Feja e vjeter Amerikane

Feja e vjeter Amerikane Prof. Dr. Veli Kryeiu Punoi: Anita Matoshi Mësimdhënia për historinë e Religjioneve

BEST FOR You O R G A N I C S C O M P A N Y 2 Qytetërimet e hershme amerikane: Olmekët, Majat, Aztekët dhe Inkat Qytetërimet më të hershme u ngritën në luginat pjellore të lumenjve në Afrikë dhe Azi. Këto qytetërime lulëzuan përgjatë brigjeve të lumenjve Nili, Indus, Verdha, Tigër dhe Eufrat. Në vitin 1000 pes, qytetërime të reja u ngritën në kontinentin amerikan. Këto qytetërime të hershme amerikane quhen qytetërime parakolumbiane. Kjo për shkak se ata u zhvilluan shumë kohë përpara udhëtimit të parë të Kristofor Kolombit në Amerikë në vitin 1492. Tre nga këto qytetërime parakolumbiane ishin Olmekët, Maja, Aztekët dhe Inka. Mesoamerika, ose Amerika e Mesme, ishte shtëpia e qytetërimeve Maja dhe Aztek. Amerika e Jugut: Inka. Qytetërimi Inka filloi lart në malet Ande të Perusë së sotme. Ai u rrit duke përfshirë pjesë të Ekuadorit, Bolivisë, Kilit dhe Argjentinës

BEST FOR You O R G A N I C S C O M P A N Y 3 Në historinë e kontinentit amerikan haset në kultura të zhvilluara. Disa nga këto kultura shkojnë deri në periudhat më të lashta, kurse disa janë paralel me historinë e Periudhës së Mesme të Evropës. Në Meksikë shihet kultura e lartë e e aztekëve, në Guatemala dhe në Jukatan shihet shteti i majave, në Kolumbi çibçat, kurse në Peru dhe në Bolivi inkat. Vetëm se, okupimi i Amerikës së Mesme dhe të Jugut nga ana e spanjollëve, për të gjithë ata përgatit një fund të dhimbshëm dhe kështu të gjithë u zhdukën nga skena historike. Ata të cilët të parët kanë diskutuar për fetë e vjetra amerikane janë shpirtërorët spanjollë, shumicën e të cilëve e përbëjnë priftërinjtë, që kanë ardhur bashkë me fuqitë pushtuese. Dëshmitarët okularë spanjollë nga periudha e pushtimit të viteve 1520 përshkruan "vizione të magjepsura" dhe "ëndrra" kur takuan për herë të parë mezoamerikanët. Aztekët ishin më të shumtë se spanjollët, por kjo nuk e pengoi Hernán Cortés të pushtonte Tenochtitlan, kryeqytetin Aztec, në 1521. Pasi arritën në qytetin ishull të Tenochtitlan, pushtuesit thjesht nuk mund ta besonin atë që po shihnin - një qytet ndër më të mëdhenjë në botë që dukej se notonte mbi ujë, xhade që rrezatonin deri në bregdet, një zonë qendrore e urbanizuar masivisht dhe një zonë tregtare

BEST FOR You O R G A N I C S C O M P A N Y 4 Qytetërimi Olmek, i vendosur në Meksikën e lashtë, lulëzoi në Mesoamerikën që nga shek. 1200 pes deri në shek. 400 pes. Me qendrat e tyre në Gjirin e Meksikës, ndikimi Olmek dhe aktiviteti tregtar u përhap që nga viti 1200 pes. Nga c. 1200 pes qendra të rëndësishme urbane u zhvilluan në San Lorenzo (më i hershmi), La Venta, Laguna de los Cerros, Tres Zapotes dhe Las Limas Religjioni Olmekë Olmekët ishin kultura e parë e madhe që u shfaq në Meksikë dhe Amerikën Qendrore. Ata krijuan një qytet në një ishull lumi në vitin 1200 p.e.s. ose kështu: arkeologët, të cilët nuk e dinë emrin origjinal të qytetit, e quajnë atë San Lorenzo Arkeologët i konsiderojnë Olmekët si një nga vetëm gjashtë qytetërimet "të pacenuara": këto ishin kultura që u zhvilluan vetë pa përfitimin e migrimit ose ndikimin e ndonjë qytetërimi tjetër.

