................... 62
• โครงงาน............................................................... 62

• การประยกุ ตใชŒในชวี ิตประจำวนั .................................. 63
• คำถามประจำหนว‹ ยการเรยี นรทŒู ่ี 3 ............................... 63
หนว‹ ยการเรยี นรูŒท่ี 4 ชวี ิตปลอดภยั .............................64–85
• มาตรฐานการเรยี นรูŒ ................................................. 64
• ตัวช้ีวดั ช‹วงช้ัน ........................................................ 64
• สาระการเรยี นรูŒ....................................................... 64
• ประโยชนจ ากการเรยี น ............................................. 64
• คำถามชวนคดิ ........................................................ 64

1. ผลกระทบท่ีเก่ียวขŒองกบั ป˜ญหาสารเสพติด ............65–75
1.1 สถานการณการแพรร ะบาดของสารเสพติด
ในประเทศไทย ....................................................65
1.2 ผลกระทบของสารเสพติดตอ ตนเอง ครอบครวั
เศรษฐกจิ และสงั คม............................................66
1.3 แนวทางในการปอ งกันและแกไ ข
ปญ หาสารเสพตดิ ในชมุ ชน ....................................68
1.4 กฎหมายทีเ่ กยี่ วขอ งกบั สารเสพติด.........................69

2. ป˜ญหาความรนุ แรงในสงั คมไทย.........................75–82
2.1 ความหมายและความสำคญั ของปญ หา
ความรนุ แรง........................................................75
2.2 ประเภทของความรนุ แรง.......................................76
2.3 ปจจัยทเ่ี ปน สาเหตุพื้นฐานของความรนุ แรง
ในสังคมไทย .......................................................76
2.4 ผลกระทบของความรุนแรง ...................................78
2.5 แนวทางการปองกันปญหาความรนุ แรง
และทกั ษะการตดั สนิ ใจเพอ่ื ปอ งกันและแกไขปญหา
ในสถานการณเ ส่ียงตอ ความรุนแรง........................78

• บทสรุปหนว‹ ยการเรียนรูทŒ ่ี 4....................................... 83
• กิจกรรมเสนอแนะ ................................................... 84
• โครงงาน............................................................... 84
• การประยุกตใชใŒ นชีวติ ประจำวัน .................................. 84
• คำถามประจำหนว‹ ยการเรียนรูทŒ ี่ 4 ............................... 85
• บรรณานุกรม ......................................................... 86
• คำอภิธานศพั ท ....................................................... 87

1หนว ยการเร�ยนรทู ่ี

เร�ยนรตู วั เรา

มาตรฐานการเร�ยนรู

พ. 1.1 เขา ใจธรรมชาติของการเจรญิ เติบโตและพัฒนาการของมนษุ ย

ตัวชว�้ ัดชว งชัน�

• อธิบายกระบวนการสรางเสริมและดํารงประสิทธิภาพการทํางานของระบบอวัยวะตาง ๆ
(พ 1.1 ม. 4–6/1)

สาระการเร�ยนรู

• ระบบตา ง ๆ ของรา งกาย

ประโยชนจากการเรยี น คาถามชวนคิด

มีความรูและความเขาใจในหลักการของ – นักเรียนจะมีแนวทางในการสรางเสริมและ
กระบวนการสรางเสริมและดํารงประสิทธิภาพ ดํารงประสิทธิภาพการทํางานของระบบ
การทาํ งานของระบบไหลเวยี นโลหติ ระบบหายใจ อวัยวะตาง ๆ ในรา งกายไดอยา งไร
ระบบยอ ยอาหาร และระบบขบั ถา ยปส สาวะ และ
สามารถนาํ ไปปฏบิ ตั เิ พอื่ ใหร ะบบอวยั วะดงั กลา ว – หากนักเรียนสังเกตพบความผิดปกติของ
ทํางานไดอยางมีประสิทธภิ าพ การทํางานของระบบในรางกายจะปฏิบัติ
อยา งไร

2 หนงั สอื เรยี น รายวิชาพนื้ ฐาน สุขศึกษา ม. 5
บุคคลจะมีสุขภาพดีควรเริ่มจากการเรียนรูทําความเขาใจเก่ียวกับรางกายของตนเองและ

สามารถอธิบายเร่ืองโครงสรา ง หนา ที่ การทํางานของระบบอวัยวะตาง ๆ ในรางกาย การสรางเสรมิ
และดํารงประสทิ ธิภาพของระบบตาง ๆ ในรางกายใหสามารถทาํ งานไดอ ยางมีประสิทธิภาพได

ระบบตา ง ๆ ของรางกาย

รา งกายของคนเราประกอบดว ยระบบอวยั วะหลายระบบ ระบบทนี่ าํ เสนอไปแลว ในหนงั สอื เรยี น
รายวิชาพื้นฐาน สุขศึกษา ม. 4 คือ ระบบหอหุมรางกาย ระบบกระดูก และระบบกลามเน้ือ
ในหนงั สือเรียน รายวชิ าพนื้ ฐาน สุขศึกษา ม. 5 นักเรียนจะไดศกึ ษาเกย่ี วกับระบบไหลเวยี นโลหติ
ระบบหายใจ ระบบยอ‹ ยอาหาร และระบบขับถา‹ ยป˜สสาวะ โดยมีเนือ้ หาทีเ่ ก่ยี วของดงั นี้

1.1 ความสําคญั และหลักการของกระบวนการสรา งเสรม�
และดาํ รงประสิทธิภาพการทาํ งานของระบบตา ง ๆ ของรา งกาย

มนษุ ยจ ะดาํ รงอยไู ดด ว ยการทาํ งานของอวยั วะตา ง ๆ ทงั้ ภายในและภายนอกรา งกาย การแบง
สวนประกอบของรางกายออกเปนระบบตาง ๆ จะชวยใหเขาใจการทํางานของระบบและอวัยวะท่ี
เก่ียวของงายขึน้ ระบบตาง ๆ ในรา งกายตองพ่งึ พาและทํางานสัมพนั ธก นั อยางใกลชิด

ดว ยเหตนุ เี้ ราจงึ ตอ งรกั ษาสขุ ภาพรา งกายใหส มบรู ณแ ขง็ แรงอยเู สมอ เพอื่ ดาํ รงประสทิ ธภิ าพ
การทํางานของระบบตาง ๆ ในรางกายใหอยูในภาวะปกติ ซึ่งนักเรียนสามารถทําความเขาใจใน
หลกั การของกระบวนการสรางเสรมิ และดาํ รงประสิทธภิ าพการทํางานของระบบตา ง ๆ ในรา งกาย
ผา นการนําเสนอจากแผนภาพ ไดดังนี้

หนงั สอื เรียน รายวิชาพ้ืนฐาน สุขศกึ ษา ม. 5 3

หลักการของกระบวนการสรŒางเสรมิ
และดำรงประสิทธภิ าพการทำงานของระบบต‹าง ๆ ในร‹างกาย

1.รักษาอนามัยสว‹ นบคุ คล 2. บริโภคอาหารใหŒถกู ตŒองและเหมาะสม

อาบนำ้ ใหŒสะอาดทกุ วนั รับประทานอาหารใหŒครบ 5 หม‹ู
ถา‹ ยอุจจาระใหŒเปนเวลาทุกวนั ในปริมาณท่พี อเหมาะและ
สวมใสเ‹ สอ้ื ผŒาทีส่ ะอาดไม‹อับช้ืน มคี วามหลากหลาย
หลกี เลีย่ งอาหารรสจัด
และของหมกั ดอง
ดมื่ นำ้ สะอาด
อย‹างนอŒ ยวันละ 6–8 แกŒว

3. ออกกำลงั กายสม่ำเสมอ 4. พกั ผ‹อนใหเŒ พยี งพอ ZZZ

ออกกำลงั กายเปน ประจำ การพักผอ‹ นทีด่ ที ่สี ุด คอื
อยา‹ งนอŒ ยสปั ดาหละ การนอนหลบั ควรนอนหลบั พักผ‹อน
3 ครง้ั และเลอื กรูปแบบ ใหŒเพยี งพอกับความตŒองการของร‹างกาย
ของกจิ กรรมการออกกำลงั กาย วยั ร‹ุนควรนอนหลบั วนั ละ 8–10 ชว่ั โมง
ใหŒเหมาะสมกับสภาพร‹างกายและวัย นอกจากน้กี ารพักผ‹อนยงั ปฏบิ ัติไดŒ
หลายวธิ ีหรอื จะเลือกตามความพงึ พอใจ
ของแต‹ละบุคคล

5. ทำจติ ใจใหŒรา‹ เริงแจม‹ ใสอยู‹เสมอ 6. หลกี เลีย่ งอบายมขุ และสง่ิ เสพติดใหโŒ ทษ

เมอ่ื มปี ญ˜ หาไมส‹ บายใจ สิ่งต‹าง ๆ เหล‹าน้ีลวŒ นบั่นทอนสขุ ภาพ
ควรหาทางผอ‹ นคลาย และนำมาสโู‹ รครŒายตา‹ ง ๆ นอกจากน้ี
โดยปรึกษาผูŒที่อย‹ใู กลŒชิด
ท่ไี วใŒ จไดหŒ รอื หาสิง่ บันเทงิ ใจ ไม‹ควรสำส‹อนทางเพศ
เชน‹ ฟ˜งเพลงหรอื เลน‹ กีฬา และรูŒจกั การป‡องกนั

การตดิ โรคทางเพศสัมพนั ธ

7. ตรวจร‹างกาย 8. ปอ‡ งกนั ตนเองจากอบุ ัติเหตุ

ควรชง่ั นำ้ หนักตัวเปนประจำ ไม‹ควรประมาทในการดำเนนิ ชวี ิต โดยพยายาม
เพือ่ ควบคมุ นำ้ หนักใหŒอยใู‹ น หลกี เลี่ยงสถานการณเสย่ี งตอ‹ การเกิดอนั ตราย
เกณฑปกติ และสำหรับผทูŒ ่ีมอี ายุ ตลอดจนเรียนรŒูและระมัดระวังปอ‡ งกันตนเอง
มากกวา‹ 30 ปขึ้นไปควรตรวจวัด จากอบุ ัตเิ หตตุ า‹ ง ๆ
ความดันเลือดอย‹างนŒอยปละ 1 คร้งั ท่ีอาจเกิดขนึ้ ในชีวิต
และควรไปพบแพทยเ พือ่ ตรวจ ประจำวนั อยูเ‹ สมอ
ร‹างกายอยา‹ งนอŒ ยปละ 1 ครงั้

4 หนงั สอื เรียน รายวิชาพืน้ ฐาน สขุ ศึกษา ม. 5

กจิ กรรมเรยี นรู...สูปฎบิ ติ

• เพื่อความเขาใจทค่ี งทนใหนกั เรียนปฏิบตั กิ จิ กรรมตอ ไปนี้
1. เขยี นแผนผงั สรปุ ความเขา ใจเรอื่ ง หลกั การของกระบวนการสรา งเสรมิ และดาํ รงประสทิ ธภิ าพการทาํ งาน
ของระบบตา ง ๆ
2. ศึกษาคนควาความรเู พิม่ เติมเร่อื ง ความผิดปกติของระบบตาง ๆ ภายในรางกายท่สี งผลตอสุขภาพ
ของบุคคล จากส่ือการเรยี นรใู นหองสมดุ โรงเรยี น หรอื จากส่อื อนิ เทอรเ นต็ แลวจดั ทาํ เปนรายงาน

1.2 ระบบไหลเวย� นโลหิต

เสน เลอื ดดำ หัวใจ ระบบไหลเวียนโลหิต (the
เสนเลอื ดแดง circulatory system) เปนระบบ
ทีท่ าํ หนา ทีล่ ําเลียงสารอาหาร แกส
ออกซิเจน (oxygen) ไปสูเซลล
ตาง ๆ และนําแกสคารบอน-
ไดออกไซด (carbon dioxide)
ตลอดจนของเสยี ตา ง ๆ ออกจาก
เซลล รักษาสมดุลของรางกาย
ควบคุมอุณหภูมิของรา งกาย ตอสู
เชอ้ื โรคและปอ งกนั สง่ิ แปลกปลอม
เขาสูร า งกาย

