ศกึ ษาเฉพาะเรือ่ งในพัฒนาการแหงพระพุทธศาสนา ๒๔๑
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามิตร ฐิตปฺโญ,ผศ.ดร.
โสเภณีเหลานี้มักไมปรากฏช่ือ แตถูกอางถึงในฐานะท่ีเขามาเก่ียวของกับพระภิกษุบางรูป
หรือบางกลมุ เชน
๑. เกยี่ วกับพระภทั ทวคั คีย
มีเรื่องเลาวา มีคนอยูกลุมหนึ่ง กลุมนี้มีสมาชิกอยู ๓๐ คน ทั้งหมดเปนเพ่ือนกัน
มักเดินทางไปทองเท่ียวดวยกัน กลุมคน ๓๐ คนน้ีมีช่ือวา “ภัททวัคคีย” ๔๓ ในวันหน่ึงพา
กันไปเที่ยวในปา ๒๙ คน มีภรรยาไปดวย มีอยูคนหนึ่งไมมีภรรยาจึงไปวาจางโสเภณีคน
หนึ่ง (โสเภณีประเภทเวสี) ใหไปเปนเพื่อน ขณะที่พวกเขากําลังเที่ยวอยางเพลิดเพลิน
สนุกสนานอยูนั้น โสเภณีคนน้ันไดขโมยสิ่งของแลวหนีไป พวกเขาจึงพากันตามหาโสเภณี
คนนั้นจนไปพบพระพุทธเจา พระองคตรัสถามใหพวกเขาคิดวา พวกเขาควรแสวงหาหญิง
หรือควรจะแสวงหาตน เม่ือพวกเขาสํานึกไดวาควรแสวงหาตนเองดีกวา พระองคจึงทรง
แสดงธรรมใหฟงจนบรรลุธรรมและขออุปสมบทในพุทธศาสนา ในเร่ืองน้ีแมวาโสเภณีท่ี
กลาวถึงจะมีพฤติกรรมท่ีไมดี แตพฤติกรรมนี้ก็เปนเหตุปจจัยสวนหน่ึงที่ทําใหกลุมภัทท
วัคคียม โี อกาสไดฟงธรรมและอุปสมบท
๒. เก่ยี วกบั พระสนุ ทรสมทุ ร
ทานเกิดในตระกูลเศรษฐใี นเมืองสาวัตถี มีโอกาสไดฟงธรรมจากพระพุทธเจาจน
เล่ือมใสตองการออกบวช แตบิดามารดาไมอนุญาตใหบวช ทานจึงรบเราจนไดรับอนุญาต
ตอมาบิดามารดาของทานรูสึกเสียดายที่ไมมีผูสืบสกุล จึงวาจางใหโสเภณีคนหนึ่งใชอุบาย
ทําใหทานสึก โสเภณีคนนี้ออกอุบายนิมนตทานไปฉันท่ีบาน วันแรกไดถวายอาหารท่ี
ระเบียงนอกบาน วันตอมาเธอแกลงใหเด็กๆ ทําใหท่ีนั่งนั่นสกปรก จึงนิมนตทานเขาไปฉัน
ขา งในบาน๔๔
๔๓ วิ.ม. (ไทย) ๔/๓๖/๔๕
๔๔ ดรู ายละเอียดใน ขุ.เถร. (ไทย) ๒๖/๔๑๘-๖๔๐/๔๕๙-๔๖๕
๒๔๒ บทที่ ๗ พระพุทธศาสนากบั โสเภณี
Buddhism and Prostitution
พระมหามิตร ฐิตปโฺ ญ,ผศ.ดร.
รุงขึ้นอีกวันหนึ่งเธอก็สั่งใหเด็กๆ สงเสียงรบกวนแลวนิมนตทานข้ึนไปบนบาน
เธอไดใชวิธีการตางๆ นานา ที่เรียกวา มารยาหญิง ๔๐ ประการ๔๕ เชน ทําโนนทําน่ีไม
หยุดมือ ทํากมๆ เงย ๆ กระโดดโลดเตน ทําเปนเหนียมอาย หักน้ิวเลน นั่งไขวหาง เอามือ
ขีดดินเลน อุมเด็ก และหยอกลอกับเด็ก เปนตน เพ่ือใหทานหลงใหล แตดวยอานุภาพของ
พระพุทธเจาท่ีทรงแผพระรัศมีไปและตรัสใหเห็นโทษของกามจนพระเถระบรรลุอรหัตตผล
แลวเหาะหนีออกจากบา นนัน้ ได
๓. เกี่ยวกับเจา ลิจฉวี
พวกเจาลิจฉวี ในวันมีมหรสพ ไดมีการตกแตงประดับประดารางกายอยางสวย
สดงดงาม แลวพากันออกไปเที่ยวพรอมพาโสเภณีคนหนึ่งไปดวย แตดวยความอิจฉาริษยา
กันจึงเกิดการทะเลาะวิวาทชกตอยกันจนเลือดนองแผนดิน ในวันนั้นพระพุทธเจาไดเสด็จ
ออกจากเมืองพรอมดวยพระภิกษุสงฆ พระสงฆไดเห็นเหตุการณน้ันจึงกราบทูลพระองควา
พวกเจาลิจฉวีประสบกับความยอยยับ เพราะหญิงคนเดียวแท ๆ๔๖ พระองคจึงตรัสสอน
ภกิ ษุสงฆวา ความโศกหรอื ภยั อนั ตรายยอ มเกิดขึ้นเพราะความยินดีน่ีเอง เมื่อไมมีความยินดี
(ในกามคณุ ๕)๔๗ ความโศกและภยั อนั ตรายยอ มเกดิ ขน้ึ ไมได
๔๕ ๑) บิดกาย ๒) กมลงใหเ ห็นแผนหลัง หรือเผยแผนหลัง ๓) แสดงอาการเยื้องกราย (เชน
จบี มอื จบี เทา) หรือแตง เคร่ืองประดบั ๔) แสดงทาขวยอาย โดยใชผา ปดรา งกาย หรือปดหนา หรือแอบ
เขาฝา หรือประตู ๕) เข่ียเล็บตัวเอง ๖) เหยียบเทาตัวเองไปมา ๗) เอาไมขีดดิน ๘) ชูเด็กข้ึนเอง หรือให
คนอื่นชเู ดก็ ข้นึ ๙) เลนกับเดก็ หรอื ชวนเดก็ ใหเ ลน ๑๐) จบู เด็ก หรือใหเ ดก็ จูบ ๑๑) กินเอง หรือปอนให
เดก็ กิน ๑๒) ใหของเด็ก ๑๓) ขอของคืนจากเด็ก ๑๔) ทํากิริยาเลียนแบบเด็ก ๑๕) พูดเสียงดัง ๑๖) พูด
เสียงเบา ๑๗) พูดเปดเผย ๑๘) แอบพูด ๑๙) แสดงทาฟอนรํา (เตน) ระริกระรี้ ๒๐) แสดงทาขับรองสะ
ดีดสะดิ้ง ๒๑) แสดงทาเลนดนตรีสะดีดสะดิ้ง ๒๒) แสดงอาการรองไหสะดีดสะดิ้ง ๒๓) แสดงทายิ้ม
แยมสะดีดสะด้ิง ๒๔) แสดงทาแตงตัวสะดีดสะด้ิง ๒๕) จองมอง ๒๖) สายเอว ๒๗) สายอวัยวะเพศ
๒๘) เปด ขา ๒๙) ปดขาออน ๓๐) เปดใหเห็นทรวงอก ๓๑) เปดใหเห็นใตวงแขน ๓๒) เปดสะดือ ๓๓)
ขยบิ ตา ๓๔) ยักคิว้ ๓๕) เมม ปาก ๓๖) แลบลน้ิ ๓๗) ขยายผาใหห ลวม ๓๘) รัดผาใหแนนหรือแตงตัว
รัดรูป ๓๙) สยายผม ๔๐) เกลาผม. ที่มา http://www.dek-d.com/มารยาหญิง ๔๐. เขาดูเมื่อวันท่ี
๒๘ เดือนมถิ ุนายน พ.ศ. ๒๕๕๖
๔๖ ขุ.ธ. (ไทย) ๒๕/๒๑๔/๙๙ เรื่องเจาลิจฉวี พระผูมีพระภาคทรงปรารภพวกเจาลิจฉวีท่ีแยง
หญิงผงู ดงามในเมอื งจนถงึ ข้นั ชกตอ ยกนั จงึ ตรสั พระคาถานแ้ี กภกิ ษทุ ้ังหลาย ดังนี้)
“ความโศกเกิดจากความยนิ ดี ภยั กเ็ กดิ จากความยินดี
ผพู นจากความยนิ ดไี ดเ ดด็ ขาด ยอ มไมม คี วามโศกและภัยจากทไ่ี หนเลย.”
๔๗ สวนที่นาปรารถนานาใครมี ๕ อยาง คือ รูป เสียง กล่ิน รส และโผฏฐัพพะ (สัมผัสทาง
กาย) ทนี่ าใครนาพอใจ. อา งแลว , หนา ๑๖.
ศกึ ษาเฉพาะเรือ่ งในพฒั นาการแหงพระพุทธศาสนา ๒๔๓
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามิตร ฐิตปโฺ ญ,ผศ.ดร.