BEST FOR You O R G A N I C S C O M P A N Y 5 Olmekët ishin një grup politeist njerëzish që besonin në shumë perëndi të tjera që shiheshin si kontrollues të forcave natyrore të jetës. Zotat ishin në një formë njerëzore, por shumë të frikshme. Olmekët ishin fetarë dhe kontakti me perënditë ishte një pjesë e rëndësishme e jetës së tyre të përditshme. Një shembull është were-jaguar i cili ishte një kryqëzim midis njeriut dhe jaguarit . Dragoin Olmec (perëndia I), hyjninë e Misrit (perëndia 2), Shpirti i Shiut dhe Were Jaguar (perëndia III), perëndia me sy të lidhur (perëndia IV), dhe gjarpri me pendë (zoti V) Olmekët i kodifikuan dhe regjistruan perënditë dhe praktikat e tyre fetare duke përdorur simbole. Praktikat fetare olmeke të sakrificave, ritualeve të shpellave, pelegrinazheve, ofertave, fushave të topit, piramidave dhe një frikë në dukje e pasqyrave, u përcollën gjithashtu në të gjitha qytetërimet pasuese në Mesoamerikë deri në pushtimin spanjoll në shekullin e 16- të të erës sonë. Monumenti 19, nga La Venta (1200–400 pes), përfaqësimi më i hershëm i njohur i një gjarpri me pendë në Mesoamerikë.

BEST FOR You O R G A N I C S C O M P A N Y 6 Ata gjithashtu u jepnin rëndësi të veçantë kafshëve të pranishme në lokalitetin e tyre, veçanërisht atyre në krye të zinxhirit ushqimor, shqiponjave, jaguarëve, gjarpërinjve, të cilët identifikoheshin si qenie hyjnore me besimin se disa nga sundimtarët e tyre të fuqishëm mund të shndërroheshin në kafshë të tilla. Aktivitetet fetare të Olmecëve kryheshin kryesisht nga sundimtarët, priftërinjtë dhe shamanët e tyre. Sundimtarët ishin në dukje figurat më të rëndësishme fetare për shkak të lidhjeve të tyre me hyjnitë e tyre, gjë që siguron legjitimitet për sundimin e tyre. Olmekët praktikuan gjithashtu sakrifica njerëzore, të cilat morën bazë në qytetërimet e mëvonshme mezoamerikane. Jaguarët, të cilët përfaqësonin perënditë e shiut Olmec, ishin një pjesë e rëndësishme e fesë Olmec Monumenti 52 nga San Lorenzo Tenochtitlán. Disa studiues e identifikojnë këtë figurë si were-jaguar, ndërsa të tjerë thonë se ajo përfaqëson Hyjninë e Shiut.

BEST FOR You O R G A N I C S C O M P A N Y 7 Dy llojet e dokumenteve me informacionin më të madh mbi fenë Aztek janë shkrimet e fretërve spanjollë pas pushtimit të Aztekëve dhe librat rituale të pikturuara vendase të quajtur kode. Goditja më e madhe arkeologjike ndaj qasjes strukturore ndaj fesë Aztek erdhi nga zbulimi dhe gërmimi i tempullit qendror të kryeqytetit aztek Tenochtitlan duke filluar nga viti 1978. Religjioni Aztek Sipas legjendës, themelimi i Tenochtitlan në Meksikë ishte nën drejtimin e zotit të tyre mbrojtës Huitzilopochtli. Legjenda tregon se Huitzilopochtli u tha atyre të gjenin vendbanimin e tyre në vendin ku një shqiponjë gjigante që hante një gjarpër ishte ulur mbi një kaktus. Ky vendbanim, në rajonin e Mesoamerikës, i vendosur në një grup prej pesë liqenesh të lidhur, u bë Tenochtitlan. Arkeologët e datojnë themelimin e Tenochtitlan në vitin 1325 të e.s Tenochtitlan, nga Diego Rivera, 1945 es

