ศกึ ษาเฉพาะเรือ่ งในพัฒนาการแหงพระพทุ ธศาสนา ๑๔๑
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามติ ร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
เมื่อรวมคําท้ังสองเขาดวยกันคําวา “จิตเดิมแท” หมายถึง จิตที่มีความบริสุทธ์ิและเปลง
ประกายโดยธรรมชาติ ซ่ึงเปรียบเทียบไดกับดวงอาทิตยที่มีประกายแสงโดยปกติ คือพอกพูน
(อาจิต)และส่ังสม (อปุ จิ) อารมณ ๖ คอื รูป เสยี ง กลิน่ รส โผฏฐพั พะ และธรรมารมณ
๔.๕ จติ เดิมแทในพระสูตรมหายาน
๔.๕.๑ จิตเดิมแทในลงั การวตารสูตร
ในลังกาวตารสูตรกลาวถึงคําวา “จิต วลปะ วิชญัปติ มโน วิชญาน อาลยะ”๖๗
ทัง้ ๖ คําน้ีเปน คาํ ที่สามารถใชแ ทนจติ ได แตมเี พียง ๓ คํา คือ จิต มนัส วิญญาณ ที่ใชแสดง
ถึงบทบาทหนาที่ของจิตในระดับท่ีแตกตางกัน ดังขอความท่ีวา “จิตเริงระบําเหมือนนัก
ฟอน มนัสเหมือนผูกํากับการแสดงวิญญาณ ๖ เหมือนผูชมการแสดงบนเวที”๖๘ อธิบาย
ความไดวา (๑) จติ หรอื อาลยวิญญาณเปน แหลง ทม่ี าของปรากฏการณหรืออารมณท่ีเรารับรู
ทางอายตนะ เหมือนนักฟอนเปนแหลงท่ีมาของการฟอนรํา (๒) มนัส ทําหนาที่กํากับ
อารมณท่ีรับรูใหเปนไปตามที่ตนตองการ เหมือนผูกํากับการแสดงทําหนาที่กํากับการฟอน
ราํ ใหเ ปน ไปตามทต่ี นตอ งการ และ (๓) วิญญาณ ๖ ทําหนาท่ีรับอารมณอันมีแหลงที่มาจาก
อาลยวิญญาณและผานการกํากับของมนัส เหมือนผูชมการฟอนรําบนเวทีอันเกิดจากการ
แสดงของนักฟอนและผานการควบคุมของผูกํากับ และคําวา “จิต เปนอัพยากฤตอยูเปน
นติ ยม นัสสัญจรไปในสองทศิ ทาง วิญญาณรบั เอาสิง่ ทีป่ รากฏซง่ึ ไมเปนทั้งกุศลและอกุศล”๖๙
มีคําอธิบายวา (๑) จิตหรืออาลยวิญญาณ เปนจิตประเภทกลางๆ หรืออัพยากฤต ไมอาจ
ตัดสินในเชิงจรยิ ธรรมไดว า เปน จิตดีหรอื ไมดี (๒) มนสั สัญจรไปในสองทิศทางหรือทําหนาที่
สองอยาง คือ ก. กําหนดหมาย (มนฺยติ) ในอาลยวิญญาณ ข. ทําอาลยวิญญาณใหเปน
อารมณของตน อีกอยางหน่ึง หมายความวาทําหนาท่ีคิดปรุงแตงใหเกิดทวิภาวะ ซ่ึงขัดแยง
กับธรรมชาติเดิมแทของจิตที่มีภาวะเปนหนึ่งเดียวปราศจากทวิภาวะ๗๐ และ (๓) วิญญาณ
๖ ทําหนาที่รับรูอารมณที่ปรากฏทางอายตนะ ซึ่งการรับรูในข้ันน้ียังไมถือวาเปนกุศลหรือ
อกุศล ดีหรือไมดี เพราะอารมณยังไมถูกปรุงแตงดวยมนัส มีรายละเอียดเกี่ยวกับจิต
ดังตอไปน้ี
๖๗ The Lańkāvatāra Sūtra, trans. by D.T. Suzuki, (London : Routledge &
Kegan Paul Ltd., 1968), p. 260.
๖๘ The Lańkāvatāra Sūtra, trans. by D.T. Suzuki, p. 193.
๖๙ Ibid., pp. 249, 399.
๗๐ Ibid., p. 250.
๑๔๒ บทที่ ๔ แนวคิดจติ ประภสั สรในพุทธศาสนาเถรวาทและมหายาน
พระมหามิตร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร. The concept of Mental Propitiation in Theravada and Mahayana Buddhism
๑) จิต (อาลยวิญญาณ มูลวิญญาณ วิปากวิญญาณ สรรพพีชวิญญาณ อาทาน
วิญญาณ ปจจุบันนวิญญาณ) หมายถึง จิตท่ีเปนรากฐานท่ีอยูในภาวะธรรมชาติลวนๆ ซึ่งมี
ความบรสิ ุทธ์ิประภัสสรโดยธรรมชาติ เปนครรภแหง พระตถาคต (ตถาคตครรภ) ดังความใน
ลงั กาวตารสูตรวา “จิตเปนประภสั สรโดยธรรมชาติ เปน ตถาคตครรภ มีความงดงาม”๗๑ จิต
ชนิดนี้ ในนกิ ายโยคาจารเรยี กช่อื ไดห ลายอยา งดงั ตอ ไปน้ี
ก. อาลยวิญญาณ คําวา อาลยวิญญาณนี้ มีความหมายได ๒ นัย คือ นัยที่
๑ หมายถึงวิญญาณที่เปนแหลง เปนที่อาศัย หรือเปนเสมือนเรือนคลังสําหรับเก็บเมล็ด
พันธุตางๆ (สรฺวพีชก) เชน กิเลสละเอียดออน (อาศรยะ/อนุศัย) ผลกรรมดีกรรมช่ัว และ
วาสนา คือ ความเคยชินหรืออุปนิสัยตางๆ ท่ีช่ือวา อาลยวิญญาณนี้ เพราะอรรถวาเปน
แหลงเก็บรวบรวมสรรพพีชะน่ันเองอนึ่ง เพราะเปนที่เก็บแหงอัสมิมานะ...”๗๒ นัยท่ี ๒
หมายถึงวิญญาณทย่ี ึดม่ันถือมั่น เพราะคาํ วา “อาลย” มีรากศัพทมาจาก “อา+ลิ” หมายถึง
ยึดมั่น ยึดถือ ผูกพัน สวนในคัมภีรชั้นรองของโยคาจาร๗๓ นิยมใชอาลยวิญญาณใน
ความหมายท้ัง ๒ นัยนี้ควบคูกันไป เชน เปนวิญญาณที่ตกอยูในสังสารวัฏบาง เปนบอเกิด
แหง สังสารวัฏบาง เปนทเี่ กบ็ วิบากกรรมและกรรมชว่ั บาง
อนึ่ง คําวา “อาลย” แปลวาแหลงหรือที่อยู กับคําวา วิญญาณ ท่ีแปลวา
หนวยของการรับรู เมื่อรวมกันไดความหมายวา ความรูสํานึกท่ีเปนแหลงรวบรวมสะสม
เมล็ดพันธุแหงกรรม ท้ังน้ีอาลยวิญญาณเปนธาตุรูมีหนาที่หลักๆ อยู ๓ ประการ คือ (๑) รู
เก็บ คือสามารถเก็บรอยประทับตางๆของกรรม อุปมาเหมือนยุงฉางเก็บขาวเปลือก (๒) รู
กอ คือสรางอัตตาใหเ กิดข้ึนกบั ตัวเองเกดิ เปน อารมณตา งๆ แบบทวภิ าวะ มีผูมองกับสิ่งท่ีถูก
มอง การท่ีอาลยวิญญาณมองตัวเองและแยกตัวเองออกมาทําหนาท่ีรับรูตัวเอง ทําใหดู
เหมือนแยกตัวเองออกมาเปนวิญญาณตัวใหม จึงมีชื่อเรียกตัวใหมวา มนัส (กลิษฎมโน
วิญญาณ) และ (๓) รูปรุง คือปรุงแตงอารมณตามเหตุปจจัยอันเอ้ือใหเกิดการทํากรรมใหม
ตามรอยประทับที่มีอยู ยกตัวอยางเชน ถามีกุศลพีชะอยูมากก็ทําใหจิตใจท่ีอยากจะทําดี
๗๑ Ibid., p. 282.
๗๒ มหายานปญจขันธศาสตร อางใน เสถียร โพธินันทะ, ชุมนุมพระสูตรมหายาน
(กรงุ เทพมหานคร : สํานักพิมพบ รรณาคาร, ๒๕๑๖), หนา ๓๕๗.
๗๓ โยคาจารารยภูมิ มหายานสัมครหะ และตริมศิกา ใน Ming-Wood Liu, “The mind-
only teaching of Ching-ying Hui-Yuan: An early interpretation of Yogācāra thought in
China,”Philosophy East and West, vol. 35, no.4 (October 1985), p. 335. อางใน พระมหา
สมบูรณ วุฑฺฒิกโร(พรรณา), “จิตตมาตรของนิกายโยคาจาร : การศกึ ษาเชงิ วิเคราะหบ นฐานแนวคิดเร่ือง
จติ ในพระพุทธศาสนายคุ ตน”, หนา ๗๘.
ศึกษาเฉพาะเรอ่ื งในพัฒนาการแหง พระพุทธศาสนา ๑๔๓
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามติ ร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
มากย่ิงๆ ข้ึนไป อาลยวิญญาณที่ทําหนาที่ปรุงแตงอารมณมีอยู ๖ ทาง คือ ทางจักขุ (ตา)
ทางโสตะ (ห)ู ทางฆานะ (จมูก) ทางชิวหา (ลนิ้ ) ทางกายะ (กาย) และทางมโน (ใจ) ท้ังหมด
นี้เปนวิญญาณเฉพาะทาง มีหนาที่ในการสรางโลกและความรูทั้งหลาย๗๔ ความจริงอาลย
วิญญาณน้ีไมใชแนวคิดใหมท่ีเพิ่งเกิดขึ้นในนิกายโยคาจาร มีอยูแลวในคัมภีรฝายสาวกยาน
โดยออม ดังทท่ี านอสงั คะไดอางหลกั ฐานในคัมภีรเอโกตตราคม ไววา หมูสัตวเปนผูหมกมุน
ในอาลัย (อาลยรตา) ยินดีในอาลัย (อาลยรามา) บันเทิงในอาลัย (อาลยมุทิตา) ยินดีย่ิงใน
อาลยะ (อาลยาภิรตา) เมื่อพระตถาคตแสดงธรรมที่ไมอาลัย หมูประชาเหลาน้ันก็ต้ังใจฟง
ดวยดี (ศุศฺรุสันติ) เง่ียโสตสดับ ตั้งใจใฝรู และปฏิบัติธรรมสมควรแกธรรมครั้นเมื่อพระ
ตถาคตอุบัตขิ ้นึ ในโลก พระธรรมอนั มหศั จรรยก็ปรากฏขึน้ ๗๕
จากขอความขางตนนี้ มีปรากฏเหมือนในพระไตรปฎกของเถรวาท ดังความวา
หมูสัตวผูยังหมกมุนในความถือตัว ยินดีในความถือตัว บันเทิงในความถือตัว เม่ือตถาคต
แสดงธรรมท่ีกําจัดความถือตัวก็ต้ังใจฟงดวยดี เง่ียโสตสดับ ตั้งใจใฝรู นี้เปนเหตุอัศจรรยไม
เคยปรากฏประการที่ ๒ ยอมปรากฏเพราะความปรากฏของตถาคตอรหันตสัมมาสัมพุทธ
เจา๗๖
คําวา “อาลย” ในท่ีนี้มีความหมายตามนัยที่ ๒ คือหมายถึงความยึดม่ัน ผูกพัน
ซ่ึงพระอรรถกถาจารยอธิบายวา “บทวา อาลยรามา ความวา สัตวท้ังหลายยอมยึดมั่น
ผกู พนั ในกามคุณ ๕ ไดแก รปู เสียง กล่นิ รส โผฏฐพั พะ และธรรมารมณ
ทานฮุยหยวน (Hui-Yuan)* ไดนิยามคําวา “อาลย” วา “ไมเคยสูญเสีย”
(never loses) คอื จติ ไมเ คยสญู เสยี ธรรมชาติเดิมแทของมัน แมจ ะทองเที่ยวอยูในสังสารวัฏ
๗๔ ดูรายละเอียดใน สุมาลี มหณรงคชัย, พุทธศาสนามหายาน, (ฉบับปรับปรุงแกไข),
หนา ๑๒๐-๑๒๑.
๗๕ อางใน Walpola Rahula, Zen & the taming of the Bull, p. 82. อางใน พระ
มหาสมบูรณ วุฑฺฒิกโร (พรรณา), “จิตตมาตรของนิกายโยคาจาร : การศึกษาเชิงวิเคราะหบนฐาน
แนวคิดเรอื่ งจิตในพระพุทธศาสนายุคตน”, หนา ๗๘.
๗๖ อง.ฺ จตุกก. (ไทย) ๒๑/๑๒๘/๑๙๖.องฺ.จตกุ ก. (บาลี) ๒๑/๑๒๘.
* ทา นฮุยหยวน (Hui-Yuan) แหงวัดจ้ิงหยิง (Ching-ying Temple) มีชีวิตอยูระหวาง พ.ศ
.๑๐๖๖-๑๑๓๕ เปน พระสงฆจ นี ผูมีผลงานการแตงคัมภรี ม หายานหลายเลม ในชวงที่พระพุทธศาสนาใน
ประเทศจีนกําลังถูกกวาดลางโดยจักรพรรดิหวู (Wu) แหงราชวงศโจวเหนือ (the Nothern Chou
Dynasty) ทา นเปนพระรปู เดียวทีก่ ลา โตแยงจักรพรรดหิ วอู ยางเปด เผยและตรงไปตรงมาวา พทุ ธศาสนา
มีสิทธิ์ท่จี ะอยใู นประเทศจนี ได
* อาทานวิญญาณ โดยทว่ั ไปใชเ ปนคาํ ไวพจนข องอาลยวิญญาณ แตใ นที่นี้ทานฮุยหยวนลด
ระดบั ลงมาเปน วญิ ญาณท่ี ๗ คือใชแ ทนมนสั .
๑๔๔ บทที่ ๔ แนวคดิ จิตประภสั สรในพุทธศาสนาเถรวาทและมหายาน
พระมหามิตร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร. The concept of Mental Propitiation in Theravada and Mahayana Buddhism
ยาวนานเทาไรก็ตาม จิตก็ยังสามารถรักษาธรรมชาติเดิมแทของมันไวได โดยไดแบง
วญิ ญาณ ๘ ออกเปน ๒ ประเภท คือ (๑) จิตแท หมายถึงจิตท่ีเปนพื้นฐานหรือเปนแกนแท
จิตประเภทน้ีมี ๒ ดาน คือ ดานท่ีเวียนวายตายเกิดอยูในสังสารวัฏ เรียกช่ือวา อาลย
วิญญาณ และดานธรรมชาติเดิมแท มีความบริสุทธ์ิโดยธรรมชาติ มีตถาคตครรภ มี
ธรรมชาติแหงพุทธะ (พุทธธาตุ) ธรรมชาติดานน้ีไมเคยสูญเสียไปแมจะอยูในสังสารวัฏ
ยาวนานแคไหนก็ตาม เรียกช่ือวา อมลวิญญาณ หมายถึงวิญญาณที่ไรมลทิน (๒) จิตเทียม
หมายถึงวิญญาณ ๖ และอาทานวิญญาณ (มนัส*) และทานฮุยหยวน (Hui-Yuan) ยังมอง
วา“จิตกลุมหลังนี้เปนจิตเทียมหรือจิตผิดพลาด เพราะวิญญาณรับรูอารมณอยางผิดพลาด
และอาทานวญิ ญาณคิดปรงุ แตง อารมณอยางผิดพลาด”๗๗
ทา นติช นทั ฮนั ห มองวา อาลยวิญญาณมีหนาที่หลัก ๓ อยาง คือ (๑) หนาที่ใน
การเก็บรักษาพีชะแหงโลกประสบการณหรือขอมูลการรับรูของเราเอาไว โดยพีชะตางๆ ที่
ถกู เก็บฝงเอาไวใ นอาลยวญิ ญาณคือตัวแทนของทุกสิ่งทุกอยางท่ีเราไดทํา ไดมีประสบการณ
หรือไดรับรู โดยอาลยวิญญาณจะทําหนาท่ีดึงพีชะเหลานี้ทั้งหมดเขามารวมอยูดวยกัน
เหมือนแมเหล็กท่ีดึงดูดโลหะท้ังหลายเขามาหาตัวมัน (๒) หนาที่เปนพีชะในตัวมันเอง
กลา วคืออาลยวิญญาณนอกจากจะเปนแหลงที่เก็บพีชะทั้งหลายแลว ตัวมันเองยังเปนพีชะ
ไปพรอมกันดวย เรียกวาเปนทั้งที่เก็บพีชะและเปนตัวพีชะไปพรอมกัน เหมือนอาคาร
พิพิธภัณฑท่ีไมไดทําหนาที่เปนเพียงแคตึกเทานั้น หากยังทําหนาท่ีเปนงานศิลปะท่ีถูกจัด
แสดงไปพรอมกันดวย และ (๓) หนาท่ีเปนแหลงแหงความยึดถือวามีตัวตนเกิดจากการ
ทํางานที่ผิดพลาดของมนัสตออาลยวิญญาณ มนัสนั้นเกิดจากอาลยวิญญาณ หมุนวนไป
รอบๆ แลวยึดเอาบางสวนของอาลยวิญญาณวาเปนตัวตนที่เท่ียงแทถาวร สวนมากความ
ทกุ ขข องเราจะเปน ผลของการทาํ งานท่ผี ดิ พลาดของมนัสนเ้ี อง๗๘
สรุปวา อาลยวิญญาณ เปนมูลฐานของโลกและปรากฏการณ สรรพสิ่งเปน
เงาหรือพฤติภาพของอาลยวิญญาณ ซึ่งมีสภาพเปนอัพยากฤต มีหนาที่ เก็บ กอ ปรุงแตง
คําวา เก็บ คือเก็บพีชะของสรรพสิ่งไว กอ คือสรางพฤติภาพตางๆ ปรุงแตง คือสรางโลก
และความรูท ้ังหลาย
ข. อาทานวิญญาณ หมายถึงวิญญาณยึดเอาหรือถือเอา ตรงกับความหมาย
นัยที่ ๒ ของอาลยวิญญาณ ดังขอความในสัมธินิรโมจนสูตรท่ีวา “อาทานวิญญาณลึกลํ้าและ
๗๗ Ming-Wood Liu, “The mind-only teaching of Ching-ying Hui-Yuan: An
earlyinterpretation of Yogācāra thought in China”, pp. 366-367.
๗๘ Thich Naht Hanh, Transformation at the Base, (California: Parallax Press,
2001), pp. 19-20.
ศกึ ษาเฉพาะเรือ่ งในพฒั นาการแหงพระพุทธศาสนา ๑๔๕
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามิตร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
ละเอียดประณีตเปนที่วิวัฒนไปแหงพีชะทั้งหลายเหมือนกระแสน้ํา เราไมแสดงวิญญาณนี้แก
คนเขลา เพราะพวกเขาจะคิดวาเปนอาตมัน”๗๙ จะเห็นไดวา อาทานวิญญาณเปนจิตขั้น
พ้ืนฐานที่ละเอียดออนมาก เปนแหลงรวมของพีชะท้ังหลาย แตพระพุทธเจาตรัสวา
พระองคจะไมแสดงจิตประเภทนี้แกคนโงเขลาอาจกลาวไดวา ในยุคนั้นมีคนเขาใจผิดกัน
มากระหวางอาทานวิญญาณกับอาตมันของฮินดู เพราะทั้งสองแนวคิดมีความคลายคลึงกัน
มาก นอกจากน้ัน ทานสถิรมติไดใหคํานิยามวาอาทานวิญญาณเปนวิญญาณที่ยึดเอากาย
เปนอารมณ ดังขอความที่วา “เพราะความที่เปนผูถือเอากายนี้เปนอารมณ จึงมีนามเรียก
อีกอยางหน่งึ วา อาทานวิญญาณ เพราะเปนผูธํารงยึดในกรัชกายน้ี”๘๐ ซ่ึงคํานิยามน้ีถือวา
เนน ความหมายดานลบหรอื ดานที่เปนปญหาในสังสารวัฏ ทานติช นัท ฮันห ใหความหมาย
วา คําวา “อาทาน” หมายถึง การรักษา การถือไว การไมใหสูญหายไป นั่นคือการรักษาพี
ชะทัง้ ปวงเอาไวซ ง่ึ เปน หนา ทีพ่ ้นื ฐานของอาลยวิญญาณ๘๑
ค. มูลวิญญาณ หมายถึงวิญญาณพื้นฐานหรือรากฐาน คํานี้มีความหมาย
แบบกลางๆ ไมไดเนนมิติดานลบหรือบวก คืออาจจะเปนฐานแหงการเกิดในสังสารวัฏก็ได
หรือเปน ฐานแหงความหลดุ พนกไ็ ด ดงั ทที่ า นวสุพันธุกลาวไววา “วิญญาณท่ีหน่ึงเรียกวามูล
วิญญาณ เพราะตัวมันเองเปนวิบาก วิญญาณท่ีเหลือเรียกวาปวัตติวิญญาณ เพราะเปนไป
โดยอาศัยการรูความตางแหงผูเห็นกับสิ่งที่ถูกเห็น”๘๒ ขอความน้ีทานวสุพันธุไมไดนิยาม
ความหมายโดยตรง เพียงแตบอกสถานะของมูลวิญญาณวาเปนวิบาก แตก็ส่ือความหมาย
โดยออมวา เปนวิญญาณพ้ืนฐานที่ยังไมไดขึ้นมารับรูอารมณเหมือนปวัตติวิญญาณ
(วิญญาณ ๖ และมนัส) หรือเปนวิญญาณท่ีอยูในภาวะตามธรรมชาติลวน ๆ อีกอยางหนึ่ง
หมายถึงวิญญาณท่ีเปนฐานแหงการเกิดปวัตติวิญญาณ ในชวงหลังพุทธกาลมีการถกเถียง
กันระหวางนิกายตางๆ วาคนท่ีเขานิโรธสมาบัติมีชีวิตอยูไดอยางไร แตกตางจากคนตาย
อยางไร เพราะเปนที่ยอมรับกันวานิโรธสมาบัติเปนภาวะท่ีจิตและเจตสิกดับไป (จิตตกะ)
ฝา ยเถรวาทและสรวาสตวิ าทใหคําตอบตรงกันวา แมจิตและเจตสิกของคนเขานิโรธสมาบัติ
จะดับไปทั้งหมด แตอายุ รูป ชีวิตินทรีย และไออุน ยังคงทํางานอยู๘๓ นี้คือสิ่งที่ทําใหเขามี
๗๙ สัมธินิรโมจนสูตร อางใน D.T. Suzuki, Studies in the Lańkāvatāra Sūtra, p.
258. อางใน พระมหาสมบูรณ วุฑฺฒิกโร (พรรณา), “จิตตมาตรของนิกายโยคาจาร: การศึกษาเชิง
วเิ คราะหบ นฐานแนวคิดเรื่องจิตในพระพทุ ธศาสนายคุ ตน”, หนา ๘๐.
๘๐ มหายานปญจขันธศาสตร อางใน เสถียร โพธินันทะ, ชุมนุมพระสูตรมหายาน, หนา
๓๕๗ .
๘๑ Thich Naht Hanh, Transformation at the Base, p. 21.
๘๒ ตริสวภาวนิรเทศ อา งใน Thomas E. Wood, Mind Only, p. 33.
๘๓ เสถยี ร โพธนิ นั ทะ, ประวัตศิ าสตรพระพทุ ธศาสนา, หนา ๒๗๘ ,๓๓๘.
๑๔๖ บทท่ี ๔ แนวคิดจติ ประภสั สรในพทุ ธศาสนาเถรวาทและมหายาน
พระมหามติ ร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร. The concept of Mental Propitiation in Theravada and Mahayana Buddhism
ชวี ิตอยไู ดแ ละแตกตา งจากคนตาย นิกายโยคาจารไมเห็นดวยกับคําตอบน้ี โดยมองวา จิตท่ี
ดบั ไปในนิโรธสมาบัตนิ ั้นหมายเอาจติ ระดบั วญิ ญาณ ๖ เทานั้น สวนจิตระดับอาลยวิญญาณ
ยังคงเหลืออยู (สจิตตกะ) จิตระดับนี้ตางหากที่ทําใหคนเขานิโรธสมาบัติมีชีวิตอยูได ลําพัง
อายุ รปู ชวี ติ นิ ทรียและไออุน ยังไมเพยี งพอที่จะใหมชี ีวติ อยไู ด๘๔
๒) มนัส (กลิษฏมโนวญิ ญาณ) หมายถึง จิตท่ีกําลังทํางานคิดปรุงอยูภายใน
เปนจิตที่ยึดม่ันในอาลยวิญญาณแบบมีตัวตน ดังขอความในลังกาวตารสูตรที่วา “จิต
ประภัสสรโดยธรรมชาติถูกอุปกิเลสและมนัสเปนตน)ทําใหเศราหมอง (ประกอบดวยตัวตน
อันพระผูเลิศดวยวาทะแสดงไวแลว”๘๕ จากขอความนี้แสดงใหเห็นวา จิตประภัสสรกลาย
ไปเปนจิตเศราหมอง เพราะการคิดปรุงแตงของมนัสภายใตอิทธิพลของอุปกิเลส คือเครื่อง
เศราหมองซึ่งทานวสุพันธุขยายความวา “มนัสยึดเอาอาลยวิญญาณเปนอารมณ มีความ
กําหนดหมายวามีตัวตน ประกอบดวยกิเลส ๔ อยาง คือ อาตมทฤษฎี อาตมเสฺนหะ
อสั มิมานะ และอวทิ ยา”๘๖ และทานสถิรมติ ไดขยายความเพ่ิมเติมอีกวา “มโนอันวิเศษน้ัน
ไดแกวญิ ญาณทถี่ ือเอาอาลยวิญญาณเปนอารมณ วิญญาณดวงนี้มีอาตมโมหะ อาตมทฤษฎี
อาตมมานะ อาตมเสฺนหะ สัมปยุตตอยูตลอดจําเดิมแตปฏิสนธิตราบถึงจุติเปนปวัตติ
สืบเน่ืองทุกเวลายกเวนแตในพระอรหันตบุคคล ในอริยมรรค และในนิโรธสมาบัติ”๘๗ จาก
ขอความนี้จะเห็นวาอุปกิเลสท่ีเขามามีอิทธิพลตอการทํางานของมนัสทั้ง ๔ คือ (อาตม
โมหะ) ความหลงวาในตวั ตน(อาตมทฤษฎ)ี ความเชอ่ื วา มตี วั ตน (อาตมเสฺนหะ) ความรักใคร
ในตัวตน และ (อาตมมานะ) ความกําหนดหมายในตัวตน เหลานี้คือสิ่งท่ีเรียกวาอุปกิเลสซึ่ง
เกิดข้ึนมาจากกิเลสละเอียดออน (อาศรยะ/อนุศัย) ท่ีนอนเนื่องอยูในอาลยวิญญาณ และ
กิเลสเหลานี้จะเขาครอบงํามนัสใหทํางานคิดปรุงแตงแบบมีทวิภาวะหรือมีตัวฉัน-ของฉัน
(คราหยะ-คราหกะ) ดังที่นิกายโยคาจารอธิบายวา “มโน” มาจากรากศัพทวา “มน”
เหมือนกัน แตใชในความหมายตางกัน คือใชในความหมายวา “กําหนดหมาย”(มนฺยติ)๘๘
ตัวอยางคําวา “มานะ” ในคําวา “อัสมิมานะ” ก็มาจากรากศัพทวา “มน” เหมือนกัน
๘๔ Lambert Schmithausen, Ālayavijñāna, (Tokyo: The International Institute
for Buddhist Studies, 1987), p. 18. และดู Ian Charles Harris, The Continuity of
Mādhyamaka and Yogācāra in Indian Mahāyāna Buddhism, p. 166. อางใน พระมหา
สมบรู ณ วุฑฺฒกิ โร (พรรณนา), จติ ตมาตรของนกิ ายโยคาจาร: การศึกษาเชิงวิเคราะหบ นฐานแนวคดิ เรือ่ ง
จิตในพระพทุ ธศาสนายุคตน,” หนา ๘๑.