ร ะ บ บ ไ ห ล เ วี ย น โ ล หิ ต
ประกอบดวย เลือด หลอดเลือด
และหวั ใจ

ระบบไหลเวียนโลหติ

หนังสอื เรียน รายวิชาพ้นื ฐาน สขุ ศึกษา ม. 5 5
1.2.1 องคป ระกอบของระบบไหลเวียนโลหติ
1. เลือด (blood) เปน ของเหลวท่ีไหลเวยี นอยูในหวั ใจและหลอดเลอื ด มสี แี ดงขุน มฤี ทธ์ิ
เปน ดาง เหนยี วกวานาํ้ ประมาณ 5 เทา ในรา งกายคนเรามีเลือดอยูประมาณรอยละ 9–10 ของ
นา้ํ หนักตัว มสี วนประกอบทส่ี าํ คญั 2 สวน ไดแก

1) สวนท่ีเปนของเหลว เรียกวา น้ําเลือด หรือ พลาสมา (plasma) มีอยูประมาณ
รอ ยละ 55 ของปรมิ าณเลอื ดท้ังหมดในรางกาย มนี ํา้ เปนสวนประกอบรอยละ 91 นอกนัน้ เปน
สารอน่ื ๆ ไดแก สารอาหารตา ง ๆ เอนไซม (enzyme) ฮอรโมน (hormone) และแกส (gas)
รวมทั้งของเสียทีร่ า งกายไมตองการ เชน ยูเรยี (urea) แกส คารบ อนไดออกไซด นํ้าเลอื ดทําหนา ที่
ลาํ เลียงสารอาหาร เอนไซม ฮอรโมน และแกส ออกซเิ จนไปเลีย้ งเซลลตา ง ๆ ของรา งกาย และ
ลําเลยี งของเสียจากรา งกายไปทาํ ลายทต่ี ับ และขบั ออกจากรางกายทางปส สาวะ ผิวหนงั และปอด

2) สวนทเี่ ปนของแขง็ ไดแ ก เซลลเมด็ เลอื ด (corpuscle) และเกลด็ เลือด (platelet)
มีอยปู ระมาณรอ ยละ 45 ของปรมิ าณเลอื ดทงั้ หมด

เกลด็ เลือด เซลลเม็ดเลอื ดแดง
เซลลเม็ดเลือดขาว

ลกั ษณะและองคป ระกอบของเลือดในรา งกายคน

(1) เซลลเ มด็ เลอื ด มีอยู 2 ชนิด คอื
– เซลลเ มด็ เลอื ดแดง (red blood cells) เปนเซลลทไ่ี มมนี ิวเคลยี สคอนขาง

กลมและแบน ตรงกลางบุมเขาหากัน สวนประกอบสวนใหญเปนสารประเภทโปรตีนที่เรียกวา
เฮโมโกลบิน (hemoglobin) ซึ่งมีเหล็กเปนองคประกอบท่ีสําคัญ เฮโมโกลบินน้ีมีสมบัติในการ
รวมตวั กบั แกส ออกซเิ จนไดด มี าก เซลลเ มด็ เลอื ดแดงมหี นา ทล่ี าํ เลยี งแกส ออกซเิ จนไปยงั เซลลต า ง ๆ
ทว่ั รา งกาย และลาํ เลยี งแกส คารบ อนไดออกไซดจ ากเซลลก ลบั ไปสปู อดเพอ่ื ทาํ การแลกเปลยี่ นแกส
แหลง ท่ีสรางเซลลเมด็ เลอื ดแดง คือ ไขกระดูก เซลลเ ม็ดเลอื ดแดงมีอายปุ ระมาณ 110–120 วัน
หลังจากนน้ั กจ็ ะถูกสง ไปทาํ ลายท่ตี ับและมาม

– เซลลเ มด็ เลอื ดขาว (white blood cells) เปน เซลลท่มี ีนวิ เคลียส รูปรางกลม
มีขนาดใหญกวาเซลลเ ม็ดเลือดแดง ไมม ีสี ทําหนาท่ตี อ ตานและทําลายเชอ้ื โรคหรือสง่ิ แปลกปลอม
ทีเ่ ขาสูรา งกาย แหลงที่สรา งเซลลเมด็ เลือดขาว ไดแ ก มา ม ไขกระดูก และตอ มน้ําเหลือง เซลล
เมด็ เลอื ดขาวมอี ายปุ ระมาณ 7–14 วนั ก็จะถูกทาํ ลาย

6 หนังสือเรียน รายวิชาพ้ืนฐาน สุขศึกษา ม. 5

(2) เกลด็ เลอื ด เปน สว นประกอบ

นานา นา รู ของเลอื ดทไ่ี มใ ชเซลล แตเปนชิน้ สวนของเซลล
มีรูปรางเปนรปู ไขแ ละแบน มขี นาดเล็ก ไมม สี ี
หมเู ลอื ดของมนษุ ยแ บง ออกได 4 หมู (group) และไมมีนิวเคลียส ทําหนาที่ชวยทําใหเลือด
ตามลกั ษณะชนิดของแอนตเิ จน (antigen) ท่ีอยรู อบ แข็งตัวในกรณีท่ีเกิดบาดแผล โดยจับตัวเปน
พ้นื ผวิ เมด็ เลือดแดง คอื A, B, AB และ O กระจุกรางแหอุดรูของหลอดเลือดฝอยทําให
เลือดหยุดไหล แหลงที่สรางเกล็ดเลือด คือ
ทม่ี า: http://medinfo.psu.ac.th/departments/pathology/
Education/BloodBank/BloodGroup.htm

ไขกระดกู เกลด็ เลอื ดนม้ี อี ายเุ พยี ง 4 วนั เทา นนั้
ก็จะถกู ทาํ ลาย
2. หลอดเลอื ด (blood vessels) หลอดเลอื ดในรา งกายของเราแบง ออกเปน 3 ชนดิ ไดแ ก
1) หลอดเลือดแดง (arteries) ประกอบดวยกลามเนื้อเรียบ ผนังหลอดเลือดจะหนา
และแข็งแรง ยืดและหดตัวไดมาก เพราะตองทนทานตอแรงดันเลือดท่ีสูบฉีดออกจากหัวใจ
เลือดที่อยูในหลอดเลือดน้ีเปนเลือดแดง มีปริมาณแกสออกซิเจนมาก ยกเวนเลือดท่ีอยูใน
หลอดเลือดแดงพลั โมนารี (pulmonary artery) ทีน่ าํ เลอื ดจากหวั ใจไปยงั ปอด ซง่ึ จะเปน เลอื ดดํา
ท่มี ปี ริมาณแกส คารบอนไดออกไซดมาก
2) หลอดเลือดดาํ (veins) เปน หลอดเลอื ดที่นําเลอื ดจากสวนตา ง ๆ ของรางกายเขาสู
หัวใจ เลอื ดท่อี ยใู นหลอดเลอื ดนี้เปน เลือดดาํ มีปรมิ าณแกส คารบอนไดออกไซดม าก ยกเวน เลือด
ทอี่ ยใู นหลอดเลอื ดดาํ พลั โมนารี (pulmonary vein) ทนี่ าํ เลอื ดจากปอดกลบั สหู วั ใจจะเปน เลอื ดแดง
หลอดเลือดดําจะมผี นังบาง เพราะไมต อ งรบั แรงสบู ฉดี ของเลือดเหมอื นหลอดเลือดแดง และจะมี
ล้นิ อยภู ายในหลอดเลอื ดเปนระยะ ๆ เพ่อื ปอ งกนั ไมใหเลอื ดไหลยอ นกลับ
3) หลอดเลือดฝอย (capillaries) เปนหลอดเลือดท่มี ขี นาดเล็กละเอยี ดเปนฝอยติดตอ
อยูระหวา งแขนงเล็ก ๆ ของหลอดเลือดดําและหลอดเลอื ดแดง หลอดเลอื ดฝอยน้มี ผี นงั บางมาก
ประกอบดว ยเซลลเ พยี งชน้ั เดยี ว หลอดเลอื ดฝอยมอี ยทู วั่ ไปเกอื บทกุ สว นของรา งกายและมจี าํ นวน
มาก บรเิ วณผนังของหลอดเลอื ดฝอยเปนบรเิ วณที่มกี ารแลกเปล่ียนสารอาหาร แกส และของเสีย
ตาง ๆ ระหวางเลอื ดกบั เซลลข องรางกาย
3. หัวใจ (heart) เปนอวยั วะทป่ี ระกอบขึน้ ดว ยกลา มเน้ือหวั ใจท่ไี มอยภู ายใตอ ํานาจจติ ใจ
หวั ใจตงั้ อยใู นบรเิ วณทรวงอกระหวา งปอดทงั้ สองขา ง คอ นไปทางดา นซา ย มเี ยอ่ื หมุ ภายนอก เรยี กวา
เยอื่ หมุ หวั ใจ (pericardium) ผนงั ดา นนอกจะมหี ลอดเลอื ดโคโรนารี (coronary) ทงั้ หลอดเลอื ดแดง
และหลอดเลือดดําทําหนาท่ีนําเลือดมาหลอเลี้ยงกลามเน้ือหัวใจ ภายในหัวใจมีลักษณะเปนโพรง
มี 4 หอ ง โดยแบงเปน หองบน 2 หอง เรียกวา เอเตรียม (atrium) หองลา ง 2 หอง เรียกวา
เวนตริเคลิ (ventricle) หวั ใจหอ งบนซา ยและลา งซา ยมีลิน้ ไบคัสพดิ (bicuspid) คัน่ อยู สวนหอง
บนขวาและลางขวามีล้ินไตรคัสพิด (tricuspid) คั่นอยู ซึ่งลิ้นท้ังสองนี้ทําหนาที่คอยปด–เปด

หนังสือเรยี น รายวิชาพ้ืนฐาน สขุ ศกึ ษา ม. 5 7
เพ่อื ไมใ หเลอื ดไหลยอนกลับ หวั ใจทาํ หนา ทส่ี บู ฉดี เลอื ดโดยการบบี ตวั และคลายตวั ของกลา มเนื้อ
หวั ใจเปนจังหวะ ทาํ ใหเ ลอื ดไหลไปตามหลอดเลอื ดตาง ๆ หลอดเลอื ดแดงจะขยายตัวตามจังหวะ
การบีบตัวของหัวใจ เราสามารถจับจังหวะน้ีไดตรงตําแหนงหลอดเลือดแดงท่ีอยูใกลผิวหนัง
เรียกวา ชีพจร (pulse)

1.2.2 กระบวนการไหลเวียนเลือดผา‹ นหวั ใจ
หวั ใจหอ งบนขวา (right atrium)จะรบั เลอื ดจากหลอดเลอื ดดาํ ชอ่ื ซพุ ีเรยี เวนาคาวา

(superior venacava) ซึ่งนําเลือดมาจากศีรษะและแขน และรับเลือดจากหลอดเลือดดําช่ือ
อินฟเรีย เวนาคาวา (inferior venacava) ซ่ึงนําเลือดมาจากลําตัวและขาเขาสูหัวใจ เม่ือหัวใจ
หองบนขวาบีบตัว เลือดจะเขาสูหองลางขวา (right ventricle) โดยผานลิ้นไตรคัสพิด จากน้ี
เมื่อเวนตริเคลิ ขวาบบี ตวั เลือดจะผา นลิน้ พัลโมนารี เซมิลนู าร (pulmonary semilunar value)
ซง่ึ เปดเขาสูหลอดเลอื ดแดงช่ือ พัลโมนารี อารเตอรี (pulmonary artery) หลอดเลอื ดน้ีน้ําเลอื ด
ไปยงั ปอดเพอ่ื แลกเปลยี่ นแกส โดยปลอ ยคารบ อนไดออกไซดแ ละรบั ออกซเิ จน เลอื ดทม่ี อี อกซเิ จน
สงู นจ้ี ะไหลกลบั สหู วั ใจทางหลอดเลอื ดดาํ ชอื่ พลั โมนารี เวน (pulmonary vein) เขา สหู อ งเอเตรยี ม
ซาย (left atrium) เมื่อเอเตรียมซายบีบตัว เลือดก็จะผานลิ้นไบคัสพิดเขาสูหองเวนตริเคิลซาย
(left ventricle) แลว เวนตริเคิลซายบีบตัวดันเลอื ดใหไ หลผา นลนิ้ เอออรต กิ เซมิลูนาร (aortic
semilunar value) เขา สเู อออรต า (aorta) ซ่ึงเปน หลอดเลือดแดงขนาดใหญ จากเอออรตาจะมี
หลอดเลอื ดแตกแขนงแยกไปยังสว นตาง ๆ ของรางกาย