BEST FOR You O R G A N I C S C O M P A N Y 8 Qytetet e tjera kishin hyjnitë mbrojtëse të ndryshme, por në shumicën e rasteve na mungon informacioni për identitetin e tyre. Një lloj i tretë i tempullit Aztek ishte piramida rrethore. Çdo qytet aztek kishte një ose më shumë hyjnitë mbrojtëse, kultet e të cilave ishin të përqendruara në tempullin kryesor të qytetit. Kryeqytetet më të fuqishme të aztekëve kishin piramida të veçanta me tempuj binjakë. Krahasuar me kulturat e tjera mezoamerikane si Majat, tempujt Aztek ishin relativisht të standardizuar në lloj dhe formë.

BEST FOR You O R G A N I C S C O M P A N Y 9 Për shtatë mijë vjet në çdo cep të Mesoamerikës, mijëra njerëz u prenë kokat, u vranë me gurë, u mbytën, u dogjën, u shtypën deri në vdekje ose u hapën për t'u hequr zemrat e tyre të gjalla si pjesë dhe pjesë e festave fetare. Shpesh supozohet se sakrifica njerëzore Aztek ishte fati i njerëzve të varfër ose 'të disponueshëm', si të thjeshtë ose të huaj Në rastin e Aztekëve, sakrificat njerëzore kishin për qëllim të kënaqnin perëndinë e diellit, në mënyrë që ai të mund të vazhdonte t'u siguronte atyre dritë, ngrohtësi dhe jetë. Ata besonin se pa sakrifica njerëzore, dielli mund të ndalonte dhe gjithçka do të vdiste. Kështu që dielli duhej ushqyer që të mund të vazhdonte me lëvizjen e tij, që të kishte ditë e natë. Por jo të gjitha ritualet kërkonin sakrifica njerëzore

BEST FOR You O R G A N I C S C O M P A N Y 10 Për Aztekët, pothuajse çdo aspekt i botës, i natyrës dhe i jetës njerëzore kishte një hyjni të ngarkuar për të mirë ose për të keq, dhe zakonisht për të dyja. Nder perëndit kryesore ishin: Atl është elementi i hyjnizuar i ujit, Atlacoya- zot i shiut, Atlatonan (perëndeshë e sëmundjes), Cihuacoatl (Gruaja Gjarpër) Ajo përfaqëson fuqia krijuese e Tokës. Ehecatl (Zoti i erës), Huehueteotl (Zoti i vjetër) Zoti i vatrës dhe shtëpis dhe zoti i zjarrit, Tlaloc (Zoti i shiut dhe i vetëtimës). Kafka e mozaikut të Tezcatlipoca, Perëndia e plejadës së Ariut të Madh dhe e qiellit të natës, 1400-1521 es, nëpërmjet Muzeut Britanik Disa hyjni besohej se kishin kërkuar sakrificë njerëzore dhe kanibalizëm për të shmangur urinë, fundin e botës ose për të siguruar një bollëk pjellorie. Në vend të kësaj, ajo që është konsideruar si sakrificë njerëzore ishte një ngjarje shumë e shenjtë në ndërgjegjen Aztec. Nga këndvështrimi i tyre, Aztekët jo vetëm po mbronin kozmosin, por gjithashtu po demonstronin aftësitë e tyre si komb në mes të paqëndrueshmërisë dhe trazirave