๘๕ The Lańkāvatāra Sūtra, trans. by D.T. Suzuki, p. 283.
๘๖ อภธิ รรมสมุจจยั อางใน Walpola Rahula, Zen & the Taming of the Bull, p. 81.
๘๗ มหายานปญ จขันธศาสตร อางใน เสถยี ร โพธนิ นั ทะ, ชุมนมุ พระสูตรมหายาน, หนา ๓๕๗
๘๘ D.T. Suzuki, Studies in the Lańkāvatāra Sūtra, p. 250.
ศกึ ษาเฉพาะเร่อื งในพัฒนาการแหง พระพทุ ธศาสนา ๑๔๗
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามติ ร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร.
แปลวา ความกําหนดหมายวา “ฉันเปน” ดังขอความของทานอสังคะที่วา “มนัส มีอาการ
คอื ความกาํ หนดหมาย) มนฺยนา (วา ‘ฉนั ทาํ ’) อหงั การ) ‘มานะวาฉันเปน’ (อัสมิมานะ)”๘๙
หรือขอความของทานวสุพันธุท่ีวา “มนัสยึดเอาอาลยวิญญาณเปนอารมณ มีความกําหนด
หมายวามีตวั ตน(มนฺยนาตมก...)”๙๐
คําวา “มโน” มาจากรากศัพทวา “มน” เหมือนกับฝายเถรวาท แตฝาย
มหายานใชในความหมายตางกัน คือใชในความหมายวา “กําหนดหมาย (มนฺยติ)๙๑
ตัวอยางคําวา “มานะ” ในคําวา “อัสมิมานะ” ก็มาจากรากศัพทวา “มน” เหมือนกัน
แปลวา ความกําหนดหมายวา “ฉันเปน” ดังขอความของทานอสังคะท่ีวา “มนัส มีอาการ
คือความกําหนดหมาย (มนฺยนา) วา ‘ฉันทํา’ (อหังการ)‘มานะวาฉันเปน’ (อัสมิมานะ)”๙๒
หรอื ขอ ความของทานวสพุ นั ธทุ วี่ า “มนสั เปนไฉน มนัสยึดเอาอาลยวิญญาณเปนอารมณ มี
ความกําหนดหมายวามีตัวตน (มนฺยนาตมก...)๙๓ อนึ่ง คําวา “มนัส”ของนิกายโยคาจาร
แปลวา ความกาํ หนดหมาย ทานภิกขุญาณนันทะ นิยามรากศัพท “มน” ในท่ีน้ีวา“คิด” (to
think) เม่ือสําเร็จรูปเปน “มฺญิตํ” จึงมีความหมายวา กิจกรรมการคิด หรือจินตนาการ
(thought activity or imagination)๙๔ คลายกับปเตอร ฮารวีย (Peter Harvey) ให
ความหมายคํากริยา “มฺญติ” วาหมายถึง “สรางมโนภาพ” (conceive [ideas]) ปกติคํา
น้ีจะใชหมายถึงการคิดแบบเอาตัวฉันเปนศูนยกลาง (I-centered thought) บนฐานของ
กเิ ลสมานะ เชน คดิ วา ฉันดกี วาเขาฉนั เสมอเขา หรือดอยกวาเขา๙๕
ดวยความหมายอยางน้ี จึงทําใหคําวา “จิต มโน วิญญาณ” หมายถึงการ
ทํางานของจิต ๓ ขั้น คือ ขั้นรากฐาน ข้ันใชความคิด และขั้นรับรูอารมณตามลําดับโดยไม
เอามโนไปรวมอยูในจิตข้ันรากฐาน (อาลยวิญญาณ) เหมือนอยางฝายเถรวาท เพราะฝาย
๘๙ มหายานสังครหะ อางใน William S. Waldron, The Buddhist Unconscious,
p. 120.
๙๐ วิมศติกาวิชญัปติมาตรตาสิทธิ อางใน Walpola Rahula, Zen & the Taming of
the Bull, pp. 81-82.
๙๑ D.T. Suzuki, Studies in the Lańkāvatāra Sūtra, p. 250.
๙๒ มหายานสังครหะ อางใน William S. Waldron, The Buddhist Unconscious,
p. 120.
๙๓ วิมศติกาวิชญัปติมาตรตาสิทธิ อางใน Walpola Rahula, Zen & the Taming of
the Bull,pp. 81-82.
๙๔ Bhikkhu Ñānananda, Concept and Reality, (Kandy: Buddhist Publication
Society,1997), p. 17.
๙๕ Peter Harvey, The Selfless Mind, (Curzon Press, 1995), p. 23.
๑๔๘ บทท่ี ๔ แนวคดิ จติ ประภสั สรในพทุ ธศาสนาเถรวาทและมหายาน
พระมหามติ ร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร. The concept of Mental Propitiation in Theravada and Mahayana Buddhism
เถรวาทเหน็ วา จิต กับ มโน (ปกติมโน) เปนจติ ขั้นรากฐานเหมือนกัน ดว ยเหตุนี้ จึงเปนท่ีมา
ของทฤษฎีวิญญาณ ๘ (จิต + มโน + วิญญาณ ๖ = วิญญาณ ๘) ฉะน้ัน นิกายโยคาจารจึง
หมายถึงจิตที่เศราหมอง (กลิษฏมนัส) หรือจิตที่กําหนดหมายภายใตการครอบงําของกิเลส
๔ อยาง คือ อาตมทฤษฎี อาตมเสนฺ หะ อสั มิมานะ และอวทิ ยา
๓) วิญญาณ (ประพฤติวิญญาณ ปญจวิญญาณ+มโนวิญญาณ) หมายถึง
จิตท่ีทํางานดวยการออกมารับรูถึงสิ่งท่ีมากระทบทางอายตนะ ไดแก ตา หู จมูก ล้ิน กาย
และใจ เรียกชื่อตามชองทางการรับรูวา จักขุวิญญาณ โสตวิญญาณ ฆานวิญญาณ ชิวหา
วิญญาณ กายวิญญาณ และมโนวิญญาณ การรับรูของจิตในข้ันนี้เกิดข้ึนเพราะอาศัย
องคประกอบ ๓ อยาง คือ ทวาร อารมณและวิญญาณหรือการใสใจ จิตข้ันนี้ของฝายโยคา
จารเหมอื นกบั จติ เถรวาท ประเด็นที่แตกตางกัน คือนิกายโยคาจารเห็นวา วิญญาณ ๖ เปน
ผลของกรรมในอดีต เม่ือเปนผลกรรมก็หมายความวามันถูกสราง ถูกปรุงแตง ถูกวาง
เง่ือนไขใหมีคุณสมบัติหรือความโนมเอียงบางอยาง ดังท่ีทานติช นัท ฮันห ไดอธิบายถึง
อิทธพิ ลของพีชะทม่ี ตี อ การรบั รโู ลกของมนุษยไวอยางนาสนใจวา
พีชะไมเพียงแตเปนส่ิงที่กําหนดรูปแบบจิตใจของเราเทาน้ัน หากแตยัง
ปรากฏตัวออกเปนอารมณแหงการรับรูของเราดวย เชน เปนภูเขา แมน้ํา และบุคคล เปน
ตน เวลาท่ีเราพบเจออะไรก็ตาม เราจะพยายามตีความใหมันเปนไปตามวาสนาหรือความ
เคยชินท่ีมีอยูในใจเราเชนเราไดเจอใครสักคนแลวมีความรูสึกวาไมชอบหนาเขา ปฏิกิริยา
อันน้ีไมสูญหายไปไหน มันจะถูกเก็บสะสมเปนพีชะในใจเรา ตอมาภายหลังเม่ือเราไดเจอ
เขาอีก เราก็จะเห็นเขาคนเดิมซ่ึงเปนคนที่เราไมชอบหนาอยูน่ันเอง ทั้งท่ีตัวเขาคนเดิมท่ีเรา
เคยเห็นไดเปล่ียนไปนานแลว ที่เปนเชนน้ีพีชะแหงการเห็นครั้งแรกข้ึนมามีอิทธิพลตอการ
รบั รูข องเรา๙๖
พีชะ คือธรรมชาติท่ีเปนเหตุ เปนส่ิงท่ีมีพลานุภาพมากซ่ึงแฝงอยูในอาลย
วญิ ญาณพรอมท่ีจะแสดงอานุภาพออกมาเมือ่ สภาพแวดลอมอาํ นวย พีชะเปนตัวสรางสรรพ
ส่ิง เปนปฐมเหตุแหงสรรพส่ิง มีหลากหลายไปตามสรรพส่ิง แบงออกเปน ๓ กลุม คือ (๑)
กลุมกุศล (๒) กลุมอกุศล (๓)กลุมอัพยากฤต พีชะเปนขณิกะ ขณะตนเปนอนันตรปจจัยแก
ขณะหลัง มสี ันตตติ ดิ ตอกันไปเร่อื ย๙๗
๙๖ Thich Naht Hanh, Transformation at the Base, pp. 45-46.
๙๗ พระมหาสมจินต สมฺมาปฺโญ (วันจันทร), พุทธปรัชญา สาระและพัฒนาการ,
(กรงุ เทพมหานคร : โรงพิมพม หาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลัย, ๒๕๔๔), หนา ๒๒๒.
ศกึ ษาเฉพาะเร่อื งในพฒั นาการแหงพระพทุ ธศาสนา ๑๔๙
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามติ ร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
พอสรุปไดวา พีชะคือเชื้อหรือพลังท่ีอยูในอาลยวิญญาณ และทําหนาที่
ปฏิบัติการ ทําหนาท่ีเปนโครงท่ีหุมหอ อยูในฐานะเปนหอง เปนแหลงสะสมเก็บและมีพีชะ
กอใหเกิดพฤตภิ าพในรูปแบบตางๆ อยา งไมร จู บสิน้
๔.๕.๒ กระบวนการทาํ งานของจิตทั้ง ๓ ประการ
จิตท้ัง ๓ ประการดังกลาว มีการทํางานดังน้ี คือ อาลยวิญญาณจะมีมิติสองดาน
คอื มติ ิดา นท่ีเปนความบริสุทธิ์โดยธรรมชาติและมีตถาคตครรภ กับมิติดานที่ถูกหอหุมดวย
อาสวกิเลส เมื่ออาลยวิญญาณแปรสภาพ (วิชญานปริณามะ) ไปเปนวิญญาณ ๖ เพ่ือรับรู
อารมณทางอายตนะ การเปล่ียนแปลงน้ีเปนไปพรอมกับการถายทอดคุณสมบัติหรือความ
โนมเอียงบางอยางไปสูว ิญญาณพรอมกนั นั้นมโนภาพทีส่ ั่งสมไวในอาลยวิญญาณก็จะปรากฏ
ตัวออกมา (ประติภาส) เปนอารมณของวิญญาณดวย กลาวคือแปรสภาพไปเปนทั้งสวนท่ี
รับรู (ทรรศนภาค) และสว นทถี่ กู รับรู (นมิ ิตตภาค)๙๘ หลงั จากวิญญาณรับรูอารมณแลวก็จะ
เปล่ยี นไปเปน มโนเพอื่ เสพหรือปรงุ แตงอารมณทไี่ ดร ับรู ขณะนั้นอาสวกิเลสจะถูกกระตุนให
ฟุงขึ้นมามีอิทธิพลตอการทํางานของมโน มโนซ่ึงถูกครอบงําดวยกิเลสจึงปรุงแตงอารมณ
อยา งผดิ พลาดแบบมีตัวฉนั -ของฉันขึ้น (ทวิภาวะ) จากน้ันผลกรรมทั้งหมดไมวาจะเปนกุศล
และอกุศลอันเกิดจากการปรุงแตงของมโนจะถูกผองถายไปสะสมไวในอาลยวิญญาณ ดวย
เหตุนี้อาลยวิญญาณจึงเรียกช่ืออีกอยางหนึ่งวา “สรฺวพีชก” แปลวา วิญญาณผูเก็บพีชะทั้ง
ปวง การทํางานของจิตจะหมุนวนเปน วฏั จักรอยา งนี้ การทํางานเปนวฏั จักรของวิญญาณท้ัง
๓ ชนิดนี้ เปนไปโดยอิงอาศัยกันและกันตามเหตุปจจัย จะวาแตกตางกันก็ไมใช จะวาไม
แตกตา งกนั กไ็ มใ ช ดังในลงั กาวตารสตู รท่ที านอุปมาไววา
อุปมาเหมือนอณูดินเหนียวกับกอนดินเหนียว จะวาแตกตางกันก็ไมใช จะวาไม
แตกตางกันก็ไมใช ทองกับทองรูปพรรณก็เปนเชนเดียวกันน้ี มหามติ ถากอนดินเหนียว
แตกตางจากอณขู องมันแลวไซร ก็จะสรา งอะไรขึ้นจากมันไมได แตเพราะสรางอะไรข้ึนจาก
มันได มันจึงไมไดแตกตางกัน แตถามันเปนอยางเดียวกัน ไมแตกตางกัน ก็จะหาความ
แตกตางระหวางกอนดินเหนียวกับอณูของมันไมไดเลย มหามติ ฉันใดก็ฉันน้ัน ถาปวัตติ
วิญญาณท้ังหลายแตกตางจากอาลยวิญญาณในธรรมชาติเดิมแลวไซร อาลยวิญญาณก็จะ
เปนปฐมเหตุของวิญญาณเหลานั้นไมได ถาเปนอยางเดียวกัน ความดับไปแหงวิญญาณ
ทง้ั หลายก็จะเปนความดบั ไปแหง อาลยวิญญาณดว ย...๙๙
๙๘ Hsuan-tsang, the Doctrine of Mere-Consciousness, trans. by Wei Tat
(Hong Kong : 1973). อางใน พระมหาสมบูรณ วุฑฺฒิกโร (พรรณา), “จิตตมาตรของนิกายโยคาจาร:
การศึกษาเชิงวิเคราะหบนฐานแนวคิดเรอื่ งจิตในพระพุทธศาสนายุคตน ”, หนา ๘๖.
๙๙ The Lańkāvatāra Sūtra, trans. D.T. Suzuki, pp. 33-34.
๑๕๐ บทที่ ๔ แนวคิดจิตประภสั สรในพุทธศาสนาเถรวาทและมหายาน
พระมหามิตร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร. The concept of Mental Propitiation in Theravada and Mahayana Buddhism
ขอความท่ียกมาขางตนนี้ แสดงถึงแนวคิดเร่ืองสันตติหรือความสืบเนื่องแหงเหตุ
ปจจัยระหวางอาลยวิญญาณกับปวัตติวิญญาณ) วิญญาณ ๖ และมนัส (เปนแนวคิดที่ยึด
หลักทางสายกลางท่ีวา “จะวาแตกตางกันก็ไมใช จะวาไมแตกตางกันก็ไมใช” เหมือนเน้ือ
ทองกับทองรูปพรรณ ถาสองสิ่งน้ี เปนอยางเดียวกัน มันก็จะคงตัวอยูอยางนั้นตลอดไป ไม
สามารถเปล่ียนแปลงไปเปนทองรูปพรรณตางๆ ได แตถามันเปนคนละอยางหรือแตกตาง
กัน มันก็จะรวมอยูดวยกันไมได คือตองแยกอยูของใครของมัน ไมเก่ียวของสัมพันธกัน
อยางไรก็ตาม ในทามกลางกระแสความเปลี่ยนแปลงอยางตอเนื่องของจิตนี้ มีธรรมชาติ
อยางหน่ึงที่ไมสูญหายไปไหน สิ่งนี้คือธรรมชาติเดิมแทของจิตไดแก ตถาคตครรภ เหมือน
ทองทีไ่ มว า จะถกู แปรสภาพไปเปนทองรูปพรรณแบบใดก็ตาม มันก็ยังคงรักษาธาตุทองของ
มนั เอาไวได
อนึ่ง มีเนื้อหาบางตอนของลังกาวตารสูตรแสดงภาพท่ีปรากฏในโลกวาเปนการ
แสดงบทบาทของวิญญาณท้ัง ๗ และโดยความเปนจริง วิญญาณทั้ง ๗ ก็แสดงบทบาท
ภายใตการกํากับของอาลยวิญญาณ และในท่ีสุดแมอาลยวิญญาณก็ไมมีรูปแบบเฉพาะ ดัง
ความวา “... กระแสแหงอาลยะ (วิชญาณ) ถูกกระแสลมคือวิสัยรบกวน ซัดสายไปมาพรอม
กบั คลนื่ วิชญาณตางๆ เหมอื นคลื่นแหง มหาสมุทรซดั สายไปมาเพราะกระแสลม กระแทกไป
มาเปนระลอกไมหยุดหยอน”๑๐๐ วิญญาณทั้ง ๗ ซึ่งเปรียบเหมือนคลื่นมหาสมุทรเกิดข้ึน
พรอมกับจิต เหมอื นสนี า้ํ เงนิ คราม สแี ดง และสีอืน่ ๆ เกิดข้นึ พรอมกับเกลือ เปลือกหอยสังข
นมสด และนาํ้ ผ้งึ กลิ่นหอมกรนุ เกิดพรอ มกับผลไมแ ละดอกไม รัศมีแหงแสงเกิดข้ึนพรอมกับ
พระอาทิตย ทง้ั หมดจะแตกตางกันก็ไมใช จะวาไมแตกตางกันก็ไมใชเนื่องจากกระบวนการ
เกิดดับแหงวิญญาณมีวิวัฒนาการท่ีสามารถอธิบายได ๓ ดาน คือ ประพฤติลักษณะ และ
กรรม ประพฤติคือการแสดงตัวของวิญญาณโดยความเกิดขึ้น (อุปปาทะ) ตั้งอยู (ฐิติ) และ
ดับไป (ภังคะ) จะปรากฏภาพอยู ๒ อยาง คือความตอเนื่องแหงกิจกรรมท่ีไมถูกขัดขวาง
(ประพันธะ) และนมิ ิตภายนอกเปน ภาพปรากฏออกมาของวิญญาณ (ลักษณะ) เมื่อพลังเคย
ชิน (วาสนา) ท่ีเปนรอยประทับใจอันเกิดจากการคิด รูสึก การกระทําดีหรือไมดี ซึ่งถูกเก็บ
ไวใ นอาลยวิญญาณถูกทาํ ลายไป กจ็ ะไมม เี ครอ่ื งหมายแหงประพันธะและลักษณะหลงเหลือ
ใหเห็น ไมเพียงแตสาเหตุที่วิญญาณท้ังหลายอิงอาศัยปฏิบัติหนาที่กันเทาน้ัน แตเมื่อส่ิงท่ี
สนับสนุนวิญญาณ หรือสิ่งที่ทําใหวิญญาณ ประกอบดวยรูปธรรมถูกกําจัด ยอมไมมีความ
๑๐๐ ดูรายละเอียดใน D.T. Suzuki, Studies in the Lańkāvatāra Sūtra, (Delhi:
Munshiram Manoharlal, 1998), pp. 169-170 อางใน พระมหาสมจินต สมฺมาปฺโญ (วันจันทร),
พุทธปรชั ญา สาระและพัฒนาการ, หนา ๒๑๗.
ศกึ ษาเฉพาะเรือ่ งในพัฒนาการแหงพระพุทธศาสนา ๑๕๑
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามิตร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร.
ตอเนื่องแหงกิจกรรมวิญญาณทั้งหลาย นี้เปนกรณีแหงความดับพรอมดวยประพันธะและ
ลกั ษณะของวิญญาณท้งั หลาย ความเกิดข้ึนและความสืบเนือ่ งก็อยูในลักษณะเดยี วกนั ๑๐๑
เมื่อกลาวในภาพรวมแลวจะเห็นวาการทํางานของจิตทั้ง ๓ เปนไปทั้งโดยตรง
และโดยออ มนนั่ เอง ดังขอ ความตอไปน้ี
จิตเริงระบําเหมือนนักฟอน มนัสเหมือนผูกํากับการแสดง วิญญาณ ๖ เหมือน
ผูชมการแสดงบนเวท๑ี ๐๒
คลื่นจํานวนมากเคล่ือนไปในมหาสมุทรฉันใด อาลยวิญญาณก็เคลื่อนไหวใหเกิด
วิญญาณตางๆ ฉันนน้ั ๑๐๓
คลื่นที่กอตัวข้ึนในมหาสมุทร ภาพที่เห็นในกระจก ในความฝน ฉันใด จิตในเน้ือ
นาของมันเองกฉ็ ันนนั้ ๑๐๔
เหมือนชางที่สรางขึ้นจากมายากลยอมปรากฏดวยอํานาจมนตรา ชางน้ันเปน
เพียงอาการปรากฏเทา นนั้ ไมม อี ยูโดยประการทง้ั ปวง๑๐๕
นอกจากน้ี ในนิกายโยคาจารยังแสดงทัศนะเก่ียวกับจิตเดิมแทวา เปนจิต
ประภสั สรหรือเปลงประกายโดยธรรมชาติ และเปนจิตบรสิ ุทธโ์ิ ดยธรรมชาติ๑๐๖ ดังขอความ
ในลังการวตารสตู รที่วา จติ ประภสั สรโดยธรรมชาติ เปน ตถาคตครรภ มคี วามงดงาม
เปนท่ยี ดึ ม่นั ของสตั วท ้ังหลาย ปราศจากเบ้ืองตนและเบือ้ งปลาย
จิตประภสั สรโดยธรรมชาติ ถูกอุปกิเลสและมนัสเปน ตน (ทําใหเ ศราหมอง)
ประกอบดว ยตวั ตน อนั พระผเู ลิศดวยวาทะแสดงไวแ ลว
จิตประภัสสรโดยธรรมชาติ แตมนัสเปนตนเปนอยางอ่ืนจากจิตน้ัน กรรมอัน
วิจิตรทั้งหลายถูกสั่งสมไวดวยมนัสเปนตนเหลานั้น ดังนั้น กิเลสท้ังหลายจึงกอใหเกิดทวิ
ภาวะ๑๐๗
๑๐๑ ดูรายละเอียดใน D.T. Suzuki, Studies in the Lańkāvatāra Sūtra, pp. 182-186.
อางในพระมหาสมจนิ ต สมมฺ าปฺโญ (วันจันทร), พุทธปรัชญา สาระและพัฒนาการ, หนา ๒๑๘-๒๑๙.
๑๐๒ The Lańkāvatāra Sūtra, trans. by D.T. Suzuki, p. 193.
๑๐๓ Ibid., p. 42.
๑๐๔ Ibid., p. 43.
๑๐๕ ตริสวภาวนิรเทศ อางใน Thomas A. Kochumuttom, A Buddhist Doctrine of
Experience, p.112. อางใน พระมหาสมบูรณ วุฑฺฒิกโร (พรรณา), “จิตตมาตรของนิกายโยคาจาร:
การศกึ ษาเชงิ วเิ คราะหบนฐานแนวคดิ เร่อื งจติ ในพระพทุ ธศาสนายคุ ตน ”, หนา ๘๙.
๑๐๖ Walpola Rahula, Zen & the Taming of the Bull, p. 83.
๑๐๗ The Lańkāvatāra Sūtra, trans. D.T. Suzuki, pp. 282-283.
๑๕๒ บทที่ ๔ แนวคิดจิตประภสั สรในพทุ ธศาสนาเถรวาทและมหายาน
พระมหามติ ร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร. The concept of Mental Propitiation in Theravada and Mahayana Buddhism
จากขอความขา งตน น้จี ะเห็นวา นกิ ายโยคาจารมองจิตเดิมแทวา คือ จิตเน้ือแทที่
มีความเปลงประกาย มหี นอ ออนแหงความเปนตถาคต และมีความงดงามโดยธรรมชาติ แต
กลับกลายไปเปนจิตเศราหมองเพราะมนัสคิดปรุงแตงสรางกรรมอันวิจิตรพิสดารตาง ๆ
ภายใตการครอบงาํ ของอุปกิเลสจากน้ันผลแหงกรรมอันวิจิตร วาสนา อุปนิสัยความเคยชิน
ตางๆ ก็ถกู เก็บสะสมไวในจิต (อาลยวิญญาณ) และมุมมองที่วา “จิตประภัสสรเปนจิตกลาง
ๆ หรืออัพยากฤต”๑๐๘ ดังความในคัมภีรปญจวิมสติสาหัสริกาวา พระสารีบุตรถามวา “จิต
ประภัสสรโดยธรรมชาติประกอบดวยอะไรบาง” พระสุภูติตอบวา “ขาแตพระสารีบุตรผูมี
อายุ จิตประภัสสรเปนจิตที่ประกอบดวยราคะก็ไมใช ไมประกอบดวยราคะก็ไมใช
ประกอบดวยโทสะก็ไมใช ไมประกอบดวยโทสะก็ไมใช ประกอบดวยโมหะก็ไมใช ไม
ประกอบดว ยโมหะก็ไมใช...”๑๐๙
พระสุภูติแสดงทัศนะวา จิตประภัสสรเปนแหลงสั่งสมพีชะตางๆ ท้ังที่เปนกุศล
และอกุศลจนไมสามารถชี้ขาดลงไปไดวาประกอบดวยราคะ โทสะ โมหะ หรือไมได
ประกอบดวยราคะ โทสะโมหะ บอกไดเ พียงวา เปน กลาง ๆ หรือเปนอัพยากฤต พึงสังเกตวา
ทานสภุ ตู มิ องความเปน อัพยากฤตโดยเพง ไปท่พี ชี ะทป่ี ระกอบ (สยํ ุกฺตํ) อยูในจิต ไมไดเพงไป
ท่ีธรรมชาติของจิต เพราะธรรมชาติของจิตน้ันสามารถช้ีชัดไดอยูแลววาเปนประภัสสร ใน
มุมมองของมหาสังฆิกะ ประเด็นเรื่องสภาวะเดิมของจิต ฝายมหาสังฆิกะเชื่อวา จิตเดิมมี
สภาวะบริสุทธ์ิผองใส โดยอธิบายวา กิเลสเปนเพียงส่ิงท่ีเขามาหอหุมจิตอันบริสุทธ์ิไว
เหมอื นเมฆมาบังดวงอาทติ ย กเิ ลสไมใ ชจ ติ ธรรมชาติจิตนส้ี ะอาดหมดจด แตท่ีเห็นขุนหมอง
เพราะกิเลสมาเคลือบ สภาวะเดิมของจิตบริสทุ ธ์ิปลอดโปรงจากกเิ ลส๑๑๐
ทัศนะขางตนนี้ของมหาสังฆิกะ อาจถือวา เปนตนเหตุของปรัชญาจิตนิยมของ
นิกายโยคาจารก็ได นิกายโยคาจารจึงเชื่อวา กระบวนการรับรูและยอมรับในทุกๆ สิ่งนั้น
ลวนแตเกิดข้ึนมาจากจิต จิตเปนตัวสรางปรากฏการณความรูตางๆ เม่ือกระบวนการรับรู
ของจติ มีอยูจรงิ ดงั นั้น จิตยอมมีอยูจริง จิตสามารถสองสวางในตัวเองได หรือที่นิกายโยคา
จารเรียกวา “จิตหน่ึง” หรือ “จิตเดียว” (The mind only) ซ่ึงแนวคิดน้ีถือไดวา เปนตน
กําเนิดของนกิ ายเซนทเ่ี นน เรอื่ งการเขาถึงจติ ดวยเชน กนั ทําใหนกิ ายเซนเช่ือวา จิตเดิมน้ันมี
๑๐๘ Lambert Schmithausen, Ālayavijñāna, (Tokyo: The International Institute
for Buddhist Studies, 1987), p. 31.