หลอดเลือดแดง
หลอดเลอื ดดำ

เอออรตา พัลโมนารี อารเ ตอรี
พัลโมนารี เวน

พลั โมนารี เวน หัวใจ
หอ ง
ซุพเี รีย เวนาคาวา บนซาย
ลนิ้ ไตรคสั พดิ
หหอวั ใงจ หวั ใจ ลิ้นไบคัสพิด
บนขวา หลาอ งงซา ย ล้นิ เอออรต กิ เซมลิ นู าร

หวั ใจ
หอง
ลางขวา

อนิ ฟเ รยี เวนาคาวา
ลิ้นพลั โมนารี เซมลิ ูนาร

หัวใจและกระบวนการไหลเวยี นเลือดผานหวั ใจ

8 หนงั สือเรียน รายวชิ าพน้ื ฐาน สุขศึกษา ม. 5
1.2.3 การสรŒางเสรมิ และดํารงประสทิ ธภิ าพการทํางานของระบบไหลเวยี นโลหติ
แนวทางในการสรางเสริมและดํารงประสิทธิภาพการทํางานของระบบไหลเวียนโลหิต

มีดงั น้ี
1. รับประทานอาหารใหครบ 5 หมู แตละหมูใหหลากหลาย เหมาะสมกับความตองการ

ของรางกายจะชวยทําใหรางกายแข็งแรง และไมรับประทานอาหารประเภทไขมันมากเกินไป โดย
เฉพาะไขมันจากสัตว เพราะนอกจากอาจทําใหเปนโรคอวนแลว ยังมีกรดไขมันอ่ิมตัวและ
คอเลสเตอรอล (cholesterol) ซึ่งจะไปจับตัวท่ีผนังดานในของหลอดเลือดทําใหเสี่ยงตอการเปน
โรคเก่ียวกบั หลอดเลือดและหัวใจได

2. ออกกําลงั กายอยางสม่าํ เสมอ เชน การว่ิง การวายนํ้า การถีบจกั รยาน การเตน แอโรบกิ
โดยตอ งปฏบิ ตั อิ ยา งนอ ย 3–5 วนั ตอ สปั ดาห และแตล ะครงั้ ใหป ฏบิ ตั อิ ยา งนอ ยไมต าํ่ กวา 30 นาที
ซึ่งการออกกําลังกายเปนประจําอยางถูกตองและเหมาะสมกับสภาพรางกายจะชวยใหหลอดเลือด
มีความยืดหยุนมากข้ึน มีปริมาณเลือดท่ีไปเล้ียงหัวใจเพิ่มข้ึน หัวใจแข็งแรงขึ้น และชวยลดการ
สะสมของปรมิ าณไขมันในเลอื ด

3. มสี ุขภาพจติ ดี อารมณม ่ันคง จิตใจแจมใสจะชว ยใหม ีสขุ ภาพกายแขง็ แรง สว นบุคคล
ทม่ี อี ารมณแปรปรวน มอี ารมณไมดีอยเู สมอ หรือเครงเครียดเปน ประจําจะมคี วามเสย่ี งสูงตอการ
เกดิ ความดนั เลอื ดสูง ซึง่ ถา เปนเชน นบ้ี อย ๆ อาจทาํ ใหเกดิ ภาวะหวั ใจลม เหลวหรอื หลอดเลือดใน
สมองแตกเปน อันตรายถงึ แกชวี ิตได

4. พกั ผอ นใหเ พยี งพอกบั วยั และสภาพรา งกาย ตลอดจนพยายามผอ นคลายความตงึ เครยี ด
อยเู สมอ ซง่ึ การนอนหลบั ถอื เปน การพกั ผอ นทด่ี ที ส่ี ดุ หากนอนหลบั ไมเ พยี งพอจะสง ผลตอ การหลงั่
สารเคมีท่ีมากระตุนการทํางานของระบบประสาทและระบบไหลเวียนโลหิต ทําใหสมองและหัวใจ
ตอ งทาํ งานหนกั ขนึ้ จนสง ผลทาํ ใหเ กดิ ภาวะความผดิ ปกตหิ รอื เกดิ โรคทางระบบประสาทและระบบ
ไหลเวยี นโลหติ ได เชน โรคความดันโลหิตสูง โรคหัวใจ โรคหลอดเลอื ดสมอง

5. ควรระมดั ระวงั และปอ งกนั ตนเองจากอบุ ตั เิ หตตุ า ง ๆ อนั จะนาํ มาซง่ึ การบาดเจบ็ และการ
สญู เสียชีวติ ตลอดจนควรเรียนรถู ึงวิธกี ารปฐมพยาบาลเบ้ืองตน และการชว ยเหลอื ฟน คืนชพี เพอ่ื
ทส่ี ามารถนาํ มาปรับใชใ นการชว ยเหลอื ชวี ิตของตนเองและผูอนื่ ในกรณีฉุกเฉินตา ง ๆ ได

6. หม่นั ตรวจสุขภาพของตนเอง โดยไปพบแพทยเ ปนประจําทกุ ป อยา งนอยปละ 1 ครั้ง
หากพบความผิดปกติแพทยจะไดใหก ารรักษาไดอยางทันทว งที

กจิ กรรมเรยี นร.ู ..สูปฎิบติ

• เพ่อื ความเขาใจท่คี งทนใหน ักเรียนปฏบิ ตั ิกิจกรรมตอไปน้ี
1. หาขา วหรอื บทความ แลวสรุปขา วหรอื บทความทเี่ ก่ยี วกับความผดิ ปกตหิ รอื โรคทพ่ี บบอ ยของอวัยวะ
ในระบบไหลเวยี นโลหติ
2. หาคาํ ศพั ทภ าษาองั กฤษท่ีเก่ียวกับระบบไหลเวยี นโลหิต พรอ มท้งั เขียนความหมายและตาํ แหนงหนาที่
ของศพั ทน้นั ๆ

หนังสือเรียน รายวิชาพืน้ ฐาน สุขศกึ ษา ม. 5 9

1.3 ระบบหายใจ

ระบบหายใจ (the respiratory system) เปน ระบบทท่ี าํ หนา ทแี่ ลกเปลย่ี นแกส เพอื่ ทร่ี า งกาย
จะไดขับแกสคารบอนไดออกไซดออกไปและรับเอาแกสออกซิเจนเขามาเพื่อไปเล้ียงเน้ือเย่ือของ
อวยั วะตาง ๆ

ระบบหายใจประกอบดว ยอวยั วะสว นทเ่ี ปน ทางผา นของลมหายใจ ไดแ ก จมกู ปาก คอหอย
กลองเสียง หลอดลม และสวนที่ทําหนา ท่ใี นการแลกเปลี่ยนแกส ไดแก ถงุ ลมทีอ่ ยูภายในปอด
โดยอวัยวะแตละอวัยวะมีลักษณะและหนาท่ีทีส่ ามารถสรุปเปรยี บเทยี บแสดงผานภาพ ไดดงั นี้

1. ¨Á¡Ù (nose) 4. ËÅÍ´ÅÁ (trachea)

໹š ÍÇÂÑ ÇзèàÕ »š¹·Ò§¼Ò‹ ¹¢Í§ »ÃСͺ´ŒÇ ËÅÍ´ÅÁãËÞ‹ ໹š ·Ò§à´Ô¹
ÅÁËÒÂ㨠ÀÒÂã¹ÃÙ¨Á¡Ù ºØ´ÇŒ  ËÒÂ㨷ÕèÍÂÙ‹¶Ñ´à¢ŒÒÁÒ¨Ò¡¡Å‹Í§àÊÕ§ ໚¹
àÂÍè× ºØ¨Á¡Ù «§Öè Áյ͋ Á¹éÓÁ¹Ñ áÅТ¹¨Á¡Ù ¡ÅÒŒ Áà¹Íé× àÃÂÕ º·ÁèÕ ¡Õ Ãд¡Ù ÍÍ‹ ¹Ã»Ù µÇÑ ÂÙ (U)
¢Ö¹é Í‹ÙÃͺ æ ¼¹Ñ§¢Í§Ã¨Ù ÁÙ¡ ½˜§ÍÂً໚¹ªÑé¹ æ ·ÓãËŒ¤§ÃÙ»ÍÂÙ‹ä´ŒäÁ‹Ë´
¢¹¨Á¡Ù ¨Ð·Ó˹Ҍ ·èÕ¡Ãͧ½†¹Ø ÅÐÍͧ Ὼ ¼¹§Ñ ´ÒŒ ¹ã¹¢Í§ËÅÍ´ÅÁ¨ÐÁàÕ ÂÍè× àÁÍ× ¡
ã¹ÍÒ¡ÒÈäÁ‹ãËŒà¢ÒŒ ÊË‹Ù ÅÍ´ÅÁáÅлʹ ¶Ñ´¨Ò¡ ·Õè¤Í¡ѡ½Ø†¹ÅÐÍͧâ´ÂÁÕ¢¹Í‹Í¹¢¹Ò´àÅç¡
ÃÙ¨ÁÙ¡à¢ÒŒ 仨Ð໹š â¾Ã§¨ÁÙ¡·ÁèÕ ÕàÂèÍ× ºªØ Ø‹Á ¤ÍÂ⺡¾Ñ´½Ø†¹ÅÐÍͧãËŒ¢Öé¹ä»´ŒÒ¹º¹ãËŒÍÍ¡
¤Í‹ ¹¢ÒŒ §Ë¹ÒºØÍÂÙ·‹ ÇÑè ¼¹§Ñ ¢Í§â¾Ã§¨ÁÙ¡ 仨ҡËÅÍ´ÅÁ ËÅÍ´ÅÁàÅ¡ç ໹š ËÅÍ´ÅÁ
àÂèÍ× ºØªÁØ‹ ¹»Õé ÃСͺ´ÇŒ ÂËÅÍ´àÅÍ× ´·Õè ·Õèá¡ÍÍ¡ÁÒ¨Ò¡ËÅÍ´ÅÁãËÞ‹ä»ÊÙ‹»Í´
¨ÐªÇ‹ Â»ÃºÑ ÍسËÀÙÁԢͧÅÁËÒÂ㨠·Ñé§Êͧ¢ŒÒ§ ¨Ò¡¹é¹Ñ ¨Ðẋ§á¡ÍÍ¡ä»à»¹š

2. ¤ÍËÍ (pharynx) ËÅÍ´ÅÁ‹Í·Õè¨ÐÊÔé¹ÊØ´·Õè¶Ø§ÅÁ
ÀÒÂ㹻ʹ
ÁÕÅѡɳФÅÒŒ ¡ÃÇ ÍÒ¨àÃÂÕ ¡ÇÒ‹
¡ÃÇÂ¤Í à»¹š ºÃàÔ Ç³·ËèÕ ÅÍ´ÍÒËÒà »Í´
áÅÐËÅÍ´ÅÁá¡ÍÍ¡¨Ò¡¡Ñ¹
â´ÂËÅÍ´ÍÒËÒèÐÍ‹ٴҌ ¹ËÅ§Ñ 5. »Í´ (lungs)
¢Í§ËÅÍ´ÅÁ
໚¹ÍÇÑÂÇзÕèÍÂÙ‹ã¹·Ãǧ͡
3. ¡Å‹Í§àÊÕ§ (larynx) ·Ñé§Êͧ´ŒÒ¹â´ÂÍÂÙ‹¶Ñ´¨Ò¡
¡Ãд¡Ù «âÕè ¤Ã§à¢ŒÒÁÒ´ŒÒ¹ã¹
ÁÕÃٻËҧ¤ÅŒÒ¡ÃÇÂÍÂÙ‹¶Ñ´à¢ŒÒÁÒ¨Ò¡ »Í´ ÁÅÕ Ñ¡É³Ð¤ÅŒÒ¿ͧ¹éÓ
⤹ÅÔ鹵çࢌÒÊÙ‹ËÅÍ´ÅÁʋǹµ¹Œ µÃ§·Ò§à¢ÒŒ Ê‹Ù áÅÐÁ¤Õ ÇÒÁÂ´× Ë¹‹Ø ÁÒ¡ ÀÒÂã¹
¡ÅÍ‹ §àÊÂÕ §¨ÐÁÅÕ ¹éÔ »´ ËÅÍ´ÅÁ·Ó˹Ҍ ·»èÕ ´ ËÅÍ´ÅÁ »Í´¨ÐÁ¶Õ §Ø ÅÁàÅ¡ç æ (alveolus)
¢³Ð·èàÕ ÃÒ¡Å¹× ÍÒËÒÃà¾è×ͻ͇ §¡¹Ñ äÁ‹ãËŒÍÒËÒü‹Ò¹Å§ ¨Ó¹Ç¹ÁÒ¡áÅÐÁàÕ Ê¹Œ àÅÍ× ´½ÍÂ
ä»Ê‹ÙËÅÍ´ÅÁ ÀÒÂ㹡ŋͧàÊÂÕ §¨ÐÁÊÕ ÒÂàÊÕ§··Õè ÓãËŒ ¼‹Ò¹à¢ŒÒä»ã¹¶Ø§ÅÁàËÅ‹Ò¹Õé
à¡Ô´àÊÕ§µÒ‹ § æ ä´Œ à¾Íè× ·Ó¡ÒÃáÅ¡à»ÅèÕ¹ᡍÊ