BEST FOR You O R G A N I C S C O M P A N Y 11 Religjioni Maja Shfaqja e Majave filloi rreth vitit 250 të erës sonë, dhe kjo klasifikohet nga arkeologet si Periudha Klasike e kulturës Mayan e cila zgjati deri në vitin 900 të erës sonë. Në kulmin e tij, qytetërimi Maja përbëhej nga më shumë se 45 qytete me popullsi deri në 50000 në secilin prej qyteteve. Këto qytete lulëzuan në pjesën më të madhe të Amerikës Qendrore. Qytetet më të zhvilluara ose kryesore përfshinin Tikal, Copan, Bonampak dhe Palenque. Qyteti i Copan, i ditëve moderne është i njohur për "Tempullin e Shkallës Hieroglifike" Para pushtimit spanjoll, ata ishin një nga qytetërimet më të përparuara perëndimore, pasi kishin zhvilluar shkrime hieroglifike, teknika të avancuara bujqësore dhe një studim mbresëlënës të matematikës dhe astronomisë. Feja Maya ishte një pjesë integrale e kulturës së tyre, siç është e dukshme në piramidat dhe tempujt e shumtë që ata ndërtuan për të nderuar perënditë e tyre. Feja Maya ishte politeiste, që do të thotë se ata besonin në shumë perëndi. Në qendër të fesë Maya ishte animizmi, një besim se të gjitha gjërat, madje edhe objektet e pajetë, kishin një shpirt.

BEST FOR You O R G A N I C S C O M P A N Y 12 Për Majat, misri ose misri nuk ishte vetëm ushqimi kryesor i tyre, por një mënyrë për të kuptuar botën përreth tyre. Një nga perënditë më të rëndësishme Maya ishte perëndia e misrit, Si një mënyrë për të kuptuar stinët, Majat besonin se gjatë sezonit të rritjes, perëndia e misrit rilind dhe më pas i prehet koka pasi të korret misri. Majat zhvilluan rituale për të nderuar Hun Hunahpu për të siguruar një prodhim të mirë misri, sepse një thatësirë do të ishte shkatërruese për komunitetin e tyre. Kurse zoti aktiv, Itzamna, llogaritej zoti i diellit dhe trim i kultit. Zoti Kukulkan, ai ishte zbuluesi i kalendarit dhe i diturive dhe mbrojtësi i prodhimit. Ata kishin edhe zota të shiut, të tërmetit dhe të yjeve. Kurse sunduesi i botës nëntokësore ishte Hunahpu. Sipas legjendës së majave, ai ishte zoti që e nxorri shtetin prej deti dhe pasi iu përgjigj çdo nevoje, e krijoi njeriun prej bimës së misrit. Këta edhe në aspektin e kultit u ngjajnë aztekëve, të cilët flijonin pemë, lule, qen dhe gjel deti. Ndërkaq flijimi i njeriut më i rallë.

BEST FOR You O R G A N I C S C O M P A N Y 13 Majat besonin se një pemë e madhe dhe e shenjtë lidhte tre nivelet. Rrënjët e kësaj "peme të jetës" shtriheshin deri në botën e nëndheshme dhe degët e saj u përhapën në katër drejtimet e qiellit lart Kulmi me gjethe i pemës strehoi dhe mbrojti Majat dhe vuri në lëvizje yjet dhe trupat qiellorë. Të dy shpirtrat e të vdekurve dhe perënditë mund të udhëtonin përgjatë gjatësisë së pemës dhe përdorën këtë "rrugë" për të bërë udhëtimet e tyre midis niveleve të universit. Në foto, vini re perënditë e hënës dhe diellit sipër, perënditë në secilin nga katër qoshet Feja Maya detajoi një pamje të qartë të universit dhe mënyrën se si pjesët e shumta të tij përshtaten të gjitha së bashku.

BEST FOR You O R G A N I C S C O M P A N Y 14 Për Majat, bota ishte e sheshtë. Bota e Majave, megjithatë, ishte gjithçka tjetër veçse njëdimensionale. Çdo shtresë përfaqësohej nga perëndia e saj.Më poshtë ishte Xibalba, ose bota e krimit. Xibalba ishte një vend i ftohtë, i pakënaqur, i ndarë në nëntë shtresa, secila me Zotin e vet të Vdekjes. Majat besonin se bota e tyre e sheshtë mbikëqyrej nga katër perëndi të forta, secili në qoshet që përfaqësonte veriun, jugun, lindjen dhe perëndimin. Mbi tokë ishte parajsa me 13 shtresat e tij. Kur dikush vdiste nga shkaqe natyrore, shpirti i tyre shkonte në botën e nëndheshme, ku duhej të kalonte nëpër shtresa për të arritur në qiellin suprem. Gratë që vdiqën në lindje dhe ato që vdiqën si sakrificë, si dhe viktimat e flijuara të lojës me top, Pok A Tok, megjithatë, morën një biletë të shpejtë për të shkuar direkt në qiellin suprem menjëherë pas vdekjes