๑๐๙ ปญจวิมสติสาหัสริกา อางใน In Charles Harris, The Continuity of
Mādhyamaka and Yogācāra in Indian Mahāyāna Buddhism, p. 155.
๑๑๐ In Charles Harris, The Continuity of Mādhyamaka and Yogācāra in
Indian Mahāyāna Buddhism, pp. 280-279.
ศึกษาเฉพาะเร่อื งในพัฒนาการแหงพระพทุ ธศาสนา ๑๕๓
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามติ ร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
ธรรมชาติท่ีบริสุทธ์ิ สะอาด สวางโดยตัวของจิตเอง แตท่ีเศราหมองเพราะถูกกิเลสครอบงํา
สรรพสิ่งภายนอกลว นแตเ ปนมายาภาพซ่ึงสะทอนออกมาจากจิตการจะเขาถึงความบริสุทธิ์
แหง จติ หรอื สัจจภาวะนน้ั จึงไมส ามารถอาศัยความคิด การกระทํา คําพูดหรือตัวหนังสือ แต
มีเพียงการบาํ เพ็ญดทู ่ีจติ ของตนเองเทา นนั้
เพราะฉะนั้น ความหมายจิตเดิมแทในพระสูตร คือ จิตเนื้อแทมีความเปลง
ประกาย มีหนอออนแหงความเปนตถาคต และมีความงดงามโดยธรรมชาติ แตกลับกลาย
ไปเปนจิตเศราหมองเพราะมนัสคิดปรุงแตงสรางกรรมอันวิจิตรพิสดารตาง ๆ ภายใตการ
ครอบงําของอปุ กิเลส จากนัน้ ผลแหงกรรมอนั วจิ ิตร วาสนา อุปนิสัยความเคยชินตางๆ ก็ถูก
เก็บสะสมไวในจิต (อาลยวิญญาณ) อีกอยางหนึ่ง จิตเดิมแท ก็คือจิตประภัสสร เพราะเปน
จิตกลาง ๆ หรืออัพยากฤต เปนแหลงส่ังสมพีชะตางๆ ท้ังที่เปนกุศลและอกุศล จนไม
สามารถชี้ขาดลงไปไดวาประกอบดวยราคะ โทสะ โมหะ หรือไมไดประกอบดวยราคะ
โทสะ โมหะ บอกไดเพียงวาเปนกลาง ๆ หรือเปนอัพยากฤต เพราะธรรมชาติของจิตนั้น
สามารถช้ชี ัดไดอยแู ลว วาเปนประภสั สร
๔.๕.๓ จิตเดิมแทใ นพระสตู รอ่นื ๆ
จติ เดมิ แทนัน้ คือ พุทธะ มอี ยูแ ลว เหมอื นกันทุกคน ซงึ่ หมายความวาจิตท่ีบริสุทธ์ิ
น้ัน จะสามารถหาพบไดภายในจิตที่ไมบริสุทธิ์ของเรานั่นเอง มหายานนิกายเซนจึงถือวา
สรรพสตั วมีธาตุแหงพุทธะ หรือธาตุรูอยูภายในจิตเหมือนกันหมด พระอรหันตกับปุถุชนไม
มคี วามแตกตางกันเลยในแงของธาตุแหงพทุ ธะ ทีต่ างกนั คือพระอรหันตสามารถขจัดกิเลสท่ี
หอหุมธาตุแหง พทุ ธะออกไปได สวนปถุ ุชนยงั ไมสามารถขจดั ออกไปได อปุ มาเหมือนคนสอง
คนมีกระจกคนละบาน กระจกของคนหนึ่งใสสะอาดสามารถสะทอนภาพไดอยางชัดเจน
เพราะไดรับการเช็ดถูอยูทุกวัน สวนกระจกของอีกคนเต็มไปดวยคราบฝุนธุลีจนไมสามารถ
สะทอนภาพอะไรได เพราะไมไดรับการเช็ดถูเลย เนื้อแทของกระจกที่คนท้ังสองมีไมได
แตกตางกันเลย ที่ตางกันคือบานหนึ่งใส อีกบานหนึ่งสกปรก ดังคํากลาวของทานเฉินซ่ิว
(Shen hsui) ท่ีวา กายของเราคือตนโพธ์ิ ใจของเราก็คือกระจกเงาอันใส เราเช็ดมันโดย
ระมัดระวังทุกๆ ชั่วโมง และไมยอมใหฝุนละอองจับ๑๑๑ แกวมณีแมจะมีความใสโดย
ธรรมชาติ หากปราศจากคนเช็ดถูก็ใสไมได เชนเดียวกัน สัตวทั้งหลายจะเห็นความเปน
๑๑๑ เวยหลาง, สูตรของเวยหลา ง, แปลโดย พุทธทาสภิกขุ, (กรุงเทพมหานคร : ร.พ .แสวง
สุทธกิ ารพิมพ, ๒๕๓๐), หนา ๑๔-๑๕.
๑๕๔ บทที่ ๔ แนวคดิ จติ ประภสั สรในพุทธศาสนาเถรวาทและมหายาน
พระมหามติ ร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร. The concept of Mental Propitiation in Theravada and Mahayana Buddhism
พุทธะภายในตนไมได ถา ไมไดพระพุทธเจา พระโพธิสตั ว หรือกัลยาณมิตร ชวยปลุกเราโพธิ
จติ ให๑ ๑๒
การใช “กระจก กับ ฝุนธุลี” มาเปรียบเทียบธาตุแหงพุทธะภายในกับกิเลสที่เขา
มาหอ หมุ ของทานเฉินซิ่ว ประเด็นน้ีเหมือนกับแนวคิดของพระพุทธศาสนาเถรวาทด้ังเดิมท่ี
กลาวถึงจิตประภัสสรกับกิเลสที่จรมา ตางเพียงแตพระพุทธศาสนาเถรวาทดั้งเดิมไมได
กลาวถึงสรรพสัตววามีธาตุแหงพุทธะอยูภายใน แตแนวคิดทั้งสองนี้เหมือนกันในประเด็นที่
แยกใหเห็นความแตกตางระหวางเนื้อแทของจิตอันบริสุทธิ์กับกิเลสในฐานะเปนสิ่ง
แปลกปลอม๑๑๓ การอุปมาท่ีทานเฉินซ่ิวยกขึ้นมานี้ก็คลายกับอุปมาที่พระพุทธเจาทรงใช
มาแลว ดงั พุทธพจนว า
ผมู ปี ญ ญา พึงกาํ จัดมลทินของตน
ทีละนอ ย ทุกขณะ โดยลําดับ
เหมือนชา งทองกาํ จัดสนมิ ทอง ฉะนัน้ ๑๑๔
นกทีเ่ ปอ นฝนุ ยอ มสลัดละอองธุลีทแ่ี ปดเปอ นใหต กไป ฉนั ใด
ภิกษุผูมีความเพียร มีสติ ยอมสลัดละอองธุลีคือกิเลส ที่แปดเปอนใหตกไป ฉัน
นัน้ ๑๑๕
จากพุทธพจนขางตนนี้จะเห็นวา พระพุทธเจาทรงใหความสําคัญการกําจัดกิเลส
เหมือนการกําจัดสนิมของชางทองและการสลัดฝุนของนก ชางทองหวังวาจะสามารถกําจัด
สนมิ ออกไปจากทองได เพราะเขาเชอื่ วา เน้ือแทของทองกับสนิมไมใชส่ิงเดียวกัน นกท่ีเปอน
ฝุนหวังวาจะสามารถสลัดฝุนออกไปจากตัวมันได เพราะมันเช่ือวาเนื้อแทของตัวมันกับฝุน
ไมใชส่ิงเดียวกัน เชนเดียวกันผูมีปญญาหวังวาจะสามารถกําจัดกิเลสออกไปจากจิตได
เพราะเขาเชื่อวาเนื้อแทของจิตอันบริสุทธิ์กับกิเลสที่จรเขามาไมใชสิ่งเดียวกัน ถาหาก
ชางทอง นก และผูมีปญญาไมมีความเชื่ออยางน้ี แนนอนวาการกําจัดสิ่งสกปรกคงจะไม
เกิดขึ้น เชน เดียวกบั ปรัชญาปารมิตาหฤทยสูตร (จลุ ภาค) ทก่ี ลา ววา “บคุ คลผูเขา ถึงปรัชญา
ปารมิตา อันเปนธรรมของเหลา พระโพธิสัตวเจาทั้งหลาย ยอมถูกหอหุมดวยจิตเคร่ืองระลึก
๑๑๒ Paul Demieville, “Mirror of the Mind”, edited by Peter N. Gregory,
Sudden and Gradual, (Delhi : Motilal Banarsidass Publishers Private Limited, 1998), pp.
13-15.
๑๑๓ ดูคําอธิบายเพ่ิมเติมใน สมภาร พรมทา, พุทธศาสนานิกายเซน : การศึกษาเชิง
วิเคราะห( กรงุ เทพมหานคร: สํานกั พิมพแ หงจุฬาลงกรณม หาวทิ ยาลัย, ๒๕๔๑), หนา ๓๑-๓๒.
๑๑๔ ข.ุ ธ. (บาลี) ๒๕/๒๓๙/๕๘., ขุ.ธ. (ไทย) ๒๕/๒๓๙/๑๐๖.
๑๑๕ ส.ํ ส. (บาลี) ๑๕/๒๒๑/๒๓๘., ส.ํ ส. (ไทย) ๑๕/๒๒๑/๓๒๓.
ศึกษาเฉพาะเรอื่ งในพฒั นาการแหงพระพุทธศาสนา ๑๕๕
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามิตร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
รู แตเม่ือใดท่ีเคร่ืองหอหุมคือจิตอันเปนเคร่ืองระลึกรูนี้แตกทําลายไป เมื่อนั้นเขายอมหลุด
พนจากความกลัว อยูเหนือความเปล่ยี นแปลงเกษมสุขอยูในนิรวาณเปน เบื้องสดุ ทา ย”๑๑๖
ในทศภูมิกสูตร๑๑๗ ปรากฏแนวคิดจิตเดิมแทในบริบทของการแสดง
หลักปฏิจจสมุปบาทหรือหลักเหตุปจจัยเพื่อปฏิเสธอัตตาในฐานะผูกระทําการที่เท่ียงแท
ถาวร ดังขอความตอไปนี้ พระโพธิสัตวผูอยูในภูมิท่ี ๖ (อภิมูขี) เห็นปฏิจจสมุปบาทท้ังโดย
อนโุ ลมและปฏโิ ลมวา “ขันธอันเปนท่ีตั้งแหงความทุกขเหลาน้ีวางเปลาจากผูกระทํา (กรฺตา)
เกิดมาจากหวงโซ ๑๒ประการมีอวิชชาเปนตน แลวตนไมแหงความทุกขจึงเกิดขึ้น” ดูกอน
ชนิ บตุ รทง้ั หลาย เพราะส่ิงน้มี ี ส่งิ น้จี ึงมี คอื ไตรภูมิเปนเพียงจิตเทาน้ัน ไตรภูมินี้ถูกสรางขึ้น
และฝงอยใู นจติ ไมม ตี ัวผูกระทําอ่นื นอกจากจติ ๑๑๘
จากเนือ้ หาของพระสูตรที่ยกมา เริ่มตน ดวยการกลา วถงึ พระโพธิสัตวในภูมิข้ันอภิ
มุขีพิจารณาขันธ ๕ ตามหลักปฏิจจสมุปบาทท้ังโดยลําดับจากอวิชชาไปถึงทุกข และยอน
ลําดบั จากทกุ ขไปหาอวชิ ชาจนเหน็ ความสัมพันธแหงเหตุปจจัยวา “เพราะสิ่งนี้มี สิ่งน้ีจึงมี”
แลวรูวาไตรภูมิเปนเพียงจิตเทาน้ัน ไมมีผูกระทําในฐานะเปนอัตตาที่เที่ยงแทถาวร คําวา
“ไตรภูมเิ ปน เพยี งจติ เทานนั้ ” เปน การบอกถงึ จิตเดิมแทม ีอยูจงึ มไี ตรภูมหิ รือส่งิ ท่เี ก่ยี วของ
จากการคนควาจึงพบวาจิตเดิมแทในพระสูตรอ่ืนๆ คือ จิตที่เปนธาตุแหงพุทธะ
แตถ กู กิเลสเขามาหอหุมไวเหมือนกระจกเงาอันใสถูกฝุนละอองจับ ไมสามารถเปลงแสงอัน
ใสไดอีกตอไป ตอเมื่อไดเ ชด็ ขดั ถจู ึงจะใสไดด ังเดิม
๔.๖ สรปุ จิตประภัสสรและจิตเดิมแท
จิตประภัสสรในพระพุทธศาสนาเถรวาท หมายถึง จิตท่ีมีอยูในธรรมชาติของมัน
เอง มิใชเปนสภาวะท่ีแปดเปอนสกปรก พระสูตรของพระพุทธศาสนาเถรวาท ไดกลาวถึง
จิตประภัสสารวาเปนจิตเน้ือแทท่ีมีความเปลงประกาย มีหนอออนแหงความเปนตถาคต
และมีความงดงามโดยธรรมชาติ แตถาวาจิตน้ีจะกลับกลายไปเปนจิตเศราหมองไดนี้ก็
เพราะการสรา งกรรมอันวจิ ิตรพสิ ดารตางๆ ภายใตก ารครอบงาํ ของอปุ กิเลส จากน้ันผลแหง
๑๑๖ ติช นัท ฮันห , กุญแจเซน, แปลโดย พจนา จันทรสันติ, (กรุงเทพมหานคร : มูลนิธิ
โกมลคีมทอง,๒๕๒๐), หนา ๑๗๙.
๑๑๗ ทศภูมิกสูตร พระสูตรวาดวยภูมิ ๑๐ ของพระโพธิสัตว คือ (๑) ประมุทิตา (๒) วิมลา (๓)
ประภาการี (๔) อรจษิ มติ (๕) สทุ รุ ชยา (๖) อภิมขุ ี (๗) ทูรงั คมา (๘) อจลา (๙) สาธมุ ติ (๑๐) ธรรมเมฆา
๑๑๘ ดูรายละเอียดใน เสถียร โพธินันทะ, ปรัชญามหายาน. (กรุงเทพมหานคร: มหามกุฏ
ราชวทิ ยาลยั ,๒๕๔๑), หนา ๑๓-๑๔., และอภชิ ัย โพธิป์ ระสิทธิ์ศาสตร, พระพทุ ธศาสนามหายาน, พิมพ
คร้ังที่ ๔,(กรงุ เทพมหานคร : มหามกฏุ ราชวิทยาลัย, ๒๕๓๙), หนา ๑๘๖-๑๘๗.
๑๕๖ บทที่ ๔ แนวคดิ จติ ประภสั สรในพทุ ธศาสนาเถรวาทและมหายาน
พระมหามิตร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร. The concept of Mental Propitiation in Theravada and Mahayana Buddhism
กรรมอนั วิจติ รก็กลายเปน จติ ท่เี ศราหมอง ตอ จากนั้นก็จะเก็บเปนอุปนิสัยความเคยชินตางๆ
กถ็ ูกเกบ็ สะสมไวใ นจติ ในทเี่ รียกวา ภวงั คจิต
ภวังคจิตพระอรรถกถาจารยไดอธิบายวา จิตท่ีเปนองคแหงภพ ซ่ึงเกิดดับสืบตอ
กันไปตลอดเวลา ต้งั แตเ รม่ิ ตนจนจบชวี ติ ของเรา คือตลอดชีวิต พูดภาษาเปนภาษารูปธรรม
หรอื ภาษาตวั ตนวา เปนจิตยืนพ้ืน ใกลกับคําท่ีทานใชวาเปน “ปกติจิต” ภวังคจิตน้ี เปนจิต
ที่เปนวิบาก เมื่อมันเกิดดับสืบตออยูตลอดชีวิตของเรา จึงเทากับเปนผลรวมแหงกรรม
ท้ังหมดของเรา พูดเปนภาษารูปธรรมหรือภาษาตัวตนวาเปนท่ีเก็บสะสมผลกรรมของเรา
หรือทุกอยางที่เกิดข้ึนเปนไปในชีวิตของเรา หรือเปนที่ประมวลผลแหงการแกไขปรับปรุง
เปลี่ยนแปลงในตัวเรา เทาท่ีทําไดและไดทํามาทั้งหมดในชีวิต๑๑๙ ท่ีเปนเชนเพราะจิต
ประภสั สรเปน จิตกลางๆ หรืออพั ยากฤต เปนแหลง สั่งสมพชี ะตางๆ ท้ังท่ีเปนกุศลและอกุศล
จนไมสามารถชขี้ าดลงไปไดว า ประกอบดว ยราคะ โทสะ โมหะ หรือไมไดประกอบดวยราคะ
โทสะ โมหะ บอกไดเพียงวาเปนกลางๆ หรือเปนอัพยากฤต เพราะธรรมชาติของจิตน้ัน
สามารถช้ชี ัดไดอ ยูแลววาเปนประภสั สร
ในฝายพระสูตรมหายานซึ่งคัมภีรหลักคือลังกาวตารสูตรน้ันจะเห็นไดวามีความ
เหมือนกันในการตีความหมายของจิตประภัสสร และจิตเดิมแทโดยเนนท่ีลักษณะของจิตเปน
หลักวาเปน จิตที่ยังใสสะอาด บริสุทธิ์ หรือจิตที่มีรัศมี มีแสงสวางจิตประภัสสรนั้น เปนจิตท่ี
ยงั มคี วามใสสะอาด อยใู นภาวะธรรมชาตขิ องมนั ลวนๆ ยังไมแปดเปอนดวยกิเลส ดังพุทธพจน
วา “ภิกษุทั้งหลาย จิตน้ีผุดผอง”๑๒๐ น้ันก็แสดงวาจิตประภัสสรเปนจิตท่ีปกติ ยังไมไดไปรับ
อารมณอะไรมาปะปน สวนในลังกาวตารสูตรวา “จิตเปนประภัสสรโดยธรรมชาติ เปนตถาคต
ครรภ มีความงดงาม”๑๒๑ จึงเห็นไดจิตเดิมแทเปนรากฐานท่ีอยูในภาวะธรรมชาติ ซ่ึงมีความ
บริสทุ ธ์ิเปน ตถาคตครรภ
พระพุทธศาสนามหายาน คือ จิตเน้ือแทมีความเปลงประกาย มีหนอออนแหง
ความเปนตถาคต และมคี วามงดงามโดยธรรมชาติ แตก ลบั กลายไปเปนจิตเศราหมองเพราะ
มนัสคิดปรุงแตงสรางกรรมอันวิจิตรพิสดารตางๆ ภายใตการครอบงําของอุปกิเลส จากน้ัน
ผลแหงกรรมอันวิจิตร วาสนา อุปนิสัยความเคยชินตางๆ ก็ถูกเก็บสะสมไวในจิต อีกอยาง
หน่ึง จิตเดิมแท ก็คือจิตประภัสสร เพราะเปนจิตกลางๆ หรืออัพยากฤต เปนแหลงสั่งสมพี
ชะตางๆ ทั้งที่เปนกุศลและอกุศล จนไมสามารถชี้ขาดลงไปไดวาประกอบดวยราคะ โทสะ
๑๑๙ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยุตฺโต), จาริกบุญ จารึกธรรม, (กรุงเทพมหานคร: บริษัท พิมพ
สวย จาํ กดั , ๒๕๔๑), หนา ๓๒๗-๓๒๘.
๑๒๐ อง.ฺ เอกก. (ไทย) ๒๐/๔๙/๙.
๑๒๑ The Lańkāvatāra Sūtra, trans. by D.T. Suzuki, p. 282.
ศกึ ษาเฉพาะเร่อื งในพฒั นาการแหง พระพทุ ธศาสนา ๑๕๗
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามิตร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร.
โมหะ หรือไมไดประกอบดวยราคะ โทสะ โมหะ บอกไดเพียงวาเปนกลางๆ หรือเปนอัพ
ยากฤต เพราะธรรมชาติของจิตน้ันสามารถช้ีชัดไดอยูแลววาเปนประภัสสร สวนมหายาน
นิกายเซนเนนสอนเร่ืองจิต มีเปาหมายเพ่ือตระหนักรูจิตอยางสมบูรณ การรูแจงคือการ
เปดเผยธรรมชาติภายในคือจิตน่ันเอง ฉะน้ันเปาหมายหลักของเซนคือ การทําใหบุคคล
เขาใจ ตระหนักรู และทําใหจิตของตนสมบูรณที่เรียกวา“จิตบริสุทธิ์” ซ่ึงเปนอันหน่ึงอัน
เดียวกนั กับจติ เดิมแท (อาลยวิญญาณ)
๑๕๘ บทท่ี ๔ แนวคิดจติ ประภสั สรในพทุ ธศาสนาเถรวาทและมหายาน
พระมหามิตร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร. The concept of Mental Propitiation in Theravada and Mahayana Buddhism
บทที่ ๕
การบรรลธุ รรมของพระอรหันตกบั พระโพธิสตั ว
The Enlightenment and Bodhisattvas
บทนาํ
การลุธรรมเปนจุดหมายทางพระพุทธศาสนาท่ีพระพุทธเจาทรงสอนหมูสัตว
ทั้งหลาย เปนคาํ สอนที่เปดกวางไวส ําหรบั ทุกคน การบรรลุธรรมไมใชคําสอนสําหรับใครคน
ใดคนหน่ึง แตเปนคําสอนสําหรับท่ีเปดกวางไวเพ่ือมวลมนุษยชาติตลอดกาลเวลาแหง
สังสารวัฏ บรรลุธรรมไมเคยหนีหายหรือเปลี่ยนแปลงไป เพราะตราบใดที่มนุษยยังคงคุณ
งามความดี ตราบน้ันโลกนี้ไมรางจาก “การบรรลุธรรม” มีเพียงบางชวงเวลาเทาน้ันที่การ
บรรลธุ รรมนเี้ งียบเหงา ปราศจากนักปฏิบัติที่มีจิตกลาแข็ง บางชวงเวลาก็คึกคักราวกับทั่ว
ท้งั โลกธาตุหอมหวนดวยความดี การบรรลุธรรมมีท้ังบรรลุนิพพานและโสดาบัน พุทธสาวก
ของพระพุทธเจาจึงมีท้ังมุงตรงตอนิพพานท้ังมุงตรงตอโสดาบัน หรือแมแตการบําเพ็ญที่มุง
ตอความเปนพระโพธิสัตวก็มี ดวยเหตุน้ีเราจึงเห็นแนวทางการปฏิบัติของพุทธสาวกที่มี
ความแตกตางกัน และกลายเปนการสรางนิกายข้ึนมาในปจจุบัน แตละนิกายก็จะมีจุดเดน
เปน ของตนเองไมจ ะเปน สายสาวกยาน สายปจเจกยานและกลุมพระโพธิสัตยาน ทั้งหมดนี้
มกั จะมจี ุดมงุ หมายที่ตา งกัน เชน สายสาวกยานก็มุงความหลุดพนเปนอรหันต สายปจเจก
ยานมงุ ความหลดุ พนเปน อรหันตสน้ิ กิเลสเฉพาะตน และสายโพธิสัตยานก็มุงหมายโพธิสัตว
ภูมิ เม่ือพูดในภาพรวมแลวทั้งหมดนี้ก็มีจุดหมายไปสูพระนิพพาน เพียงแตขบวนการจะมี
การเนนทแ่ี ตกตา งกัน
พระโพธิสัตวกับพระอรหันตมักจะมีการเขาใจกันคาดเคลื่อนวา ท้ังพระอรหันต
กับพระโพธิสตั วค ือ ผูบรรลพุ ระนพิ พาน เพื่อทําความเขาใจกับความหมายทั้งสองใหตรงกัน
วา พระโพธิสัตวไดแกบุคคลที่ต้ังปณิธานที่จะบรรลุพระอนุตตรสัมมาสัมโพธิญาณเปน
พระพุทธเจา เพ่ือจะไดมีความสามารถเต็มท่ีในการชวยเหลือสรรพสัตว ใหพนจากหวงนํ้า
แหงความทุกข สวนพระอรหันต ไดแก บุคคลท่ีปฏิบัติตามคําสอนของพระพุทธเจา และ
สามารถกําจัดกิเลสอันเปนเหตุปจจัยท่ีทําใหเกิดใหมในสังสารวัฏไดหมดสิ้น๑ จึงเห็นวาท้ัง
๑ เสถียร โพธินันทะ, ปรัชญามหายาน, พิมพครั้งที่ ๔, (กรุงเทพมหานคร : บรรณาคาร,
๒๕๒๒), หนา ๓๘.