กรณีนี้แมวาจะมีโสเภณีเขามาเก่ียวของดวย แตโสเภณีก็เปนโดยออมท่ีทําใหเกิด
ความพินาศข้ึนมา ความเสียหายที่เกิดข้ึนนั้น เพราะมีกิเลสที่มีอยูในจิตใจของคนตางหาก
เราจึงไมสามารถกลาวโทษโสเภณีคนนี้โดยสวนเดียววาเธอมีพฤติกรรมที่ชั่วรายจนกอความ
เสียหายขน้ึ มา
ประวัตขิ องหญงิ โสเภณที ีก่ ลาวมาในขางตนจะเห็นมีเกี่ยวของกับพระพุทธศาสนา
ท้ังดานสืบทอดและอุปถัมภ ในสวนทาทีของพระพุทธองคและพระสาวกที่ปฏิบัติตอผูหญิง
เหลานี้ จะเปนลักษณะกลาง ๆ ไมดูหม่ิน ในขณะเดียวกันก็ไมสนับสนุน กลาวคือ พระ
พุทธองคทรงแยกคนออกจากอาชีพของเขาอยางชัดเจน คนทกุ คนไมวา จะมอี าชพี อะไร เม่ือ
ตัดเร่ืองอาชีพออกไปเสียแลว ก็มีฐานะเทากัน คือเทากันในฐานะท่ีเปนคนเหมือนกัน๔๘
ในฐานะท่ีเปนคนน้ีเอง ทุกคนจึงสามารถจะทําความดีเพื่อยกระดับชีวิตของตนใหสูงข้ึนเร่ือย
ๆ จนกาวเขาสูความเปนอริยบุคคลในที่สุด ในประเด็นน้ีก็จะเห็นไดจากพระอริยบุคคลใน
พระพุทธศาสนาซ่ึงมาจากชนทุกชนช้ัน ทุกอาชีพไมวาจะเปนกษัตริย พอคา ชาวนา กรรมกร
บา ง โจรหรอื แมก ระทัง้ โสเภณเี ปน ตน ลวนสามารถพัฒนาตนเองไดเ สมอกัน
๗.๓ รูปแบบบทบาทของโสเภณีในสงั คมอนิ เดยี ในสมยั พุทธกาล
๗.๓.๑ รูปแบบของโสเภณี ในสังคมอินเดยี สมัยพุทธกาล
ประเทศอินเดียสมยั พุทธกาลนัน้ แบงโสเภณี ออกเปน ๒ ประเภท๔๙ คือ
๑. ประเภทที่เปนของราชการ โสเภณีประเภทน้ีเปนคนท่ีมีเกียรติ มี
ศักดิ์ศรีในสงั คม มกี ารศึกษาดี ไมม ปี ญหาทางดานเศรษฐกิจ
๒. ประเภททไ่ี มใ ชข องทางราชการ โสเภณีประเภทน้ีไมไดรับเกียรติจากสังคม
มากมายนกั เปน พวกทีม่ ีการศึกษาตํา่ มกั มปี ญหาทางดานเศรษฐกจิ จงึ เขามาสอู าชพี น้ี
๗.๓.๒ ฐานะและบทบาทของโสเภณีในสงั คมอนิ เดยี สมัยพุทธกาล โดยเฉพาะ
โสเภณที ปี่ รากฏในคัมภีรพ ระพุทธศาสนา อาจสรุปเปน ภาพรวมไดด งั น้ี
๑. โสเภณี (นครโสเภณี) เปนตําแหนงที่มีเกียรติ ตําแหนงดังกลาวนี้
พระราชาแหงนครน้ัน ๆ ทรงเปนผูสถาปนาเอง๕๐ นครหนึ่งจะมีโสเภณีหน่ึงคน ตําแหนงนี้
เรียกวา นครโสเภณี ซ่ึงหมายถึงหญิงงามประจําเมือง การคัดเลือกหญิงสาวเปนโสเภณีตอง
กระทําอยางพถิ ีพิถันและเลือกเฟน สตรที ไี่ ดรับเลอื กตอ งมีคุณสมบัติมากมายนอกเหนือจาก
๔๘ ดรู ายละเอียดใน วิ.ม. (ไทย) ๕/๒๘๕/๑๐๗.
๔๙ สมภาร พรมทา,รศ.ดร. พุทธศาสนากับปญหาจริยศาสตร โสเภณี ทําแทง การุณย
ฆาต, พมิ พครง้ั ท่ี ๒, (กรงุ เทพมหานคร: โรงพิมพแ หงจุฬาลงกรณมหาวทิ ยาลยั ), หนา ๗๕.
๕๐ อา งแลว
๒๔๔ บทที่ ๗ พระพุทธศาสนากับโสเภณี
Buddhism and Prostitution
พระมหามติ ร ฐิตปฺโญ,ผศ.ดร.
ความสวยงามของหนาตาและเรือนราง เชน ตองมีความรูในนาฏศิลป คีตศิลป และ
วรรณคดี เปน ตน คอื ตองมที ัง้ รปู สมบัตแิ ละคณุ สมบตั ิ
๒. โสเภณมี ีฐานะเปนคนของทางราชการ ไดรับเงนิ อุดหนุนจากทางราชการ
สวนหน่ึง และอีกสวนหน่ึงไดรับจากประชาชนในนครนั้น ๆ เรียกงาย ๆ คือ คนท่ีอยูใน
ตาํ แหนง โสเภณีมีรายไดสองทางคอื รายไดประจําจากทางการและประชาชน และรายไดจร
ที่มาจากคนท่ีมาใชบริการ เพราะรายไดท่ีมากมายมหาศาลน้ี นครโสเภณีจึงมีชีวิตความ
เปนอยูที่หรูหรา ฟมุ เฟอ ย มีสถานทอ่ี ยเู ปน คฤหาสนใ หญโ ต และมขี า ทาสบริวาร
๓. นครโสเภณเี ปน ตําแหนง หัวหนา ปกตติ าํ แหนงน้ีจะทําหนาที่รับแขกบาน
แขกเมืองเทาน้ัน บุรุษในนครนั้น ๆ เมื่อจะไปหาความสําราญท่ีสํานักโสเภณี จะมีโสเภณี
ระดบั รองลงมาซ่งึ ไดแ กบริวารที่นางนครโสเภณีจดั หามาไวเ ปน ผูคอยใหบรกิ าร
๔. ในสวนท่ีเกี่ยวเนื่องกับพระพุทธศาสนา นครโสเภณีหลายคนไดบรรลุ
ธรรมเปนพระอริยบุคคล บางคนเปนผูใหความอุปถัมภพระพุทธศาสนาถึงขนาดสรางวัด
ถวายพระสงฆ และมีบางคนท่ีมีศรัทธาเลิกอาชีพนี้แลวเขามาบวชเปนภิกษุณี และได
กลายเปน สาวิกาคนสําคญั ทชี่ ว ยเผยแผพ ระพุทธศาสนา
๗.๔ ประเภทของโสเภณี
๑. โสเภณีเต็มวัน (full –time prostitudes) เปนโสเภณีชนิดเปดเผยทํางานทั้ง
กลางวนั กลางคืน มสี าํ นกั เปน หลักแหลงทแี่ นนอนคอื “ซอง” ในสํานักมีการจัดการคอนขาง
เปนระบบ เริ่มต้ังแตเจาของกิจการ ผูควบคุม ผูดูแล คนแชรแขก และแมงดา ซองนั้นมี
ต้ังแตโรงแรมชั้นดี จนถึงซองในสลัมท่ีฝรั่งเรียกวา “คริปส” (Cribs) ซองคอกหมู หรือ
กาํ แพงดนิ ท่เี คยมีในเชียงใหม ซอ งอาจเรียกเปนอยา งอ่นื เชน โรงน้ําชา อาบอบนวดเปน ตน
๒. โสเภณีสัญจร หากินไมเปนหลักแหลง ทําเปนอาชีพอิสระ วกไปวนมา อยูใน
ยานใดยานหนึ่ง มีบางประเทศแอบหลบมุมตามเสาไฟฟา ตามสวนสาธารณะ เปนชนิดท่ี
เรียกวา “นางบังเงา”
๓. โสเภณีไมเต็มวัน (Part – time prostitudes) เปนโสเภณีลับ (Secret)
ปกปดสถานที่ของตัวเอง ทํางานโสเภณีเปนอาชีพรอง (side line) เพื่อหาเงินจุนเจือ
ครอบครัว โสเภณีประเภทนี้มีสามี มีลูกมีครอบครัวยากจนตนเองก็ไมมีความรู ไมมีงานทํา
ในสังคมตะวันตก กําลังมีจํานวนเพ่ิมขึ้น ในบานเรายุค ไอ. เอม. เอฟ. ก็มีโสเภณีประเภทน้ี
มากข้นึ ท่ีเหน็ ก็ตามโรงแรมแถวเสาชิงชา เปด บรกิ ารลูกคา เทย่ี งวันถึงเยน็ กพ็ ากนั กลับบา น
๔. โสเภณีชาย เปนโสเภณีเพศชาย ที่ใหบริการทางเพศแกสตรี หรือแกเพศชาย
ดวยกนั พวกเขาจะหากนิ อสิ ระ หรือไมก็ปกหลักอยูตามบารตามคลับ หรือสถานเริงรมยอื่น
ศกึ ษาเฉพาะเร่อื งในพฒั นาการแหง พระพุทธศาสนา ๒๔๕
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามติ ร ฐิตปฺโญ,ผศ.ดร.