BEST FOR You O R G A N I C S C O M P A N Y 15 Shumë rituale Maya përfshinin vallëzim dhe kostume të përpunuara me shpresën për të tërhequr vëmendjen e një perëndie të veçantë. Këtu janë tre rituale të kryera nga populli Maya: Sakrifica njerëzore nuk ishte një ritual i zakonshëm, por bëhej gjatë kohës së luftës ose për të përkujtuar një ngjarje që ndryshonte jetën. Majat besonin se kjo sakrificë do të qetësonte perënditë e luftës dhe do të siguronte fitoren ushtarake Pok-A-Tok: Kjo ishte një lojë vdekjeprurëse me top që shërbeu gjithashtu si një sakrificë për perënditë. Qëllimi ishte të kalonin një top gome përmes një unaze të varur në një mur, por lojtarët u lejuan të përdornin vetëm kokën, shpatullat, kyçet ose gjunjët. Ishte një lojë jashtëzakonisht e vështirë që ndonjëherë zgjaste me ditë dhe përfundonte me vdekjen e lojtarëve Cenotes: Besohej se perënditë jetonin në puse, kështu që fëmijët do të uleshin në puse për orë të tëra me shpresën se do të sillnin një mesazh nga një zot.

BEST FOR You O R G A N I C S C O M P A N Y 16 Religjioni Inka Qytetërimi Inka lulëzoi në Perunë e lashtë midis shek. 1400 dhe 1533 es. Perandoria Inka përfundimisht u shtri në të gjithë Amerikën Jugore perëndimore nga Quito në veri në Santiago në jug. Ishte perandoria më e madhe e parë ndonjëherë në Amerikë dhe më e madhja në botë në atë kohë.Të pa frikësuar nga mjedisi shpesh i ashpër i Andeve, inkasit pushtuan njerëzit dhe shfrytëzuan peizazhe në mjedise të ndryshme si fusha, male, shkretëtirë dhe xhungla tropikale. Të famshëm për artin dhe arkitekturën e tyre unike, ata ndërtuan ndërtesa të bukura dhe imponuese kudo që pushtuan, dhe përshtatja e tyre spektakolare e peizazheve natyrore me tarraca

BEST FOR You O R G A N I C S C O M P A N Y 17 Feja ishte gjithashtu një mjet i rëndësishëm për elitën në pushtet për të legjitimuar pozicionin e tyre të privilegjuar brenda shoqërisë dhe për të përhapur besimin e përgjithshëm të epërsisë së Inkave ndaj subjekteve të Perandorisë së tyre. Për inkasit, si për shumë kultura të tjera të lashta, feja ishte e pandashme nga politika, historia dhe shoqëria në përgjithësi. Të gjitha aspektet e jetës së komunitetit ishin të lidhura ngushtë me besimet fetare, nga martesat te bujqësia, qeveria te varrosjet Mendohej se perënditë dhe paraardhësit e Inkas ndikuan në suksesin dhe dështimet e çdo lloji në jetë.Mbajtja e perëndive dhe paraardhësve të kënaqur dhe shmangia e zemërimit të tyre në formën e fatkeqësive natyrore si thatësirat dhe tërmetet ishte një qëllim shumë i rëndësishëm i praktikave fetare Inka. Sipas inkave, zoti Vriakoça, llogaritej krijuesi i botës. Dielli(Inti, Punchao) ishte si hyjni më i rëndësishem dhe "zyrtare" të Inkave. Inkasit ndërtuan tempuj diellorë posaçërisht në qendrat administrative që organizuan në vende të ndryshme të zotërimeve të tyre të bollshme; Është thënë se secila prej tyre përmbante një "pallat të Incave", një tempull diellor