6. ¡ÐºÑ§ÅÁ (diaphragm)

໚¹á¼‹¹¢Í§¡ÅŒÒÁà¹×éÍâ¤Ã§Ã‹Ò§ã¹Ã‹Ò§¡Ò «Öè§ÍÂÙ‹
´ÒŒ ¹ÅÒ‹ §¢Í§¡Ãд¡Ù «èÕâ¤Ã§ ·Ó˹ŒÒ·ÕèªÇ‹ ÂçÑé »Í´Å§
à¾×èÍãËŒÍÒ¡ÒÈࢌÒä»ã¹»Í´¢³ÐËÒÂã¨à¢ŒÒ áÅÐ
´Ñ¹»Í´¢Öé¹à¾×èͺպäÅ‹ÍÒ¡ÒÈÍÍ¡¨Ò¡»Í´¢³Ð
ËÒÂã¨ÍÍ¡

10 หนังสือเรยี น รายวิชาพ้ืนฐาน สขุ ศกึ ษา ม. 5

1.3.1 กลไกการหายใจ
การหายใจจะเปน ไปโดยอตั โนมตั ภิ ายใตก ารควบคมุ ของศนู ยก ารหายใจในสมอง เมอื่

หายใจเขา กระดูกซ่ีโครงจะเลื่อนสูงขึ้น กะบังลมเลื่อนตํ่าลง ทําใหปริมาตรของชองอกมีมากข้ึน
ความดนั อากาศจะถกู ดดู เขา สปู อด เมอ่ื หายใจออก กระดกู ซโี่ ครงจะเลอื่ นตา่ํ ลงสภู าวะปกติ กะบงั ลม
เล่ือนสงู ข้นึ ทําใหปรมิ าตรของชอ งอกลดลง อากาศภายในจึงถูกขับออกจากปอด

1.3.2 กระบวนการหายใจ

เมอ่ื เราหายใจเขาŒ อากาศจากภายนอก
รางกายจะผานรูจมูกท้ังสองขางเขาไปตามชอง
อากาศเขา ปอด จมูก ขนและเยื่อบุในชองจมูกจะชวยกรอง
ปอด ฝุนละอองที่ปนมากับอากาศไว เมื่ออากาศผาน
กระดกู ซ่ีโครง จากคอหอยเขาสูหลอดลม เย่ือบุและขนออนท่ี
ยกตวั ข้นึ หลอดลมจะกักเก็บและพัดโบกฝุนละอองขนาด
กะบงั ลม
เลือ่ นตํา ลง

หายใจเขา เลก็ ทปี่ นมากบั อากาศไมใ หผ า นเขา สปู อด อากาศ
จะเขา สปู อด และเขาสถู ุงลมเล็ก ๆ จาํ นวนมาก
ท่ีมีหลอดเลือดฝอยอยูลอมรอบ จากนั้นแกสออกซิเจนในอากาศจะแพรผานผนังถุงลมเขาสู
หลอดเลือดฝอย สวนแกสคารบอนไดออกไซดจากเลือดก็จะแพรผานจากผนังหลอดเลือดฝอย
เขาสูถ ุงลม

อากาศออกจากปอด เมอ่ื เราหายใจออก แกส คารบ อนได-
ปอด ออกไซดก จ็ ะถกู ขบั ออกนอกรา งกาย แกส ออกซเิ จน
ที่แพรผานผนังถุงลมเขาสูหลอดเลือดฝอยจาก
กระดูกซ่ีโครง การหายใจเขา จะเขา ไปรวมตวั กบั เฮโมโกลบนิ ใน
เลอื่ นตําลง เซลลเ ม็ดเลอื ดแดง ทาํ ใหเลือดมีสีแดงแลวไหล
กะบังลม ไปตามหลอดเลือดกลับเขาสูหัวใจ หัวใจจะสูบ
เลอ่ื นสูงข้ึน ฉดี เลอื ดไปตามหลอดเลอื ดแดงไปยงั สว นตา ง ๆ
ของรางกาย แกสออกซิเจนจะไปทําปฏิกิริยา
หายใจออก เผาผลาญสารอาหารท่ีอยูภายในเซลลใ หปลอย

1.3.3 การสราŒ งเสรมิ และดาํ รงประสทิ ธภิ าพการทาํ งานของระบบหัวใจ
การสรางเสริมและดํารงประสิทธิภาพการทํางานของระบบหายใจ นกั เรยี นสามารถทําความ
เขาใจในหลกั การของกระบวนการดงั กลา วผานการนาํ เสนอจากแผนภาพ ไดดังนี้

หนังสอื เรยี น รายวิชาพื้นฐาน สุขศกึ ษา ม. 5 11

การสรŒางเสริมและดำรงประสิทธภิ าพ
การทำงานของระบบหายใจ

การรบั ประทานอาหาร

รับประทานอาหารทมี่ คี ณุ คาทางโภชนาการ โดยในแตละมอื้ ควรรับประทานผกั
และผลไมส ดอยเู สมอ ซึ่งในผักและผลไมสดบางชนดิ จะชวยลดความเสย่ี งตอ การเปน
โรคมะเรง็ ปอดได หรอื วติ ามนิ ซที ่อี ยูในผกั และผลไมสดบางชนดิ จะชวยสรา งภมู ิตา นทานโรค
โดยเฉพาะโรคระบบทางเดนิ หายใจ

หลกี เลี่ยงมลพิษทางอากาศและสถานทแี่ ออดั

ควรอยูในสถานท่ที มี่ สี ภาวะแวดลอ มที่ดี มอี ากาศบรสิ ทุ ธิ์หลกี เลย่ี งการอยใู นสถานท่ี
ที่มีมลพิษทางอากาศปนเปอ นอยูสูงและสถานที่แออัด แตห ากหลีกเลยี่ งจากสถานทด่ี งั กลา วไมได

กค็ วรหาวิธกี ารปอ งกันตนเองหรือใชอ ุปกรณทชี่ วยปอ งกนั มลพษิ ดงั กลา ว
เชน สวมหนากากอนามัยเพ่ือปอ งกนั มลพษิ

การออกกำลังกาย

ออกกำลังกายเปน ประจำสม่ำเสมอจะชวยใหกลามเนื้อท่ีทำหนา ท่หี ายใจแขง็ แรง
และมีกำลงั เพิม่ ข้นึ ปอดขยายใหญข นึ้ มปี รมิ าณความจปุ อดเพิม่ ขน้ึ ทำใหปอด
สามารถรองรับอากาศไดมากขึน้ จงึ มีแกสออกซเิ จนไปเลีย้ งสวนตา ง ๆ
ของรา งกายมากขน้ึ ดว ย

งดสบู บุหร่ี

ในบุหรี่มสี ารนิโคตนิ (nicotine) สารนจี้ ะมผี ลทำใหมีไขมันในเสน เลอื ดเพ่มิ ขนึ้
เสนเลือดหัวใจตีบ เกิดโรคหวั ใจขาดเลือดและทำใหความดนั โลหติ สงู หวั ใจเตน เร็ว

รวมถึงยงั ทำลายเนือ้ ปอดและถุงลมปอดอกี ดวย นอกจากน้ียงั มสี ารทาร (tar)
โดยสารนจี้ ะทำลายถงุ ลมปอด ทำใหเกดิ โรคถุงลมโปงพอง มอี าการหอบเหน่อื ยงาย ไอเรือ้ รงั

และอาจทำใหเ กิดโรคมะเร็งบริเวณเนอ้ื เย่อื ทสี่ มั ผัสกับสารน้ี โดยเฉพาะโรคมะเร็งปอด
ซึง่ เปนสาเหตุในอนั ดบั ตน ๆ ของการเสียชีวติ ของคนเราดวย

การพกั ผอ‹ น

พักผอนใหเ พียงพอโดยควรนอนหลับในสถานท่ที ่มี ีอากาศบริสุทธ์แิ ละถา ยเทสะดวก
จะชวยใหร างกายไดรับการพักผอ นอยางเต็มท่ี นอกจากนเ้ี ครือ่ งนอนตา ง ๆ ควรไดร ับการ
ทำความสะอาดและผ่งึ แดดอยเู สมอ เพื่อปองกนั เชอื้ โรคตา ง ๆ ที่อาจปนเปอนมากบั อากาศ
ไมใหส ะสมในเนื้อผา หากเราสดู ดมเขา ไปขณะนอนหลับจะกอใหเ กิดอันตรายตอ สุขภาพ

ปอ‡ งกนั ตวั เองจากอบุ ัตเิ หตุ

ระมดั ระวงั และปอ งกนั ตนเองจากอบุ ัติเหตุตา ง ๆ ท่อี าจเกดิ ข้ึนในชวี ิตประจำวัน
ซึง่ จะสง ผลกระทบตอ ระบบการทำงานตาง ๆ ของรางกาย ไมหยอกลอ หรือแกลง เพอื่ น
ในขณะรับประทานอาหาร อาจทำใหเ พื่อนเกดิ อาการสำลกั และเศษอาหารเขาไปติดในหลอดลมได

และสวมหมวกนริ ภยั ทุกคร้งั ขณะขบั ขหี่ รอื โดยสารรถจกั รยานยนต

12 หนงั สอื เรยี น รายวิชาพืน้ ฐาน สขุ ศึกษา ม. 5

กิจกรรมเรยี นรู...สูปฎบิ ติ

• เพ่อื ความเขาใจท่คี งทนใหนกั เรียนปฏิบตั ิกจิ กรรมตอไปนี้
1. หาขา วหรอื บทความ แลวสรุปขาวหรอื บทความท่ีเกี่ยวกบั ความผิดปกติหรือโรคทพ่ี บบอ ยของอวยั วะ
ในระบบหายใจ
2. หาคาํ ศพั ทภ าษาองั กฤษทเ่ี กยี่ วกบั ระบบหายใจ พรอ มทงั้ เขยี นความหมายและตาํ แหนง หนา ทขี่ องคาํ ศพั ท
น้นั ๆ

1.4 ระบบยอยอาหาร

ระบบยอ ยอาหาร (the digestive system) เปนระบบทท่ี าํ หนา ท่ียอ ยอาหารใหเ ลก็ ละเอียด
จนสามารถที่จะถูกดดู ซึมผานทางเดนิ อาหารเขา สูก ระแสเลอื ดไปยงั สวนตา ง ๆ ของรา งกาย เพอ่ื
เปนแหลงพลังงานสรา งเสริมและซอ มแซมเนือ้ เยือ่ ตา ง ๆ

คอหอย
หลอดอาหาร

ตบั กระเพาะอาหาร
ถุงน้ำดี ลำไสใ หญ

ตบั ออน

ลำไสเ ลก็

ไสตง่ิ ไสตรง
ทวารหนกั

ระบบยอ ยอาหาร

ระบบยอ ยอาหารของคนเราประกอบดวย อวัยวะทเี่ ปนทางผานของอาหารและอวัยวะทชี่ ว ย
ในการยอ ยอาหาร ไดแ ก ฟน ล้ิน ตอมนา้ํ ลาย คอหอย หลอดอาหาร กระเพาะอาหาร ลําไสเล็ก
ลําไสใหญ ทวารหนัก ตับ ตบั ออน และถุงน้ําดี