๑๖๐ บทท่ี ๕ การบรรลธุ รรมของพระอรหันตก ับพระโพธสิ ตั ว
The Enlightenment and Bodhisattvas
พระมหามิตร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
สองมีความแตกตางอยางสิ้นเชิง พระอรหันตคือผูพนทุกขอยางสมบูรณ ไมตองมาเกิดใน
สังสารวัฏอกี สว นพระโพธสิ ตั วยังตอ งบําเพญ็ บารมเี พอ่ื เขา กระแหงพระอรหันตต อไป
๕.๑ พระอรหนั ตใ นคัมภรี พ ระพทุ ธศาสนา
๕.๑.๑ ความหมายของพระอรหนั ตในคมั ภรี พระพุทธศาสนา
พระอรหันต หมายถงึ ชอ่ื พระอริยบุคคลชน้ั สูงสดุ ใน ๔ ช้ัน คือ พระโสดาบันพระ
สกทาคามี พระอนาคามี และพระอรหันต๒ พระอรหันต เปนผูละสังโยชนเบ้ืองตํ่า ๕
ประการแรกได อยา งเด็ดขาด และยงั ละสังโยชนเบอื้ งสูงไดอีก ๕ ประการ เรียกวา สังโยชน
๑๐ ประการ
พระอรหันต จัดเปน “พุทธ” คือ ผูรูแจงแลว ผูต่ืนแลวจากความหลับคือวิชชา
และโมหะ หมดส้ินกิเลสและทุกขท้ังมวล มีแตความสวาง สะอาด สงบ พระอรหันตจะไม
เกิดอีกในภพภูมิใด ๆ ทั้งส้ินจะปรินิพพานในชาตินี้ อีกนัยหนึ่ง อรหัง ที่แปลโดยทั่วไปวา
พระอรหันต หมายถึง เมนิตตกนามของพระพุทธเจา และเปนบทหนึ่งในจํานวน ๕ บท
อรหงั มคี วามหมาย ๕ นัย คือ
นัยท่ี ๑ หมายความวา ผูไกลจากกเิ ลส คอื ละกเิ ลสไดห มดแลว
นัยท่ี ๒ หมายความวา ผูกําจดั อรไิ ดแ ลว คือทรงกาํ จดั อรขิ าศึกคอื กเิ ลสไดแลว
นัยท่ี ๓ หมายความวา ผูหักซี่กําของวงลอสังสารวัฏไดแลว ดวยขวานคือพระ
ญาณ
นัยท่ี ๔ หมายความวา ผคู วรแกปจ จัย ๔ และการบูชาอันวเิ ศษท้งั หลาย
นัยที่ ๕ หมายความวา ผไู มม ีท่ีลับคอื ไมม ที ่ีลับในการทาํ บาป๓
อรหัต แปลวา ความเปนพระอรหันต ความสําเร็จเปนพระอรหันต อรหัต
หมายถึง ธรรมะท่ีพระอรหันตไดบรรลุคือพระนิพพาน เรียกเต็มวา พระอรหัต หรือพระ
อรหัตผล คําวา อรหัต กับอรหันต มีความหมายตางกันคือ อรหัต เปนชื่อของคุณธรรม
สว น อรหันต เปนชื่อของบุคคลผูบรรลุอรหัต อรหันต แปลวา ผูหางไกลกิเลสแลว, ผูหักกํา
ของวงลอแหงสงั สารวฏั ไดแลว, ผคู วรแก ปจ จัย, ผูไมม ีความลบั ในเร่อื งทาํ บาป๔
๒ ราชบณั ฑิตยสถาน, พจนานกุ รม ฉบับราชบณั ฑติ ยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒, (กรุงเทพมหานคร
: บริษทั นานมีบุคสพ บั ลิเคช่นั จํากัด, ๒๕๔๖), หนา ๑๓๓๖.
๓ ว.ิ มหา. (ไทย) ๑/๑/๑, พระธรรมกิตติวงศ (ทองดี สุรเตโช), พจนานุกรมเพื่อการศึกษา
พทุ ธศาสน ชุด คาํ วัด, พมิ พค รงั้ ท่ี ๓, (กรุงเทพมหานคร : สาํ นักพิมพส ถาบันบันลือธรรม, ๒๕๔๘), หนา
๑๒๖๗.
๔ พระพุทธโฆสาจารย, ธัมมปทัฏฐกถา ภาค ๓, แปลโดยคณะกรรมการแผนกตํารามหา
มกุฏราช วิทยาลัย, (กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพมหามกุฏราชวทิ ยาลยั , ๒๕๓๘), หนา ๙๐-๙๑.
ศกึ ษาเฉพาะเรื่องในพฒั นาการแหง พระพทุ ธศาสนา ๑๖๑
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามิตร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร.
พระอรหันต หมายถึง ผูท่ีตรัสรูธรรมละกิเลสไดท้ังหมด ไดแก พระอรหันต
สมั มาสมั พุทธเจา พระปจเจกพุทธเจา พระอรหันตสาวก
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒ ไดใหความหมายของคําวา
พระอรหนั ต หมายถึง ผสู าํ เรจ็ ธรรมวิเศษสงู สุดในพระพุทธศาสนา, ผสู ําเร็จพระนิพพาน
พระพรหมคุณาภรณ (ป.อ. ปยุตโต) ไดใหความหมายคําวา พระอรหันต
หมายถึง ผูสําเร็จธรรมวิเศษสูงสุดในพระพุทธศาสนา พระอริยบุคคลชั้นสูงสุดผูไดบรรลุ
อรหันตตผล พระอรหันต ๒ประเภท คือ พระสุกขวิปส สกกับพระสมถยานิก พระอรหันต ๔
คือ ๑) พระสุกขวิปสสก ๒) พระเตวิชชะ (ผูไดวิชชา ๓) ๓) พระฉฬภิญญะ (ผูไดอภิญญา
๖) ๔) พระปฏิสัมภิทัปปตตะ (ผูบรรลุปฏิสัมภิทา ๔) พระอรหันต ๕ คือ ๑) พระปญญา
วิมุต ๒) พระอุภโตภาควิมุต ๓) พระเตวิชชะ ๔) พระฉฬภิญญะ ๕) พระปฏิสัมภิทัป
ปต ตะ๕ สว นความหมายพระอรหนั ตใ นคัมภรี พ ระพุทธศาสนามหายานนั้น หมายถึง ผูท่ีมุง
เพียรบรรลุเปนพระอนุตตรสัมมาสัมโพธิญาณดวยการบําเพ็ญบารมีตามแนวทางพระ
โพธิสัตวกอนเพื่อชวยเหลือสรรพสัตวที่ตกทุกขในสังสารวัฏไดมากมาย การบําเพ็ญอยางก็
เพื่อสรางบารมีในการตรัสรูเปนพระพุทธเจาในอนาคตเปนพระพุทธเจา๖ พระพุทธศาสนา
มหายานไดยึดหลักพระโพธิสัตวภูมิเปนแนวปฏิบัติจึงเห็นวาทุกนิกายของมหายานยอม
มุงมั่นในโพธิสัตวภูมิกอนบรรลุพุทธภูมิ บุคคลหนึ่งบุคคลใดที่จะบรรลุพุทธภูมิได ตองผาน
การบําเพ็ญจริยธรรมแหงพระโพธิสัตวมากอน เพราะฉะนั้น จึงถือวาโพธสัตวภูมิเปนเหตุ
พุทธภูมิเปนผล นิกายมหายานถือวาเปนพระโพธิสัตวมีความสําคัญกวาความเปน
พระพทุ ธเจา แตฝา ยหนิ ยาน ถือวาความเปนพระพุทธเจาสําคัญกวาความเปนพระโพธิสัตว
ฝายเถรวาทไดแ สดงเรอ่ื งราวของพระโพธิสตั ว เปน อดตี ชาตขิ องพระพทุ ธเจา กอนจะไดเปน
พระพุทธเจาในอดีตชาตินับเปนรอย ๆ ชาติ ไดประพฤติธรรมหรือบําเพ็ญประโยชน ใหแก
สัตวอ่ืน คนอื่น เชนการเปนชางก็เปนพระยาชาง ใหความเปนธรรมแกชาง เชนเร่ืองพระ
ยาฉัตทันต เกิดเปนเนื้อก็เสียสละชีวิตตนใหแกเน้ืออ่ืน ยอมตายแทน เชนเร่ืองแมเนื้อชื่อ
นโครธสาขะ เปนคนเชนพระเวสสันดรเปนตน แสดงถึงชีวิตกอนเสวยพระชาติสุดทาย คือ
เปน พระพทุ ธเจา น่ีเปน เรอ่ื งราวของพระพทุ ธเจาของเรา สวนพระสาวกอ่ืน เชนพระโมคคัล
ลานะ เปนตน ไดเปนพระอรหันต ไมไดเปนพระโพธิสัตว ท้ังนี้เพราะมิไดเปนพระพุทธเจา
กลาวโดยยอ ผูที่จะเขาถึงพุทธภูมิตองบําเพ็ญบารมี เชน บารมี ๓๐ ทัศในพระพุทธศาสนา
๕ พระธรรมปฏก (ป.อ. ปยตุ โต), พจนานุกรมพุทธศาสตร ฉบับประมวลศัพท, พิมพคร้ังที่
๑๑. (กรุงเทพมหานคร : มหาวทิ ยาลยั มหาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลยั , ๒๕๔๖), หนา ๕๑๙.
๖ พระมหามิตร ฐติ ปฺโญ, พระพทุ ธศาสนามหายาน, (ขอนแกน : เอมม่ี กอปป เซ็นเตอร,
๒๕๕๖), หนา ๓๐-๓๑.
๑๖๒ บทที่ ๕ การบรรลุธรรมของพระอรหันตกบั พระโพธิสตั ว
The Enlightenment and Bodhisattvas
พระมหามิตร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร.
ใหเต็ม จึงไดเปนพระพุทธเจา สวนผูท่ีไมปรารถนาพุทธภูมิ ก็บําเพ็ญเพื่อความหลุดพน
โดยตรง คือ ทําลายกิเลส ไดแก โลภะ (ราคะ) โทสะ และโมหะ ใหหมดไปก็จะเปนพระ
อรหันต หมดกิเลส ไมตองเวียนวายตายเกิด กิเลสจะหมดไปดวยประพฤติธรรมตาง ๆ ที่
เปนเครอ่ื งทาํ ลายกิเลสน้ัน ๆ เคร่ืองทําลายกิเลส ก็คือศีล สมาธิ และปญญา ซึ่งตองคอย ๆ
ทําใหห มดไปจนสามารถทาํ ลายไดสน้ิ เชงิ เขาถึงความเปนอรหนั ต
๕.๒ ประเภทของพระอรหันตใ นคัมภรี พ ระพทุ ธศาสนา
พระอรหันตหรือพระขีณาสพ เปนพระอริยบุคคลช้ันสูงสุดในพระพุทธศาสนา
ทรงไวซ่ึง พระคุณอันประเสริฐ สมควรเปนที่สักการบูชายิ่งของเทวดาและมนุษยทั้งหลาย
จําแนกออก เปน ประเภทใหญๆ ดงั นี้
๑. พระสัมมาสัมพุทธเจา หมายถึง พระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจา ทรงเปนใหญ
กวาพระ อรหันตทุกประเภท เพราะตองสรางพระพุทธบารมีมาเปนเวลานานอยางนอย
กาํ หนดกาล ๔ อสงไขย กับอีก ๑๐๐,๐๐๐ มหากัป
๒. พระปจเจกพทุ ธเจาอรหนั ต หมายถึง พระอรหันตท ท่ี รงคณุ วเิ ศษย่งิ ใหญเปนท่ี
สองรอง จากพระสัมมาสัมพุทธเจาอรหันต เพราะตองสรางพระปจเจกพุทธบารมีมาเปน
เวลา นานอยางนอ ย กําหนดกาล ๒ อสงไขย กบั อีก ๑๐๐,๐๐๐ มหากปั
๓. พระสาวกอรหนั ต หมายถึง พระอรหันตท ่ีเปนสาวกของพระสัมมาสัมพุทธเจา
อรหนั ตท่ี ทรงคณุ วิเศษยง่ิ ใหญเ ปนท่ีสามรองจากพระปจเจกพุทธเจา เพราะตองสรางพระ
สาวกบารมมี าเปน เวลานานอยา งนอยกําหนดกาล ๑,๐๐๐ มหากัป๗
พระอรหันตในพระพุทธศาสนาเถรวาทอยูจบกิจในพรหมจรรยแลวสิ้นกิเลสแลว
ส้ินความสงสัยรูวาตนบรรลุพระอรหัตผลดวยตนเอง โดยมิตองมีคนบอก มีความรูใน
อรยิ มรรค อริยผล ไมฝ น ปรนิ พิ พานแลวก็ดับหมดท้ัง กายสังขาร วจีสังขาร จิตสังขาร ( อนุ
ปาทิเสสนิพพาน ) ไมเกิดอีก สวนพระอรหันตในพระพุทธศาสนามหายานยังฝนอยางคนมี
ราคะ เพราะถูกมารยั่ว ยังความไมรูในอริยมรรค อริยผลยังตองสงสัยใน อริยมรรค อริยผล
เปนตน จะรูวาตนบรรลุตองมีผูบอก ปรินิพพานแลวยังเกิดอีก แตเกิดเพื่อสําเร็จเปนพระ
สมั มาสัมพุทธเจา ในอนาคต
เมื่อกลาวถึงพระอรหันตสาวกแมจะหมดสิ้นกิเลสอาสวะเหมือนกัน แตก็มีคุณ
พิเศษแตกตางกันไป บาง องคก็มีเพียงอยางเดียว บางองคก็มีมากกวา ๑ อยางคุณสมบัติท่ี
เปน คณุ พิเศษบางสามาแบงไดอ ยา งนี้
๗ พระพรหมคุณาภรณ (ป.อ.ปยุตฺโต), พุทธธรรม ฉบับปรับขยาย, พิมพคร้ังท่ี ๓๒,
(กรุงเทพมหานคร : สาํ นักพิมพผลิธมั ม, ๒๕๕๕), หนา ๓๖๒.
ศึกษาเฉพาะเรอื่ งในพัฒนาการแหง พระพุทธศาสนา ๑๖๓
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามติ ร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร.
๕.๒.๑ ปญ ญาวมิ ตุ
ปญญาวิมุตติ หมายถึงความหลุดพนดวยปญญา ความหลุดพนท่ีบรรลุดวยการ
กาํ จดั อวิชชาได ทําให สาํ เรจ็ อรหัตตผล และทําใหเจโตวิมุตติ เปนวิมุตติที่ไมกําเริบ คือ
ไมกลับกลายได อีกตอไป ๙ กลาวคือ วิมุตติของพระอรหันตผูบําเพ็ญวิปสสนาลวน ๆ
เรียกไดวา บุคคลใด อาศัย ความเห็นแจงตามความเปนของรูปนาม โดยที่ยังไมไดเจริญ
สมถะมากอ นและยังไมไ ดฌานสมาบัติ เริ่ม ปฏิบัติวิปสสนาทีเดียว ไดสมาธิเพียงขณิกสมาธิ
คอื รทู นั ปจจบุ ันทุกขณะของรูปนาม โดยความเปน ไตรลักษณ จนบรรลุมรรค ผล นิพพาน
บุคคลน้นั เรยี กวา วิปสสนายานิกะ และเม่ือสิ้นอาสวะกิเลส สําเร็จเปนพระอรหันต มีชื่อวา
สกุ ขวิปสสกบคุ คล หรอื ปญ ญาวิมุตติบคุ คล๘
ดังน้ัน พระอรหันตเปนประเภทสุกขวิปสสกะ เรียกอีกอยางหน่ึงวา พระอรหันต
ปญญาวิมุต คือ ทานเจริญแตวิปสสนาปญญาเพียงอยางเดียวจนบรรลุอรหัต เรียกยอวา
ทานผเู จรญิ วิปส สนาลวน
ดังที่ปรากฏใน ปญญาวิมุตตสูตรวาดวยบุคคลผูเปนปญญาวิมุตท่ี ทานพระอุทา
ยถี ามวา “ผมู อี ายุ พระผูมีพระภาคตรัสเรียกบุคคลวา ‘ปญญาวิมตุ ปญ ญาวิมุต’ ผูมีอายุ ดวย
เหตุเพียงเทาไร หนอ พระผูมีพระภาคจึงตรัสเรียกบุคคลวา ปญญาวิมุต” ทานพระอานนท
ตอบวา “ผูมีอายุ ภิกษุใน พระธรรมวินัยนี้สงัดจากกาม ...บรรลุปฐมฌาน... และเธอยอมรู
ชัดปฐมฌานน้ันดวยปญญา ดวยเหตุ เพียงเทานี้พระผูมีพระภาคจึงตรัสเรียกบุคคลวา
‘ปญญาวิมุต’ โดยปริยายแลว…ภิกษุลวงเนวสัญญา นาสัญญายตนฌานโดยประการท้ังปวง
บรรลุสัญญาเวทยิตนิโรธอยู อาสวะทั้งหลายของเธอหมดส้ิน แลว เพราะเห็นดวยปญญา
และเธอยอ มรูช ัดสญั ญาเวทยิตนิโรธนั้นดวยปญญา ดวยเหตุเพียงเทาน้ี พระผูมีพระภาคจึง
ตรสั เรียกบุคคลวา ‘ปญ ญาวมิ ตุ ’ โดยนิปปริยายแลว ”๙
๕.๒.๒ อุภโตภาควิมุต
อุภโตภาควิมุต คือ ผูหลุดพนทั้ง ๒ สวน หมายถึงพระอรหันตผูบําเพ็ญสมถะมา
มากจนได สมาบัติ ๘ แลวจึงใชสมถะน้ันเปนฐานบําเพ็ญวิปสสนาตอไป ชื่อวาหลุดพน ๒
สว น คือ (๑) หลุดพน จากรูปกายดวย อรูปสมาบัติ (วิกขัมภนะ) (๒) หลุดพนจากนามกาย
ดวยอริยมรรค (สมุจเฉทะ)๑๐
๘ ที.ม. (ไทย) ๑๐/๑๐๓/๗๖.
๙ องฺนวก. (ไทย) ๒๓/๔๔/๕๓๘-๕๓๙.
๑๐ ท.ี ม.อ. (ไทย) ๑๐/๑๓๐/๑๑๓.
๑๖๔ บทที่ ๕ การบรรลธุ รรมของพระอรหนั ตกบั พระโพธสิ ตั ว
The Enlightenment and Bodhisattvas
พระมหามติ ร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
ในประเดน็ นี้ผวู จิ ัยขอยก ขอ ความท่ีปรากฏในอุภโตภาควิมุตตสูตร วาดวยบุคคล
ผูเปน อุภโตภาควิมุต ทานพระอุทายีถามวา “ผูมีอายุ พระผูมีพระภาคตรัสเรียกบุคคลวา
‘อุภโตภาควิมตุ อุภโต ภาควมิ ตุ “ผูม ีอายุ ดวยเหตเุ พยี งเทาไรหนอ พระผูมีพระภาคจึงตรัส
เรยี กบุคคลวา ‘อภุ โตภาค วิมุต” ทานพระอานนทตอบวา “ผูมีอายุ ภิกษุในพระธรรมวินัยนี้
สงัดจากกาม...บรรลุปฐมฌาน ...และอายตนะคือปฐมฌานน้ันมีอยูโดยประการใดๆ เธอ
สัมผัสอายตนะคือปฐมฌานนั้นดวย กายโดยประการนั้นๆ อยูและเธอรูชัดอายตนะคือ
ปฐมฌานน้ันดว ยปญ ญา ดวยเหตุเพยี ง เทา น้ี พระผูมีพระภาคจึงตรัสเรียกบุคคลวา‘อุภโต
ภาควิมุต’ โดยปริยายแลว…ภิกษุลวง เนวสัญญานาสัญญายตนฌานโดยประการทั้งปวง
บรรลุสัญญาเวทยิตนิโรธอยู อาสวะทั้งหลาย ของเธอหมดส้ินแลว เพราะเห็นดวยปญญา
อายตนะคือสัญญาเวทยิตนิโรธนั้นมีอยูโดย ประการใดๆ เธอสัมผัสอายตนะคือสัญญา
เวทยิตนิโรธน้ันดวยกายโดยประการน้ันๆ อยู และ เธอรูชัดอายตนะคือสัญญาเวทยิตนิโรธ
นน้ั ดวยปญ ญา ดว ยเหตุเพียงเทาน้ี พระผูมีพระภาคจึง ตรัสเรียกบุคคลวา‘อุภโตภาควิมุต’
โดยนิปปรยิ ายแลว ”๑๑
อุภโตภาควิมุตเปนลักษณะความหลุดพนของพระอรหันต วิมุตติ แปลวา ความ
พนอยาง วิเศษ ความหลุดพนคือ การที่จิตหลุดพนจากกิเลสและอาสวะ คือ ราคะ โทสะ
โมหะ ไดโดยส้ินเชิง วิมุตติ หมายถึง พระนิพพาน ก็ได วิมุตติ มี ๒ อยาง คือ เจโตวิมุตติ
และ ปญ ญาวิมุตติ มรี ายละเอียด ดังนี้
๕.๒.๓ เจโตวิมตุ ติ
ความหลุดพนแหงจิต ความหลุดพนดวยอํานาจการฝกจิต ความหลุดพน แหงจิต
จากราคะ ดวยกําลังแหงสมาธิ คือ วิมุตติของพระอรหันตผูบําเพ็ญวิปสสนา อันมีสมถกรรม
ฐานเปนพื้นฐานมากอน เรียกไดวา บุคคลใดอาศัยความสงบคือไดเจริญสมถะมากอนจนได
บรรลุฌาน สมาบัติแลวเจริญวิปสสนาตอ บุคคลนั้นเรียกวา สมถยานิกะ และเม่ือสิ้นอาสวะ
กเิ ลสสําเรจ็ พระอรหันต มีช่อื วา “ฌานลาภีบคุ คล” หรอื บางทีเรียกวา “เจโตวิมตุ ติบุคคล”๑๒
อนงึ่ พระอรหันตท่ีหลุดพน ดว ยเจโตวมิ ุตตมิ ี ๓ ประเภทคอื
๑. เตวิชชะ หมายถึง พระอรหันตที่กําจัดอวิชชาและกิเลสทุกอยางไดและยังได
วิชชาหรือ ญาณอกี ๓ ประการ เปน ความสามารถพเิ ศษเพิม่ เติมอกี ดว ย คอื
๑) ปุพเพนิวาสานุสสติญาณ คือ ญาณหรือความท่ีเปนเหตุใหระลึกชาติได
โดย ระลึกถอยหลงั ไปโดยลาํ ดับตัง้ แตช าติหนง่ึ สองชาติ สามชาติ เร่ือยไปจนนับชาติไมถวน
๑๑ องนฺ วก. (ไทย) ๒๓/๔๕/๕๓๗-๕๓๘.
๑๒ พระครสู มุหโ พธ์ิ จนทฺ สีโล, ธรรมภาคปฏบิ ตั ิ, พมิ พครัง้ ที่ ๔, (กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพ
บริษัท สหธรรมมิก จาํ กดั , ๒๕๕๑), หนา ๒๔.
ศึกษาเฉพาะเรอื่ งในพฒั นาการแหงพระพทุ ธศาสนา ๑๖๕
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามติ ร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
การระลึกชาติได ก็คือ การเห็นกระบวนการชีวิตท่ีผานการเกิดการตายมานับคร้ังไมถวน
เพราะฉะน้ันจึงเทา กับการ เห็นอรยิ สัจจป ระการแรกคือทุกขน ัน่ เอง
๒) จุตูปปาตญาณ ไดแก ญาณอันเปนเหตุใหเห็นมวลสัตวท่ีกําลังจุติ (ตาย)
และ อุบัติ (เกดิ ) ในกาํ เนิดตาง ๆ ดีบาง ช่ัวบาง ตามกรรมญาณชนิดน้ีบางทีก็เรียกวา ทิพพ
จกั ขุ การเห็น การเกิด การตายของสัตวก็คือเห็นทุกขน่ันเอง ตางจากญาณประการแรกแต
เพยี งวาเห็นทุกขของคน อืน่ เทา นนั้
๓) อาสวักขยญาณ ไดแก ญาณท่ีสามารถทําอาสวะใหหมดสิ้นไป กลาวคือ
เมื่อเกดิ ดวงปญ ญาข้ึนแลว แทนท่ีจะนาํ ไประลกึ ชาตกิ อ น หรือดกู ารจุติและการเกิดของสัตว
กลับนาญาณน้ัน มาศึกษาใหเห็นวานี่คืออาสวะ น่ีคือเหตุเกิดแหงอาสวะ น่ีความดับแหงอา
สวะ แลวกําจัดอาสวะนั้น เสียดวยญาณ อาสวักขยญาณในสวนที่เปนเหตุจัดเปนมัคคสัจจ
ในสวนที่เปนผลจัดเปนนิโรจสัจจ ฉะนั้นญาณทั้งสามนี้ โดยสาระสําคัญแลวก็คือการเห็น
อรยิ สัจจ ๔ น่ันเอง
๒. ฉฬภิญญะ พระอรหันตที่ดับกิเลสอาสวะท้ังปวงไดเหมือนพระอรหันต
ทั้งหลายแตยัง มีคุณสมบัติพิเศษอีก ๖ ประการ อันเปนผลแหงการ ฝกจิต อบรมจิตจนมี
กําลังแกกลา จึงเกิดวิปสสนา ญาณกําจัดกิเลส คุณสมบัติที่เปนคุณพิเศษ ๖ ประการนั้น
เรียกวา อภญิ ญา ๖ คือ
๑) อิทธิวิธี แสดงฤทธ์ิไดตาง ๆ เชน คนเดียวทําใหปรากฏเปนหลายคน
ลอ งหนดาดนิ เดินน า เหาะเหินเดนิ อากาศ เปน ตน
๒) ทิพพโสต หูทิพย คือ มีความสามารถในการฟงมนุษยและเสียงทิพยได
ทงั้ ในท่ี ใกลแ ละไกล
๓) เจโตปรยิ ญาณ คอื การกําหนดรูจติ ของคนอื่นวากําลงั คดิ อยา งเศราหมอง
หรือ ผองใสอยางไร มีความรูสึกอยา งไร เปน ตน
๔) ปพุ เพนวิ าสานุสสติ ระลกึ ชาติกอนได
๕) ทิพพจักขุ ตาทิพย ความสามารถเห็นรูปวัตถุและรูอันเปนทิพยท้ังในท่ี
ใกลและไกลได
๖) อาสวักขยญาณ ญาณเคร่ืองทําอาสวะใหหมดส้ินไป พระอรหันตผูได
อภิญญา ๖ น้ี จัดวาเปนผูวิเศษที่สามารถกระทําส่ิงท่ีมนุษยธรรมดาไมสามารถทําได ใน
สมัยพุทธกาล พระโมคคัลลานะพระอัครสาวกเบ้ืองซายไดรับยกยองจากพระพุทธเจาวา
เปน ยอดแหงพระอรหันตผ มู ฤี ทธิ์
๑๖๖ บทที่ ๕ การบรรลธุ รรมของพระอรหนั ตกับพระโพธสิ ตั ว
The Enlightenment and Bodhisattvas
พระมหามติ ร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
๓. ปฏิสัมภิทัปปตตะ ไดแก พระอรหันตผูไดปฏิสัมภิทา คือความแตกฉานชํ่าชอง
ใน เร่ืองตาง ๆ เฉพาะอยางย่ิง ในเร่ืองพระธรรมคําสอนของพระพุทธเจาในดานภาษาศาสตร
และวิธกี าร แสดงออก ปฏิสมั ภิทามี ๔ อยาง คือ๑๓
๑) อัตถปฏิสัมภิทา ความเช่ียวชาญในความหมายของพระธรรม สามารถ
บรรยาย ความของสุภาษิตตาง ๆ ใหพิสดารอยางนาฟง และหมายถึงความสามารถรูผลของ
เหตุตาง ๆ ไดอ ยา ง ถกู ตอ ง
๒) ธัมมปฏิสมั ภิทา ความสามารถในการประมวลเร่ืองราวตาง ๆ เขาเปนหลัก
เปน สุภาษิตไดอยางเหมาะสม และความสามารถในการสาวไปยังเหตุอันถูกตองไดในเมื่อเห็น
ผลอยางใด อยา งหน่งึ
๓) นิรุติปฏิสัมภิทา ความเช่ียวชาญในทางภาษา สามารถเรียนรูภาษาตาง ๆ
ได รวดเรว็ สามารถใชถอ ยคําสํานวนในการบรรยายธรรมไดอยางเหมาะสม
๔) ปฏิภาณปฏิสัมภิทา ความเช่ียวชาญในปฏิภาณ คือ การกลาวโตตอบได
อยา ง ฉบั พลันและถูกตอง๑๔
ดังนั้น พระอรหันต ๓ ประเภท คือ เตวิชชะ ฉฬภิญญะ ปฏิสัมภิทัปปตตะ เรียก
อีกอยาง หน่ึงวา พระอรหันตฌานลาภีบุคคล หรือพระอรหันตเจโตวิมุต คือทานท่ีหลุดพน
จากอํานาจกิเลสดวย การเจริญสมถกรรมฐานมากอน จนไดบรรลุฌาน ที่ทานเรียกวา
ปฏิปทาสิทธิญาณตอจากน้ันก็มา เจริญวิปสสนา จนบรรลุอรหัตตผล ที่เรียกวา มัคคสิทธิ
ญาณ คุณสมบัติ คือ วิชชา ๓ อภิญญา ๖ ปฏิสัมภิทา ๔ สวนมากจะมีพรอมกันในพระ
อรหนั ตป ระเภทน้ี คือ รปู เดียวประกอบดว ยคณุ สมบัติ ครบ ๓ อยาง
๕.๓ วิถีแหง ความเปนอรหนั ต
การบรรลุอรหัตตผลนั้นผูปฏิบัติจะดําเนินตามวิธีใดก็ได ทั้งน้ีข้ึนอยูกับวาวิธีไหน
จะสะดวก และเหมาะสมกันตนกวากัน ไมวาผูปฏิบัติจะเร่ิมตนดวยวิธีใดกอน สมถกรรม
ฐานและวิปสสนา กรรมฐาน ยอมเกื้อกลู สนับสนุนกนั จนถึงข้นั บรรลเุ ปนพระอรหันต
๑๓ องฺ.จตุกฺก. (ไทย) ๒๑/๑๗๒/๑๘๓-๑๘๔, ขุ.ปฏิ. (ไทย) ๓๑/๑๑๐/๑๒๓, อภิ.วิ. (ไทย)
๓๕/๗๑๘/ ๓๕๙: ปฏิสัมภิทา ๔ คือ อัตถปฏิสัมภิทา ปญญาแตกฉานในเน้ือความ ธัมมปฏิสัมภิทา
ปญญาแตกฉานในหลักการ นิรุตติปฏิสัมภิทา ปญญาแตกฉานในภาษา และปฏิภาณปฏิสัมภิทา
ปญ ญาแตกฉานในความคดิ ทนั การ,
๑๔ แสง จนั ทรง าม, พุทธศาสนาวทิ ยา, พมิ พค รง้ั ท่ี ๔, (กรุงเทพมหานคร: บริษัทสรางสรรค
บุค ส จาํ กดั , ๒๕๔๔), หนา ๑๘๓-๑๘๖.