BEST FOR You O R G A N I C S C O M P A N Y 18 Në periudhën e Inkave, sakrificat u bënë për arsye të ndryshme - si ngjarjet e rëndësishme në jetën e perandorit Inka, duke përfshirë sëmundjen dhe vdekjen e tij dhe pasardhjen e një perandori të ri në fron Në kontekste rajonale, duket se ato shpesh janë bërë për të ndaluar fatkeqësitë natyrore - të tilla si thatësirat, epidemitë dhe shpërthimet vullkanike. Viktimat e flijimit varroseshin sikur të ulur në pozicionin “të përkulur në ndenjëse”, me gjunjë të tërhequr drejt gjoksit dhe shpesh me krahë dhe këmbë të kryqëzuara. Ky ishte gjithashtu një pozicion i zakonshëm varrimi midis kulturave të ndryshme parahispanike të Andeve. Mumjet ishin të veshura me rrobat që mbanin në momentin e vdekjes dhe të mbuluara me mantele tekstili për të formuar tufa të mbyllura Shpesh pranë trupit vendoseshin një figurinë e bërë nga çdo metal i çmuar (ari dhe argjendi). Një paraqitje e ilustruar e perëndisë së Diellit Inti. Ky imazh i Intit shfaqet në qendër të flamurit modern të Argjentinës.

BEST FOR You O R G A N I C S C O M P A N Y 19 Qurikancha ishte gjithashtu vendi kryesor i festivalit fetar Inti Raymi, që do të thotë "Festa e Diellit". Ajo u konsiderua si festivali më i rëndësishëm i vitit dhe festohet ende në solsticin e dimrit në Cusco. Ai përfaqëson origjinën mitike të Inkave dhe shpresën për të korra të mira në vitin e ardhshëm, ndërsa dielli i dimrit kthehet nga errësira. Festivali i Inti Raymi. Ky festival festohet në fund të qershorit në kryeqytetin Cusco çdo vit. Mijëra vizitorë mbërrijnë për të parë procesionin dhe ritualet. Të bëhesh prift konsiderohej një nga postet më të nderuara në shoqëri. Priftërinjtë femra quheshin mamakuna, ose "gratë e zgjedhura", dhe ato endnin pëlhura të veçanta. Tempulli kryesor në Perandorinë Inka, i quajtur Qurikancha, u ndërtua në Cusco. Tempulli strehonte trupat e perandorëve të vdekur dhe gjithashtu përmbante një gamë të gjerë paraqitjesh fizike të Intit, shumë prej të cilave u hoqën ose u shkatërruan kur spanjollët mbërritën.

BEST FOR You O R G A N I C S C O M P A N Y 20 Çibçatë Në territorin e Kolumbisë dhe Amerikës Qendrore jetonte një fis i veçantë i njohur me emrin çibça. Ata kishin arritur gjatë mesjetes të ndërtonin njëlloj formacionin shteteror me strukturë të fortë politike, karakteristike për ambientin e ketij kontinenti. Dalloheshin si kultivues të mirë të misrit dhe të patates, të cilat i shkembenin me inkat dhe me asteket. Kishin shkrimin e tyre specifik (piktografik), kalendarin, pastaj sistemin e numrave etj. Nga aspekti i kultures megjithatë ishin më të ulta se aztekët dhe inkat, por që dalloheshin per mjeshtrinë e tyre në perpunimin e arit Sipas një dëshmie të çibçajve, njerëzit burojnë nga Bachue, që është nëna e çdo gjëje. Kurse sipas një dëshmie tjetër, i ati i parë i njerëzimit është Kazikeni, që meshkujt i ka krijuar prej dheut të verdhë, kurse femrat prej bishtit të bimëve. Ndërsa vetë ai, sikur dielli dhe hëna, ka hipur në qiell

BEST FOR You O R G A N I C S C O M P A N Y 21