ประเพณีกวนกระยาสารท

แบบสำรวจและจัดฐานข้อมูลมรดกภมู ิปัญญาทางวัฒนธรรม
ของสภาวัฒนธรรมจังหวดั เพชรบรู ณ์

๑. ชอ่ื รายการมรดกภมู ิปญั ญาทางวัฒนธรรม
ชอ่ื รายการ ประเพณีกวนกระยาสารท
ชอ่ื เรียกในท้องถน่ิ -
ช่ือภาษาอ่ืน (ถ้ามี) -

๒. ประเภทมรดกภมู ปิ ญั ญาทางวฒั นธรรม
 รายการตัวแทนมรดกภูมิปญั ญาทางวฒั นธรรม (มีการปฏิบตั อิ ย่างแพรห่ ลาย)
 รายการมรดกภมู ปิ ญั ญาทางวฒั นธรรมท่ตี อ้ งได้รบั การสง่ เสริมและรักษาอย่างเรง่ ดว่ น
(เสีย่ งต่อการสญู หาย)

๓. ลักษณะมรดกภมู ิปญั ญาทางวฒั นธรรม (ตอบได้มากกวา่ ๑ หัวข้อ)
 วรรณกรรมพน้ื บ้านและภาษา
 ศิลปะการแสดง
 แนวปฏบิ ัติทางสังคม พิธีกรรม ประเพณี และเทศกาล
 ความรู้และการปฏบิ ตั ิเก่ียวกับธรรมชาตแิ ละจกั รวาล
 งานช่างฝมี อื ดั้งเดิม
 การเล่นพ้นื บ้าน กีฬาพื้นบ้านและศิลปะการต่อสูป้ ้องกันตัว

๔. ประวัติความเป็นมาและรายละเอยี ดมรดกภูมปิ ญั ญาทางวัฒนธรรม

ประเพณกี วนกระยาสารท
ความหมายของ "สารท”พระยาอนุมานราชธน ได้เขียนเล่าในหนังสือเทศกาลและประเพณีไทยว่า
คำว่า "สารท" เป็นคำอินเดียหมายถึง "ฤดู" ตรงกับฤดูในภาษาอังกฤษ ที่เรียกว่า "ออซั่ม" หรือ ฤดูใบไม้ร่วง
ซึ่งจะมีเฉพาะบางเขตของโลก อย่างยุโรป จีน และอินเดียตอนเหนือ เท่านั้น ช่วงนั้นเป็นระยะที่พืชพรรณธัญชาติ
และผลไม้ เริ่มสุกให้พืชผลครั้งแรกในฤดู ดังนั้น ประชาชนจึงรู้สึกยินดี และถือเป็นเทศกาลแห่งความรื่นเริง
จึงมักทำพิธีตามความเชื่อและเลี้ยงดูกันอย่างที่เรียกว่า "Seasonal Festival" โดยบางแห่งก็จะมีการนำพืชผล
ทเ่ี กบ็ เกย่ี วได้ครัง้ แรกท่ีเรียกวา่ "ผลแรกได"้ ไปสังเวยหรือบูชาสิ่งศักดส์ิ ิทธิท์ ต่ี นเองนับถอื เพอ่ื ความเปน็ สิริมงคล
และแสดงความเคารพที่ท่านช่วยบันดาลให้พืชพรรณธัญญาหารอุดมสมบูรณ์จนเก็บเกี่ยวได้ เช่น พิธีปงคัล
ในอินเดยี ตอนใต้ ท่ีมพี ิธตี ม้ ขา้ วกบั นำ้ นม ทำเป็นขนม เรียกวา่ ข้าวทิพย์ ข้าวปา่ ยาส ถวายพระคเณศ เปน็ ต้น

สำหรับในพจนานกุ รมไทย 'สารท" มีความหมายว่า เทศกาลทำบุญในวันส้นิ เดอื น ๑0 โดยนำพชื พรรณ
ธัญญาหารแรกเก็บเกี่ยวมาปรุงเป็นข้าวทิพย์ และข้าวมธุปายาสถวายพระสงฆ์ จะตรงกับวันแรม ๑๕ ค่ำ
เดอื น ๑๐ ของทกุ ปี ซึ่งมกั จะตกราว ๆ ปลายเดือนกนั ยายน ถึงเดือนตลุ าคม

ตน้ กำเนิดของ "สารทไทย"
ในประเทศไทย การทำบญุ วนั สารทมมี าตั้งแตส่ มยั สุโขทยั ตามท่ปี รากฎหลักฐานในหนงั สอื นางนพมาศ
เนื่องจากศาสนาพราหมณแ์ พร่เข้ามาในประเทศไทย คนไทยจึงรับประเพณีวันสารทมาจากศาสนาพราหมณ์ด้วย
ดงั ปรากฎหลักฐานในหนังสือพระราชพธิ ีสิบสองเดือน ซึ่งเป็นพระราชนพิ นธใ์ นพระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกล้า
เจ้าอยหู่ ัว