ๆ อยูในคาบของพนักงานเสิรฟ แตอาชีพหลักคือรับบริการทางเพศ หากเปนพวกทํางาน
อิสระก็มักอยูกันเปนแหลง แตงตัวมีสัญลักษณบอกใหรู ยืนอยูตามสามแยกหัวถนน หรือ
ตามท่ีทีเ่ ปนโฮโมเซก็ ชวลมารวมกนั โสเภณีชายใหบ ริการผหู ญิง เรียกวา “ผัวช่วั คราว” “ผัว
เชา” (gigolos)๕๑ ธุรกิจนี้เปนการทํารายไดมหาศาลของผูทําธุรกิจบริการทางเพศ การ
เสาะแสวงหาหญิงหรือชายเขาสูอาชีพการคาประเวณี มักจะเปนคานิยมในการจัดเตรียม
ผูหญิงไวรับรองขาราชการข้ันผูใหญเวลาไปตรวจราชการตามหัวเมือง ก็มีสวนสงเสริมใหมี
การคาประเวณีขยายตัวมาย่ิงขึ้น๕๒ เมื่อยุคเงินตางชาติไหลเขามามาก กําลังเฟองฟู และ
ตอ ไปอนาคต อาชพี การคา ประเวณจี ึงเปนอาชพี ที่นา จับตามอง
๗.๕ ลกั ษณะของบคุ คลที่ทาํ อาชีพโสเภณปี จ จุบัน
(๑) ผูห ญิงมคี วามสามารถรบั ความตอ งการทางเพศไดไมจํากดั
(๒) ผหู ญิงอกหกั วา เหว มมี ากขึ้น มีอาการซึมเศรา ตอ งการคนปลอบใจคลายเหงา
(๓) วัฒนธรรมตะวันตกเขามามีบทบาท ผูหญิงเสมอผูชาย และรัฐธรรมนูญ
รบั รองสิทธิ สตรี
(๔) ผูค นมองสงั คมเชิงวิทยาศาสตร เซก็ ถือเปน เรื่องธรรมชาติ๕๓
๗.๖ ภารกจิ ของหญงิ โสเภณี
หากเราพิจารณาจากหลักฐาน มีอยูประปรายในพระไตรปฎกและคัมภีรรุนหลัง
จะพบวา ภารกิจของโสเภณีมที ั้งภารกิจหลกั และภารกิจรอง
ภารกิจหลัก คือ การใหบริการทางเพศแกผูใชบริการ หญิงท่ีไดนามวานคร
โสเภณีเปนที่รูจักของคนทั่วไป เชน นางสิริมา มีชื่อเสียงโดงดัง แมพระราชาก็รูจักเธอดี
พระภิกษุในวัดเชตวันรูปหน่ึงไปบิณฑบาต เขาไปรับบาตรในบานนางกําลังปวย พระภิกษุ
เห็นนางยังคิดในใจวา ขนาดปวยงามถึงเพียงน้ี นี่ถาไมปวยจะสักขนาดไหนกลับถึงวัดนอน
คิดถึงนาง ลืมฉันจนบาตรบูด ตอ มานางไดตายลง พระพุทธเจาทรงใชศพนางเปน “อาจารย
ใหญ” สอนธรรมวา “เธอจะดูอัตภาพ (รางกาย) อันงดงามไปดวยเคร่ืองประดับตาง ๆ เปน
๕๑ สนิท ศรีสําแดง. พระพุทธศาสนา: กระบวนทัศนใหม, (กรุงเทพมหานคร: มหาจุฬาลง
กรณราชวทิ ยาลยั , ๒๕๔๔), หนา ๑๖๖.
๕๒ นายชาญยุทธ โฆศิรินนท นักศึกษา. บทบาทของหนวยงานภาครัฐและองคกรเอกชนใน
การปองกันและแกไขปญหาโสเภณเี พ่อื ความมั่นคงของประเทศ,
๕๓ สนิท ศรีสาํ แดง. พระพทุ ธศาสนา: กระบวนทศั นใหม, หนา ๑๖๖.
๒๔๖ บทที่ ๗ พระพุทธศาสนากบั โสเภณี
Buddhism and Prostitution
พระมหามติ ร ฐิตปฺโญ,ผศ.ดร.
สิ่งเปอยเนา อันสรางข้ึนจากโครงกระดูก เจ็บปวดเปนนิจ คนเปนอันมากใฝฝน ซึ่งหาความ
แนน อนยัง้ ยนื ไมไ ด”๕๔
ภารกจิ รอง นอกจากการใหบรกิ ารทางเพศตามปกติธรรมดา นางคณิกายังหากิน
พเิ ศษ เชน
๑. เปนเพื่อนสามีของหญิง ที่ตองการใหสามีของตนมีหญิงรับใชที่หนาตาดี รู
ศิลปะการเอาใจ เชน กรณีนางอุตรา ภริยาสมุนเศรษฐี จางนางสิริมาวันละ ๑,๐๐๐
กษาปณ เพือ่ ใหเ ปนหญงิ ปรนนบิ ตั ิสามขี องนาง นางสิรมิ าและนางอตุ ราเปน เพื่อนรกั กัน๕๕
๒. รับบริการนักเที่ยว นอกสถานที่ ในวินัยปฎกกลาวถึงเรื่องนักเที่ยว (ธุตตา)
สงคนไปตดิ ตอ หญงิ แพศยา เพ่ือใหบริการพวกตนท่ีสวนสาธารณะ พวกหลอนไมยอมอางวา
ไมรูจักกลัวอันตราย และพวกหลอนมีเครื่องสัมภาระมาก ไปไหนลําบาก เปนการอาง
เหตุการณไมรับ รอนถึงพระอุทายตี องทาํ หนา ทเี่ ปนทตู เจรจาใหร บั ๕๖
๓. ย่ัวพระใหใจแตก ปกติของหญิงโสเภณี จะมีผูชายท่ีหลอนชื่นชอบเต็มใจจะ
ใหบริการดวยสมัครใจก็มี และหลอนมักจะสําเร็จกิจสมบูรณกับชายชนิดน้ี โสเภณีคนหนึ่ง
นัดแนะกับชายไว แตชายคนนั้นไมไปตามนัด คอยเทาไรก็ไมมา หลอนเกิดความรูสึกทาง
เพศอยางรุนแรง เดินกระสับกระสายเขาไปในสวนสาธารณะ เห็นพระหนุมหนาตาดีนั่ง
บําเพ็ญกรรมฐานอยูเหลียวซายแลขวาไมเห็นใครอื่น คิดวา “พระรูปน้ีก็ไดวะ” คิดแลวก็ไป
ยืนขางหนาพระภิกษุใชวิทยายุทธโสเภณี ยั่วโดยการขยับผานุงไปมา สยายผม เกลาผม ดีด
นว้ิ พรอ มสง เสียงหัวเราะ แตพระรปู น้ไี มเ ลน ดวยกลบั รูสึกสงั เวช๕๗
๔. รับจางสึกพระ พระสุนทรสมุทรรบเราบิดา มารดาขอบวช บิดา มารดาให
บวชโดยไมเ ตม็ ใจ พอบวชแลวไมยอมสกึ บิดา มารดาจงึ ตกลงใจจา งหญงิ แพศยาไปย่ัวใหสึก
พระพทุ ธเจาทรงทราบดวยพระญาณ ตรัสบอกพระภิกษุวา “กําลังเกิดสงครามระหวางพระ
กับนาง”๕๘
๕๔ ธมฺมปทฏฐกถา (ไทย) ๕/๙๘.
๕๕ ธมฺมปทฏฐกถา (ไทย) ๖/๑๗๑.
๕๖ ว.ิ มหาวภิ งฺ (ไทย) ๑/๔๒๘/๓๐๑.
๕๗ ธมฺมปทฏฐกถา (ไทย) ๔/๔๘.
๕๘ ธมฺมปทฏฐกถา (ไทย) ๘/๑๕๕–๕๖.
ศึกษาเฉพาะเรอื่ งในพัฒนาการแหงพระพุทธศาสนา ๒๔๗
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามิตร ฐิตปโฺ ญ,ผศ.ดร.