ศกึ ษาเฉพาะเรือ่ งในพัฒนาการแหง พระพุทธศาสนา ๑๖๗
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามิตร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร.
๑. สมถกัมมัฏฐาน๑๕ เปนทางดําเนินสูพระนิพพานโดยออม มุงตองการใหเกิด
สมาธิ ตองการใหจิตสงบ แนบแนนอยูกับอารมณเดียว ไมหวั่นไหว เมื่อจิตสงบแลว (ตัว
สมถะก็คือสมาธิ)จะ สบาย มีความสุข เงียบสงบไมวอกแวก ไมเดือดรอน ไมดิ้นรน ไม
กระวนกระวาย แนบแนนอยูใน อารมณเดียว จนกระทั่งเกิดสมาธิถึงระดับที่เรียกวา ฌาน
จากนน้ั จึงเอาฌานเปน บาทเจรญิ วิปสสนา ตอไปผทู ป่ี ฏบิ ัติแนวน้ีเรียกวา สมถนายิก
๒. วปิ ส สนากรรมฐาน๑๖ เปนทางดําเนินสูพระนิพพานโดยตรง สําหรับผูท่ีไมเคย
ฝกหัด เจริญสมาธิมากอนเรียกวา วิปสสนายานิก คือ เม่ือเจริญวิปสสนา ใชปญญา
พจิ ารณาความจริง เกย่ี วกบั สิง่ ท้ังหลายอยา งถูกทางแลว จิตก็จะสงบขึ้น เกิดมีสมาธิตามมา
เอง สมาธิในตอนแรกอาจ เปนขณิกสมาธิ คือสมาธิช่ัวขณะ ซึ่งเปนสมาธิอยางนอยที่สุด
เทา ทีจ่ าํ เปนเพื่อใหวิปสสนาดําเนินตอไป ได เม่ือผูเปนวิปสสนายานิก เจริญวิปสสนาตอไป
สมาธิก็พลอยไดรับการอบรมไปดวย ถึงตอนน้ีอาจ เจริญวิปสสนาดวยอุปจารสมาธิ จนใน
ที่สุด เมื่อขณะที่บรรลุมรรคผล สมาธิก็จะแนวแนเปนอัปปนา สมาธิ อยางนอยถึงระดับ
ปฐมฌานซึง่ สอดคลอ งกบั หลักท่ีแสดงไวว า ผูบรรลุอริยภูมจิ ะตองมีท้งั สมถะ และวิปสสนา
สว นในกรณีการบําเพญ็ บารมีเพ่ือเขาสูวิถีแหงความเปนพระอรหันตสามารถแบง
ไดเปน ๒ ข้ันตอน ไดแ ก
ข้ันตอนท่ี ๑ ชวยตนเองใหพ นทุกขไดจริง เปน การบาํ เพญ็ บารมีแบบพระอรหันต
ทั่วๆ ไป คือ พยายามละเวนความช่ัวทุกชนิดอยางเด็ดขาด ขวนขวายทําความดีทุกอยางที่
ขวางหนาโดยไมเห็นแกความเหน่ือยยาก และพยายามกล้ันจิตใจใหผองใสไมวางเวน เต็ม
กําลังสติปญญาความสามารถในชาติน้ันๆ โดยอาศัยคําสอนจากนักปราชญบัณฑิต
ตลอดจนพระพุทธเจา ในยุคน้นั ๆ ขั้นตอนท่ี ๑ น้ี ถาจะแบงยอยการบําเพ็ญบารมีออกไปอีก
กไ็ ด ๒ ระยะ คือ ระยะแรก สรา งบารมีไปเงียบๆ โดยไมเอยปากบอกใครและไมชักชวนใคร
เพราะบารมียงั ออนอยู ตองใชเ วลาไปในระยะน้ีทง้ั หมดนานถงึ ๗ อสงไขยกัปและระยะหลัง
สรางบารมีไป ก็ประกาศใหชาวโลกทราบไปและบําเพ็ญตนเปนกัลยาณมิตรดวยการชักจูง
ใหผอู น่ื สรางบารมีตาม จนกระทง่ั บารมีแกกลา เตม็ ที่พอจะหมดกเิ ลสเปนพระอรหันตได (ใน
พระชาติท่เี ปนสุเมธดาบส) ซ่งึ ใชเวลานานอกี ๙ อสงไขยกัป
ขั้นตอนที่ ๒ ทุมเทชีวิตสรางบารมีเพ่ือชวยเหลือสัตวโลกโดยสวนรวม คือ
นบั ตง้ั แตท ันทที ี่สเุ มธดาบสไดรบั พยากรณจากพระสมั มาสมั พทุ ธเจาทีปงกร จนกระท่ังไดมา
เปนพระสัมมาสัมพุทธเจาผูเปนบรมครูของเรา ข้ันตอนท่ี ๒ นี้ เปนข้ันตอนที่ละเอียดออน
แสดงถึงพระมหากรุณาธิคุณอันยิ่งใหญของพระองคท่ีมีตอสัตวโลก ไมมีศาสดาใดๆ จะ
๑๕ พระธรรมปฎ ก (ป.อ. ปยตุ ฺโต), พุทธธรรม, หนา ๓๐๕.
๑๖ เร่ืองเดยี วกัน, หนา ๓๐๖.
๑๖๘ บทที่ ๕ การบรรลุธรรมของพระอรหนั ตก บั พระโพธิสตั ว
The Enlightenment and Bodhisattvas
พระมหามิตร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
เทยี บเทียมได เพราะตองใชเ วลาตอ ไปอีก ๔ อสงไขยแสนกัป เพื่อสัตวโลกทั้งหลายมิใชเพื่อ
พระองคเ องเลย ย่งิ กวาน้นั ยงั เปน ขั้นตอนทีต่ อ งประพฤติอยา งรอบคอบรดั กุม เรียกวา สราง
บารมี ๑๐ การสรางบารมจี งึ เปนท่ีควรนํามาศกึ ษาเพื่อเปน แนวทางในการปฏิบัติ๑๗
การสรางบารมีของพระอริยะที่เปนสาวกมีหลายรูปแบบ ระยะเวลาในการสราง
บารมีก็ไมเทาเทียมกัน เพราะทุกอยางขึ้นกับเง่ือนไขในการของสภาพแวดลอม แมวาการ
สรางบารมีของพระอริยะจะเปนการสั่งสมทศบารมี (บารมี ๑๐ ทัศ) เหมือนกันก็ตาม แตก็
ไมไ ดมากมายเทา กบั พระพุทธเจา เมื่อพิจารณาการจัดลําดับการสรางบารมีของพระสาวกก็
สามารถจาํ แนกไดด งั น้ี
๑) พระอรยิ ะปกตสิ าวก
๒) พระอรหันตผูทรงอภิญญา
๓) พระอรหนั ตผ ูท รงปฏิสมั ภิทาญาณ
๔) พระอรหนั ตผ ทู รงอภิญญาและปฏิสัมภทิ าญาณ
๕) พระอรหนั ตผ ูเปนมหาสาวก
๖) พระอริยะผูเ ปนอเสติ หรอื เปนเอกคทัคคะ
๗) พระอรหันตผเู ปน อเสติ
๘) พระอรหนั ตผ ูเปนอคั รสาวกเบอื้ งซา ยและขวา
๑) พระอริยะปกติสาวก น้ันเปนระยะเวลาการสรางบารมีไมแนนอน เชน บาง
ทานต้งั ความปรารถนาถึงซึง่ พระนิพพาน แตไมไดบําเพ็ญบารมีอยางดี ก็ยอมวนเวียนในวัฏ
สังขารเปนเวลายาวนาน หลังจากตั้งความปรารถนาไวจนจําไมได แตบางทานเม่ือตั้งความ
ปรารถนาถงึ ซ่งึ พระนิพพานแลวไดบ ําเพ็ญบารมีอยางดี ก็ยอมเวียนในวัฏสังขารเปนเวลาไม
นานหลงั จากทตี่ ้งั ความปรารถนาไว บางทานก็บรรลเุ ปนพระอรยิ ะเลยในชีวิตน้ัน บางทานก็
บรรลุในชาติถัดๆ ไป บางทานก็บรรลใุ นสมยั ของพระพุทธเจาองคถัดๆ ไปในเวลาอันไมไกล
กนั นกั
ดงั ตวั อยา ง พระเจาพิมพิสารที่ทานไดเปนพระโสดาบัน ตามพระอรรถกถากลาว
ไวว า ทานไดส รางบารมตี ั้งแตเ ริ่ม ๙๐ กปั มาแลว ดังนั้นจํานวนของพระอริยะปกติสาวก จึง
มีมากมายมหาศาลเปนอยางย่ิง ในแตละพุทธสมัยก็จะมีจํานวนพระอริยะปกติถึงจํานวน
อสงไขยๆ สัตวที่บรรลุนิพพาน และในยามท่ีพระพุทธเจาปรินิพพาน (สิ้นพระชนชีพ) ก็มี
๑๗ ขุท.อป. (ไทย) ๓๓/๒/๘๒.
ศึกษาเฉพาะเรอ่ื งในพฒั นาการแหงพระพทุ ธศาสนา ๑๖๙
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามติ ร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร.
เหลาพระอริยะปกติสาวกน้ีแหละเปนผูสืบทอดตออายุของพระพุทธศาสนา ดําเนินตอไป
เปนเวลายาวนานตามยคุ ตามสมัย๑๘
๒) พระอรหันตทรงอภิญญา ผูที่ปรารถนาเปนพระอรหันตผูมีปญญาก็ตองสราง
สมบารมีมากกวาปกติ คือ ตองสรางบารมี ๑๐ ทัศ แลวตองสรางสมสมถะจนเชี่ยวชาญจน
ไดอภิญญา ซ่ึงตองสรางสมกันเปนเวลาหลายๆ ชาติ จนขามกัปหรือใชเวลาหลายๆ กัป
จากการศกึ ษาผูป รารถนาเปนพระอรหนั ตผ ูท รงอภญิ ญาเพอ่ื ประโยชนแกสัตวท้ังหลาย ตอง
สรางสมบารมเี ปนเวลาถึงหนึ่งหม่นื กัปโดยประมาณ
๓) พระอรหันตผูทรงปฏิสัมภิทาญาณ ผูที่ปรารถนาเปนพระอรหันตผูมี
ปฏิสมั ภิทาญาณ ก็ตองสรา งสมบารมีมากกวาปกติ คือ ตองสรางบารมี ๑๐ ทัศแลว ยังตอง
สรางสมปฏิสัมภิทาญาณตางๆ เพิ่มขึ้น ซึ่งจะตองสรางสมกันเปนเวลาหลายๆ ชาติจนขาม
กปั หรือใชเ วลาหลายๆ กัป จากการศึกษามาผูที่ปรารถนาเปนพระอรหันตผูทรงปฏิสัมภิทา
ญาณเพ่ือประโยชนแกสัตวทั้งหลาย ตองสรางสมบารมีเปนเวลาถึงหน่ึงหม่ืนกัป
โดยประมาณ
๔) พระอรหันตทรงอภิญญาและปฏิสัมภิทาญาณ พระอรหันตทรงอภิญญาและ
ปฏิสัมภิทาญาณ ที่ไมไดเปนมหาสาวกหรือเปนพระอรหันตในสมัยที่พระพุทธเจาทรง
ปรินิพพานไปแลวถึงหน่ึงหมื่นกัป หรือมากกวาน้ันโดยประมาณ และสวนมากจะเปนพระ
อรหันตส าวกของพระพทุ ธเจาในขณะทพ่ี ระองคม ีพระชนชพี อยู
๕) พระอรหันตผูเปนสาวก พระอรหันตผูเปนมหาสาวกสวนมากจะทรงอภิญญา
และปฏิสัมภิทาญาณพรอม และเปนพระอรหันตในขณะท่ีพระพุทธองคมีพระชนชีพอยู
จากการศึกษามาตองสรางบารมีถึงหน่ึงแสนกัปโดยประมาณ ดังเชน พระอภัยอรหันต ผู
เปน พระโอรสองคหนงึ่ ของพระเจาพมิ พสิ าร ก็ยงั มีมหาสาวกบางทานสรางบารมีมายาวนาน
มากกวาอสงไขยก็มี
๖) พระอริยะผูเปนพระอเสติหรือเอกทัคคะ ไดแก ฆราวาสอริยะท่ียังไมบรรลุ
เปนพระอรหันต แตไดรับการแตงตั้งจากพระพุทธเจาวาเปนเอกหรือเอกทัคคะดานใดดาน
หนึ่ง ดังเชน นางวิสาขา จิตตะเศรษฐี ซึ่งตองสรางสมบารมีอยางนอยท่ีสุดหน่ึงแสนกัป
หลังจากไดรบั พุทธพยากรณจ ากพระพทุ ธเจาองคใดองคหนึ่งในอดีต แตกอนท่ีจะไดรับพุทธ
พยากรณค รงั้ แรกน้นั อาจจะสรา งบารมมี ายาวนานแลว จงึ จะไดร บั พทุ ธพยากรณค รงั้ แรกได
๗) พระอรหันตผูเปนพระอเสติ หรือเอกทัคคะ ไดแก พระอริยะภิกษุหรือพระ
อรหันตภ กิ ษุและพระอรหนั ตและพระอรหันตภ กิ ษุณี ท่ีไดรับแตงต้ังจากพระพุทธเจาวาเปน
เอกหรือเอกทคั คะดา นใดดา นหนงึ่ โดยเฉพาะ ซึ่งตองสรา งบารมีถงึ หนึ่งแสนกัปหรือมากกวา
๑๘ ท.ี อ (ไทย) ๑/๑๙๒/๕๓๔-๕.
๑๗๐ บทที่ ๕ การบรรลุธรรมของพระอรหันตกับพระโพธิสตั ว
The Enlightenment and Bodhisattvas
พระมหามติ ร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร.
น้ันจนถึงอสงไขยกัป หลังจากไดรับพุทธพยากรณจากพระพุทธเจาองคใดองคหนึ่งในอดีต
แตกอนท่ีจะไดรับพุทธพยากรณคร้ังแรกนั้นอาจจะสรางบารมีมายาวนานแลว จึงจะไดรับ
พยากรณคร้ังแรกไดเชน พระอานนท พระพักกุลละเถระ พระอุบลวรรณาเถรี พระโคตรมี
เถรี พระอนรุ ุท ฯลฯ๑๙
๘) พระอรหันตผเู ปน อัครสาวกเบื้องซายหรือขวา น้ันจะตองสรางบารมีเปนเวลา
ยาวนาน เปนเวลาถึงหน่ึงอสงไขยกับเศษแสนมหากัป หลังจากไดรับพุทธพยากรณเปนครั้ง
แรกจากพระพุทธเจาองคใดองคหน่ึงในอดีต แตกอนที่จะไดรับพุทธพยากรณครั้งแรกนั้น
อาจสรางบารมีเพื่อใหไดรับพุทธพยากรณมาเปนเวลานานแลว ดังเชน พระสารีบุตร และ
พระโมคคลั ลานะ
จากตัวอยางของพระสารีบุตร ที่ทานไดรับพุทธพยากรณคร้ังแรกในสมัยของ
พระอโนทศั สีพทุ ธเจาน้นั อดตี ชาติของพระสารบี ตุ รสมัยนั้น เปนฤาษีผูทรงอภิญญา ๕ และ
มีศิษยถึง ๒,๕๐๐ ตน ซ่ึงหมายความวากอนที่จะไดรับพุทธพยากรณเปนคร้ังแรกน้ัน ทาน
ไดสรางสมบารมีมายาวนานกอ นหนา น้นั แลว ไมใชวาจะมาเริ่มตนสรางบารมีหลังจากไดรับ
พุทธพยากรณคร้งั แรก๒๐
สรุป การสรางบารมีเพื่อเปนพระอรหันตท่ีทรงอภิญญาและปฏิสัมภิทาญาณ
ยอมใชเวลายาวนานกันทั้งนั้น และเปนการสรางบารมีอยางเอาจริงเอาจัง เมื่อบรรลุเปน
พระอรหันตยอมดํารงคุณประโยชนแกสัตวทั้งหลายมากมายเปนอยางยิ่ง เหมือนพลุที่สอง
สวา งจาํ รัสจา ดว ยแสงท่สี วยสดงดงาม ใหสัตวท ัง้ หลายเพียรเพ่ือบรรลุนิพพานสืบทอดตอไป
จนจวบส้ินอายพุ ทุ ธศาสนา
๕.๔ หลกั ธรรมทส่ี นับสนนุ ในการบรรลเุ ปน อรหันต
หลักธรรมที่สงเสริมการบําเพ็ญบารมีของพระอรหันตใหบริบูรณนั้น ไดแก โพธิ
ปกขิยธรรม แปลวา ธรรมอันเปนฝกฝายแหงความตรัสรู หรือ ธรรมที่เปนองคประกอบ
สําคัญของปญญาเครื่องตรสั รู หรอื ธรรมท่ีสนบั สนนุ ใหเกิดความตรัสรู ซึ่งความตรัสรูที่พระ
พุทธองคทรงประสงคก็คือ ความตรัสรูอริยสัจ ๔ เพราะความตรัสรูอริยสัจ ๔ น้ัน เปน
ปญญาชั้นโลกุตระท่ีจะเปนเครื่องมือสําหรับทําลายกิเลส คือ ความโลภ ความโกรธ ความ
หลง ใหยอยยับลงไปไดอยางแทจริงแตการท่ีบุคคลจะมีปญญาอันประเสริฐอยางนี้ได หรือ
กลาวอีกนัยหนึ่ง ปญญาอันประเสริฐน้ีจะเกิดมีขึ้นและเจริญงอกงามในจิตใจของบุคคลได
๑๙ จําเนียร ทรงฤกษ, ชีวประวัติพุทธสาวก ประวัติพระอัจฉริยะมหาเถระเม่ือคร้ัง
พทุ ธกาล เลม ๑ (กรุงเทพมหานคร: สํานกั พิมพธรรมสภา, ๒๕๔๒), หนา ๒๓.
๒๐ ขทุ .อป. (ไทย) ๓๓/๗/๖๒๓-๖๒๘
ศึกษาเฉพาะเรอ่ื งในพัฒนาการแหงพระพทุ ธศาสนา ๑๗๑
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามิตร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
จะตองศึกษาใหเขาใจอยางถองแทในหลักไตรสิกขา อาศัยการอบรมขัดเกลาจิตใหเบาบาง
จากกิเลสดวยการปฏิบัติในศีล ดวยการประพฤติธุดงควัตร รวมทั้งการปฏิบัติในสมถวิปสส
นากัมมัฏฐาน เพื่อพอกพูนโพธิปกขิยธรรมใหเจริญงอกงามโดยถูกทาง เพราะโพธิปกขิย
ธรรม คือ ธรรมท่ีเปนเหตุใหพระสาวกบรรลุสาวกบารมีญาณ พระปจเจกพุทธเจาบรรลุ
ปจ เจกโพธิญาณ และเปน เหตุใหพ ระพทุ ธเจา ไดบรรลพุ ระอนตุ ตรสัมมาสัมโพธญิ าณ
โพธิปก ขยิ ธรรม มี ๓๗ ประการ คอื แบง เปน ๗ หมวด ดังน้ี
หมวดที่ ๑ สติปฏ ฐาน ๔
หมวดท่ี ๒ สมั มัปปธาน ๔
หมวดที่ ๓ อทิ ธิบาท ๔
หมวดที่ ๔ อินทรยี ๕
หมวดท่ี ๕ พละ ๕
หมวดที่ ๖ โพชฌงค ๗
หมวดท่ี ๗ มรรคมีองค ๘๒๑
๑. สตปิ ฏฐาน ๔
สติปฏฐาน หมายถึง ธรรมที่เปนท่ีตั้งแหงสติ ขอปฏิบัติมีสติเปนประธาน การต้ัง
สติ กาํ หนดพจิ ารณาสิง่ ท้ังหลายใหร ูเ ห็นเทาทันตามความเปนจรงิ การมีสติกํากับดูส่ิงตาง ๆ
และความ เปน ไปทัง้ หลาย โดยรูเ ทาทนั ตามสภาวะของมนั ไมถูกครอบงําดวยความยินดียิน
ราย ท่ีทาํ ใหมองเห็น เพ้ียนไปตามอํานาจกเิ ลสมี ๔ อยา ง ไดแก
๑) กายานุปสสนาสติปฏฐาน การพิจารณาเห็นกายในกายอยู มีความเพียร
มีสัมปชัญญะ มีสติ กาํ จดั อภชิ ฌา และโทมนสั ในโลกได
๒) เวทนานปุ สสนาสตปิ ฏฐาน การพจิ ารณาเห็นเวทนาในเวทนาอยู มีความ
เพียร มี สัมปชัญญะ มสี ติ กาํ จดั อภิชฌาและโทมนสั ในโลกได
๓) จิตตานุปส สนาสติปฏฐาน การพิจารณาเห็นจิตในจิตอยู มีความเพียร มี
สัมปชญั ญะ มี สติ กําจัดอภิชฌาและโทมนสั ในโลกได
๔) ธัมมานุปสสนาสติปฏฐาน การพิจารณาเห็นธรรมในธรรมอยู มีความ
เพยี ร มี สมั ปชัญญะ มีสติ กําจดั อภิชฌาและโทมนัสในโลกได๒๒
ผูเจริญวิปสสนากรรมฐานตามแนวมหาสติปฏฐาน ๔ จะตองประกอบดวยองค
ธรรม ๔ ประการ คอื มีความเพียรเปนเคร่ืองเผากิเลส มีสัมปชัญญะเปนเคร่ืองรูรูปนามทุก
ขณะ มีสตคิ อย กาํ หนดอยูเสมอ มีปญ ญาละความโลภ ความโกรธ ความหลง ในอัตตภาพน้ี
๒๑ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๕๒๕/๒๒๒-๒๒๓.
๒๒ ที.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๓/๓๐๑-๓๐๒.