-2-

ขนมประจำวนั สารทไทย
กระยาสารท เป็นชนมประจำวันสารทในทกุ ท้องถนิ่ ของประเทศไทย ด้วยมีความเช่อื ว่า ถา้ ไม่ได้

ใส่บาตรขนมกระยาสารทในวันสารทไทยแล้ว ญาติผู้ล่วงลับก็จะไม่ได้ส่วนบุญส่วนกุศลที่กระทำในวันนั้น
ขนมกระยาสารทมีส่วนประกอบ คือ ข้าวตอก ข้าวเม่า ถั่ว งา และน้ำตาล นำทั้งหมดมากวนเข้าด้วยกัน
เม่ือสุกแล้วจึงนำมาปนั้ เป็นกอ้ นกลม หรือจะตดั เป็นแผน่ ก็ได้

ประเพณกี วนกระยาสารท จดั ตรงกับวันสารทไทยตรงกับวนั แรม ๑๕ ค่ำ เดอื น ๑๐เป็นเทศกาลทำบุญ
เดือน ๑๐ ที่มีมาตั้งแต่สมัยโบราณตามหลักฐานพบว่ามีมาตั้งแต่สมัยกรุงสุโขทัยเป็นราชธานี ในเดือนกันยายน
ถึง เตือน ของไทยซึ่งเป็นประเพณีตุลาคมของทุกปี เมื่อใกล้วันสารทไทยชาวบ้านจะนำพืชพันธุ์ธัญญาหารแรก
เก็บเกี่ยว เช่น ข้าว ถั่ว งา อ้อย มะพร้าว นำมาช่วยกันปรุงเข้าด้วยกัน เป็นข้าวทิพย์ และข้าวมรุปายาส
หรอื ข้าวกระยาสารท เพื่อนำไปทำบญุ ถวายแดพ่ ระสงฆ์ กรวดนำ้ อทุ ศิ บญุ สว่ นกศุ ลให้กบั ญาติผูท้ ่ลี ว่ งลับไปแล้ว
ในวนั น้ันจะมีการถือศีล ฟังธรรม เทศนา อีกทัง้ นำไปแจกจ่ายให้กบั เพื่อนบ้านรับประทานอาหารทิพย์ รสอร่อย
เปน็ ยารกั ษาโรคตามความเช่อื และเนื่องจากการกวนขา้ วกระยาสารทวัตถุดิบต่าง ๆ จะต้องนำมาทำพิธปี ลุกเสก
ด้วยพระพุทธคุณ พระธรรมคุณ พระสังฆคุณ โดยพระอาจารย์ผู้ทรงคุณวุฒิ เกิดความเป็นสิริมงคลแก่ตนเอง
และญาตทิ ติ ร และก่อให้เกดิ ความสมัครสมาน สามัคคี รกั ใคร่ กลมเกลียวกนั ในชมุ ชน

สำหรับพธิ กี วนข้าวทิพย์ หรอื ข้าวกระยาสารทของจังหวัดเพชรบูรณ์ ซึ่งจะตรงกับ งานประเพณีอุ้มพระ
ดำน้ำ ในวันแรม ๑4 ค่ำ เดือน ๑0 ของทุกปิ ชาวชุมชนเมืองเพชรบูรณ์จึงได้จัดพิธีกวนกระยาสารทขึ้นทุกปี
โดยจะจัดงานก่อนงานประเพณีอุ้มพระดำน้ำ นอกจากจะนำข้าวทิพย์ หรือข้าวกระยาสารทไปทำบุญถวาย
แด่พระภิกษุ สามณรแลว้ ชาวชมุ ชนยงั จะได้นำข้าวทพิ ย์ หรอื ขา้ วกะยาสารทท่กี วนแลว้ เสรจ็ นำมาบรรจหุ บี หอ่
เป็นขนมมงคลเตรียมนำลงเรือ ในวนั แหพ่ ระพทุ ธมหาธรรมราชาทางนำ้ ในประเพณีอมุ้ พระดำนำ้ หลงั ประกอบ
พธิ ีอมุ้ พระดำน้ำเรีบบรอ้ ยแลว้ จึงนำขนมกระยาสารแจกจา่ ยให้กับประชาชนผมู้ ีจติ ศรทั ธารว่ มงานในบรเิ วณ
พธิ ผี ู้มพระดำนำ้ ณ ทา่ นำ้ วดั โบสถ์ชนะมาร ตำบลสะเดียง อำเภอเมอื งเพชรบรู ณ์ จงั หวดั เพชรบูรณ์