๗.๗ พระพุทธศาสนากับโสเภณี
การสรางวัด หญิงคณิกา ชื่อ อัมพปาลี เขาเฝาพระพุทธเจา ณ เมืองเวสาลีตอนที่
พระพทุ ธเจาเสด็จถงึ เมอื งน้นั และประทบั อยู ณ สวนมะมว งของนาง และตอมาไดอทุ ศิ ถวาย
เปนวัด เรียกอัมพปาลีวัน ตอนไปเฝานางพรอมบริวารไดแตงรถคันงามใหคนขับไป ขากลับ
เจา ลจิ ฉวีซึง่ จะไปเฝา พระพทุ ธเจา เหมอื นกนั ตา งฝายตางยอกเยา กนั เปนทส่ี นุก๕๙
บรรลุธรรม เลากันวา นางสิริมา เปนโสเภณีรูปงามแหงเมืองราชคฤห ขณะที่นาง
อุตราไปปฏิบัติธรรมอุปฏฐากพระศาสดา ไดจางสิริมาใหดูแลสามีของนางแทน เม่ืออยูนาน
วันเขาก็คิดอยากจะเปนภรรยาท่ีถูกตองตากฎหมาย จึงรวมกับสามีนางอุตราหาเร่ืองใส
ความนางอตุ รา แตน างอุตราไมไ ดโกรธตอบ จนนางสิรมิ ารสู กึ ตวั วา ไดท าํ ผดิ ภายหลังจึงขอ
ขมานาง นางอุตรายกโทษใหพรอมแนะนําใหไปฟงธรรมจากพระพุทธเจา นางจึงนิมนต
พระพุทธเจาใหเสด็จไปฉันท่ีบานของนาง นางมีความเลื่อมใสในพระพุทธศาสนาบําเพ็ญตน
เปน สาวกิ าท่ีดี ทําบุญใสบาตร ฟง ธรรมจึงไดบ รรลโุ สดาปตติผล๖๐
๗.๗.๑ โสเภณกี บั รฐั
โสเภณีในสมัยพระพุทธกาล นอกจากจะเปนหนาตาของเมือง มีไวเพ่ือตอนรับ
แขกบานแขกเมืองแลว ยังเปนสวนประกอบแสดงถึงความทันสมัยของบานเมืองนั้น ในจีวร
ขันธกะ กลาวถึงความรุงเรืองของเมืองเวสาลีวา “กวางขวาง มีคนอยูอาศัยมาก มีคน
พลุกพลาน การกินอยูสมบูรณ มีตึกแถว ๗ หม่ืนหอง มีเรือนยอด ๗ พันหลังมีสวนดอกไม
๗ พันแหง มีสระบวั ๗ พนั สระ และมีนางคณิกา (โสเภณี) รปู งามนา มอง นาศรัทธา ช่ือ อัม
พปาลี”๖๑ ซ่ึงเปนท่ีปรากฏในคัมภีรพระพุทธศาสนา มีกษัตริย และพวกพอคาวาณิชตาง
เมือง เม่ือรูวาเมืองไหนมีหญิงงาม เมืองเลอโฉม ก็พากันไปเท่ียวหาความสําราญ ขนเงินขน
ทองไปใหค ราวละมากๆ เธอจึงเสมอื นแมเ หล็กดูดเงินตราเขาประเทศอยา งมหาศาล
นางนครโสเภณีของเมืองไพศาลีคนหน่ึง ที่เดินเขามาในประวัติพุทธ ช่ือวา อัม
เธอเปนตัวเงินตัวทองดึงดูดเงินตราเขาประเทศอยางมหาศาลขนาดพระเจาพิมพิสาร อยูถึง
เมืองราชคฤหก็เทียวไลเทยี วขอ่ื เปน ขาประจําของเธออยา งสม่ําเสมอ
๕๙ ท.ี ม. (ไทย) ๑๐/๑๖๑–๑๖๒/๘๗–๘๙.
๖๐ ธมมฺ ปทฏฐกถา. ๕/๙๕.
๖๑ วิ.มหาวิภงฺ (ไทย) ๒/๑๒๘/๑๕๖.
๒๔๘ บทที่ ๗ พระพุทธศาสนากบั โสเภณี
Buddhism and Prostitution
พระมหามิตร ฐิตปโฺ ญ,ผศ.ดร.
๗.๗.๒ โสเภณบี วชเปนภกิ ษณุ ี
โสเภณี (คณิกา) นางหน่ึงช่ือ อัฑฒกาลี ขอบวชในสํานักภิกษุณีแลว เม่ือไปขอ
อุปสมบทในฝายภิกษุ นางตอ งการจะไปบวชกับพระพุทธเจา แตไปไมไดเพราะถูกนักเลงคุม
เสน ทางไวพ ระพุทธเจา จงึ ทรงอนญุ าตใหอ ปุ สมบทดวยทูต๖๒
๗.๘ วถิ กี ารเกิดของโสเภณี
๗.๘.๑ ชวี ติ โสเภณี
โสเภณีสวนมากไมตายเพราะความแก แตตายเพราะโลกเบียดเบียน นางสิริมา
เปนโรคอะไร คัมภีรไมระบุไว แตเปนมากถึงขั้นตองนอนแกผา แมจะประคองใหน่ังก็นั่ง
ไมได งานโสเภณีจึงไมใชงานทําไดตลอดชีวิต ตองเกษียนตัวเอง เมื่อยามลวงวัยสาวหรือมี
โรคคกุ คาม อุปสรรคของโสเภณี คอื
(๑) ความชรา
(๒) สขุ ภาพ
สิ่งทาํ ใหโ สเภณีแกเกนิ วัย คอื การพักผอนไมเปนเวลา ไมอาจควบคุมนิสัยการกิน
การรีดลูกทําใหกระดูกเชิงกรานผิดปกติ ในสวนของสุขภาพเสื่อมเพราะกามโรค การดื่มจัด
การติดยา รวมท้ังการชําเราของผูเห็นแกตวั เรารคู วามเปน ไปของผหู ญงิ หลังเลิกโสเภณีแลว
นอ ยมาก
๗.๘.๒ สังคมกบั โสเภณี
โสเภณีในสมัยพุทธกาล สังคมไมรังเกียจ พระพุทธศาสนา โดยเฉพาะ
พระพทุ ธเจา ไมทรงรังเกียจโสเภณี ทรงรับนิมนตฉนั บานโสเภณี เชน บานนางอัมพปาลี โดย
งดรบั นมิ นตกษัตริยลจิ ฉวี ทรงอนเุ คราะหการอุปสมบทใหเปนภิกษุณี และโสเภณีก็สามารถ
บรรลุธรรมได ในขณะเดียวกันสังคมบางสังคมยังมีการรังเกียจโสเภณี นอกจากรังเกียจแลว
ยังตอตาน มีการลงโทษดวยการขวางปาการตีตรา จําคุก และอาจถูกฆาตาย แตไมหาม
ลกู คาโสเภณีนน้ั คอื ไมยอมรับใหมี แตอยากใชบริการ เขาทํานองเกลียดตัวกินไขเกลียดปลา
ไหลกินนํ้าแกลง สงั คมโสเภณพี อแยกไดด งั น้ี
๑. ไมยอมรับโสเภณีถึงกับมีกฎหมายหาม การกระทําอันเปนโสเภณี รัฐสงคม
นิยม คอมมิวนสิ ต เชน จนี รสั เซีย และไทย เปนตน ประเทศเหลาน้ีมักมีโสเภณีมากผดิ ปกติ
จีนและรัสเซียอวดวาตนไมมีโสเภณีแลว ที่มีอยูกอนไดรับการบําบัด ใหการศึกษาใหม
แนะนาํ ใหประกอบอาชีพท่ีเปนประโยชน พมาก็อางวา ไมมีแตยากจะเชอ่ื ได
๖๒ วิ.จุล.ทตุ ิย. (ไทย) ๗/๕๙๕/๑๖๕.
ศกึ ษาเฉพาะเรือ่ งในพัฒนาการแหงพระพุทธศาสนา ๒๔๙
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามิตร ฐิตปฺโญ,ผศ.ดร.
๒. ยอมรับใหมีโสเภณี แตออกกฎหมายหามไวเปนพิธี ในอเมริกา ซองโสเภณีมี
ทุกรัฐ แตรัฐสวนมากมีกฎหมายหามลอลวงหญิง หามประพฤติตนเปนแมงดา และการ
บรกิ ารทางเพศ อยางไรก็ตามลกู คา ไมมีการดาํ เนนิ การตามกฎหมาย
๓. ประเทศไมหามการเปนโสเภณี แถมยังสงเสริมมักเปนประเทศในอดีตกาล
เชน อินเดีย กรีกโรมัน บังคับใหโสเภณีใสชุดสวย ๆ ราคาแพงและเก็บภาษี อาชีโสเภณีถือ
วาเปนอาชีพสงวนจํากัดสิทธิหญิงตางชาติ ในยุโรปสมัยกลางศาสนาคริสตตั้งมูลนิธิ
ชว ยเหลือผูหญงิ กลับใจ
๔. ประเทศมีกฎหมายรับรอง สังคมที่ปกครองสิทธิสงเสริมการรักชาติ ถือวา
ผูหญิงเปนสินคา ชวยใหกิจกรรมทางการเมือง และการเงินเฟองฟู ทําใหอาชีพโสเภณี
เจริญรุงเรืองนอกจากเปดกวางแลว ยังปองกันและมีกฎหมายรองรับ ควบคุมโดยกฎหมาย
มีการเก็บภาษี มีการอนุญาตใหจดทะเบียนซอง มีใบอนุญาตใหเปนโสเภณี มีสํานักโสเภณี
ต้ังอยูท่ัวไปในเมืองใหญ โดยเฉพาะในยุโรปเตาลัส (Toulouse) กําไรจากโสเภณีแบงกัน
ระหวางเมืองกับมหาวิทยาลัย ในอเมริกา รัฐเนวาดา (Nevada) อนุญาตใหมีโสเภณีถูกตอง
ตามกฎหมาย การรณรงคต อ ตา นโสเภณี มักอางดงั นี้
(๑) ความนา ขยะแขยง ท่ีเห็นโสเภณเี พนพา น
(๒) เปนแหลง เพาะอาชญากรรม
(๓) เปนสงิ่ ผิดกฎหมาย
สังคมอินเดียในสมัยพุทธกาลไมรังเกียจโสเภณียังคบหาสมาคมกับคนชั้นสูง
วรรณะกษัตริย ก็มีปรากฏ โสเภณีเขาวัดทําบุญก็มี ลูกโสเภณีบางคนไดรับการยอมรับจาก
สังคม เปนถึงแพทยประจําสํานักก็มี หญิงโสเภณีมีสถานภาพสูงกวาหญิงวรรณะศูทร และ
วรรณะแพศย
การมีอาชีพเปนโสเภณี ไมจัดเปนการคาท่ีผิดหรือไมชอบธรรม ไมเปนมิจฉา
วาณิชชา คนเปนโสเภณีจึงเปนอุบาสิกาท่ีดีได ในศาสนาพุทธกลาวถึงการคาขายท่ีผิดไว ๕
อยาง๖๓ ผูจัดใหมีการคาผูหญิง หรือคาผูชายไวบริการทางเพศ นาจะเขาคายคามนุษย
(สัตตวณิชชา) แตเปนความผิดเฉพาะผูจัดใหมี ไมรวมถึงผูสมัครใจเปนโสเภณีเอง หากมอง
ใหลึก มนุษยท้ังหญิงและชายที่มีปกติ ชอบหาความสุขทางเพศดวยการเปลี่ยนรสชาติ ก็
เปนพฤติกรรมแบบโสเภณีอยูแลว โสเภณีมีขอแตกตางก็ตรงที่ใหการหาความสุขทางเพศ
กับคนหลายคน กลายเปน “งานบรกิ าร”
๖๓ อง.ปฺจถ. (ไทย) ๒๒/๒๓๓.