๑๗๒ บทท่ี ๕ การบรรลุธรรมของพระอรหันตก บั พระโพธิสตั ว
The Enlightenment and Bodhisattvas
พระมหามิตร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
เสียได เม่ือเจริญ สติปฏฐาน ๔ อยางดีแลว ยอมมีผลเปนความบริสุทธ์ิ ใหพนไปจากความ
เศราโศกเสียใจ ความรําไร รําพันใหดับทุกขโทมนัสลงได ใหบรรลุอริยสัจจนกระท่ังทําพระ
นิพพานใหแ จง
๒. สัมมัปปธาน ๔
สัมมัปปธาน หมายถึง ความเพียรชอบ ความเพียรใหญ เปนความเพียร ที่
ถกู ตองสมบูรณ แบบ มี๒๓ ๔ ประการ ไดแก
๑) สังวรปธาน มีฉนั ทะ พยายาม ปรารภความเพียร ประคองจิต มุงม่ันเพื่อ
ปองกันบาป อกุศลธรรมทีย่ งั ไมเ กิดมิใหเกดิ ขึน้
๒) ปหานปธาน มีฉันทะ พยายาม ปรารภความเพียร ประคองจิต มุงมั่น
เพอ่ื ละบาปอกศุ ล ธรรมทยี่ งั เกดิ มใิ หเ กดิ ขึ้น
๓) ภาวนาปธาน มีฉันทะ พยายาม ปรารภความเพียร ประคองจิต มุงม่ัน
เพ่ือทํากุศลธรรม ท่ยี ังไมเกิดใหเ กิดข้ึน
๔) อนุรักขนาปธาน มีฉันทะ พยายาม ปรารภความเพียร ประคองจิต
มุงม่ันเพื่อความ ดํารงอยูไมเลือนหาย ไพบูลย เจริญเต็มท่ีแหงกุศลธรรมที่เกิดขึ้นแลว
สัมมัปปธาน ๔ อยา ง เปนธรรมท่ีสนบั สนนุ หรือเก้ือกูลใหผ ปู ฏิบตั ิไดบรรลมุ รรค ผล นิพพาน
ดังที่พุทธองคตรัสไวในปาจีนาทิสูตรวาแมน้ําคงคาไหลไปสูทิศปราจีน บาไปสูทิศปราจีน
หลากไปสูทิศปราจีน ฉันใดภิกษุก็ฉันนั้นเหมือนกัน เม่ือเจริญสัมมัปธาน ๔ ประการ ทําให
มาก ยอม นอมไป สูนิพพาน โนมไปสูนิพพาน โอนไปสนู พิ พาน๒๔
๓. อิทธบิ าท ๔
อิทธิบาท หมายถึง ทางแหงความสําเร็จ หรือคุณเคร่ืองใหถึงความสําเร็จ ซ่ึง
ความสําเร็จ ในทางธรรมนั้นมี ๕ ประการ คือ (๑) อภิญญาอิทธิ ความสําเร็จแหงการรูย่ิง
(๒) ปรญิ ญาอทิ ธิ ความสาํ เรจ็ แหงการกําหนดรทู กุ ขสจั (๓) ปหานอทิ ธิ ความสําเร็จแหงการ
ละสมุทัย (๔) สัจฉิกิริยา อิทธิ ความสําเร็จแหงการกระทําใหแจงนิโรธสัจ (๕) ภาวนาอิทธิ
ความสาํ เรจ็ แหงการอบรมมรรคสัจ อทิ ธบิ าทมี ๔ อยาง ไดแก
๑) ฉันทะ ความพอใจ หมายถึง ความตองการท่ีจะทํา ใฝใจรักจะทําส่ิงน้ัน
อยเู สมอ และปรารถนาจะทาํ ใหไ ดผลยิ่ง ๆ ข้ึนไป
๒) วิริยะ ความเพียร หมายถึง ความขยันหม่ันประกอบส่ิงนั้น ดวยความ
พยายาม เขม แขง็ อดทน เอาธรุ ะไมท อ ถอย
๒๓ องฺ.จตกุ กฺ . (ไทย) ๒๑/๑๓/๒๓-๒๔
๒๔ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๖๕๑-๖๖๒/๓๖๐.
ศกึ ษาเฉพาะเรือ่ งในพัฒนาการแหง พระพุทธศาสนา ๑๗๓
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามติ ร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
๓) จิตตะ ความคิด หมายถึง ความตั้งจิตรับรูในสิ่งท่ีทําและทําส่ิงนั้น ดวย
ความ เอาใจ ฝกใฝ ไมปลอ ยใจใหฟุง ซานเลอ่ื นลอยไป
๔) วมิ งั สา ความไตรตรอง หมายถงึ ความหม่นั ใชป ญ ญาพิจารณาใครครวญ
ตรวจตรา หาเหตผุ ลและตรวจสอบขอ ยงิ่ หยอ นในสิ่งนน้ั ปรบั ปรงุ เปนตน ๒๕
อิทธิบาท ๔ ประการ เปนธรรมท่ีสนับสนุนหรือเกื้อกูลใหผูปฏิบัติไดบรรลุมรรค
ผล นิพพาน ดังท่ีพระพุทธองคตรัสไวในกายคตาสติสูตรวา อิทธิบาท ๔ เปนทางที่ให
ถึงอสังขตธรรม๒๖ อสังขตธรรม คือ ความสิ้นราคะความสิ้น โทสะ และความส้ินโมหะ๒๗
ผูเจริญอิทธิบาทใหมากยอมไดบรรลุมรรค ผลนิพพาน และที่พระพุทธ องคตรัสไวในอิทธิ
ปาทสูตรวา ภิกษุหรือภิกษุณี เจริญทําใหมาก ซึ่งอิทธิบาทและธรรมท่ีเก่ียวของธรรม พึง
หวงั ผล ๒ อยาง คือ อรหัตตผลในปจ จบุ นั หรอื เมื่อยงั มีอุปาทานเหลืออยจู กั เปนอนาคามี๒๘
๔. อินทรยี ๕
อินทรีย หมายถึง ธรรมที่เปนใหญในกิจของตน เปนใหญในการกระทําหนาที่
ตางๆของตน เปนเจาการ ในการครอบงําเสียซึ่งความไรศรัทธา ความเกียจคราน ความ
ประมาท ความฟงุ ซาน และ ความหลง ตามลาํ ดับ มี ๕ อยาง ไดแ ก
๑) สัทธา ความเช่ือ หมายถึง ความเปนใหญในการเชื่อม่ัน เล่ือมใสในคุณ
พระรตั นตรยั กรรม และผลของกรรม โดยไมห วัน่ ไหว หรือเกดิ ความสงสัยในส่งิ เหลา นี้
๒) วริ ิยะ ความเพยี ร หมายถงึ ความเปนใหญในความเพียรไมยอทอ ไมเกิด
ความเกยี จ ครานในการปฏบิ ัติธรรม
๓) สติ ความระลึกได หมายถึง ความเปนใหญในการระลึกรูสภาวธรรม
ปจจุบัน ตาม ความเปนจรงิ โดยรับรูสภาวธรรมอยา งแทจ รงิ
๔) สมาธิ ความตั้งใจม่ัน หมายถึง ความเปนใหญในการต่ังใจม่ันใน
สภาวธรรมปจ จุบัน โดยจติ ไมซดั สายฟุง ซานไปในอารมณตาง ๆ
๕) ปญญา ความรอบรู หมายถงึ ความเปน ใหญในการรอบรูสภาวธรรมตาม
ความเปน จรงิ โดยหยงั่ รูใ นไตรลกั ษณค ือ ความไมเที่ยง เปน ทุกข เปนอนตั ตา๒๙
๒๕ ท.ี ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๖/๒๗๗.
๒๖ ส.สฬา. (ไทย) ๑๘/๓๗๒/๔๕๐.
๒๗ ส.สฬา. (ไทย) ๑๘/๓๗๗/๔๕๓.
๒๘ องฺ.ปฺจก. (ไทย) ๒๒/๖๗/๑๑๕.
๒๙ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๔๗๕/๒๘๔-๒๘๕.
๑๗๔ บทท่ี ๕ การบรรลธุ รรมของพระอรหนั ตก บั พระโพธสิ ตั ว
The Enlightenment and Bodhisattvas
พระมหามติ ร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร.
อินทรีย ๕ อยาง เปนธรรมที่สนับสนุนหรือเก้ือกูลใหผูปฏิบัติไดบรรลุมรรค ผล
นิพพาน ดังท่ีพระพุทธองคตรัสไวในอาสวักขยสูตรวา ภิกษุทําใหแจงซ่ึงเจโตวิมุตติ และ
ปญญาวมิ ุตตอิ นั หาอาสวะมไิ ด เพราะอาสวะทั้งหลายสิ้น ไปดวยปญญาอันย่ิงเอง เขาถึงอยู
ในปจ จุบนั เพราะอนิ ทรยี ๕ ประการน้ีภกิ ษุเจรญิ แลว ทําใหม ากแลว๓๐
๕. พละ ๕
พละ หมายถึง ธรรมอันเปนกําลัง๓๑ ซ่ึงเปนเคร่ืองสนับสนุนหรือเก้ือกูลใหผู
ปฏิบัตไิ ดบรรลุ อรยิ มรรค มี ๕ ประการ ไดแ ก
๑) สัทธา ความเชื่อ หมายถึง กําลังคือการเช่ือม่ันเลื่อมใสในคุณพระ
รัตนตรัย กรรม และผลของกรรม โดยไมหวัน่ ไหว หรอื เกิดความสงสัยในสิ่งเหลา นี้
๒) วิริยะ ความเพียร หมายถึง กําลังคือความเพียรไมยอทอ ไมเกิดความ
เกยี จครานใน การปฏบิ ตั ิธรรม
๓) สติ ความระลกึ ได หมายถึง กําลังคือการระลกึ รูสภาวธรรมปจจุบัน ตาม
ความเปน จริง โดยรบั รสู ภาวธรรมอยา งแทจ ริง
๔) สมาธิ ความต้ังใจมั่น หมายถึง กําลังคือการต่ังใจม่ันในสภาวธรรม
ปจจุบัน โดยจิต ไมซัดสายฟงุ ซานไปในอารมณต างๆ
๕) ปญญา ความรอบรู หมายถึง กําลังคือการรอบรูสภาวธรรมตามความ
เปนจรงิ โดย หยง่ั รใู นไตรลักษณ คือ ความไมเท่ยี ง เปนทกุ ข เปน อนตั ตา๓๒
พละ ๕ อยาง เปนธรรมท่ีสนับสนุนหรือเกื้อกูลใหผูปฏิบัติไดบรรลุมรรค ผล
นิพพานดังที่ พระพุทธองคตรัสไวในพลาทิสูตรวา “ภิกษุเจริญพละ ๕ ประการ ทําใหมาก
ยอ มนอ มไปสนู ิพพาน โนม ไปสูนิพพานโอนไปสู นพิ พาน”๓๓
๖. โพชฌงค ๗
โพชฌงค หมายถึง ธรรมท่ีเปนองคแหงการตรัสรู๓๔ หรือคุณธรรมท่ีเปน
องคป ระกอบให เกดิ การรแู จง มี ๗ อยา ง ไดแ ก
๓๐ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๔๙๐/๓๐๐-๓๐๑.
๓๑ พรหมคุณภรณ (ป.อ. ปยุตฺโต), พจนานกุรมพุทธศาสตร ฉบับประมวลธรรม, หนา
๑๖๙.
๓๒ อง.ฺ ปจฺ ก. (ไทย) ๒๒/๑๓/๑๗.
๓๓ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๗๐๕/๓๖๙.
๓๔ พรหมคุณภรณ (ป.อ. ปยุตฺโต), พจนานุกรมพุทธศาสตร ฉบับประมวลธรรม, หนา
๒๐๕.
ศกึ ษาเฉพาะเรื่องในพฒั นาการแหงพระพทุ ธศาสนา ๑๗๕
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามติ ร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร.
๑) สติ ความระลึกได หมายถึง องคแหงการตรัสรูคือความระลึกได จัดเปน
การรับรู สภาวธรรมในปจจุบัน ไมมีสมมุติบัญญัติ มีเพียงสภาวธรรมทางกายและสภาวธรรม
ทางจติ ที่เกิดข้นึ ตามเหตุปจจัย เมือ่ เกดิ ข้ึนแลวกด็ บั ไปตามธรรมชาติ
๒) ธัมมวิจยะ ความรูแจงธรรม หมายถึง องคแหงการตรัสรูคือการรูแจง
ธรรมจดั เปน การรูแจงสภาวธรรมตามความเปนจริง ดว ยภาวนามยปญญา
๓) วิริยะ ความเพียร หมายถึง องคแหงการตรัสรูคือความเพียร จัดเปน
ความ เพียร อยางแรงกลาที่จดจอสภาวธรรมปจจุบัน ดวยความเพียรทางกายและความ
เพยี รทางใจ
๔) ปติ ความอ่มิ ใจ หมายถงึ องคแ หงการตรัสรูคือความอ่ิมใจ จัดเปนความ
อิ่มใจ เล็กนอ ย อ่ิมใจชัว่ ขณะ อิ่มใจซมึ ซับ อม่ิ ใจโลดโผน และอ่มิ ใจซาบซา น
๕) ปส สัทธิ ความสงบใจ หมายถึง องคแหงการตรัสรูคือความสงบกายสงบ
ใจ จัดเปน สภาพสงบจากกิเลส ไมมีกิเลสเกิดข้ึนรบกวนจิตใหเศราหมอง ไมมีความโลภ
ความโกรธ หรือความ หลง
๖) สมาธิ ความต้ังจิตมั่น หมายถึง องคแหงการตรัสรูคือความตั้งจิตม่ัน
จัดเปน ขณกิ สมาธใิ นวปิ ส สนาภาวนา อนั เปน แนวปฏบิ ัติเพ่ือบรรลุความหลุดพนจากความ
ทุกขทงั้ มวล คือ มรรค ผล นิพพาน
๗) อุเบกขา ความวางใจเปนกลาง หมายถึง องคแหงการตรัสรูคือความ
วางใจเปน กลาง จัดเปนความวางใจเปนกลางในการกําหนดรูสภาวธรรมปจจุบันได
สมํา่ เสมอ ทงั้ น้ีเพราะอินทรีย เหลานนั้ มสี ภาวะสมดุลดี ไมยิง่ หยอยกวา กนั ๓๕
โพชฌงค ๗ อยาง เปนธรรมที่สนับสนุนหรือเก้ือกูลใหผูปฏิบัติไดบรรลุมรรค ผล
นิพพาน ดังท่ีพระพุทธองคตรัสไวในกูฏาคารสูตรวา ภิกษุเจริญโพชฌงค ๗ ใหมากแลว
ยอ มนอมไปสูนิพพาน โนมไปสูนิพพาน โอนไปสู นิพพาน๓๖ และท่ีตรัสไวในหิมวันตสูตรวา
ภิกษุอาศัยศีล ดํารงอยูในศีล เจริญโพชฌงค ๗ ใหมาก ยอม ถึงความเปนใหญไพบูลยใน
ธรรมทง้ั หลาย๓๗
๗. อริยมรรคมอี งค ๘
อรยิ มรรค หมายถึง ทางอันประเสริฐ หรือทางท่ีนําไปสูความหลุดพนคือนิพพาน
หรือ อัฏฐังคิกมรรค แปลวา ทางมีองคแปด ไดชื่อวา มัชฌิมาปฏิปทา แปลวา ทางสาย
กลางเพราะเปนขอ
๓๕ ที.ปา. (ไทย) ๑๑/๑๕๑/๑๑๒.
๓๖ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๑๘๘/๑๒๓.
๓๗ ส.ม.(ไทย) ๑๙/๑๘๒/๑๑๐.
๑๗๖ บทท่ี ๕ การบรรลธุ รรมของพระอรหันตกับพระโพธิสตั ว
The Enlightenment and Bodhisattvas
พระมหามิตร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
ปฏิบัติอันพอดีที่จะนําไปสูจุดหมายแหงความหลุดพนเปนอิสระดับทุกข ปลอด
ปญหา ไมติดของใน ท่ีสุดท้ังสอง คือ กามสุขัลลิกานุโยคและอัตตกิลมถานุโยค๓๘
อริยมรรคมีองค ๘ อยา ง ไดแ ก
๑) สัมมาทิฏฐิ เห็นชอบ หมายถึง ความรูในอริยสัจจ ๔ คือ ทุกข เหตุเกิด
แหง ทุกข ความดบั ทุกข และปฏิปทาท่นี ําไปสูค วามดบั ทุกข เปนตน
๒) สมั มาสงั กปั ปะ ดาํ รชิ อบ หมายถึง การยกจิตเขาไปสูสภาวธรรมปจจุบัน
ไดอยาง แมนยํา ในการดําริออกจากกาม ไมพยาบาทปองรายผูอ่ืน และไมเบียดเบียนผูอ่ืน
๓) สัมมาวาจา เจรจาชอบ หมายถึง การงดเวนจากวจีทุจริต ๔ ไดแก การ
พูดเท็จ การ พดู สอเสยี ด การพดู คาํ หยาบ และการพดู เพอ เจอ
๔) สัมมากัมมนั ตะ กระทําชอบ หมายถึง การงดเวน จากกายทุจริต ๓ ไดแก
งดเวน จากการฆาสตั ว งดเวนจากการลักทรัพย และงดเวน จากการประพฤตผิ ิดในกาม
๕) สัมมาอาชีวะ เล้ียงชีพชอบ หมายถึง การงดเวนจากกายทุจริต ๓ และ
วจีทจุ รติ ๔ และการเล้ยี งชพี ทีผ่ ดิ ศีลธรรม เชน การขายสรุ า อาวธุ ยาพษิ เปน ตน
๖) สัมมาวายามะ พยายามชอบ หมายถึง ความเพียรเพื่อไมทําอกุศลใหม
ความเพียร เพือ่ ละอกุศลเกา ความเพยี รเพอื่ ทาํ กศุ ลใหม และความเพียรเพอื่ เพิม่ กุศลเกา
๗) สัมมาสติ ระลึกชอบ หมายถึง การกําหนดรูสภาวธรรม ๔ อยาง ไดแก
รูปเวทนา จิต และสภาวธรรมท้งั หลาย
๘) สัมมาสมาธิ ตั้งจิตม่ันชอบ หมายถึง ความตั้งใจมั่น ไมซัดสายฟุงซาน
และ ปราศจากนวิ รณร บกวนจใิ หเ ศราหมอง จัดเปนขณิกสมาธินั่นเอง๓๙ อริยมรรคมีองค ๘
อยาง เปน ธรรมทส่ี นับสนุนหรือเก้ือกูลใหผูปฏิบัติไดบรรลุมรรค ผล นิพพาน ดังท่ีพระพุทธ
องคตรัสไวในนันทิยสูตรวา ธรรม ๘ อยาง คือ สัมมาทิฏฐิ สัมมาสังกัปปะ สัมมาวาจา
สมั มากัมมนั ตะสมั มาอาชีวะ สัมมาวายามะ สัมมาสติ สัมมาสมาธิ ท่ีบุคคลเจริญแลว ทําให
มากแลวยอมใหถึงนิพพาน มีนิพพาน เปนเบ้ืองหนา มีนิพพานเปนที่สุด๔๐ และที่ตรัสไวใน
ปฐมพรหมจรยิ สูตรวา พรหมจรรย คอื อรยิ มรรค มีองค ๘ คือ สัมมาทิฏฐิ ฯลฯสัมมาสมาธิ
ผลแหงพรหมจรรยน ัน้ คือ โสดาปต ตผิ ล สกทาคามิผล อนาคามิผลอรหตั ตผล๔๑
๓๘ ที.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๕๘/๔๐๗.
๓๙ พรหมคุณภรณ (ป.อ. ปยุตฺโต), พจนานุกรมพุทธศาสตร ฉบับประมวลธรรม, หนา
๒๑๕.
๔๐ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๑๐/๑๔-๑๕.
๔๑ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๓๙/๓๗.
ศึกษาเฉพาะเร่ืองในพฒั นาการแหง พระพุทธศาสนา ๑๗๗
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามติ ร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร.
โพธิปกขิยธรรม ๓๗ ประการ ธรรมแตละหมวดเก้ือกูลสนับสนุนกัน เปน
กระบวนการให เกิดการรูแจงโดยมีปญญาเปนตัวนํา ซึ่งพระพุทธเจาทรงยกยองปญญาวา
เปนยอดกวา ธรรมขอ อน่ื ๆ เมื่อสอนเรื่องศรัทธาก็ตองมีปญญากํากับดวย ทั้งนี้เพราะปญญา
จะทําใหศรัทธาถูกตอง ไมผิดพลาด หรือไมหลงงมงาย ปญญาคือตัวทําใหรูแจงสภาวธรรม
และปญญาน้ันมีอยูในธรรมทุกหมวด แต เรียกชื่อตางกันในสติปฏฐาน ๔ เรียกวา
อนุปสสนา ในอิทธิบาท ๔ เรียกวาวิมังสา ในอินทรีย ๕ เรียกวาปญญา ในพละ ๕ เรียกวา
ปญญา ในโพชฌงค ๗ เรียกวาธัมมวิจยะ และในอริยมรรคมีองค ๘ เรียกวา สัมมาทิฏฐิ
ปฏิบตั ิธรรมเพือ่ บรรลุธรรมชัน้ สงู ข้นึ ไปจนถึงเปน พระอรหันตได ซง่ึ เปน เปา หมาย สูงสุดของ
พระพุทธศาสนา เรียกวาพระนพิ พาน ซงึ่ ทางดําเนินสพู ระนพิ พานน้ันมี ๒ ทาง คอื
๕.๕ หลักธรรมในการปฏิบตั ิเพ่ือความเปนอรหนั ต
ไตรสิกขา เปนขอปฏิบัติสําหรับฝกอบรมหรือพัฒนากาย วาจา ใจ ใหเจริญยิ่ง ๆ
ขน้ึ ไป จนสามารถบรรลุพระนิพพาน มี ๓ ประการ๔๒ คือ ๑. อธิสีลสิกขา คือ การศึกษาและ
ปฏิบัติในศีลอันย่ิง หมายถึง การฝกอบรมหรือ พัฒนาการควบคุมพฤติกรรมที่แสดงออกทาง
กาย และวาจาอยางสูง โดยเนนสํารวมอินทรีย ๖ ประการ คือ ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ เมื่อ
ไดสัมผัสกามคุณ ๕ อยาง คือ รูป เสียง กลิ่น รส สัมผัส เพ่ือ ไมใหกระทําความผิดทางกาย
และวาจา ๒. อธจิ ิตตสิกขา คือ การศึกษาและปฏิบัติในจิตอันยิ่ง หมายถึง การฝกอบรมหรือ
พัฒนา จิตเพ่ือใหเกิดคุณธรรมช้ันสูงและบรรลุธรรมระดับตางๆ โดยเนนการฝกอบรมหรือ
พัฒนาจิตใหบรรลุ ฌาน เพ่ือขมนิวรณ ๕ หรือธรรมท่ีเปนกิเลสขัดขวางจิตไมใหเขาถึงความ
สงบที่๔๓ สามารถจะบรรลุ ฌาน เรียกวา ฌานจิต๔๔ ๓. อธิปญญาสิกขา คือ การศึกษาและ
ปฏิบัติในปญญาอันยิ่ง หมายถึง การฝก อบรมหรือ พัฒนาปญญาใหเกิดความรูแจงอยางสูง
มองเหน็ ส่ิงท้ังหลายตามความเปนจริง โดยเนนการรูแจงเร่ือง รูปนาม ปญญาที่รูแจงรูปนาม
เรยี กวา วปิ ส สนาญาณ
๔๒ ที.ปา. (ไทย) ๑๑/๒๒๘/๒๓๑.
๔๓ พระเทพเวที (ป. อ. ปยุตฺโต), ธรรมกับการศึกษาไทย, (กรุงเทพมหานคร : จุฬาลงกรณ
มหาวทิ ยาลัย, ๒๕๓๑), หนา ๑๑.
๔๔ วิ.มหา. (ไทย) ๑/๑๑/๕., ที.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๘/๒๘๑., ฌานจิตมี ๘ ประการ คือ (๑)
ปฐมฌาน ฌานที่ ๑ (๒) ทุติยฌาน ฌานท่ี ๒ (๓) ตติยฌาน ฌานที่ ๓ (๔) จตุตถฌาน ฌานท่ี ๔ เรียกวา
รปู ฌาน ๔ (๕) อากาสานัญจายตนฌาน ฌานทีก่ ําหนดอาการวา ไมมีท่ีส้ินสุด (๖) วิญญาณัญจายตนฌาน
ฌานทีก่ ําหนดวา วิญญาณไมม ีทส่ี ดุ เปน อารมณ (๗) อากิญจัญญายตนฌาน ฌานท่ีกําหนดวา ไมมีอะไรแม
นอยหน่ึงเปนอารมณ (๘) เนวสัญญานาสัญญายตนฌาน ฌานท่ีกําหนดวามีสัญญาก็ไมใชไมมีสัญญาก็
ไมใ ชเ ปนอารมณ เรยี กวา อรูปฌาน ๔.
๑๗๘ บทท่ี ๕ การบรรลุธรรมของพระอรหันตก ับพระโพธสิ ตั ว
The Enlightenment and Bodhisattvas
พระมหามิตร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร.
ไตรสิกขาน้ี ถือวาเปนขอปฏิบัติที่ผูปฏิบัติจะตองทําใหเกิดขึ้นในตน จึงจะ
สามารถละกิเลส หรือสังโยชนไดเขาสูการบรรลุธรรมช้ันสูงๆขึ้นไป จุดเริ่มตนตองต้ังม่ันอยู
ในศีลกอน สมดังที่พระพุทธ องคตรัสไววา “ภิกษุผูมีปญญา ตั้งมั่นอยูในศีล อบรมจิตและ
ปญญา จนเผาผลาญกิเลสไดและเกิด ปญญารักษาตนเอง จึงจะสามารถถางชัฏคือตัณหา
ได” ๔๕ ซง่ึ ศีลคอื ขอ ปฏบิ ัตเิ พือ่ ใหบรสิ ทุ ธ์เิ รยี กวา ปารสิ ุทธศิ ีล มี ๔ ประการ ไดแ ก
๑. ปาฏิโมกขสังวรศีล ศีลคือความสํารวมในพระปาฏิโมกข เวนจากขอหาม ทํา
ตามขอ อนุญาต ประพฤติเครงครัดในสิกขาบทท้ังหลาย ๒. อินทริยสังวรศีล ศีลคือความ
สาํ รวมอนิ ทรีย ระวังไมใ หบาปอกศุ ลธรรมครอบงําเมื่อ รับรอู ารมณดวยอินทรียท้ัง ๖ ๓. อา
ชีวปาริสุทธิศีล ศีลคือความบริสุทธิ์แหงอาชีวะ เลี้ยงชีวิตโดยทางที่ชอบ ไมประกอบ
อเนสนา มีหลอกลวงเขาเล้ยี งชพี เปนตน ๔. ปจจยั สันนิสิตศีล ศีลท่ีเกี่ยวกับปจจัย ๔ ไดแก
ปจจเวกขณ คอื การพจิ ารณาใชส อย ปจจัย ๔ ใหเ ปนไปตามความหมายและประโยชนของ
ส่งิ นน้ั ไมบรโิ ภคดว ยตัณหา๔๖ หลักภาวนา ๒ ประการ๔๗ คือ ๑. สมถภาวนา คือ การเจริญ
สมถะ หมายถงึ หลักสําหรับฝกอบรมหรือพัฒนาจิตใหสงบ โดยใชอารมณเปนเคร่ืองยึด ๒.
วิปสสนาภาวนา คือ การเจริญวิปสสนา หมายถึง หลักสําหรับฝกอบรมหรือพัฒนาจิต ให
เห็นแจง โดยพิจารณาในความไมเที่ยง ความเปนทุกข และความเปนอนัตตาของสังขาร
ทั้งหลาย เพื่อคลายความยึดมั่นถือมั่น วิธีการปฏิบัติภาวนา ๒ ประการ มีวิธีปฏิบัติท่ี
แตกตางกัน แตกม็ คี วามเกือ้ กูลสง เสริมซง่ึ กันและกัน ในพระไตรปฎกไดแสดงวิธีปฏิบัติของ
สมถภาวนาและวิปสสนาภาวนาไว ดังนี้ ๑. การเจริญสมถะนําวิปสสนา๔๘ วิธีปฏิบัติโดย
เจริญสมถะจนกระทั่งจิตสงบแลวจึงยกจิต ขึ้นสูการเจริญวิปสสนา คัมภีรอรรถกถาปปญจ
สูทนี กลาวไววา คนบางคนเจริญสมถะใหเกิดเปน อุปจารสมาธิหรืออัปปนาสมาธิกอน น้ี
เปนสมถภาวนา ตอมาเขาเจริญพิจารณาสมถะและธรรม ท้ังหลายท่ีเกิดรวมกับสมถะนั้น
โดยลักษณะท้ังหลาย มีความไมเที่ยง เปนตน นี้เปนวิปสสนาภาวนา อยางน้ีเรียกวา การ
เจริญสมถะนําวปิ ส สนา๔๙
๔๕ ส.ส. (ไทย) ๑๕/๒๓/๑๖.