หนังสอื เรยี น รายวิชาพ้ืนฐาน สุขศึกษา ม. 5 13
1.4.1 องคป ระกอบของระบบยอ‹ ยอาหาร
1. ฟน˜ (teeth) เปนอวัยวะท่แี ขง็ ทสี่ ดุ มอี ยู 2 ชดุ ไดแ ก ฟน นา้ํ นม (deciduous teeth)
เปน ฟน ชดุ แรก มที ง้ั หมด 20 ซี่ เปน ฟน บน 10 ซ่ี ฟน ลา ง 10 ซี่ ซแ่ี รกจะเรมิ่ ขนึ้ เมอื่ มอี ายปุ ระมาณ
6 เดอื น และขึ้นจนครบเม่อื อายุประมาณ 2–3 ป เม่อื อายุ 6 ป ฟนนาํ้ นมจะเรม่ิ หลดุ ไป ฟน แท
หรอื ฟน ถาวร (permanent teeth) เปนฟนชดุ ท่สี องมีทัง้ หมด 32 ซ่ี เปน ฟน บน 16 ซี่ ฟน ลาง
16 ซี่ ฟนแทจะขึ้นมาแทนท่ีฟนนํ้านมที่หลุดไป ฟนของคนเราจะมีรูปรางและหนาท่ีแตกตางกัน
แบง ออกเปน 3 ชนดิ ไดแ ก ฟน หนา หรอื ฟน ตดั (incisor) มลี กั ษณะคลา ยลม่ิ ใชก ดั และตดั อาหาร
ฟนเขี้ยว (canine) มีลักษณะคอนขางแหลมใชยึดฉีกอาหาร และ ฟนกราม แบงออกเปน
ฟน กรามหนา (premolar) และ ฟน กราม (molar) มลี กั ษณะแบนกวา ง ตรงกลางมรี อ ง ใชบ ดอาหาร
ใหล ะเอยี ด
2. ลิ้น (tongue) เปนกลา มเนอ้ื ที่เปน แผน ปกคลุมดวยเยอ่ื บุเมือก ชว ยคลกุ เคลา อาหาร
ใหผ สมกบั น้ําลาย และนอกจากนีย้ ังมีปลายประสาทรบั รสเปรย้ี ว หวาน เค็ม ขม รวมทัง้ สมั ผัส
ความรอ นและเยน็
3. ตอ‹ มนํ้าลาย (salivary glands) มขี นาดใหญ จาํ นวน 3 คู อยทู บี่ รเิ วณกกหู ใตข า
กรรไกรลา ง และใตล นิ้ นอกจากนย้ี งั มตี อ มนา้ํ ลายขนาดเลก็ กระจายอยตู ามรมิ ฝป ากและเพดานปาก
โดยตอ มนา้ํ ลายจะผลติ เอนไซมอ ะไมเลส ซงึ่ ชว ยยอ ยอาหารประเภทคารโ บไฮเดรตขณะทอี่ ยใู นปาก
4. คอหอย (pharynx) มลี กั ษณะคลา ยกรวย เปน บรเิ วณทท่ี างเดนิ อาหารและทางเดนิ หายใจ
มาอยรู วมกนั แลว แยกออกจากกนั ไปคนละทาง เปน ทางผา นของอาหารจากปากลงไปสหู ลอดอาหาร
5. หลอดอาหาร (esophagus) เปน ทอ กลา มเนอื้ เรยี บตอ จากคอหอยลงไปถงึ กระเพาะอาหาร
สว นตน ยาวประมาณ 10 นว้ิ ดา นบนมีหูรดู ปองกนั ไมใ หอากาศผานเขา หลอดอาหาร และดานลาง
มหี รู ดู ปอ งกนั ไมใ หก รดจากกระเพาะอาหารผา นเขา หลอดอาหาร โดยหลอดอาหารจะคอยบบี ตวั ไล
อาหารลงไปสูกระเพาะอาหาร
6. กระเพาะอาหาร (stomach) มผี นงั ดา นนอกเปน กลา มเนอ้ื ทมี่ คี วามแขง็ แรงมาก สว นผนงั
ดา นในจะมเี ยอื่ บกุ ระเพาะอาหาร ซง่ึ มลี กั ษณะเปน ลอนใหญ ๆ เรยี งตามแนวยาวของกระเพาะอาหาร
ทเี่ ยอื่ บกุ ระเพาะอาหารนจี้ ะมตี อ มนาํ้ ยอ ยทส่ี รา งนาํ้ ยอ ยออกมาเพอ่ื ยอ ยอาหารทเ่ี รารบั ประทานเขา ไป
โดยมกี รดเกลือหรอื กรดไฮโดรคลอรกิ (hydrochloric acid) และน้าํ ยอ ย ไดแ ก เอนไซมเพปซนิ
(pepsin) สาํ หรบั ยอยอาหารประเภทโปรตนี ใหเลก็ ลง เอนไซมเ รนิน (renin) สาํ หรบั ยอ ยโปรตนี
ในน้ํานม และจะสรางเอนไซมไลเปส (lipase) ที่ใชในการยอยไขมัน แตเน่ืองจากจะสราง
เอนไซมไลเปสนอ ยมากและเอนไซมน ไ้ี มส ามารถทาํ งานไดใ นสภาพท่เี ปน กรด ดงั นน้ั ไขมนั จึงยงั ไม
ถูกยอยที่กระเพาะอาหารกระเพาะอาหารจะดูดซึมอาหารไดนอยมาก มีน้ําและแอลกอฮอลเทานั้น
ท่ีถูกดดู ซึมไดบ า ง ซ่ึงอาหารจากกระเพาะอาหารจะถูกสง ตอ ไปยงั ลําไสเ ล็ก

14 หนังสือเรียน รายวชิ าพนื้ ฐาน สขุ ศึกษา ม. 5
7. ลาํ ไสŒเลก็ (small intestine) เปนทอกลามเนอื้ มคี วามยาวประมาณ 21 ฟตุ ซ่ึงจะ

ขดไปมาอยูในชองทอง ผนังดานในของลําไสเล็กจะมีเย่ือบุผนังที่หนาเปนลอน มีขนเล็ก ๆ
ที่เรียกวา วิลไล (villi) อยมู ากมาย แบง ออกเปน 3 สวน ไดแ ก ลาํ ไสเ ลก็ สว นตน หรอื เรียกวา
ดโู อดนี มั (duodenum) เปน สว นทอ่ี ยตู อ จากกระเพาะอาหาร มคี วามยาวประมาณ 10 นวิ้ มรี ปู รา ง
คลา ยตวั อกั ษรซี (C) ตอ จากนน้ั จะเปน ลาํ ไสเ ลก็ สว นกลางหรอื เรยี กวา เจจนู มั (jejunum) มคี วามยาว
ประมาณ 8 ฟตุ และลาํ ไสเ ลก็ สว นปลายหรอื เรยี กวา ไอเลยี ม (ileum) มคี วามยาวประมาณ 12 ฟตุ

ลําไสเล็กจะมีการยอยอาหารและการดูดซึมสารอาหารมากท่ีสุด โดยลําไสเล็กจะผลิต
น้ํายอยที่ใชยอยสารอาหารประเภทคารโบไฮเดรตและโปรตีน และจะมีนํ้ายอยจากตับออนและ
นํ้าดีจากถุงนํ้าดีถูกสงเขามาที่ลําไสเล็ก ทําใหอาหารโมเลกุลท่ีเล็กลงจนรางกายสามารถนําไปใช
ประโยชนไ ด ลาํ ไสเ ลก็ สว นกลางและสว นปลายจะเปน บรเิ วณทม่ี กี ารดดู ซมึ สารอาหารมากทสี่ ดุ เพราะ
สารอาหารที่ไดจากการยอยจะผานเขาสูหลอดเลือดและหลอดนํ้าเหลืองในวิลไลที่มีอยูมากมาย
ในผนงั ดานในของลาํ ไสเ ล็ก สว นกากอาหารที่เหลือจะถูกสงไปยังลาํ ไสใ หญต อไป

8. ลําไสŒใหญ‹ (large intestine) มลี ักษณะเปน ทอ ทีม่ ีความยาวประมาณ 6 ฟตุ แบง ออก
เปน 3 สว น ไดแ ก ลาํ ไสใ หญส ว นตน เรยี กวา ซคี มั (cecum) ยาวประมาณ 2–3 นว้ิ สว นนจ้ี ะมี
ไสต ง่ิ (vermiform appendix) อยู ลาํ ไสใหญสว นกลางหรือโคลอน (colon) ซึ่งเปน ลําไสใหญ
สวนทย่ี าวที่สดุ และสว นปลายของลําไสใหญเ รียกวา เรคตมั (rectum) หรอื ไสตรง มคี วามยาว
ประมาณ 7–8 นิว้ จะเปนลาํ ไสตรงทมี่ ีทางเปด ออกสูภ ายนอกรา งกายทเี่ รยี กวา ทวารหนกั (anus)
ลําไสใหญจะทําการดูดน้ําจากกากอาหารท่ีสงมาจากลําไสเล็กกลับคืนสูรางกาย จากนั้นลําไสใหญ
จะบบี ตวั เพอื่ ใหก ากอาหารทไ่ี มม ปี ระโยชนแ ลว ทเี่ รยี กวา อจุ จาระ (faeces) ออกสภู ายนอกรา งกาย
ทางทวารหนัก

9. ตับ (liver) เปนอวยั วะภายในรางกายท่มี ขี นาดใหญท ่ีสุด วางตวั อยใู ตก ะบังลม ตบั จะ
สรางนํ้าดีแลวสงไปเก็บไวที่ถุงน้ําดี และตับยังเปนแหลงสะสมอาหารประเภทคารโบไฮเดรตในรูป
ของไกลโคเจน สะสมเหล็กและวิตามินตาง ๆ นอกจากน้ีตับจะชวยกําจัดของเสียในเลือด
เบมรอื่ ิเวเลณ1ือ0ดด.าไถนหงุใลนตผ้ําขาดอนี งเ(ขตgาับaสlูตlbทับlําaหdนdeาทr)ี่กมักีลเกกั ็บษนณ้ําดะเีทป่ีสน รถาุงงคจลากายตลับกู แแลพะรป ลมอคี ยวอามอยกาไวปปสรูละํามไาสณเล็ก43เพนื่อิ้วชอวยยู
กระจายไขมนั ใหเ ปนเม็ดเลก็ ๆ
เ6ข–า 9สูล1นํา1ไวิ้ ส. เตลแบั ็กลอสะ‹อกวนนวาตง(นpปaรไnะดมcแrาeกณa sเอ1)น–จไ1ะซ21อมยท ูดนราิ้วปิ นซหตินลับงั อ(ตtอrอyนนpจsละiาnชง)วขยอเพใงนื่อกกยราะอ รเยพยโาอปะยรออตาาหีนหาใารหรม มขี โคี ดนวยาาดจมเะยลผาก็ ลวลปิตงรนจะนา้ํ มยเปาอ ณนย
กรดแอมโิ น (amino acid) ทร่ี า งกายสามารถนาํ ไปใชประโยชน เอนไซมไ ลเปสเพ่ือยอยไขมนั ให
เปน กรดไขมัน (fatty acid) และกลีเซอรอล (glycerol) ที่รางกายสามารถนําไปใชได และเอนไซม
อะไมเลสทีช่ ว ยยอยคารโบไฮเดรตใหเปนนาํ้ ตาลโมเลกุลคู