๒๕๐ บทท่ี ๗ พระพทุ ธศาสนากับโสเภณี
Buddhism and Prostitution
พระมหามติ ร ฐิตปฺโญ,ผศ.ดร.
๗.๙ ผลกระทบของการมีโสเภณี
๗.๙.๑ ผลเสยี
๑. การแพรเชื้อกามโรค เพราะการคาประเวณีกับกามโรคเปนของคูกันและ
กามโรคติดตอกันไดดวย การมีความสัมพันธทางเพศ อันตรายของโรคน้ีอาจจะถึงแกชีวิติ
หรือถายทอดไปยังลูกหลานได เชน เปนโรคปญญาออน พิการ เปนตน ซึ่งเปนภาระแก
ครอบครวั และสังคม
๒. การเสื่อมโทรมทางศีลธรรมในสังคม ปญหาใหญ คือ การลอลวงหญิงใน
ชนบทมาเปนโสเภณีการแสวงหาผลประโยชนข องเจาสาํ นัก และแมงดาท่ีคอยรีดไถเงินหรือ
ทําการทารุณกรรมตาง ๆ ตลอดจนเจาหนาท่ีฝายปกครองที่เก่ียวของบางคนก็รวมมือกับ
หัวหนาธุรกิจการคาประเวณี เพราะไดรับเงินสมนาคุณจากพวกมิจฉาชีพ ทําใหการ
คาประเวณีดําเนินไปอยา งราบรืน่
๓. ปญหาดานอาชญากรรม แหลงสํานักการคาประเวณีเปนแหลงม่ัวสุมของยา
เสพตดิ อันธพาล การพนัน การทาํ รายรา งกาย เปนตน
๔. ปญหาเด็กเกิดจากโสเภณี โสเภณีสวนมากไมรูจักคุมกําเนิด จึงต้ังครรภได
งาย เม่ือเกิดมีครรภก็แกดวยการกินยาใหแทง หรือทําแทง หรือปลอยเลยตามเลย และ
คาประเวณีไปดว ย เด็กที่ออกมาจึงมโี อกาสติดโรคไดงาย ซึ่งบางครั้งก็ถึงกับทุพพลภาพหรือ
ปญ ญาออ น นอกจากนล้ี กู ของหญงิ โสเภณีมกั มปี มดอ ย เพราะไมรวู าใครเปนพอ เด็กก็อยูใน
สภาพแวดลอ มท่ไี มดี จนอาจถกู ชักจงู ไปในทางทีเ่ สอื่ มเสยี
๕. เปน ชองทางใหนกั ฉกฉวยโอกาส เปดกิจกรรมตาง ๆ ข้ึนมาบังหนา และมีการ
คา ประเวณไี วหลงั ฉาก เชน ไนตคลับ บาร อาบอบนวด เปนตน
๗.๙.๒ ผลดี
๑. เปนแหลงระบายและบําบัดความตองการและกดดันทางเพศของบุคคลบาง
กลุม เชน พวกท่ียังโสด พวกท่ีมีภรรยาแลวบางคน นักทัศนาจารที่ตองเดินทางเปนระยะ
เวลานาน นกั ธรุ กิจ ทหารตา งชาติ พวกทมี่ ีความตองการทางเพศ เปน ตน
๒. เปนรายได โดยเฉพาะผูที่มีความจําเปนทางเศรษฐกิจ หรือผูที่สมัครใจหรือ
ชอบประกอบอาชีพน้ี
๓. ทําใหปญหาเก่ียวกับความมั่นคงในครอบครัวน่ันคือการลักลอบเลนชูลดลง
เพราะการใชบ รกิ ารกบั โสเภณีมกั ไมม ขี อ ผูกพันทางสถานภาพ
ทาํ ใหฐ านะทางสงั คมเปลีย่ นจากคนจนเปนคนรวยได
๔. อาชีพโสเภณีอาจทําใหเงินตราตางชาติหล่ังไหลเขาสูประเทศ จากการขาย
บรกิ ารไดเปน จํานวนมาก
บรรณานุกรม
๑. ภาษาบาล-ี ไทย
ก.ขอ มูลปฐมภูมิ (Primary Sources)
มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราช
วิทยาลยั . กรงุ เทพมหานคร: โรงพิมพมหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลัย, ๒๕๓๙.
_______. วิสุทฺธิมคฺค นาม ปกรณวิเสสสฺส ตติโย ภาโค: กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพ
มหามกฏุ ราชวทิ ยาลัย, ๒๕๓๑.
_______. ธมฺมปทฏฐกถา ปฐโม ภาโค. พิมพครั้งท่ี ๑๓. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพมหา
มกุฏราชวทิ ยาลัย, ๒๕๓๗.
ข. ขอมลู ทตุ ิยภูมิ (Secondary Sources)
(๑) หนังสือท่วั ไป:
กรมศาสนา. พระปฐมโพธิกถา. กรงุ เทพมหานคร: การศาสนา, ๒๕๔๔.
คกึ ฤทธิ์ ปราโมช. นิกายเซน. กรุงเทพมหานคร: สํานกั พมิ พด อกหญา, ๒๕๓๑.
จาํ นง ทองประเสริฐ. บอเกิดลัทธิประเพณีอินเดีย. พิมพครั้งที่ ๒. กรุงเทพมหานคร: อรุณ
การพิมพ, ๒๕๔๐.
_______. ประวัติศาสตรพระพุทธศาสนาในเอเชียอาคเนย. พิมพคร้ังที่ ๑. กรุงเทพมหานคร:
องคการการคา คุรุสภา, ๒๕๓๔.
จิตรา กอนันทเกยีรติ. พระพุทธ พระโพธิสัตว ส่ิงศักด์ิสิทธิ์ของจีน, กรุงเทพมหานคร:
พิมพลกั ษณ, ๒๕๔๕.
เจตชรินทร จิรสันติธรรม. ทฤษฎีการขับรองเพลงไทย. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพโอ
เดียนสโตร, ๒๕๕๓.
เจา ฟาธรรมธเิ บศ. พระมาลัยคําหลวง. นนทบรุ ี: มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช, ๒๕๕๐.
ณรุทธ สุทธจิตต. พฤติกรรมการสอนดนตรี. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพจุฬาลงกรณราช
วิทยาลัย, ๒๕๔๔.
ดร. เฉลิมศักดิ์ พิกุลศรี. สังคีตนิยมวาดวยดนตรีไทย. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพโอเดียน
สโตร, ๒๕๔๒.
ดารารัตน เมตตาริกานท. ชุดประวัติศาสตรสําหรับประชาชนประวัติศาสตรลาวมิติ
กรงุ เทพมหานคร: สาํ นกั พมิ พเ มอื งโบราณ, ๒๕๔๘.
๒๕๒ บรรณานกุ รม
Bibliography
พระมหามติ ร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร.
ทวีวัฒน ปุณฑริกวัฒน. ประทีปแหงเซน. พิมพคร้ังที่ ๓. กรุงเทพมหานคร: สุขภาพใจ,
๒๕๓๐.
ทวีวัฒน ปุณฑริกวิวัฒน. ศาสนาและปรัชญาในจีน ทิเบตและญ่ีปุน. กรุงเทพมหานคร:
นักพมิ พส ุขภาพใจ, ๒๕๔๕.
นงเยาว ชาญณรงค,รศ. วัฒนธรรมและศาสนา. พิมพคร้ังท่ี ๕. กรุงเทพมหานคร:
สาํ นกั พิมพ มหาวทิ ยาลยั รามคาํ แหง, ๒๕๕๒.
นายพินิจ รักทองหลอ. ธรรมานุกรมธรรมโฆษณ. เลม ๓. กรุงเทพมหานคร: สํานักพิมพ
สขุ ภาพใจ, ๒๕๔๐.