๔๖ วสิ ทุ ฺธิ. (ไทย) ๑/๑/๓๓-๓๔.
๔๗ อง.ฺ ทุก. (ไทย) ๒๐/๓๒/๗๖.
๔๘ องฺ.จตุกกฺ . (ไทย) ๒๑/๑๗๐/๑๗๙
๔๙ ม.มู.อ. (บาล)ี ๑/๑๕๐.
ศึกษาเฉพาะเรอื่ งในพัฒนาการแหง พระพุทธศาสนา ๑๗๙
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามิตร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร.
๒. การเจรญิ วิปส สนานําสมถะ๕๐ วิธปี ฏบิ ัตโิ ดยเจรญิ วปิ ส สนาใชป ญญาพจิ ารณา
ดรู ูป จนกระทั่งเกดิ การเหน็ แจง ตามความเปน จริง คัมภีรอรรถกถาปปญจสูทนีไดกลาวไววา
คนบางคน พิจารณาขันธอันเปนที่ต้ังแหงการยึดถือ ๕ อยาง โดยลักษณะทั้งหลาย มีความ
ไมเที่ยง เปนตน โดย มิไดทําสมถะใหเกิดข้ึน น้ีเปนวิปสสนาภาวนา ตอมาเขาไดปลอยวาง
ไมยึดถือธรรมทั้งหลายที่เกิดใน วิปสสนาน้ัน ความแนวแนแหงจิตก็เกิดขึ้น นี้เปนสมถ
ภาวนา อยา งนเ้ี รยี กวา การเจริญวิปส สนานาํ สมถะ๕๑
๓. การเจริญสมถะและวิปสสนาคูกัน๕๒ วิธีปฏิบัติโดยเจริญสมถะไดข้ันหน่ึงแลว
ออกจาก สมถะมาพิจารณาธรรมท่ีเกิดขึ้นในสมถะ ปฏิบัติอยางนี้เร่ือยไป ในคัมภีรอรรถ
กถาปปญจสูทนีกลาวไว วา เมื่อผูปฏิบัติไดปฐมฌานแลวออกจากปฐมฌานมาพิจารณา
สงั ขาร คร้นั พิจารณาสงั ขารแลว เขา สู ทตุ ยิ ฌานตอไปออกจากทุติยฌานมาพิจารณาสังขาร
ทาํ ตามลาํ ดบั อยา งนเี้ รอื่ ยไปจนกระท่งั ถึงเนวสญั ญานาสัญญายตนฌาน ออกจากเนวสัญญา
นาสัญญายตน ฌานนี้แลวมาพิจารณาสังขารอีก อยางน้ี เรียกวา การเจริญสมถะและ
วิปสสนาคกู นั ๕๓
พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยุตโฺ ต) กลา วไวใ นหนังสือพุทธธรรมวา ผูปฏิบัติสมถะอาจ
ทําแต สมถะอยาเดยี ว โดยมุงหวงั จะช่นื ชมเสพผลของสมถะคือฌานสมาบัติและอภิญญา ๕
ไมต อ งเกย่ี วของ กับวิปส สนาเลยก็ได แตผูปฏิบัติวิปสสนาตองอาศัยสมถะไมมากก็นอย คือ
อาจเจริญสมถะจนไดฌาน สมาบัติแลว จงึ กาวตอ ไปเจรญิ วิปสสนาคือเอาฌานเปนบาทของ
วปิ สสนาก็ไดห รอื อาจเจริญทั้งสมถะ และวิปสสนาควบคูกันไป๕๔ สมดังพระพุทธองคตรัสไว
วา “เธอทั้งหลาย จงเจริญสมถะและวปิ สสนา ใหย่ิงข้ึนไป จักเปนไปเพ่ือรูแจงธรรมธาตุเปน
อเนก”๕๕
จะเห็นไดวา การปฏิบัติธรรมเพื่อบรรลุธรรมช้ันสูงยิ่งๆ ขึ้นไปน้ัน ผูปฏิบัติจะใช
วธิ ีการ เจริญสมถะนาํ วปิ สสนา หรอื วิธกี ารวปิ สสนานําสมถะ หรือวาวิธีการเจริญสมถะและ
วิปสสนาคูกันไปก็ ใชไดทั้งน้ัน ทั้งน้ีขึ้นอยูกับผูปฏิบัติจะเลือกปฏิบัติตามวิธีใด สมถภาวนา
๕๐ อง.ฺ จตุกฺก. (ไทย) ๒๑/๑๗๐/๑๗๙
๕๑ ม.มู.อ. (บาลี) ๑/๑๕๐.
๕๒ องฺ.จตุกฺก. (ไทย) ๒๑/๑๗๐/๑๗๙.
๕๓ ม.มู.อ. (บาลี) ๑/๑๕๐.
๕๔ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตุ ฺโต), พุทธธรรม, (กรงุ เทพมหานคร : โรงพิมพม หาจฬุ าลงกรณ
ราช วทิ ยาลัย, ๒๕๓๘), หนา ๓๐๖.
๕๕ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๑๙๗/๑๗๕.
๑๘๐ บทที่ ๕ การบรรลุธรรมของพระอรหนั ตกับพระโพธสิ ตั ว
The Enlightenment and Bodhisattvas
พระมหามิตร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
และวิปส สนาภาวนาจะเก้ือกูล ซ่ึงกันและกัน และสนับสนุนกันใหมีกําลังยิ่งขึ้นจนกวาจะได
บรรลธุ รรมสาํ เร็จเปนพระอรหันต
๕.๖ แนวทางการปฏิบัตเิ พือ่ ความเปนอรหนั ต
๑. สมถกัมมัฏฐาน๕๖ เปนทางดําเนินสูพระนิพพานโดยออม มุงตองการใหเกิด
สมาธิ ตองการใหจิตสงบ แนบแนนอยูกับอารมณเดียว ไมหว่ันไหว เม่ือจิตสงบแลว (ตัว
สมถะก็คือสมาธิ)จะ สบาย มีความสุข เงียบสงบไมวอกแวก ไมเดือดรอน ไมด้ินรน ไม
กระวนกระวาย แนบแนนอยูใน อารมณเดียว จนกระทั่งเกิดสมาธิถึงระดับที่เรียกวา ฌาน
จากนนั้ จงึ เอาฌานเปนบาทเจรญิ วปิ สสนา ตอไปผูท ปี่ ฏบิ ตั แิ นวนเี้ รียกวา สมถนายิก
การทําสมถกัมมัฏฐานเปนการปฏิบัติมีสมาธิ ท่ีตองใชความอดทน มีความ
พากเพียร มีปญญาในการทํางาน และสามารถแกไขปญหาเฉพาะหนาในชีวิตไดอยางมี
ประสิทธิภาพ สมาธิยังทําใหผูปฏิบัติสามารถดับทุกขทางใจได และสามารถดําเนินชีวิตได
ตามคลองธรรม อีกท้ังเปนการบําเพ็ญการสรางและสะสมบุญกุศลในระดับโลกิยะ เพราะผู
ปฏิบัติมีสมาธิสามารถรับรูวิถีจิตของตน กอนที่จะดับสิ้นชีวิต ดวยเหตุนี้ ผูเขียนจึงได
นําเสนอวิปสสนากรรมฐานที่ผูปฏิบัติยอมเห็นไปตามจริงนั้น สามารถปฏิบัติไดเห็นจริงได
หรือวิธีปฏิบัติท่ีมีความหลสากหลายวิธีมีวิธีการปฏิบัติอยางไรไดผลแทจริง การปฏิบัติ
กรรมฐานก็เพ่ือใหผูปฏิบัติพนทุกข เขาถึงมรรคผลนิพพาน อันไดแกโสดาปตติ มรรค โสดา
ปต ติผล สกทาคามมิ รรค สกทาคามผิ ล อนาคมมิ รรค อนาคามิผล อรหันตมรรค อรหัตตผล
เหลานี้ถือเปนผลที่สูงสุดการอบรมจิตของมนุษยท้ังปวงในโลก เปนเน้ือนาบุญท่ีสูงสุด ไมมี
สิ่งใดยิ่งไปกวา เพราะสงผลถึงโลกุตตระ สามารถหลุดพนจากภพภูมิอันไดแก นรกเปรต
อสรุ กาย เดรจั ฉาน มนษุ ย สวรรค และพรหมไดโ ดยเด็ดขาด
๒. วปิ สสนากรรมฐาน๕๗ เปน ทางดําเนินสูพระนิพพานโดยตรง สําหรับผูท่ีไมเคย
ฝกหัด เจริญสมาธิมากอนเรียกวา วิปสสนายานิก คือ เมื่อเจริญวิปสสนา ใชปญญา
พจิ ารณาความจริง เก่ยี วกับส่ิงทัง้ หลายอยางถูกทางแลว จิตก็จะสงบขึ้น เกิดมีสมาธิตามมา
เอง สมาธิในตอนแรกอาจ เปนขณิกสมาธิ คือสมาธิช่ัวขณะ ซ่ึงเปนสมาธิอยางนอยที่สุด
เทาท่ีจําเปนเพ่ือใหวิปสสนาดําเนินตอไป ได เมื่อผูเปนวิปสสนายานิก เจริญวิปสสนาตอไป
สมาธิก็พลอยไดรับการอบรมไปดวย ถึงตอนน้ีอาจ เจริญวิปสสนาดวยอุปจารสมาธิ จนใน
ท่ีสุด เมื่อขณะท่ีบรรลุมรรคผล สมาธิก็จะแนวแนเปนอัปปนา สมาธิ อยางนอยถึงระดับ
ปฐมฌานซึง่ สอดคลอ งกับหลกั ทแ่ี สดงไวว า ผูบรรลุอริยภมู ิจะตอ งมีทง้ั สมถะ และวิปสสนา
๕๖ พระธรรมปฎ ก (ป.อ. ปยตุ ฺโต), พทุ ธธรรม, หนา ๓๐๕.
๕๗ เรอื่ งเดียวกนั , หนา ๓๐๖.
ศึกษาเฉพาะเรือ่ งในพัฒนาการแหงพระพทุ ธศาสนา ๑๘๑
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามิตร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
การปฏบิ ัตวิ ิปส สนากรรมฐานน้นั เปนวธิ กี ารทลี่ ะเอียดออนในทุกข้นั ตอนของการ
พัฒนาจิตของมนุษย มีความแตกตางกัน โดยเฉพาะอยางยิ่งความละเอียดประณีตในการ
กําหนดอิรยิ าบถ ปจจุบัน ยืน เดิน น่ัง นอน ถึงแมจะมีหลักใหญท่ีเหมือนกัน แตการปฏิบัติ
อาจตางกนั ตามจรติ ตามธรรมชาติ ตามความละเอยี ดของจิต ตามบุญบารมี ตามสติปญญา
ของผูปฏิบัติแตละคนเพราะฉะนั้น ผูปฏิบัติท่ีจะไดรับผลก็ตอเมื่อลงมือปฏิบัติอยางแทจริง
สามารถพัฒนาการปฏิบัติของตนตั้งแตระดับตํ่าไปจนถึงระดับสูง ซ่ึงส่ิงสําคัญอันดับแรกใน
การปฏิบัติวิปสสนากรรมฐาน ผูปฏิบัติตองหาวิปสสนาจารยผูมีความรูมีความสามารถ
วิปสสนากรรมฐานมีคณุ อนนั ต เปนหนทางใหผ ปู ฏิบตั สิ รา งสมบุญ เปนหนทางไปสูความพน
ทุกข สามารถถอดถอนวิปล ลาสของมนุษยซึง่ เปนความคลาดเคล่อื น ความแปรปรวนไปจาก
สภาวะความเปนจริง
อุบายเรืองปญญา มีอารมณเปนปรมัตถ การเจริญวิปสสนา กรรมฐานเปนการ
ฝก อบรมปญ ญาใหเ กดิ ความรเู ทา ทันเขาใจสง่ิ ท้งั หลายตามความเปนจริงจนใจเปน อิสระ ไม
ถูกครอบงําดวยกิเลสและความทุกข ไดแก การเห็นสังขาร รูปนาม โดยไตรลักษณ คือ
อนิจจัง ไมเท่ียง ทุกขัง เปนทุกขและอนัตตา ไมมีตัวตน ผูเจริญวิปสสนาลวน ๆ เรียกวา
วิปสสนายานิก อีกนัยหน่ึง วิปสสนากรรมฐาน คือ กรรมฐานเปนอุบายเรืองปญญา หรือ
กรรมฐานทําใหเกิดความรูแจงเห็นจริง หมายถึง การปฏิบัติธรรมที่ใชปญญาพิจารณาเปน
หลัก โดยพิจารณาสภาวธรรมหรือนามรูป คือ ขันธ ธาตุ อายตนะ และอินทรียใหเห็นตาม
ความเปน จริงคือเห็นดวยปญญาวา สภาวธรรมเหลานี้ตกอยูในสามัญลักษณะหรือไตร
ลกั ษณ คือ อนิจจงั ทกุ ขงั อนัตตา เปนสิ่งท่ีเกิดขึ้นจากการรวมตัวกันของธาตุ ๔ คือ ดิน นํ้า
ไฟ ลม เทา น้ัน เปนสิ่งท่ไี มค วรยดึ ม่นั ถือม่นั
๕.๗ พระโพธิสตั วใ นคมั ภีรพระพทุ ธศาสนา
๕.๗.๑ ความหมายของพระโพธิสัตวใ นคมั ภรี พ ระพุทธศาสนาเถรวาท
พระโพธิสัตว หมายถึง ผูท่ีบําเพ็ญบารมีเพื่อการตรัสรูเปนพระอรหันตสัมมาสัม
พุทธเจา หรือจะตรัสรูเปนพระปจเจกพุทธเจา หรือจะตรัสรูเปนพุทธสาวกอยางใดอยาง
หน่ึง พระโพธิสัตวท้ังหลายในชวงที่ทานบําเพ็ญบารมีอยูนั้น ทานจะสะสมบารมีตามควร
แกอัตตภาพ คือ ในสมัยนอกพุทธกาลทานยอมสะสมบารมี เชนทาน ศีล เนกขัมมะ เจริญ
สมถภาวนา แตในสมัยที่พบพระพุทธเจาพระองคกอนๆ ทานยอมฟงธรรมศึกษาพระธรรม
วินัย เจรญิ ท้ังศลี สมาธิ ปญ ญา ทงั้ สมถะวิปส สนา
๑๘๒ บทท่ี ๕ การบรรลธุ รรมของพระอรหันตกบั พระโพธิสตั ว
The Enlightenment and Bodhisattvas
พระมหามติ ร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
พจนานกุ รมฉบับราชบัณฑิยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒ ไดใหความหมายของคําวา
โพธสิ ตั ว หมายถงึ ทา นผูทไ่ี ดต รัสรเู ปน พระพทุ ธเจา ๕๘
พระเทพเวที (ป.อ. ปยุตโต) ไดใหความหมายวา โพธิสัตววา หมายถึง ทาน
ผูท่ีจะไดตรัสรุเปนพระพุทธเจา ซึ่งกําลังบําเพ็ญบารมี ๑๐ ทัศ คือ ทาน ศีล เนกขัมมะ
ปญญา วริ ิยะ ขันติ สัจจะ อธิษฐาน เมตตา และอเุ บกขา๕๙
๕.๗.๒ ความหมายของพระโพธสิ ตั วใ นคมั ภรี พ ระพุทธศาสนามหายาน
โพธิสัตว หมายถึง บุคคลท่ีบําเพ็ญบารมีเพื่อเปนพระพุทธเจา หรือผูที่จะเปน
พระพุทธเจาในอนาคต พระโพธิสัตวถือวาเปนแกนของมหายาน เพราะรูปแบบในการ
ประพฤติปฏิบัติน้ันเปนไปตามมรรคแหงพระโพธิสัตว มีนักปราชญทางมหายานหลายทาน
ไดศ ึกษาเร่ืองพระโพธสิ ตั ว และไดใหค วามหมายไวด งั นี้
เสถยี ร พนั ธรังสี ไดใ หความหมายพระโพธิสตั วไววา หมายถงึ ผูของอยูในโพธิคือ
ความรหู รอื ผูท่จี ะเขาถงึ พุทธภาวะตรสั รเู ปนพระพทุ ธเจาในวนั ขา งหนา ๖๐
เสถียร โพธินันทะ ใหคําจํากัดความวา “พระโพธิสัตว” คือ บุคคลผูท่ีมีโพธิจิต
ปรารถนาพระโพธภิ มู ิ มจี ิตผูกพันมุงม่ันตอโพธิญาณเปนประการสําคัญ มีทั้งฝายบรรพชิตผู
ออกบวชเรยี กวา เนกขัมมะโพธิสัตวฝายฆราวาสผูครองเรือน เรียกวา เคหโพธิสัตว ซึ่งมีทั้ง
แบบถอื พรหมจรรยก็เรียกฆราวาสมุนี และแบบบริโภคกามคุณเยีย่ งสามัญชนท่วั ไป๖๑
สรุปไดวา สวนพระโพธิสัตว หมายถึง ผูที่อธิษฐานจิตถึงพระพุทธภูมิ ทุมเท
ปฏิบัติธรรม ชวยผูอ่ืนทั้งทางโลกและทางธรรม สะสมบารมี ๑๐ ทัศ ทุกๆ คนเปนพระ
โพธิสัตวไดทั้งนั้น ถาหากวาเขาผูน้ันเปนผูมีจิตเมตตาประจําใจ ทําแตคุณประโยชน
ชวยเหลือคนทุกขยาก ไมประพฤติเบียดเบียนสนับสนุนผูอ่ืนในทางผิดศีลธรรม เปนผู
บาํ เพ็ญบารมเี พอ่ื ทจ่ี ะไดม าตรสั รเู ปนพระพุทธเจา ในอนาคต ชอ่ื วา พระโพธิสตั ว
๕๘ ราชบัณฑิยสถาน, พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒, พิมพคร้ังที่ ๖,
(กรงุ เทพมหานคร : บรษิ ทั นานมบี คุ สพ ับลเิ คชนั่ , ๒๕๔๒), หนา ๘๐๔.
๕๙ พระเทพเวที (ป.อ. ปยุตโต) , พจนานุกรมพุทธศาสตรฉบับประมวลศัพท, พิมพคร้ังที่
๖, (กรงุ เทพมหานคร : โรงพมิ พมหาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลยั , ๒๕๓๓), หนา ๑๙๗.
๖๐ เสฐยี ร พนั ธรงั ส,ี พระโพธสิ ัตวใ นลทั ธมิ หายาน, (กรงุ เทพมหานคร : สุขภาพใจ ๒๕๔๓),
หนา ๒๖.
๖๑ เสถียร โพธนิ ันทะ และ เลียง เสถียรสุต, คณุ ธรรมพระโพธิสตั ว, (กรงุ เทพมหานคร : พล
พันธก ารพิมพ, ๒๕๒๙), หนา ๙.
ศกึ ษาเฉพาะเรอ่ื งในพฒั นาการแหงพระพทุ ธศาสนา ๑๘๓
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามิตร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร.
๕.๘ ประเภทของพระโพธสิ ตั วใ นคมั ภรี พ ระพทุ ธศาสนาเถรวาท
พระโพธิสัตวในนิกายเถรวาทมี ๓ ประเภทสําคัญๆ ไดแก อุคฆติตัญูโพธิสัตว
วปิ จิตัญโู พธิสัตว และเนยโพธสิ ตั ว
๑) อุคฆติตัญูโพธิสัตว ไดแก พระโพธิสัตวประเภทมีปญญามากกวาศรัทธา
พระโพธิสัตวประเภทน้ีใชเวลาบําเพ็ญบารมีนอยกวา พระโพธิสัตวป ระเภทอ่ืน เมื่อตรัสรูเปน
พระพทุ ธเจาแลว เรียกวา พระปญญาธกิ พทุ ธเจา
๒) วปิ จิตญั ูโพธิสัตว ไดแก พระโพธิสัตวประเภทมีศรัทธามากกวาปญญา พระ
โพธิสัตวประเภทน้ีใชเวลาในการบําเพ็ญบารมีมากกวาอุคฆติตัญูโพธิสัตว๖๒แตนอยกวา
เนยโพธิสตั ว เมือ่ ตรัสรเู ปน พระพทุ ธเจาแลว เรยี กวา สัทธาธกิ พทุ ะเจา
๓) เนยโพธิสัตว ไดแ ก พระโพธสิ ัตวประเภทมคี วามเพียรมากกวาปญญา ใชเวลา
ในการบําเพ็ญบารมีมากกวาท้ังสองพวกขางตน เม่ือตรัสรูเปนพระพุทธเจาแลว เรียกวา
พระวริ ยิ าธกิ พทุ ธเจา
สําหรับเกณฑการแบงประเภทพระโพธิสัตวขางตนนี้เปนไปโดยอาศัยหลัก
ดังตอ ไปน้ี
๑) ระยะเวลาในการบําเพ็ญบารมจี นกระท้งั ไดตรัสรูธรรมเรว็ หรือชากวากัน
๒) อินทรียธรรมท่ีเปนตัวนําในการตรัสรูธรรมมีมากนอยแตกตางกันคือ ปญญา
ศรัทธา วริ ยิ ะ
๕.๙ ประเภทของพระโพธิสตั วใ นคมั ภีรพ ระพทุ ธศาสนามหายาน
ฝายมหายานสวนมากไดแบงพระโพธิสัตวออกเปน ๒ ประเภท๖๓ คือ มานุสิ
โพธสิ ัตว และอุตตรภาวโพธิสัตว
๑. มานุสิโพธิสัตว ไดแก มนุษยเชนเราทานท้ังหลายที่มีจํานวนหลายลานคน ที่
ไดร ับการยอมรับวาเปนพระโพธสิ ตั ว ก็ดวยการปลูกมหากรุณาข้ึนในตนและมีความมุงม่ันท่ี
จะชวยผูอื่นใหพนจากความทุกขและดวยการไมเห็นแกประโยชนสวนตน คนท่ีเราเห็นอาจ
เปนพระโพธิสัตวก็ได มานุสิโพธิสัตวไมมีความนอยใจ มีความอดทนสูง และพรอมที่จะ
เสียสละทุกอยางยินดีที่จะกลับมาเวียนวายตายเกิดคร้ังแลวคร้ังเลา เพ่ือจะไดมีโอกาสอยู
ใกลช ดิ กับเหลา สตั วผูตกทกุ ขไ ดยาก
๖๒ ส.ุ ข.ุ พุทธ. แปล. ๓๓/๒-๒๖.
๖๓ ฮันส โวลฟกัง ชูมันน, พุทธศาสนา คําสอนและปรัชญา, แปลโดย สมหวัง แกวสุฟอง,
(ภาควชิ าปรชั ญาและศาสนา คณะมนษุ ยศาสตรม หาวิทยาลัยเชยี งใหม, ๒๕๔๖), หนา ๘๒.
๑๘๔ บทที่ ๕ การบรรลธุ รรมของพระอรหนั ตกบั พระโพธสิ ตั ว
The Enlightenment and Bodhisattvas
พระมหามิตร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
๒. อุตตรภาวโพธิสัตว คือ ผูท่ีเขาถึงบารมีระดับที่ ๖ เขาถึงปญญาในระดับหลุด
พน (ปรัชญา) ระดบั น้จี งึ เปนภูมคิ มุ กนั พเิ ศษผูที่บรรลุจะไมตกตํ่า และหลังตายพระโพธิสัตว
ประเภทนปี้ ฏิเสธที่จะเขา ถึงนวิ รณช นิดนง่ิ อันจะทําใหพ ลาดโอกาสทีจ่ ะมีปฏิสัมพันธกับโลก
จงึ สมัครใจยอมรบั แคพระนวิ าณ อนั ไมห ยุดนง่ิ ซึ่งก็คือพระนิวาณอันเปนพลวัตซึ่งเปนภาวะ
แหง ความหลุดพน เชน กัน ก็โดยพระมหากรุณาทานจึงเลือกท่ีจะอยูทํางานตอเพ่ือประโยชน
และความสุขของชาวโลก พระโพธิสัตวประเภทน้ีเราไมสามารถรับรูไดดวยประสาทสัมผัส
เนื่องจากองคประกอบอันหยาบไดหลุดลอยไปจากทานแลว เราจะเห็นทานไดก็ดวยตาใน
เทา นัน้ พระโพธิสัตวเหลานั้นยังคงทําหนาที่อยูในสังสารวัฏ และกฎแหงสังสารวัฏก็เปนผล
สะทอนจากพระโพธิสัตว คําที่ใชเรียกพระอุตตรภาวโพธิสัตวอยางเปนทางการในคัมภีรคือ
พระมหาสัตว (สัตวผ ูยงิ่ ใหญ) เพื่อแสดงวาทานเปนผูสูงสงกวาสัตวโลกแหงสังสารวัฏ ดังนั้น
จึงมีการวาดภาพพระโพธสิ ตั วใหป ระดับประดาดวยเพชรอยางเจาชายและสวมมงกฎุ ๕ ชัน้
นอกจากน้ีในนิกายพุทธทตันตรยาน ยังแบงพระโพธิสัตวออกเปน ๒ ประเภท๖๔
คือ ธยานโิ พธสิ ตั ว และมานุษโิ พธิสัตว
๑. ธยานิโพธิสัตว เปนพระโพธิสัตวผูบําเพ็ญบารมีบริบูรณครบถวนแลว และ
สาํ เรจ็ เปนธยานโิ พธิสัตว หรือพระโพธิสัตวในสมาธิโดยยับยั้งไวยังเสด็จเขาพุทธภูมิ เพื่อจะ
โปรดสรรพสัตวตอไปอีกไมมีที่สิ้นสุด ธยานิโพธิสัตวนี้เปนทิพพยบุคคลท่ีมีลักษณะดังหนึ่ง
เทพยดา มคี ุณชาตทิ างจติ เขาสูภมู ิธรรมข้ันสูงสุดและทรงไวซ่ึงพระโพธิญาณอยางม่ันคง จึง
มีสภาวะที่สูงกวาพระโพธิสัตวทั่วไป ธยาโพธิสัตวมักจะมีภูมิหลังท่ียาวนาน เปนพระ
โพธสิ ัตวที่สําเร็จเปนพระโพธิสัตวมาเน่ินนานนับต้ังแตสมัยอดีตพระพุทธเจาองคกอนๆ สุด
จะคณานบั เปนกาลเวลาได ธยานิโพธิสตั วท ่ีพุทธศาสนิกชนมหายานรจู ักดี เปนพระโพธิสัตว
ท่ีกําหนดไมไ ดวาเกิดเม่ือใด แตเกิดกอนพระศากยมนุ ีพทุ ธเจา เปน ผูบรรลุพุทธภูมิแลวแตไม
ไปเพราะมุงจะชวยสัตวใหพนทุกขจึงไมเสด็จเขานิพพาน ธยานิโพธิสัตวท่ีสําคัญ มี ๕ องค
คอื
๑) พระอวโลกิเตศวรโพธิสัตว คุณธรรมพิเศษคือ มหากรณุ า
๒) พระมัญชุศรีโพธิสัตว มีความสามารถพิเศษในการเทศนาใหคนเกิด
ปญญา
๓) พระมหาสถามปราปตโตโพธิสัตว สามารถรูถึงความตองการทาง
สตปิ ญญาของสรรพสตั ว ทรงมปี ญญาเย่ียมใชป ญญาทาํ ลายอวชิ ชา
๖๔ พระมหาสมจินต สมฺมาปฺโญ, พุทธปรัชญา สารและพัฒนาการ, (กรุงเทพมหานคร :
มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, ๒๕๔๔), หนา ๒๔๗.