หนงั สือเรยี น รายวชิ าพ้นื ฐาน สุขศกึ ษา ม. 5 15
1.4.2 กระบวนการยอ‹ ยอาหาร
เมื่อรับประทานอาหารเขาไปในปาก ตอมนํ้าลายจะขับน้ํายอยที่เปนเอนไซมอะไมเลส
(amylase) ออกมาเพ่ือยอยอาหารพวกแปงและน้ําตาล และชวยใหอาหารล่ืนสะดวกตอการกลืน
ลิ้นจะชวยคลุกเคลาอาหารใหผสมกับน้ําลาย และฟนจะบดเค้ียวอาหารใหเล็กลง เม่ือเค้ียวจน
ละเอียดพอแลว ก็จะกลนื ผา นคอหอยลงไปสูหลอดอาหาร อาหารจะถูกหลอดอาหารบบี ตัวไลลงไป
สูกระเพาะอาหาร จากน้ันอาหารจะถูกยอยอยูในกระเพาะอาหารเปนเวลาประมาณ 3–4 ชั่วโมง
โดยเย่อื หุมกระเพาะอาหารจะผลิตน้ํายอ ยท่มี ีฤทธเิ์ ปน กรด ไดแ ก กรดเกลือ (กรดไฮโดรคลอรกิ )
เอนไซมเ พปซนิ ทีย่ อ ยโปรตีน เอนไซมเ รนนิ ท่ียอ ยโปรตีนในน้าํ นม และจะผลติ เอนไซมไลเปส
ทยี่ อ ยไขมนั ออกมาเพยี งเลก็ นอ ย แตจ ะมอี าหารประเภทโปรตนี เทา นนั้ ทถ่ี กู ยอ ยในกระเพาะอาหาร
เพราะเอนไซมอะไมเลสในน้ําลายท่ีปนมากับอาหารจะไมทํางานในสภาพที่เปนกรดเชนเดียวกับ
เอนไซมไ ลเปส อาหารทย่ี อ ยแลว จากกระเพาะอาหารจะผา นกลา มเนอื้ หรู ดู ลงไปสลู าํ ไสเ ลก็ การยอ ย
อาหารสว นใหญจ ะดาํ เนนิ ไปในลาํ ไสเ ลก็ นี้ โดยจะมนี าํ้ ยอ ยจากผนงั ลาํ ไสเ ลก็ ไดแ ก เอนไซมม อลเทส
(maltase) ซูเครส (sucrase) และแล็กเทส (lactase) ทาํ หนาทยี่ อยน้าํ ตาลโมเลกลุ คชู นดิ ตาง ๆ
ใหเ ปน นา้ํ ตาลโมเลกลุ เดย่ี ว และเอนไซมอ เิ รพซนิ (erepsin) ทาํ หนา ทยี่ อ ยโปรตนี ใหเ ปน กรดแอมโิ น
นอกจากน้ยี งั มนี ํา้ ยอยจากตับออน ไดแก เอนไซมทริปซิน เอนไซมไ ลเปส และเอนไซมอ ะไมเลส
และนํา้ ดี (bile) ท่ีตบั สรา งข้นึ แลว กกั เกบ็ อยใู นถุงน้ําดดี ังท่กี ลา วไปแลว ขา งตน มาชวยในการยอย
แปง และนาํ้ ตาล ไขมนั และโปรตนี ตอ ไปจนเปน โมเลกลุ ขนาดเลก็ ทส่ี ามารถถกู ดดู ซมึ เขา สหู ลอดเลอื ด
และหลอดนา้ํ เหลอื งในวิลไลจํานวนมากทอ่ี ยตู ามผนงั ดานในของลําไสเ ล็ก เพื่อจะไดน าํ สารอาหาร
ไปเล้ียงยังสวนตาง ๆ ของรางกายตอไป สวนกากอาหารที่เหลือในลําไสเล็กจะมีลักษณะเปน
ของเหลวสีเหลอื ง มฤี ทธิ์เปนดาง จะถกู บบี รดั สงไปยังลําไสใ หญ ลําไสใหญจะดูดเอานาํ้ กลโู คส
แรธ าตุ และวติ ามนิ บางชนดิ ออกไปจากกากอาหารกลบั สกู ระแสเลอื ดเพอื่ ใหส มดลุ ของนาํ้ ในรา งกาย
เปน ปกติ กากอาหารจะคอ ย ๆ เปน กอ นแขง็ ขน้ึ ผา นลงไปสลู าํ ไสใ หญส ว นทเี่ ปน ไสต รง และผา นออก
ทางทวารหนักเปน อุจจาระ
1.4.3 การสรŒางเสรมิ และดาํ รงประสิทธภิ าพของระบบย‹อยอาหาร
แนวทางในการสรา งเสริมและดาํ รงประสิทธิภาพของระบบยอ ยอาหารมดี ังนี้
1. รับประทานอาหารใหค รบ 5 หมู อยางเพียงพอและเหมาะสม โดยเฉพาะผักและผลไม
ซึ่งมีเสน ใยอาหาร (dietary fiber) ท่ีชวยในการขับถา ย เนอื่ งจากเสนใยอาหารมคี ุณสมบตั ใิ นการ
ดดู ซมึ นา้ํ ไดด แี ละไมถ กู ยอ ย จงึ ไปเพมิ่ ปรมิ าณกากอาหารทเี่ หลอื จากการยอ ยและทาํ ใหก ากอาหารนม่ิ
เม่ือกากอาหารมีปริมาณมากจะกระตนุ ใหล าํ ไสใหญบ ีบตัวมากข้นึ และการทีก่ ากอาหารนม่ิ จะทาํ ให
เคล่อื นไปตามลาํ ไสใหญไดด ี จึงทาํ ใหอุจจาระไมคางอยใู นลาํ ไสใหญน านเกนิ ไป แตถา อาหารที่กนิ
มีเสนใยอาหารนอย กากอาหารจะดูดน้ําไวไดนอยจึงมีลักษณะแข็ง ทําใหขับถายลําบากและเกิด
อาการทองผกู เปน โรครดิ สีดวงทวารได

16 หนังสอื เรยี น รายวชิ าพ้ืนฐาน สขุ ศึกษา ม. 5
2. รับประทานอาหารท่ีสะอาดปราศจากการปนเปอนและปรุงสุกใหม ๆ เพราะอาหารท่ีไม

สะอาดหรอื ปรงุ ไมสุกจะมีการปนเปอนของเชอื้ โรค และควรมีสุขนิสัยทีด่ ใี นการรบั ประทานอาหาร
เชน รับประทานอาหารใหเปนเวลา เคี้ยวอาหารใหล ะเอยี ด ไมรับประทานอาหารที่มรี สจดั ลา งมอื
ใหส ะอาดทุกครัง้ กอนและหลังรับประทานอาหาร

3. ดื่มนํา้ สะอาดอยางนอ ยวันละ 6–8 แกว จะชวยชะลา งส่งิ ตกคางในลาํ ไสแ ละกระเพาะ
อาหาร และชว ยใหก ารขับถายดขี ึน้ โดยนาํ้ ทดี่ มื่ ควรเปน นํา้ เปลาทส่ี ะอาดหรือนํา้ ตม สกุ และไมค วร
ดม่ื นาํ้ มากในขณะรบั ประทานอาหารจะทาํ ใหน าํ้ ยอ ยในกระเพาะอาหารเจอื จาง สง ผลใหก ารยอ ยเปน
ไปไดไ มดี

4. งดหรือลดเครื่องด่มื ทม่ี ีแอลกอฮอล (alcohol) การดื่มสรุ าหรือเครือ่ งดืม่ ท่ีมแี อลกอฮอล
เปน ประจําจะมีความเสยี่ งตอ การเกดิ โรคระบบทางเดนิ อาหารได เชน เปนแผลในกระเพาะอาหาร
และลําไส โรคมะเร็งของหลอดอาหาร ตับแข็ง

5. ออกกําลังกายอยางสมํ่าเสมอ จะทําใหรางกายไดเคล่ือนไหว ซ่ึงจะชวยกระตุนอวัยวะ
ในระบบยอยอาหารใหทํางานไดด ี ทัง้ การหลง่ั เอนไซมท ีช่ วยยอ ยอาหาร การดดู ซึมสารอาหารของ
รางกายและการขับถายกากอาหารออกนอกรางกายดวย ซึ่งหากเราไมออกกําลังกาย รางกายจะ
เคล่ือนไหวนอย บางครั้งอาจทําใหทองอืดเฟอหลังรับประทานอาหารและทําใหลําไสบีบตัวไดนอย
จงึ เกดิ อาการทอ งผกู ได

6. เมื่อแปรงฟนทุกคร้ังควรแปรงทําความสะอาดล้ินดวย การแปรงล้ินจึงสามารถชวย
ลดกลิ่นปากและยังเปนการดแู ลรกั ษาใหตุม รับรสบนลิน้ ทาํ งานไดด เี ปน ปกติอีกดวย

7. ฝกขับถายใหเปนเวลาทุกวัน โดยเฉพาะในตอนเชากอนออกจากบาน ซึ่งหากเรา
ขับถายไมเปนเวลาอาจจะรูสึกอยากถายในชวงเวลาท่ีไมพรอม เชน ในเวลาเรียน ในเวลาทํางาน
ทําใหต อ งอดกล้ันการขบั ถายเอาไว กากอาหารจึงอยใู นลาํ ไสใหญนานข้ึน ลาํ ไสใหญจ ึงดูดนํ้ากลับ
จากกากอาหารมากข้ึน กากอาหารจะมีลักษณะแข็งขึ้นและมีปริมาณนอยลงจึงเคลื่อนตัวไปตาม
ลาํ ไสใ หญไดยากทําใหทอ งผูกได

8. สุขภาพจิตดี ไมโกรธหรือเครียดบอย ๆ เพราะเม่ือมีอารมณโกรธหรือเครียด ตอม
นาํ้ ลายจะหยดุ ขับน้ําลายหรอื ขับออกมานอ ย ทาํ ใหรสู กึ คอแหง จึงไมอ ยากอาหาร กระเพาะอาหาร
และลําไสมีการบีบตัวชาลงจึงยอยอาหารไดไมเต็มท่ี ทําใหมีอาการทองอืด ทองเฟอ นอกจากนี้
ยงั ทาํ ใหม กี ารหลง่ั ของกรดเกลอื ในกระเพาะอาหารมาก จงึ เกดิ แผลในกระเพาะอาหารและปวดทอ ง
ตามมา

9. หากมีปญหาเกี่ยวกับระบบการยอยอาหารควรไปพบแพทยและกินยาตามแพทยส่ัง
ไมป ลอ ยไวจ นเกดิ อาการเรอ้ื รงั ซง่ึ เสย่ี งตอ การเปน โรคทร่ี า ยแรงขนึ้ และไมค วรซอ้ื ยามากนิ เองเพราะ
นอกจากจะไมห ายจากโรคแลว ยังอาจสงผลเสียตอรา งกายเพมิ่ มากขึ้นดวย

หนงั สอื เรียน รายวิชาพนื้ ฐาน สขุ ศกึ ษา ม. 5 17

กิจกรรมเรียนรู...สปู ฎิบติ

• เพอ่ื ความเขาใจท่คี งทนใหนกั เรยี นปฏบิ ตั กิ ิจกรรมตอ ไปน้ี
1. ทบทวนวิธีการลางมือ 7 ข้ันตอนท่ีถูกสุขลักษณะ แลววางแผนการปฏิบัติของตนเองในแตละวัน
พรอ มทงั้ ประเมนิ ผลและจดบันทึก
2. หาคาํ ศัพทภาษาองั กฤษท่เี กีย่ วกับระบบยอยอาหาร พรอมทงั้ เขียนความหมายลงในสมุดจดบันทึก

1.5 ระบบขับถายปสสาวะ

ระบบขับถา ยปส สาวะ (the urinary system) เปน ระบบในรางกายท่ีทาํ หนา ทีก่ รองของเสยี
และสารพิษออกจากเลือดและกําจัดออกจากรางกายในรูปของนํ้าปสสาวะ (urine) โดยระบบ
ขบั ถา ยปส สาวะประกอบไปดว ยอวยั วะทสี่ าํ คญั ไดแ ก ไต ทอ ไต กระเพาะปส สาวะ และทอ ปส สาวะ

หลอดเลือดแดง
หลอดเลือดดำ

ทอไต

ไต
ทอไต
กระเพาะปสสาวะ
ทอปสสาวะ

ระบบขบั ถา ยปส สาวะ

18 หนงั สอื เรยี น รายวชิ าพน้ื ฐาน สขุ ศกึ ษา ม. 5

1.5.1 องคป ระกอบของระบบขับถ‹ายป˜สสาวะ
ของชอ 1งท. อไตงบร(ิเkวiณdnเอeyวs)มขี เนปาน ดอยวายั ววปะรทะ่มี มลี ากัณษณ412ะคลนา้วิ ยเกมวลา ็ดงถ2่ัว–3มีอนยวิ้ ู 2 ขา งติดอยทู างดา นหลงั
และหนาประมาณ 1 นว้ิ

ตรงกลางสว นทเ่ี วา เปน กรวยไต จะมที อ ไตตอ ออกไปยงั กระเพาะปส สาวะ ภายในไตจะประกอบดว ย

หนว ยไตเลก็ ๆ จาํ นวนมากมาย หนว ยไตจะมลี กั ษณะเปน ทอ ขดอยแู ละมเี สน เลอื ดฝอยอยมู ากมาย

หนว ยไตจะกรองของเสีย เชน ยูเรยี เกลือแร น้าํ ออกจากเลือดทไ่ี หลผานเขา มา ใหเ ปน นา้ํ ปสสาวะ