นาวาเอก ทองใบ หงสเวียงจันทร. พุทธธรรมมหายานแบบญี่ปุน. พิมพครั้งท่ี ๒.
กรงุ เทพมหานคร: บรษิ ทั สหธรรมจํากดั , ๒๕๓๒.
นิธิ เอยี วศรีวงศ. คนจนกับนโยบายการทําใหจนของรัฐ. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพเรือน
แกว การพิมพ, ๒๕๔๓.
นิธิ เอียวศรีวงศ. พุทธศาสนาในความเปล่ียนแปลงของสังคมไทย. กรุงเทพมหานคร:
สํานักพมิ พม ลู นธิ โิ กมลคมี ทอง, ๒๕๔๓.
บรรจบ บรรณรุจิ. จิต! มโน! วิญญาณ!. กรุงเทพมหานคร: สํานักพิมพไรเรือนสมาธิ,
๒๕๓๓.
_______. พระโพธิสัตวในนิกายเถรวาท. กรุงเทพมหานคร: สํานักพิมพสุขภาพใจ,
๒๕๒๙.
บุญตา เขียนทองกุล. ดนตรีไทยในพระราชพิธี. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพดอกเบ้ีย,
๒๕๔๘.
บุญมี แทนแกว. พระพุทธศาสนาในเอเชีย (เนนดานอารยธรรม). กรุงเทพมหานคร: โรง
พมิ พโอเดยี นสโตร, ๒๕๔๘.
บุณย นิลเกษ, ดร. ปรัชญาศาสนา. ภาควิชาปรัชญาและศาสนา มหาวิทยาลัยเชียงใหม,
๒๕๓๖.
บุณย นิลเกษ, ดร. พทุ ธศาสนามหายาน. กรงุ เทพมหานคร: แพรพ ิทยา, ๒๕๒๖.
ประดษิ ฐ อินทนิล. ดนตรไี ทยและนาฏศิลป. กรงุ เทพมหานคร: สุวีรยิ สาสน, ๒๕๓๖.
ประยงค แสนบุราณ. พระพุทธศาสนามหายาน. กรุงเทพมหานคร: โอ. เอส. พริ้นตเฮาส,
๒๕๔๘.
ประเวศ วสี,ศ.น.พ. ธรรมิกสังคม. กรุงเทพมหานคร: สํานักพิมพมูลนิธิโกมลคีมทอง,
๒๕๔๒.
ศกึ ษาเฉพาะเร่อื งในพัฒนาการแหง พระพทุ ธศาสนา ๒๕๓
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามิตร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
ปรีชา ชางขวัญยืน. ความคิดทางการเมืองของพุทธทาสภิกขุ. กรุงเทพมหานคร:
สาํ นักพิมพจ ุฬาลงกรณม หาวทิ ยาลัย, ๒๕๓๘.
ปรตุ ม บุญศรตี ัน. หลกั พระพุทธศาสนา. ภาควิชาปรัชญาและศาสนา มหาวิทยาลัยเชียงใหม,
๒๕๔๙.
ปญญา รุงเรือง. ประวัติการดนตรี. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพไทยวัฒนาพานิช จํากัด,
๒๕๔๖.
ผาสุก อินทราวุธ. พุทธปฏิมาฝายมหายาน. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพอักษรสมัย,
๒๕๔๓.
พงษศิลป อรุณรัตน. ปฐมบทดนตรีไทย. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพมหาวิทยาลัยศิลปกร,
๒๕๕๐.
พระครปู ญ ญามณุ ี (ออน). มงคลทปี นแี ปล. กรงุ เทพมหานคร: อาํ นวยสาสน, ๒๕๓๕.
พระเทพโสภณ (ประยูร ธมฺมจิตฺโต). ตามรอยธรรมครอบ ๕๐ ป. กรุงเทพมหานคร: โรง
พมิ พมหาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลัย, ๒๕๔๘.
พระธรรมกิตติวงศ (ทองดี สุรเตโช ป.ธ.๙, ราชบัณฑิต). พจนานุกรมเพ่ือการศึกษาพุทธ
ศาสน ชุด ศัพทวเิ คราะห. กรุงเทพมหานคร: โรงพมิ พเลีย่ งเชียง, ๒๕๕๐.
พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยุตโต). พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประธรรม. พิมพครั้งที่ ๑๒.
กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, ๒๕๔๖.
_______. จาริกบญุ จารกึ ธรรม. กรงุ เทพมหานคร: บรษิ ัทพมิ พสวยจาํ กดั , ๒๕๔๑.
_______. นติ ิศาสตรแนวพทุ ธ. กรุงเทพมหานคร: บรษิ ทั สหธรรมิก จํากัด, ๒๕๓๙.
_______. พทุ ธธรรม ฉบบั ปรบั ปรุงและขยายความ. กรุงเทพมหานคร: สํานักพิมพมหาจุฬา
ลงกรณราชวทิ ยาลัย, ๒๕๔๒.
พระธรรมเวที (ประยุทธ ปุตโต). พุทธธรรม. พิมพครั้งท่ี ๕. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพ
มหาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลัย, ๒๕๓๒.
พระนันทาจารย. สารัตถะสังคหะ เลม ๑-๒-๓. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพเลี่ยงเซียง,
๒๕๓๕.
พระพรหมคุณาภรณ (ป.อ. ปยุตโต). พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท.
กรงุ เทพมหานคร: บริษัทเอส.อาร. พริ้นตงิ้ แมสโปรดกั สจาํ กัด, ๒๕๕๑.
_______. พจนานุกรมพุทธศาสตร ฉบับประมวลธรรม. พิมพครั้งท่ี ๙. กรุงเทพมหานคร:
บรษิ ทั เอส. อาร. พริ้นต้ิง แมส โปรดกั ส จํากดั , ๒๕๔๖.
_______. พุทธธรรม (ฉบบั ปรับปรงุ และขยายความ). พิมพค รั้งที่ ๑๑. กรุงเทพมหานคร:
โรงพิมพ บริษทั สหธรรมกิ จํากดั , ๒๕๔๙.
๒๕๔ บรรณานกุ รม
Bibliography
พระมหามติ ร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร.
_______. พจนานกุ รมพทุ ธศาสน ฉบับประมวลศัพท. พิมพค รงั้ ท่ี ๑๕. กรุงเทพมหานคร:
โรงพมิ พ บริษัทสหธรรมิก จํากดั , ๒๕๕๓.
พระไพศาล วิสาโล. พุทธศาสนาไทยในอนาคต แนวโนมและทางออกจากวิกฤต.
กรงุ เทพมหานคร: มูลนิธิสัดศรี-สฤษด์วิ งศ, ๒๕๔๖.
พระมหาสมจินต สมฺมาปโฺ ญ (วนั จนั ทร). พระพุทธศาสนามหายาน ในอินเดียพัฒนาการ
และสาระ. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลยั , ๒๕๔๔.
พระมหาไสว ญาณวีโร. คมู ือหลักปฏิบัติวิปส สนากมั มฏั ฐาน. กรงุ เทพมหานคร: โรงพมิ พ
พระราชวรมุนี (ประยุทธ ปยุตฺโต). พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท.
กรงุ เทพมหานคร: โรงพมิ พอมั รินทรการพมิ พ, ๒๕๒๗.
พระอาจารย ดร. ภัททันตะ อาสภมหาเถระ ธัมมาจริยะ อัคคมหากัมมัฏฐานาจริยะ.
ธรรมกถา การปฏิบัติวิปสสนากัมมัฎฐานตามหลักสติปฎฐาน ๔. ชลบุรี: คณะ
ศิษยวเิ วกอาศรม, ๒๕๔๑.
พนั ตรี ป. หลงสมบญุ . พจนานุกรม มคธ-ไทย. กรงุ เทพมหานคร: อาทรการพมิ พ, ๒๕๔๐.
พิชัย ปรัชญานสุ รณ. ดนตรีปริทรรศน. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพไทยวัฒนาพานิช จํากัด,
๒๕๔๕.
พุทธทาสภิกขุ. ธัมมกิ สังคมนยิ ม. กรงุ เทพหมานคร: สํานักพิมพส ยามประเทศ, ๒๕๓๘.
_______. จิตนปี้ ระภัสสร กรุงเทพมหานคร: สขุ ภาพใจ, ๒๕๕๐.
_______. จิตวาง. กรุงเทพมหานคร: ไทยควอลิต้ีบคุ ส (2006), ๒๕๕๐.
_______. ตถตา–เชนนนั้ เอง. กรุงเทพมหานคร: เพชรประกาย, ๒๕๔๙.
_______. บรมธรรม ภาคปลาย. พิมพครั้งที่ ๕. กรุงเทพมหานคร: ธรรมทานมูลนิธิ,
๒๕๔๑.
_______. ปฏิจจสมุปบาทจากพระโอษฐ. กรุงเทพมหานคร: คณะธรรมทาน ไชยา,
๒๕๒๑.
_______. ปณิธานของพทุ ธทาสภกิ ขุ. กรงุ เทพมหานคร: สาํ นกั พิมพส ขุ ภาพใจ, ๒๕๓๓.
พนู พิศ อมาตยกลุ . ดนตรวี จิ กั ษ. กรงุ เทพมหานคร: โรงพมิ พส ยามสมัย, ๒๕๒๙.