ศึกษาเฉพาะเร่อื งในพัฒนาการแหงพระพุทธศาสนา ๑๘๕
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามติ ร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
๔) พระสมนั ตภัทรโพธิสตั ว เปน ผูทรงไวซ่ึงความกรุณาหนาท่ีสําคัญคือ การ
รอื้ ขนสตั วอ อกจากนรก
๕) พระวัชรปาณิโพธิสัตว มีสัญลักษณเดนคือ ทรงสายฟาในพระหัตถเปน
สญั ลักษณแ หงการฟาดฟนกเิ ลสตัณหาทั้งปวง
๒. มานุษิโพธิสัตว เปนพระโพธิสัตวที่อยูในสภาพมนุษยทั่วไป หรือเปนส่ิงมีชีวิต
ในรูปแบบอื่นๆ ยังตองฝกอบรมตนเองและทําหนาที่ชวยเหลือผูอ่ืนไปพรอมๆ กัน เปนผูท่ี
กําลังบบําเพ็ญส่ังสมบารมีอันยิ่งใหญ เพ่ือพระโพธิญาณอันประเสริฐและประโยชนสุขแก
มหาชน มานุษิโพธิสัตวมี ๒ ประเภท คือ อนิยตมานุษิโพธิสัตว คือ ผูบําเพ็ญบารมียังไมถึง
ภูมิ ๑๐ และนยิ ตมานษุ ิโพธิสัตว คอื ผบู าํ เพญ็ บารมีถึงภูมทิ ี่ ๑ ในจํานวนภมู ิ ๑๐
การแบงประเภทโพธิสัตวในพุทธศาสนามหายานนั้น แบงตามกาลเวลาท่ีพระ
โพธิสัตวต้ังปณิธาน นับตั้งแตอดีตถึงปจจุบันพระโพธิสัตวที่เปนมหาโพธิสัตว หรืออุตตร
โพธิสัตวนั้นเปนพระโพธิสัตวที่อยูในรูปของธรรมกาย หรือเปนมายาธรรมเพื่อที่จะมาโปรด
สัตวโ ลก สว นมานุษโิ พธิสัตวนนั้ หมายถงึ บคุ คลทตี่ ัง้ ปณธิ าน ท่ีจะบําเพญ็ ตนเปนโพธสิ ัตวเพ่ือ
เขาถึงพุทธภูมิ มีทั้งผูท่ีต้ังปณิธานมาและผูที่พึงตั้งปณิธานเปนโพธิสัตวใหมอยู ผูที่ดําเนิน
ตามโพธิสัตวน้ันจะออกบวชหรือเปนฆราวาสก็ได ถึงแมจะมีการแบงพระโพธิสัตวออกเปน
ประเภทตางๆ แตจุดหมายสงู สุดของพระโพธิสตั วน้ันก็คอื การบรรลพุ ุทธภมู ินัน้ เอง
สรปุ ไดว า พระอรหนั ตมีอยู ๓ ประเภท คือ ๑) พระอรหันตที่ตรัสรูอนุตตรสัมมา
สัมโพธิญาณดวยพระองคเอง และสามารถโปรดเวไนยสัตวใหพนทุกข ๒) พระอรหันตที่
ตรัสรูดวยพระองคเองเหมือนกัน แตไมสามารถโปรดสัตวใหพนทุกขได เพราะไมถึงพรอม
ดวยญาณ ๓ ประการ และ ๓) พระอรหันตที่ตรัสรูอรหัตตมัคคอรหัตตผลตามคําส่ังสอน
ของสมเด็จพระสมั มาสัมพุทธเจา สว นพระโพธสิ ตั วน้ันก็มี ๓ ประเภท ไดแก ๑) อุคฆติตัญู
โพธิสัตวประเภทมีปญ ญามากกวาศรทั ธา ๒) วปิ จิตัญโู พธิสตั ว คอื พระโพธิสัตวประเภทมี
ปญญามากกวาปญญา และ ๓) เนยยโพธิสัตว คือ พระโพธิสัตวประเภทมีความเพียร
มากกวา ปญ ญา
๕.๑๐ การบําเพญ็ บารมขี องพระโพธสิ ัตวในคัมภีรพระพทุ ธศาสนาเถรวาท
ระยะเวลาแหงการบาํ เพ็ญบารมขี องพระโพธสิ ตั วทกุ องคนั้นตองใชเวลาในการสั่ง
สมบารมีเพ่ือใหเกิดความแกกลาเปนเวลานาน กลาวคือ ถายังมิไดถึงกําหนด ๔ อสงไขย
แสนกปั หรอื ๘ อสงไขยแสนกัปหรือ ๑๖ อสงไขยแสนกัปอยางใดอยางหนึ่งแลว จะใหทาน
อนั ย่งิ เหมอื นดวยทานของพระเวสสันดรทกุ ๆ วันกด็ ี จะบาํ เพ็ญพระบารมีอันย่ิงใหเสมอดวย
ทานนั้นทุกๆ วันก็ดี ดวยหวังจะไดตรัสรูเปนพระพุทธเจาเร็วๆ น้ันก็ไมสําเร็จ อัน
๑๘๖ บทท่ี ๕ การบรรลธุ รรมของพระอรหันตกับพระโพธสิ ตั ว
The Enlightenment and Bodhisattvas
พระมหามิตร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
เปรียบเสมือนตนไมตนเล็กซึ่งยังไมถึงเวลาแหงการผลิตดอกออผล แมบุคคลจะหมั่น
บํารุงรักษาโดยการใสปุยหรือพรวนดินใหมากสักเพียงใดก็ไมเปนผลสําเร็จ เพราะตนไมน้ัน
ยังไมมีภาวะแหงความพรอมท่ีจะออกผล ในระหวางน้ันพระโพธิสัตวตองพบกับความ
ยุงยากตางๆ นานับปการซ่ึงเปรียบเสมือนขอทดสอบความมุงม่ันจริงใจในการปฏิบัติ คติ
อยางหนึ่งท่ีแสดงใหเห็นถึงความมุงม่ันกลาหาญของพระโพธิสัตวตอการไมยอมจํานนตอ
อปุ สรรคตางๆ คือ การยอมสละไดแ มท ีส่ ุดคอื ชวี ิตดงั คาถาบทหน่ึงมคี วามวา
“พึงสละทรัพยเพราะเหตุแหงอวัยวะอันประเสริฐ เมื่อจะรักษาชีวิตก็พึงสละ
อวัยวะ นรชนเม่ือระลกึ ถึงธรรม กพ็ งึ สละทรพั ย อวัยวะ และชวี ิตแมทงั้ ส้นิ ”๖๕
การบาํ เพญ็ ประโยชนทงั้ แกตนเองและผูอนื่ เรียกวา การบําเพ็ญคุณธรรมที่จะทํา
ใหเปนพระพระพุทธเจา (พุทธการกธรรม) หรือเรียกวา บารมี ซ่ึงในพุทธศาสนาเถรวาทที่
ผูวิจัยทําการศึกษาน้ี บารมีธรรมท่ีพระโพธิสัตวจะตองบําเพ็ญใหบริบูรณมี ๑๐ ประการ๖๖
คือ
๑) ทาน ไดแก การสละใหสง่ิ ท่ีสละใหมี ๓ ระดับ
ก. ทรพั ยสง่ิ ของภายนอก
ข. อวัยวะในรางกายของตน
ค. ชีวิตตนเอง หรอื ส่งิ เสมอดว ยชวี ติ ตน คอื บตุ ร ภรรยา
๒) ศลี ไดแก คณุ ธรรมเครอ่ื งปราบกิเลสอยางหยาบ ไดแก กิเลสท่ีเกิดขึ้นแลวทํา
ใหไมส ามารถยบั ย้งั ใจไวไดต อ งลงมอื กระทําความช่ัว ไมวาจะเปนทางกายหรือทางวาจา ศีล
ทพ่ี ระโพธสิ ตั วรักษามี ๒ คอื
ก. นจิ ศลี (ศลี ๕)
ข. อโุ บสถศีล (ศีล ๘)
๓) เนกขมั มะ ไดแก การออกจากกาม มี ๒ คอื
ก. ออกจากกามโดยสละบา นเรอื นออกบวช
ข. ออกจากกามโดยบําเพญ็ สมาธิจนไดบรรลญุ าณ
๔) ปญญา ไดแกค วามรอบรู ความรูอ ยา งลกึ ซ้งึ มี ๓ คือ
ก. สตุ มยปญญา ปญ ญาอันเกิดจากการศกึ ษาเลา เรยี น
ข. จนิ ตามยปญญา ปญ ญาอนั เกดิ จากการคิดพิจารณา
ค. ภาวนามยปญ ญา ปญญาอนั เกดิ จากการฝก จติ อบรมใจ
๖๕ ข.ุ ชา. (ไทย) ๒๘/๓๘๓/๑๐๗.
๖๖ ขุ.ชา. (ไทย) ๕๕/๑/๑-๔๐.
ศึกษาเฉพาะเร่อื งในพัฒนาการแหงพระพุทธศาสนา ๑๘๗
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามิตร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
๕) วิริยะ ไดแก ความพากเพียรพยายาม การกระทําอยางตอเนื่องในทางที่
ถกู ตอง เรยี กวา สมั มปั ธาน มี ๔ อยางคือ
ก. สังวรปธาน เพยี รระวังไมใ หบาปเกิดขน้ึ
ข. ปหานปธาน เพียรละบาปท่เี กดิ ข้ึนแลว
ค. ภาวนาปธาน เพยี รทําบญุ ใหเ กิดข้นึ
ง. อนรุ ักขนาปธาน เพยี รรกั ษาการทําบญุ ไวตอ เนอื่ ง
๖) ขันติ ไดแ ก ความอดทนมี ๓ คอื
ก. ตีตกิ ขาขนั ติ ความอดทนแบบอดกล้ันตอ อารมณอ นั ไมพึงประสงคต า งๆ
ข. ตบขันติ ความอดทนดวยอํานาจตะบะ คือ สมาธิขมใจ ไมตกอยูใน
อํานาจกเิ ลส
ค. อธิวาสนขันติ ความอดทนระงับยับยั้งไมใหกิเลสเกิดข้ึนเลยแมตองเอา
ชวี ิตเขาแลก
๗) สัจจะ ไดแก ความจริง ความเที่ยงแท หมายถึง ความจริงใจ พูดและทําตาม
ความคดิ
๘) อธิษฐาน ไดแก ความตั้งม่ัน ความม่ันคง ไมหวั่นไหวในความคิด การกระทํา
สง่ิ ใดก็ทาํ จนบรรลเุ ปาหมาย
๙) เมตตา ไดแก ความรัก ความปรารถนาดี ดวยอํานาจคุณธรรม ไมใชรักและ
ปรารถนาดดี วยอํานาจกามราคะ
๑๐) อุเบกขา ไดแก ความวางเฉย ความปลอยวาง หมายถึง อาการท่ีจิตเปน
กลาง ไมยึดในความดีที่ตนเองไดกระทําลงไป และไมทุกขใจในการทําผิดซึ่งพลาดพล้ัง
เกิดขึน้
๕.๑๑ การบําเพ็ญบารมีของพระโพธิสัตวในคัมภีรพระพุทธศาสนามหายาน
จากหลกั การทางพุทธศาสนามหายานทีถ่ อื เอาพระโพธิสตั วภมู ิเปนหลัก มหายาน
เช่อื วาทกุ คนสามารถตรสั รูเปนพระพทุ ธเจา ได เพราะมีเชื่อแหงพุทธอยูกอนแลว ฉะนั้นควร
ท่ีจะเขาถึงพุทธภูมิใหได ส่ิงท่ีทําใหมนุษยสามารถเขาสูพุทธภูมิไดน้ันก็คือบารมีธรรม หรือ
ปารมิตา ซึ่งมีความหมายวาสูงสุด ความเปนเลิศความสําเร็จ คือสําเร็จเปนพระพุทะเจา
บารมีธรรมท่ีพระโพธสิ ัตวควรบาํ เพ็ญใหบริบูรณจ งึ จะไดต รัสรูเปนพระพุทธเจา มีทั้งหมด ๖
บารมีธรรม คือ ทานบารมี ศีลบารมี กษานติบารมี วิริยบารมี ธยานบารมี ดังที่ลังกาวตาร
สูตรกลาววา “ความเปนพระพุทธเจาจะบรรลุไดก็ดวยการบําเพ็ญบารมีธรรมทั้ง ๖ ให
บริบูรณ บารมี ๖ เหลานี้ เปนกัลยาณมิตรของพระโพธิสัตว เปนครู เปนทางเดิน เปนแสง
๑๘๘ บทที่ ๕ การบรรลุธรรมของพระอรหันตกับพระโพธสิ ตั ว
The Enlightenment and Bodhisattvas
พระมหามติ ร ฐติ ปฺโญ,ผศ.ดร.
สวาง เปน คบเพลิง เปนดวงประทปี เปนที่พกั พงิ เปนทีพ่ ึ่งพา เปนท่ีพักผอน เปนส่ิงบรรเทา
ทุกข เปนเกาะ เปนมารดา เปนบิดา และชวยใหพระโพธิสัตวไดเขาใจตามเปนจริงจนได
ตรัสรูในท่ีสุด” พระสูตรมหายานแทบท้ังหมดตางพรรณนาถึงความสําคัญของบารมี ๖ ท่ี
พระโพธิสัตวควรปฏบิ ตั ิใหไ ดครบสมบรู ณบ ารมี ๖๖๗ ดังนี้
๑. ทานบารมี พระพุทธศาสนาเนนคุณธรรมเกี่ยวกับการชวยเหลือผูอ่ืน เชน
เมตตากรุณา และทานเปนพิเศษ จนเห็นวาแตกตางจากศาสนาอ่ืนๆ ในอินเดียยุคเดียวกัน
การใหหรอื ทานในทีน่ ม้ี นี ัยทน่ี าพิจารณาอยางนอย ๒ ประการ ๑) เพ่ือสลัดความเห็นแกตัว
สรางความออนโยนใหกับจิตใจ ซึ่งจะเปนพ้ืนฐานสําหรับคุณธรรมชั้นสูงตอไป และ ๒)
แสดงวาในสังคมมีคนยากจนท่ีควรแกการไดรับความชวยเหลือ และมีผูท่ีทําประโยชนแก
สังคม
๒. ศีลบารมี พระโพธิสัตวจะตองรักษาศีลใหบริสุทธ์ิ ท้ังอินทรียสังวรศีล และ
กุศลสังคหศีล อินทรียสังวรศีล คือ การสํารวมอินทรีย เวนจากการเบียดเบียนสัตว กุศล
สังคหศลี คอื การต้งั ใจชว ยเหลอื สัตวท ้งั หลายใหพน ทุกข
๓. กษานติบารมี กษานติ หรือขันติ แปลวา อดทน เปนธรรมท่ีเปนขาศึกตอ
โทสะและความพยาบาท พระโพธิสัตวนั้นตองมีความอดทนตออุปสรรคตางๆ ที่เกิดจาก
สิ่งแวดลอม หรือเกิดจากกิเลสในตัวเราเอง โดยรวมความอดทนนั้นมีหลายนัย เชน อดทน
ตอความหนาวความรอน อดทนตอโรคภยั ไขเจ็บ และอดทนตอกิเลสทีเ่ กิดขึน้
๔. วิริยบารมี วิริยะ คือ ความขยันและกลาหาญ พระโพธิสัตวตองมีความเพียร
กลาไมรูสึกระอาในการชวยเหลือสัตวไมรูสึกยอทอตอพุทธภูมิ คําสอนของพระพุทะเจา
นอกจากจะเปน “กรรมวาที” แลวยังเปน “วิริยวาที” อีกดวย ซ่ึงหมายความวาการจะ
บรรลุจุดหมายสูงสุด ทางศาสนาน้ันตองอาศัยความเพียรพยายาม ไมใชอาศัยความเกียจ
ครานวิริยหรือความเพียรอยางไมยอทอจึงจําเปนตอการบรรลุพระโพธิยาณ นอกจากจะ
มัน่ คงไมเ บ่ือหนายในเปาหมายแลว ผูบําเพ็ญวิริยบารมีจะตองเพียรปองกันตนเองจากบาป
อกศุ ลตา งๆ ดวย จะหกั หามใจตนเองจากความเพลดิ เพลนิ ในกาม เพราะกามสุขเปนเสมือน
คมมดี อาบนํา้ ผึ้ง ทีพ่ รอ มท่ีบาดผูหลงระเริงดื่มกินไดทุกเม่ือ พระโพธิสัตวจะกระทําส่ิงตางๆ
ดวยความระมัดระวงั รอบคอบเสมอ แตเมื่อไดตัดสินใจกระทําท้ังสิ่งใดแลว จะทําดวยความ
มงุ มัน่ ไมยอ ทอจนกวา จะบรรลุสาํ เรจ็
๕. ธยานบารมี (ฌานบารมี) พระโพธิสัตวจะตองสําเร็จฌานสมาบัติทุกช้ัน มีจิต
มั่นคง (สมาธิบารมี) ไมคลอนแคลนเพราะอารมณตางๆ หลังจากบําเพ็ญวิริยบารมีจนเต็ม
๖๗ เสถียร โพธินันทะ, ปรัชญามหายาน, (กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพมหามกุฏราชวิทยาลัย,
๒๕๔๘).
ศึกษาเฉพาะเรอ่ื งในพฒั นาการแหง พระพทุ ธศาสนา ๑๘๙
Selected Topics in Development of Buddhism
พระมหามติ ร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร.
กาํ ลังแลว พระโพธิสตั วต อ งทาํ ใหใ จสงบ การสั่งสมบารมีของพระโพธิสัตวไมไดเกี่ยวของกับ
เมตตากรุณาตอผูอ่ืนอยางเดยี ว แตความสงบภายในตนไมวาจะเปนกายวิเวก จิตวิเวก และ
อปุ ธวิ ิเวก พระโพธิสตั วต อ งสง่ั สมใหเ ตม็ เปย มบริบูรณเชนกัน เพราะความสุขสงบภายในตน
ยอมทําใหเขาใจธรรม เอาชนะกิเลสในใจตนและมองเห็นความเทาเทียมกันระหวางตนกับ
ผูอ นื่ ชอ งทางการทาํ ใจใหสงบมี ๒ ประการคือ สมถภาวนา และวิปสสนาภาวนา อารมณที่
เกิดจากภาวนา จะทาํ ใหเกิดดวงปญญาและคลายความลุมหลงมัวเมาในกามและสมบัติทาง
โลกทั้งมวล๖๘
๖. ปรัชญาบารมี (ปญญาบารมี) พระโพธิสัตวจะตองทําใหแจงในบุคคลศูนยตา
และธรรมศนู ยตา คือเห็นบุคคลและธรรมทง้ั ปวงเปนของวา ง ไมค วรยึดม่ันถือม่ัน ปญญาคือ
ความเห็นแจงในกุศลและอกุศล ซึ่งถือวาเปนบูรณาการข้ันสุดทายของทุกบารมีดังกลาว
มาแลว “พระตถาคตเจาตรัสรูและทรงไดรับสมญานามเชนน้ันก็ดวยพระปญญาบารมี”
ฝายมหายานไดอธิบายหลักอนัตตาซ่ึงเปนคุณลักษณะพิเศษในพุทธศาสนาออกไปอยาง
กวางขวางลึกซ้ึงมากพิสดารยิ่งกวาในฝายเถรวาท มหายานเรียกวา ศูนยตา แทนคําวา
อนัตตา ในสวนปฏิบัติของบุคคลทางฝายมหายานถือวาบุคคลจะพนทุกขไดก็ดวยการ
เขาถึงศูนยตา ซึ่งมี ๒ ชั้น คือ บุคคลศูนยตาและธรรม ศูนยตาบุคคลศูนยตาไดแกการละ
อัสมิมานะซ่ึงทําใหบุคคลบรรลุอรหันต สวนธรรมศูนยตา ไดแก การละความยึดถือแมใน
ความสําคญั ของบารมี ๖ และภายหลงั ไดเพิ่มเขามาอกี ๔ ตามนัยมหายาน๖๙ มดี ังน้ี
๑) อุปายบารมี หมายถึง ความเปนผูฉลาดในการจัดการเรื่องราวตางๆ
รวมทั้งความรูท่ีแตกฉาน การมีสมบัติดังกลาวก็เพื่อจะให พระโพธิสัตวมีความสามารถใน
การช้บี อกสง่ั สอนชาวโลกผมู ีพ้นื ฐานตา งๆ กนั ไป ใหส ามารถเขาถึงธรรมท่ีแทได ดังน้ัน การ
จะเปนผสู ามารถสัง่ สอนใหเขาใจนน้ั ตอ งมีอปุ ายโกศลอนั ประกอบไปดว ย
๒) ปณิธานบารมี หมายถึง ความต้ังใจอยางแนวแนตอหลักการหรือ
อุดมการณของตนความต้ังใจมั่นที่จะเปนพระพุทธเจาน้ัน ยอมปรากฏในทุกข้ันของการ
บําเพ็ญตนเปนพระโพธสิ ตั ว ความตองการเนน เปน เหตใุ หยกปณิธานขึ้นเปน ความดสี ูงสดุ
๓) พลบารมี หมายถงึ ความมเี มตตา และความพยายามที่พระโพธิสัตวควร
บําเพ็ญอันเปนกําลังแนวแนในเร่ืองท่ีต้ังใจไว รวมถึงการท่ีไดฟงพระสัทธรรมแลวมีโยนิโส
๖๘ เสฐียร พันธรังสี, พุทธประวัติมหายาน, พิมพคร้ังท่ี ๖ (กรุงเทพมหานคร : สองสยาม
,๒๕๕๐), หนา ๑๑๔.
๖๙ อภชิ ัย โพธิประสิทธิ์ศาสตร, พระพุทธศาสนามหายาน, พิมพคร้ังท่ี ๔, (กรุงเทพมหานคร :
โรงพมิ พม หามกุฏราชวทิ ยาลัย, ๒๕๓๙), หนา ๑๓๕-๑๔๗.
๑๙๐ บทที่ ๕ การบรรลธุ รรมของพระอรหันตก บั พระโพธสิ ตั ว
The Enlightenment and Bodhisattvas
พระมหามติ ร ฐติ ปโฺ ญ,ผศ.ดร.
มนสกิ ารตามแลวก็ไดบรรลุอนุตตรโพธิญาณ แลวนําเอาหลักธรรมเพื่อสั่งสอนสรรพสัตวให
เขาถงึ ความจริง
๔) ญาณบารมี หมายถึงความรูแจงสมบูรณทุกอยางญาณอันเกิดแตบารมี
ที่สง่ั สมมาเปน ปญ ญาระดบั สูงเปน โลกุตตรปญญา หรอื ญาณหยัง้ รแู จงในสรรพสงิ่
สรุปไดวา มหายานน้ันใหความสําคัญตอบารมีธรรมมาก เพราะเปนหลักที่พระ
โพธิสัตวควรปฏิบัติเพ่ือบรรลุพุทธภาวะ จากเดิมนั้นบารมีทางฝายมหายานนั้นมี ๖
ภายหลังเพิ่มเติมเขามาอีก ๔ เปน ๑๐ การเพิ่มบารมี หรือตัดออกของมหายานนั้น เปน
เพราะวามหายานนน้ั มหี ลายนิกายยอ ยๆ ออกไปอีก การเห็นความสําคัญตอบารมี หรือขอ
ธรรมนนั้ ๆ อาจเปนเหตใุ หมีการตอ เติมเรื่องบารมี
เรือ่ งบารมใี นพทุ ธศาสนาเถรวาท จะเหน็ ไดวาบารมเี ปน การเรียกส่ิงท่ีเปนเลิศ สิ่ง
ท่ีสูงสุดท่ีมีอยูในตัวบุคคล เชน ความมีปญญา ความมีลาภ มีฤทธิ์เดชตางๆ ดังที่
พระพุทธเจาทรงจัดอัครสาวก ผูที่มีความเปนเลิศในดานตางๆ เมื่อบารมีไดนํามาใชกับ
บคุ คลทบี่ ําเพ็ญตนในหลักธรรมใดหลักธรรมเพื่อที่จะเปนพระพุทธเจา ก็เรียกหลักธรรมนั้น
เปน บารมี เชน การใหท าน ก็เรยี กทานบารมี เปนตน บารมีในพระพุทธศาสนาเถรวาทนั้นมี
อยู ๑๐ ขอ หรือ ๑๐ ทัศ เมื่อแบงขั้นตอนการปฏิบัติแตละขอออกเปนสาม ก็จะไดบารมี
๓๐ ทัศ ท่รี ูกันในนามมหาชาตชิ าดก
๕.๑๒ องคธรรมท่ีสงเสริมการบําเพ็ญบารมีของพระโพธิสัตวในคัมภีร
พระพุทธศาสนา
๕.๑๒.๑ คัมภีรพระพุทธศาสนาเถรวาท
โดยธรรมชาติของมนุษยนั้น เม่ือต้ังใจจะทํากิจอยางใดอยางหน่ึงแลว ก็ยอม
จะตองต้ังเปาหมาย หรือมีจุดหมายดวยกันทั้งหมด เปาหมายหรือจุดหมายน้ีก็คือ
“ผลสําเร็จ” ของกิจนั้นๆ ซ่ึงเกิดจาการกระทําอยางต้ังใจเพ่ือจะใหไปสูจุดหมายท่ีตนต้ัง
เอาไว
พระโพธิสัตว หรือมหาสัตวก็เชนเดียวกันยอมมีอุดมคติของชีวิตอยูท่ีการตรัสรู
เปนพระพุทธเจา แตกอนท่ีจะถึงขั้นนี้นั้นมิใชเพียงแคจินตนาการเอาแลวก็สําเร็จ พระองค
จะตองฟนฝาอุปสรรคนานัปการดวยความมุงม่ันอยางไมทอถอย โดยมีหลักธรรมคอยชวย
ประคับประคองชว ยใหความฝนของพระองคเ ปนจรงิ หลักธรรมที่วาน้ีก็คือ “อุดมคติ” หรือ
“ปรัชญาชีวิต” หรือ “บารมี” ก็เรียก ซ่ึงถือวาเปนหลักธรรม หรือเปนคุณธรรมประจําใจ