แลว ขับผานไตลงสูกระเพาะปสสาวะตอไป

2. ท‹อไต (ureters) เปนทอที่ยาวประมาณ 10–12 น้ิว จะรับปส สาวะจากไตแลวสงไปยัง
กระเพาะปส สาวะ

3. กระเพาะป˜สสาวะ (bladder) มีลักษณะคลายถุง วางตัวอยูในชองกระดูกเชิงกราน
มผี นงั ทปี่ ระกอบดว ยกลา มเนอื้ เรยี บ 3 ชนั้ กระเพาะปส สาวะจะยดื ขยายออกเมอ่ื รองรบั นา้ํ ปส สาวะ

และจะแฟบตัวลงเมื่อไมมีน้ําปสสาวะ จะทําหนาท่ีกักเก็บน้ําปสสาวะกอนที่จะมีการขับถายออกสู

ภายนอกรางกายทางทอปสสาวะ

ออกไป4น.อทกอ‹รปางส˜ กสาายวะใ(นuเพreศthหrญa)งิ เปทน อ ทปอ ส เสลาก็ วะๆจทะมอี่ คีอกวามมายจาากวปกรระะเมพาาณะป1ส ส12าวนะ้ิวเพอื่อจอะกนจาํ านกา้ํกปรส ะสเพาวาะะ
ปส สาวะลอดใตก ระดกู หวั หนา วมาออกทชี่ อ งปส สาวะ ในเพศชาย ทอ ปส สาวะจะมคี วามยาวประมาณ

8 นิ้ว ออกจากกระเพาะปส สาวะผา นภายในกึง่ กลางของตอ มลกู หมากและผา นตลอดองคชาตมา

ออกที่ชองปสสาวะ ซึ่งในเพศชายนอกจากทอปสสาวะจะเปนทางผานของนํ้าปสสาวะท่ีจะออกไป

นอกรา งกายแลว ยงั เปน ทางผานของน้ําอสุจใิ นการสืบพันธุดวย

1.5.2 กระบวนการขับถา‹ ยป˜สสาวะ
ของเสยี ตา ง ๆ ทเ่ี กดิ จากกระบวนการในรา งกายจะออกจากเซลล ซง่ึ จะเขา สหู ลอดเลอื ดและ

เลือดพรอมของเสีย และสารที่มีประโยชนจะไหลเวียนมาท่ีไต ซึ่งในแตละวันจะมีเลือดไหลผาน

เขาไปในไตประมาณ 180 ลิตร โดยเลือดจะไหลเวียนไปสูหลอดเลือดฝอยที่อยูในหนวยไต

หนวยไตจะทําหนาท่ีกรองสารท่ีอยูในเลือด แรธาตุและสารที่เปนประโยชนตอรางกายบางชนิด

รวมทง้ั นา้ํ บางสว นจะถกู ผนงั ของหนว ยไตดดู ซมึ กลบั คนื สกู ระแสเลอื ดเพอ่ื ใหร า งกายนาํ ไปใชป ระโยชน

ตอ ไป สว นของเสยี อน่ื ๆ ทร่ี วมเรยี กวา นาํ้ ปส สาวะ จะถกู สง ตอ ไปตามทอ ไต เมอ่ื มนี าํ้ ปส สาวะผา น

เขามาทอ ไตจะบีบรดั ตวั เปนระยะ ๆ ใหน้าํ ปส สาวะลงไปสูก ระเพาะปส สาวะเปน หยด ๆ และเม่ือมี

นํ้าปสสาวะอยใู นกระเพาะปส สาวะประมาณ 250 ลกู บาศกเซนตเิ มตร กระเพาะปส สาวะจะหดตวั

เราจึงรูสึกปวดปสสาวะ นํ้าปสสาวะจะถูกขับผานทอปสสาวะออกจากรางกายทางชองปสสาวะ

โดยในแตละวันรา งกายจะขบั นํา้ ปส สาวะออกมาประมาณ 1–1.5 ลิตร

หนงั สอื เรยี น รายวิชาพื้นฐาน สขุ ศึกษา ม. 5 19

1.5.3 การสราŒ งเสริมและดํารงประสทิ ธิภาพการทาํ งานของระบบขับถา‹ ยป˜สสาวะ
แนวทางในการสรา งเสริมและดํารงประสทิ ธิภาพการทํางานของระบบขบั ถา ยปสสาวะมดี ังน้ี
1. ดม่ื นํ้าสะอาดใหเพยี งพอประมาณวนั ละ 2.0–2.5 ลติ ร หรอื 6–8 แกว เพราะน้าํ จะชว ย
ในการขับถา ยของเสยี ตาง ๆ ออกจากรา งกาย รวมถงึ การขับของเสียในรูปของน้าํ ปสสาวะ ซึง่ โดย
ปกตแิ ลวรางกายของคนเราจะสูญเสียน้าํ รวมถงึ เกลือแรบ างชนดิ ออกจากทางเหงอื่ จากการหายใจ
และจากการขับถาย เราจึงตอ งการนา้ํ เขาไปในรา งกายเพ่อื ชดเชยและทําใหเกิดความสมดลุ
2. หลกี เลยี่ งการรบั ประทานอาหารรสเคม็ จดั หรอื อาหารทม่ี เี กลอื โซเดยี ม (sodium) สงู เชน
อาหารหมักดอง กะป นํ้าปลา เนื่องจากการรับประทานในปริมาณมากจะสงผลทําใหเปน
โรคไตได
3. หลกี เลย่ี งหรอื จาํ กดั การรบั ประทานอาหารทม่ี สี ารตกตะกอนในนา้ํ ปส สาวะ เชน กรดยรู กิ
(uric acid) สารออกซาเลต (oxalate) ซ่ึงหากรบั ประทานตดิ ตอกนั หรือรับประทานในปรมิ าณมาก
จะเปน สาเหตทุ าํ ใหเ กดิ โรคน่วิ ในทางเดนิ ปสสาวะ อาหารท่มี กี รดยรู กิ สูง เชน เครือ่ งในสัตว อาหาร
ทมี่ ีสารออกซาเลตสงู เชน หนอไม ถั่วตา ง ๆ กะหลํ่าปลี ผักขม มะเขือ กาแฟ
4. ดแู ลสขุ อนามยั ของรา งกายใหส ะอาดอยเู สมอ โดยหลกี เลย่ี งการอาบนาํ้ ดว ยการลงไปแชน าํ้
ในอางหรือในแมนํ้าลําคลองที่อาจมีเช้ือโรคปะปนมาจนเกิดการติดเช้ือในระบบทางเดินปสสาวะได
และขบั ถา ยในสว มทส่ี ะอาดถกู สขุ ลกั ษณะ ตลอดจนลา งและเชด็ ทาํ ความสะอาดบรเิ วณอวยั วะเพศ
หลงั การขบั ถายทกุ ครัง้
5. ไมกลัน้ ปสสาวะและเมอ่ื ขับถา ยปสสาวะควรปสสาวะออกใหหมด เพื่อลดการค่งั คางของ
ปส สาวะในกระเพาะปส สาวะ ซง่ึ เปน สาเหตทุ าํ ใหเ กดิ โรคกระเพาะปส สาวะอกั เสบและโรคนวิ่ ในทาง
เดินปส สาวะ
6. หลีกเลี่ยงการด่ืมเคร่ืองด่ืมที่มีแอลกอฮอล เพราะแอลกอฮอลจะมีผลทําใหเกิดความ
ผิดปกติในการผลิตฮอรโมนของไต โดยจะไปควบคุมการหล่ังของระดับฮอรโมนแอนติไดยูเรติก
(antidiuretic hormone: ADH) ทชี่ วยควบคมุ ปรมิ าณของน้ําปสสาวะ โดยจะทาํ ใหน้าํ ไมผ านไต
แตไ หลไปทีก่ ระเพาะปสสาวะ ทาํ ใหกระเพาะปสสาวะเตม็ เรว็ ขึ้น จงึ เกิดอาการปสสาวะบอย ซ่งึ จะ
สงผลทําใหรางกายสูญเสียน้ํามากจนมีความเขมขนของเกลือแรบางชนิดสูงข้ึนอยางรวดเร็ว เชน
โซเดียม ซงึ่ จะทําใหเกิดอันตรายตอ ไต จนอาจเกดิ ภาวะไตวายได
7. ออกกําลังกายอยางสมํ่าเสมอ จะชวยทําใหการไหลเวียนของเลือดไปสูหลอดเลือดฝอย
ของหนวยไตในกระบวนการกาํ จัดของเสยี ทางไตเปนไปไดอยา งมีประสิทธภิ าพ

20 หนังสือเรยี น รายวชิ าพื้นฐาน สขุ ศึกษา ม. 5
8. หากมอี าการผดิ ปกตขิ องการขบั ถา ยปส สาวะควรพบแพทยแ ละรกั ษาอยา งตอ เนอ่ื ง ไมค วร

ปลอยใหมีอาการเรื้อรัง ทั้งน้ีเพ่ือปองกันการเกิดโรคกระเพาะปสสาวะอักเสบเรื้อรังท่ีเปนสาเหตุ
สําคัญสาเหตุหนึ่งทําใหเกิดโรคนิ่วในกระเพาะปสสาวะ และไมควรซื้อยามากินเอง โดยเฉพาะยา
ที่กินติดตอกันเปนเวลานาน เพราะในยาบางชนิดจะมีฤทธ์ิท่ีเปนอันตรายตอไต ทําใหเกิดภาวะ
ไตวายได

กจิ กรรมเรยี นรู...สูปฎบิ ติ

• เพ่ือความเขา ใจทีค่ งทนใหนักเรียนปฏบิ ตั ิกจิ กรรมตอ ไปนี้
1. เขยี นกระบวนการขบั ถา ยปส สาวะโดยละเอยี ดในรปู ของผงั มโนทศั น (concept map) แลว นาํ มาพดู คยุ
ในชนั้ เรียน
2. ศึกษาคน ควาเกีย่ วกับโรคและอาการทีเ่ กยี่ วกับระบบขับถา ย แลวเขยี นสรุปลงในสมดุ รายงาน

แหลง สบื คนความรู

• นักเรียนสามารถคนควาความรูเร่ือง ระบบตาง ๆ ของรางกาย เพิ่มเติมไดจากการสอบถามครู
อาจารย แพทย หรอื ศกึ ษาจากสอ่ื เอกสารทางวชิ าการทเี่ กย่ี วขอ ง และทเี่ วบ็ ไซต http://th.wikipedia.
org/wiki/ โดยคนหาคําวา ระบบตาง ๆ ของรางกาย ตอจากนั้นบันทึกผลการศึกษาคนควาและ
คาํ ถามท่ีสงสัยลงในสมุดบนั ทกึ นําไปรายงานผลในการเรียนคร้ังตอ ไป

หนงั สอื เรียน รายวิชาพน้ื ฐาน สุขศึกษา ม. 5 21
บทสรปุ หน‹วยการเรียนรŒูที่ 1

นกั เรยี นสามารถสรปุ ทบทวนความรโู ดยใชว ธิ กี ารจนิ ตภาพจากผงั มโนทศั น (concept map)
เพื่อสรปุ องคค วามรูไ ดด งั น้ี

เรย� นรูตัวเรา

เรยี นรูเก่ยี วกับ

ความสาํ คญั และหลกั กการของกระบวนการสรา งเสรม�
และดาํ รงประสทิ ธภิ าพการทาํ งานของระบบตา ง ๆ ของรา งกาย

ความสำคัญ แนวทาง

ระบบทุกระบบในรางกายตองทำงานสัมพันธกัน หากมี – รกั ษาอนามัยสวนบคุ คล
อวยั วะหรอื ระบบใดผดิ ปกตกิ ย็ อ มสง ผลกระทบตอ ระบบ – บรโิ ภคอาหารใหถ ูกตองและเหมาะสม
อ่ืน ๆ ดวยเหตนุ ้จี ึงตอ งรักษาสุขภาพใหส มบูรณแ ขง็ แรง – ออกกำลังกายสม่ำเสมอ
เพื่อดำรงประสิทธิภาพการทำงานของระบบตาง ๆ ใน – พักผอ นใหเ พยี งพอ
รางกายใหอยใู นภาวะปกติ – ทำจติ ใจใหร า เริงแจม ใสอยูเสมอ
– หลีกเล่ียงอบายมขุ และส่ิงเสพตดิ ใหโ ทษ
– ตรวจรา งกาย
– ปองกันตนเองจากอบุ ัตเิ หตุ