ภิกษุจีน วิสวภัทร. ประวัติพระพุทธเจาและพระโพธิสัตวของมหายาน. ชลบุรี: หมื่นคน
ธรรมสถาน จงั หวดั ชลบุรี, ๒๕๔๘.
มนตรี ตราโมท. คําบรรยายวิชาดุริยางคศาสตรไทย กรมศิลปกร. กรุงเทพมหานคร: โรง
พมิ พชวนพมิ พ, ๒๕๔๕.
_______. วิชาดุริยางคศาสตรไทย. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพกรมศิลปกร, ๒๔๘๑.
ศึกษาเฉพาะเร่อื งในพฒั นาการแหง พระพุทธศาสนา ๒๕๕
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามติ ร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
มหาวิทยาลัยจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. วัฒนธรรมไทย. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพมหา
จฬุ าลงกรณราชวิทยาลยั , ๒๕๕๑.
รศ.ดร.ฉัตรสุมาลย กบิลสิงห. ศานติเทวะ โพธิสัตตวจรรยาวตาร แนวทางการดําเนินชีวิต
ของพระโพธิสัตว. พิมพคร้ังท่ี ๒. กรุงเทพมหานคร: บริษัทสองศยามจํากัด,
๒๕๔๓.
รัฏชดา พดั เยน็ ช่ืน. ประเพณพี วน. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพค ุรสุ ภาลาดพราว, ๒๕๔๕.
เรณู โกสินานนท. นาฏดุริยางคสังคีตกับสังคมไทย. พิมพครั้งที่ ๕. กรุงเทพมหานคร: โรง
พมิ พไทยวัฒนาพานชิ , ๒๕๔๕.
วีระ สมบูรณ. อริยวินัยสําหรับคริสตวรรษที่ ๒๑. กรุงเทพมหานคร: โกมล คีมทอง,
๒๕๔๕.
ศ.ดร. นยิ ะดา เหลา สนุ ทร. ไตรภมู ิพระรวง. กรุงเทพมหานคร: โรงพมิ พแ มค ําผาง, ๒๕๔๓.
ส. ศวิ รกั ษ. ศาสนากับสังคม. กรุงเทพมหานคร: สํานกั พิมพเทียนวรรณ, ๒๕๒๕.
_______. ความเขาใจในเร่ืองมหายาน. กรุงเทพมหานคร: บริษัทสองศยามจํากัด,
๒๕๓๕.
สงัด ภูเขาทอง. การดนตรีไทยและทางเขาสูดนตรีไทย. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพเรือน
แกว , ๒๕๓๒.
สนิท ศรีสําแดง. ปรัชญาเถรวาท. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพมหาจุฬาลงกรณวิทยาลัย,
๒๕๔๔.
สมเด็จกรมพระปรมานุชิโนรส. พระปฐมสัมโพธิกถาพิสดาร ๒๙ ปริเฉจ.
กรงุ เทพมหานคร: รงุ เรอื งสาสนก ารพิมพ, ๒๕๓๖.
สมเด็จพระเทพพระรัตนราชสุดาฯสยามบรมราชกุมารี. ทศบารมีในพระพุทธศาสนาเถร
วาท. กรงุ เทพมหานคร: มหามกฏุ ราชวิทยาลัย, ๒๕๔๓.
สมภาร พรมทา. พระพุทธศาสนามหายาน. กรุงเทพมหานคร: จุฬาลงกรณราชวิทยาลัย,
๒๕๔๐.
_______. พทุ ธปรัชญา มนุษย สังคม และปญ หาจรยิ ธรรม ธรรม. กรุงเทพมหานคร: โรง
พิมพจ ุฬาลงกรณม หาวทิ ยาลัย, ๒๕๔๒.
_______. พุทธศาสนานิกายเซนการศึกษาเชิงวิเคราะห. พิมพคร้ังท่ี ๓.
กรงุ เทพมหานคร: สํานักพมิ พแหง จฬุ าลงกรณม หาวิทยาลยั , ๒๕๔๖.
_______. พุทธศาสนามหายาน นิกายหลัก. กรุงเทพมหานคร: มหาจุฬาลงกรณราช
วิทยาลยั , ๒๕๔๐.
๒๕๖ บรรณานกุ รม
Bibliography
พระมหามติ ร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร.
สายหยุด จําปาทอง. หนังสือเรียนศิลปศึกษา วิชา สังคมคีตนิยม ๑๑ศ ๐๒๑ ช้ัน
มัธยมศกึ ษาตอนปลาย, ๒๕๒๔.
สาํ ลี รกั สทุ ธี. ศลี สุดยอดวินัยของศาสนาพทุ ธ. กรงุ เทพมหานคร: พัฒนาศึกษา, ๒๕๔๙.
สุชาติ หงษา. ประวัติศาสตรพระพุทธศาสนา. กรุงเทพมหานคร: สํานักพิมพศยาม,
๒๕๕๐.
สมุ าลี มหณรงคช ัย. พุทธศาสนามหายาน. กรุงเทพมหานคร: สํานักพมิ พศ ยาม, ๒๕๔๖.
สุรพล สุวรรณ. ดนตรีไทยในวัฒนธรรมไทย. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพแอคทีฟ พร้ินท,
๒๕๕๑.
สุวรรณา สถาอานันท. ภูมิปญญาวิชาเซน : บทวิเคราะหคําสอนของปรมาจารยโดเก็น.
กรงุ เทพมหานคร: สํานักพมิ พศยาม, ๒๕๓๔.
เสถียร โพธินันทะ. ชุมนุมพระสูตรมหายาน. กรุงเทพมหานคร: สํานักพิมพบรรณาคาร,
๒๕๑๖.
_______. ประวัตศิ าสตรพ ระพุทธศาสนา. พมิ พค รัง้ ท่ี ๓. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพมหา
มงกุฎราชวิทยาลัย, ๒๕๔๑.
_______. ปรัชญามหายาน. นครปฐม: โรงพมิ พม หามกฏุ ราชวิทยาลัย, ๒๕๔๘.
แสง มนวิฑรู, ศ.รตท. นาฏยศาสตร. พิมพครั้งที่ ๒. กรุงเทพมหานคร: กรมศิลปากร,
๒๕๔๑.
อภิชัย โพธ์ิประสิทธิศาสตร. พระพุทธศาสนามหายาน. พิมพคร้ังท่ี ๔. กรุงเทพมหานคร:
มหามกุฏราชวทิ ยาลัย, ๒๕๓๙.
อดุ ม อรรุ รัตน. ดรุ ยิ างคด นตรจี ากพระพทุ ธศาสนา. นครปฐม: ศลิ ปากร, ๒๔๙๘.
(๒) วารสาร
ส.ศิวรักษ. “ประชุมพุทธศาสนาเพ่ือสังคมที่เกาหลี.” เสขิยธรรม ๕๘. (ตุลาคม-ธันวาคม,
๒๕๔๖).
(๓) หนงั สอื แปล:
จงชัย เจนหัตถการกจิ ดวงตาแหง สัจธรรม. แปล. กรุงเทพมหานคร: ธรรมสภา, ๒๕๓๘.
จามเช็ด เค ฟอสดาร. พระพุทธศรีอริยเมตไตรย-อมิตตาภาไดปรากฏองคแลว. แปลโดย
นฤมล นครชยั , กรงุ เทพมหานคร: สาํ นักพมิ พศ ยาม, ๒๕๔๗.
ศกึ ษาเฉพาะเร่อื งในพัฒนาการแหงพระพทุ ธศาสนา ๒๕๗
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามติ ร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร.
เซนไค ชิบายามะ. ดอกไมไมจํานรรค. แปลโดย พจนา จันทรสันติ. กรุงเทพมหานคร:
สํานกั พมิ พส มิต, ๒๕๓๖.
ติช นัท ฮันห.กุญแจเซน. แปลโดย พจนา จันทรสันติ. กรุงเทพมหานคร: มูลนิธิโกมลทอง,
๒๕๔๘.
________. (เขียน). สูชวี ิตอันอุดม. แปลโดย ส.ศวิ รักษ. กรุงเทพมหานคร: มติชน, ๒๕๔๖.
________. ดวยปญญาและความรัก. แปลโดย รสนา โตสิตระกูล. กรุงเทพมหานคร:
มลู นธิ ิโกมลคีม-ทอง, ๒๕๓๗.
________. ปาฏิหาริยแหงการตื่นอยูเสมอ. แปลโดย พระประชา ปสนฺโน.
กรุงเทพมหานคร: สาํ นักพมิ พม ูลนิธิโกมลคมี ทอง, ๒๕๓๗.
________. ศานติในเรือนใจ : เรียนรูศิลปะการดําเนินชีวิตอยางมีสติและผาสุก. แปล
โดย ธีรเดช อุทัยวิทยารัตน. กรุงเทพมหานคร: สํานักพิมพมูลนิธิโกมลคีมทอง,
๒๕๔๓.
________. ปจจุบันเปนเวลาประเสริฐสุด. แปลโดย ส. ศิวรักษ. กรุงเทพมหานคร:
สาํ นกั พิมพศยาม, ๒๕๓๖.
ทีโอดอร เดอ แบร่ี, ดับบิว เอ็ม., (ผูรวบรวม). บอเกิดลัทธิประเพณีจีน ภาค ๑-๓. พิมพ
ครั้งท่ี ๒. แปลโดย จํานงค ทองประเสริฐ. พิมพครั้งที่ ๒. กรุงเทพมหานคร:
ราชบัณฑิตยสถาน, ๒๕๓๗.