ระบบไหลเว�ยนโลหติ ระบบไหลเวย� นโลหิต

ทำหนา ที่ ลำเลียงอาหาร แกสออกซิเจนไปสูเซลลตาง ๆ ทำหนา ท่ี แลกเปลย่ี นแกส เพอ่ื ทร่ี า งกายจะไดข บั แกส คารบ อน-
และนำแกส คารบ อนไดออกไซดแ ละของเสยี ตา ง ๆ ไดออกไซดอ อกไปและรบั เอาแกส ออกซเิ จนเขา มา
ออกจากเซลล เพอ่ื ไปเล้ียงเนอ้ื เยือ่ ของอวยั วะตาง ๆ

องคป ระกอบ – เลอื ด องคป ระกอบ – จมูก – หลอดลม
– หลอดเลอื ด – คอหอย – ปอด
– กลอ งเสยี ง – กะบงั ลม
– หัวใจ

การสรา งเสรมิ – รบั ประทานอาหารใหครบ 5 หมู การสรา งเสรมิ – รบั ประทานอาหารทม่ี คี ณุ คา ทางโภชนาการและ
และบำรุง – ออกกำลังกายอยา งสมำ่ เสมอ และบำรงุ เพียงพอตอ ความตอ งการของรางกาย
ประสิทธภิ าพ – มีสุขภาพจิตดี ประสทิ ธิภาพ
– พกั ผอ นใหเพยี งพอกับวยั และสภาพรางกาย – ออกกำลงั กายเปน ประจำสมำ่ เสมอ
– ระมดั ระวงั และปอ งกนั ตนเองจาก อบุ ตั เิ หตุ – พักผอนใหเพยี งพอ
– ควรอยใู นสถานท่ีท่มี สี ภาวะแวดลอมทีด่ ี
ตาง ๆ – งดสูบบุหรี่
– หมั่นตรวจสุขภาพของตนเอง – ระมดั ระวงั และปอ งกนั ตนเองจากอบุ ตั เิ หตตุ า ง ๆ

22 หนังสือเรยี น รายวิชาพน้ื ฐาน สุขศึกษา ม. 5

เร�ยนรตู ัวเรา (ตอ )

เรียนรเู ก่ียวกบั

ระบบการยอยอาหาร ระบบขับถายปสสาวะ

ทำหนาท่ี ยอยอาหารใหเล็กละเอียดจนสามารถที่จะถูก ทำหนาที่ กรองของเสยี และสารพษิ ออกจากเลอื ดและกำจดั
ดูดซึมผานทางเดินอาหารเขาสูกระแสเลือด ออกจากรา งกายในรูปของปสสาวะ
ไปยงั สว นตาง ๆ ของรา งกาย

– ฟน – ลำไสเ ล็ก องคประกอบ – ไต – กระเพาะปส สาวะ
– ลิ้น – ลำไสใหญ – ทอไต – ทอปสสาวะ
– ตอมนำ้ ลาย – ตับ
องคป ระกอบ – คอหอย – ถงุ น้ำดี
– หลอดอาหาร – ตบั ออน
– กระเพาะอาหาร – ดืม่ นํา้ สะอาดใหเ พยี งพอประมาณ 6–8 แกว
– หลกี เลยี่ งการรับประทานอาหารรสเคม็ จัด
การสรา งเสรมิ – หลีกเล่ียงหรือจํากัดการรับประทานอาหารท่ีมี
และบำรงุ สารตกตะกอนในน้าํ ปส สาวะ
– รับประทานอาหารใหครบ 5 หมู ประสิทธิภาพ – ดแู ลสขุ อนามยั ของรางกายใหส ะอาดอยูเสมอ

– รบั ประทานอาหารท่ีสะอาดปรุงสุกใหม ๆ – ไมก ล้นั ปสสาวะ
– ดม่ื นำ้ สะอาดอยา งนอยวันละ 6–8 แกว – หลกี เล่ยี งการด่ืมเครื่องดื่มท่ีมีแอลกอฮอล
การสรางเสรมิ – งดหรอื ลดเคร่อื งดื่มทีม่ ีแอลกอฮอล – ออกกาํ ลังกายสม่ําเสมอ
และบำรุง – ออกกำลงั กายสมำ่ เสมอ – หากมีอาการผิดปกติของการขับถายปสสาวะ
ประสทิ ธภิ าพ – เม่ือแปรงฟนทุกคร้ังควรแปรงทำความสะอาด ควรพบแพทย

ลิ้นดวย
– ฝกขับถา ยใหแ ปนเวลาทุกวนั
– สุขภาพจติ ดี
– หากมปี ญ หาเกยี่ วกบั ระบบการยอ ยอาหารควร
ไปพบแพทย

หนงั สือเรียน รายวิชาพ้ืนฐาน สขุ ศึกษา ม. 5 23

กจิ กรรมเสนอแนะ

• เพอ่ื ความเขาใจที่คงทนใหนกั เรียนปฏิบัตกิ จิ กรรมตอ ไปนี้
1. รวมกันอภิปรายและสรุปเร่ือง หลักการสรางเสริมและดํารงประสิทธิภาพการทํางาน
ของระบบตา ง ๆ ในรางกาย และรวมกนั วางแผนเพ่อื นําไปปฏบิ ตั ิในชีวิตประจาํ วนั
2. สรางแผนทีค่ วามคิดสรุปเรื่อง ความสาํ คัญ หนาที่ และแนวทางการสรางเสริมและ
ดาํ รงประสทิ ธภิ าพการทาํ งานของระบบไหลเวยี นโลหติ ระบบหายใจ ระบบยอ ยอาหาร
และระบบขบั ถา ยปสสาวะ
3. แบงกลุม กลุมละ 3–5 คน ใหแตละกลุมรวบรวมขาวหรือบทความท่ีเกี่ยวกับ
ความผดิ ปกตหิ รอื โรคทพ่ี บบอ ยของอวยั วะในระบบไหลเวยี นโลหติ ระบบหายใจ ระบบ
ยอยอาหารหรอื ระบบขบั ถา ยปส สาวะ (เลือก 1 ระบบ)

โครงงาน

• เพ่ือความเขาใจทคี่ งทนใหนักเรียนปฏบิ ัติกิจกรรมตอไปน้ี
นกั เรยี นเลอื กทาํ โครงงานตอ ไปนี้ (เลอื ก 1 ขอ ) หรอื อาจเลอื กทาํ โครงงานอน่ื ตามความสนใจ
ตามรปู แบบโครงงานท่ีผูส อนกาํ หนด (ซงึ่ อยา งนอยตองมหี ัวขอตอ ไปน้ี เหตุผลทเี่ ลอื กโครงงานน้ี
จุดประสงค แผนการปฏิบัตกิ าร)
1. โครงงานการสาํ รวจเรอ่ื ง การปฏบิ ตั ติ นในการสรา งเสรมิ และดาํ รงประสทิ ธภิ าพการทาํ งาน
ของระบบไหลเวียนโลหติ ระบบหายใจ ระบบยอยอาหาร และระบบขบั ถา ยปสสาวะของนักเรียน
ในหองเรยี น (โรงเรยี นของนักเรียน)
2. โครงงานการสํารวจเรื่อง พฤติกรรมของบุคคลท่ีสงผลเสียตอการทํางานของระบบไหล
เวียนโลหิต ระบบหายใจ ระบบยอ ยอาหาร และระบบขบั ถา ยปสสาวะ
หมายเหต:ุ โครงงานท่เี ลือกตามความสนใจควรไดร ับคําแนะนาํ แกไ ขจากผูสอน เมอื่ ไดรับ
ความเห็นชอบแลวจึงดําเนินโครงงานนั้น ๆ โดยผูสอน/ผูปกครอง/กลุมเพ่ือนประเมินลักษณะ
กระบวนการทํางาน และนกั เรียนควรมกี ารสรปุ แลกเปลี่ยนความรูซ ่งึ กนั และกนั กอ นพิจารณาเกบ็
ในแฟม สะสมผลงาน

24 หนงั สอื เรยี น รายวชิ าพ้ืนฐาน สุขศกึ ษา ม. 5

การประยกุ ตใชใ นชีวติ ประจาวน

นกั เรยี นนาํ ความรทู ไี่ ดจ ากการศกึ ษาในหนว ยการเรยี นรนู ใี้ นประเดน็ ทเี่ กย่ี วขอ งกบั การสรา งเสรมิ
และดํารงประสิทธิภาพการทํางานของระบบตาง ๆ ในรางกาย ตลอดจนองคประกอบการทํางาน
และการสรา งเสรมิ และดํารงประสทิ ธิภาพของระบบไหลเวียนโลหิต ระบบหายใจ ระบบยอ ยอาหาร
และระบบขบั ถา ยปส สาวะ ไปถา ยทอดและแนะนาํ แกส มาชกิ ในครอบครวั และนาํ ความรคู วามเขา ใจ
ดังกลาวไปปรับใชในชีวิตประจําวันดวยตนเองตอไป เชน เลือกรับประทานอาหารที่มีคุณคาทาง
โภชนาการครบ 5 หมู และหลากหลาย โดยเนนผกั และผลไมทม่ี เี สนใยอาหารสงู ด่ืมนา้ํ สะอาด
อยางเพียงพอ เค้ียวอาหารใหละเอียดกอนกลืน ลางมือทุกครั้งกอนและหลังรับประทานอาหาร
ไมก ลน้ั ปส สาวะขบั ถา ยปส สาวะเปน เวลา ไมส บู บหุ รแ่ี ละดมื่ เครอ่ื งดมื่ ทมี่ แี อลกอฮอล ออกกาํ ลงั กาย
สมาํ่ เสมอ พักผอนเพยี งพอ สวมหนา กากอนามยั เพือ่ ปอ งกนั ตนเองจากมลพษิ ทางอากาศ และไป
ตรวจรา งกายเปนประจาํ ทกุ ป

คาถามประจาหนว ยการเรียนรูที่ 1

ตอบคาํ ถามต‹อไปนี้
1. ถาระบบใดระบบหนึ่งในรางกายทํางานผิดปกติ จะสงผลกระทบตอระบบอ่ืน ๆ ดวย

เพราะเหตใุ ดจึงเปน เชน นั้น
2. นกั เรยี นจะนาํ ความรเู กย่ี วกบั หลกั การสรา งเสรมิ และดาํ รงประสทิ ธภิ าพการทาํ งานของระบบ

ตาง ๆ ในรางกายไปปรบั ใชในชวี ติ ประจาํ วนั อยางไร
3. นักเรียนจะแนะนําใหสมาชิกในครอบครัวสรางเสริมและดํารงประสิทธิภาพการทํางานของ

ระบบไหลเวยี นโลหติ ใหท ํางานไดต ามปกตแิ ละมีประสิทธภิ าพไดอยา งไร
4. “หัวใจท่ีแข็งแรงเกิดจากจิตใจที่ผองใส” จากคํากลาวนี้บอกถึงแนวทางการสรางเสริมและ

ดํารงประสทิ ธภิ าพของระบบไหลเวียนโลหิตอยา งไร
5. นักเรียนคิดวาประชากรท่ีอาศัยอยูในเมืองอยางแออัดกับประชากรท่ีอาศัยอยูในชนบทจะมี

ความแตกตา งกนั ในเรอื่ งของการสรา งเสรมิ และดาํ รงประสทิ ธภิ าพของระบบหายใจหรอื อตั รา
การเจ็บปวยจากโรคปอดหรอื ไม อยางไร
6. นักเรียนเคยมีอาการปวยจากความผิดปกติของระบบยอยอาหารหรือไม และมีแนวทาง
ในการสรา งเสริมและดาํ รงประสทิ ธิภาพของระบบยอ ยอาหารอยางไรบา ง
7. ถา รางกายของเราไมม ีไต นักเรยี นคิดวาจะเกิดอะไรขน้ึ กับชีวิตของเรา และเราจะดแู ลระบบ
ขับถา ยปสสาวะใหม ปี ระสิทธิภาพอยูเสมอไดอ ยางไรบาง
8. “การออกกาํ ลงั กายเปน ยาวเิ ศษ” จากคาํ กลา วนี้ นกั เรยี นคดิ วา นาํ มาปรบั ใชเ พอ่ื การสรา งเสรมิ
และดาํ รงประสิทธิภาพของตนเองอยา งไร