นายชะเอม แกวคราย. สัทธรรมปุณฑริกสูตร. แปลจากตนฉบับภาษาสันสกฤต,
กรงุ เทพมหานคร: อมรนิ ทรพริ้น ต้งิ แอนดพ บั รชิ ช่งิ , ๒๕๔๗.
พระโสภณมหาเถระ (มหาสีสยาดอ). มหาสติปฏฐานสูตร ทางสูพระนิพพาน. ตรวจชําระ
โดย พระพรหมโมลี (สมศักด์ิ อุปสโม, ป.ธ.๙, MA.,Ph.D.). แปลและเรียบเรียง
โดย พระคันธสาราภิวงศ. กรุงเทพมหานคร: หางหุนสวนจํากัดไทยรายวันการ
พมิ พ, ๒๕๔๙.
พอล ดารุส. อามิตาภพุทธ. แปลโดย ส.ศีวรักษ, กรุงเทพมหานคร : เรือนแกวการพิมพ,
๒๕๔๕.
พุทธทาสภิกขุ. คาํ สอนของฮวงโป. แปล. กรงุ เทพมหานคร: ธรรมบชู า, ๒๕๓๑.
________. สตู รของเวย หลาง. แปล. กรงุ เทพมหานคร: ธรรมบชู า, ๒๕๓๑.
เอดวอรด คอนซ. พระพุทธศาสนประวัติ, แปลโดย สมหวัง แกวสุฟอง, (ภาควิชาปรัชญา
และศาสนา) คณะมนษุ ยศาสตรมหาวทิ ยาลัยเชยี งใหม, ๒๕๔๖.
เอียมการด ชเลอเกลิ (Irmgard Schloegl). บันทกึ ของรนิ ไซ. แปลโดย จงชัย เจนหัตถการ
กจิ . กรุงเทพมหานคร: ธรรมสภา, ๒๕๓๘.
๒๕๘ บรรณานุกรม
Bibliography
พระมหามิตร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร.
(๔) สอื่ อิเลคทรอนคิ ส:
ไมเคิล ไรท. ฝรั่งคล่ังสยาม. มติชน. ๒๕๔๑. (ศิลปวัฒนธรรม ฉบับพิเศษ). [ออนไลน].
แหลงทมี่ า: http://th.wikpedia.org/wiki. [๑๔ พฤศจิกายน ๒๕๕๓].
ลีเจง ถนอมวรกุล. ความสัมพันธระหวางดนตรีกับมนุษย. [ออนไลน]. แหลงที่มา:
http://www.eduzones.com/knowledge-2-2879.html. [๑ ๕ ตุ ล า ค ม
๒๕๕๓].
พระมหาสาคร ศรีดี. (ป.ธ.๙). พุทธจริยธรรมกับดนตรี. [ออนไลน]. แหลงที่มา:
www.bloggng.com/viewblog.php?id=ebu. [๑๔ พฤศจกิ ายน ๒๕๕๓].
ภั ท ร า วุ ฒิ จู ถ น อ ม . ด น ต รี ไ ท ย กั บ พ ร ะ พุ ท ธ เ จ า . [อ อ น ไ ล น ]. แ ห ล ง ท่ี ม า :
http://www.patakorn.com/modules.php?name=news&file=print&sid
=5, [๑๔ พฤศจกิ ายน ๒๕๕๓].
หนังสื อพิมพ คม-ชั ด-ลึก . ดน ตรีกับ พร ะ พุทธ เ จา . [ออน ไล น]. แหลง ที่มา :
http://ww.komchadluek.net/detail/20090721/21098/พระปญจสิงขร.
html. [๑๔ พฤศจิกายน ๒๕๕๓].
Bloggang.com, ปญหาเร่ืองการสวดปาฏิโมกขเพียง ๑๕๐ ขอ กรณี วัดหนองปาพง, จาก
พระไตรปฎกภาษาอังกฤษ ฉบับแปลโดย E. M. Hare-Pali Text Society),
[ออนไลน]. แหลงที่มา: https://www.bloggang.com/mainblog.php?id=
thepathofpurity &month= 02-09-2011& group=7&gblog=4 [๒๓ มกราคม
๒๕๖๐].
[ออนไลน]. แหลงท่ีมา: http://www.photikhundex.org/index.php?lay=show&ac=
articie&Id=539118078&Ntype=6. [๑๘ มนี าคม ๒๕๕๕].
[ออนไลน]. แหลงท่ีมา: http://www.photikhun.org/index.php?lay=show&ac=
article&Ntype=16&Id=539117505. [๑๘ มนี าคม ๒๕๕๕]
[ออนไลน]. แหลงที่มา: http://www.84000.org/pray/baramee30.shtml. [๑๓
พฤษภาคม ๒๕๕๕].
[ออนไลน]. แหลงที่มา: http://www.84000.org/pray/chinnachorn.shtml. [๑๓
พฤษภาคม ๒๕๕๕].
http://www.84000.org/pray/bramee30.shtml. [๑๓ พฤษภาคม ๒๕๕๕].
http://www.baanmaha.com/community/thread6882.html. [๑๘ มีนาคม ๒๕๕๕].
http://thaimisc.pukpik.com/freewebboard/php/vreply.php?user=buddha_sto
ry&topic=110. [๑๘ มนี าคม ๒๕๕๕].
ศึกษาเฉพาะเร่ืองในพัฒนาการแหงพระพทุ ธศาสนา ๒๕๙
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามิตร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
http://www.hypnoticquality.com. [๑๘ มนี าคม ๒๕๕๕].
http://www.mahachat.com/index.php. [๑๘ มนี าคม ๒๕๕๕].
๒. ภาษาอังกฤษ
Bhaddhanta Asabha. The Practice of Vipassana Meditation for Mindfulness
Development. Bangkok: Sahadhammika, 2001.
Bhikkhu Ñānananda, Concept and Reality, Kandy: Buddhist Publication
Society, 1997.
Dumoulin, Heinrich. A History of Zen Buddhism. Translated from the
German by Paul Peachey. London : Faber and Faber, 1963.
Hirai, Tomio. M.D. Zen Meditation Therapy. Tokyo : Japan Publication,
1975.
Hsuan-tsang, the Doctrine of Mere-Consciousness, trans. by Wei Tat (Hong
Kong, 1973.
Kalupahana, David. J. A History of Buddhist Philosophy. Delhi :Motilal
Banarsidass, Shri Jainendra Press,1994.
________. David. J. Buddhist Philosophy A Historical Analysis. Hawaii :
Honolulu University Press, 1976.
Kratf, Kenneth ed. Inner Peace, Inner World : Essay son Buddhism and
Nonviolence. New York: State University of New York press.
Lambert Schmithausen. Ālayavijñāna. Tokyo: The International Institute for
Buddhist Studies, 1987.
Nāgārjuna. Mūlamadhyamakakārikā of Nāgārjuna. trans. by Kalupahana,
David J.Delhi: Motilal Banarsidass, 1999.
________. Mūlamadhyamakaśāstram of Nāgārjuna. Ed. by Pandeya,
Raghunath. Delhi: Motilal Banarsidass, 1988.
________. Nāgārjunaina : Studies in the Writings and Philosophy of
Nāgārjuna.trans. by Lindtner, Chr. Delhi: Motilal Banarsidass, (n.d.).
Nayanaponika. Buddhist Dictionary. Fourth Revised Edition. Buddhist
publication Society. Karndy : Sri Lanka, 1980.
Peter Harvey, The Selfless Mind. London : Curzon Press, 1995.
๒๖๐ บรรณานกุ รม
Bibliography
พระมหามิตร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
Sir W.W. Hunter. Brief History of the Indian Peoples. (Oxford : Clarendon
Press. Concept Publishing Company, 2012.
Suzuki, Daisetz Teitaro. The Lańkāvatāra Sūtra. London: Routledge & Kegan
Paul Ltd.,1968.
________. Essay in Zen Buddhism. First series, London: Rider, 1985.
________. Essay in Zen Buddhism. Third series, London: Rider, 1985.
________. Manual of Zen Buddhism. Third Series, London: Rider, 1985.
________. Zen Mind, Beginner’s Mind. Massachusetts: Weather hill, 2005.
Thich Naht Hanh. Transformation at the Base. California: Parallax Press,
2001.
Thomas E. Wood. Mind Only. Delhi: Motilal Banarsidass Publishers Private
Limited, 1994.
U Janakabhivamsa Sayadaw. The ICD-10 Classification of Mental and
Behavioral Disorders: Clinical Descriptions and Diagnostic
Guideline. Geneva : World Health Organization, 1992.
W. Rahula,Dr. What the Buddha Taught. Revised Edition. Hawtrai
Foundation. Bangkok: Kurusapha press, 1988.
Watts, Alan W. The Way of Zen. New York: Vintage Books, 1957.
William S. Waldron. The Buddhist Unconscious. London: Routledge
Curzon, 2003.
Wood. Ernest. Zen Dictionary. New York: Penguin Books, 1984.
W.W. Rodckhill. The Life of the Buddha and the Early History of His
Order. London, Trübner & co.1884.
Yoshito S.Hekoda, tr. The Awakening of Faith. New York: Columbia
university press, 1967.