งานประเพณีกวนกระยาสารทของชาวจังหวัดเพชรบูรณ์ ทำให้เห็นว่า ความเอื้อเฟื้อแก่เพื่อนบ้าน
เป็นการผูกไมตรีกันในชุมชน อีกทั้งเป็นการแสดงถึงความกตัญญูกตเวทีต่อบรรพชนผู้มีพระคุณ และความ
ศรทั ธาตอ่ องค์พระพทุ ธมหาธรรมราชา พระคู่บา้ นคู่เมอื งของชาวเพชรบรู ณ์

๕. พื้นที่ปฏิบัติมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม (พื้นที่ที่ปรากฏหรือชุมชนที่มีการปฏิบัติมรดกภูมิปัญญาทาง
วัฒนธรรม)

วดั โบสถช์ นะมาร ตำบลสะเดยี ง อำเภอเมอื งเพชรบรู ณ์ จังหวัดเพชรบรู ณ์
C5H7+9G ตำบล สะเดียง อำเภอเมอื งเพชรบูรณ์ เพชรบรู ณ์
16.428745058858524, 101.1638210414085

๖. คณุ คา่ และความสำคัญของมรดกภมู ิปญั ญาทางวัฒนธรรมในแต่ละระดับ
 ระดบั ปัจเจกบคุ คล
 ระดับครอบครัว
 ระดบั ชมุ ชนทอ้ งถ่ิน
 ระดบั ประเทศ

-3-

7. รายชือ่ ผสู้ บื ทอด / ผู้ครอง / ผู้ท่ีเก่ียวขอ้ งหลกั ในปัจจุบัน

รายขอ่ื บุคคล/หัวหน้าคณะ/ อาย/ุ อาชีพ ทีอ่ ยู่ (สถานทตี่ ดิ ต่อ) / หมายเลข
กลุ่ม/สมาคม/ชมุ ชน โทรศัพท์

นางนติ ยา สวรรคน์ คร ผทู้ รงคุณวุฒิสภาวัฒนธรรม 27 ซ.หลักเมอื ง ต.ในเมือง อ.เมืองฯ
จ.เพชรบรู ณ์ 67000
จังหวดั เพชรบูรณ์ โทร.085-9139106

นางพัฒนา ทองมา ประธานสภาวฒั นธรรม ครวั เกษตร ต.ในเมือง อ.เมืองฯ
เทศบาลเมืองเพชรบรู ณ์ จ.เพชรบูรณ์ 67000
โทร.081-8885982

8. ปจั จบุ นั รายงานมรดกภมู ิปัญญาทางวฒั นธรรมได้รับการประกาศข้ึนบัญชีในระดับใด
 ยงั ไม่เคยได้รบั การประกาศขนึ้ บญั ชี (รายการสำรวจและจัดเก็บใหม่)
 ระดบั จงั หวดั (รายการเบ้ืองตน้ มรดกภมู ปิ ญั ญาทางวัฒนธรรม)
 ระดบั ชาติ
 ระดับนานาชาติ (ยเู นสโก)

9. จากข้อ 8 ควรจะเสนอรายการมรดกภูมปิ ัญญาทางวฒั นธรรมได้รับการประกาศขน้ึ บัญชีในระดบั ใด
 สำรวจและจัดเก็บเทา่ นั้น (ยังไม่ควรไดร้ บั การประกาศข้ึนบัญชี)
 ระดบั จังหวดั (รายการเบื้องต้นมรดกภมู ปิ ญั ญาทางวฒั นธรรม)
 ระดับชาติ
 ระดบั นานชาติ (ยูเนสโก)

10. เอกสารอา้ งอิงและ/หรอื ผลงานทีเ่ กย่ี วข้องในการส่งเสริมและรกั ษามรดกภมู ิปญั ญาทางวัฒนธรรม
สัมภาษณ์ นางพัฒนา ทองมา ประธานสภาวฒั นธรรมเทศบาลเมอื งเพชรบรู ณ์ เม่ือวันที่ 16 กันยายน 2565

เวลา 09.00 น. วัดโบสถช์ นะมาร ตำบลสะเดียง อำเภอเมืองเพชรบูรณ์ จังหวัดเพชรบรู ณ์

สมั ภาษณ์ นางนิตยา สวรรค์นคร ผทู้ รงคุณวฒุ สิ ภาวัฒนธรรมจงั หวัดเพชรบรู ณ์ เมื่อวนั ที่ 17 กันยายน 2565
เวลา 10.00 น. วดั โบสถ์ชนะมาร ตำบลสะเดียง อำเภอเมืองเพชรบูรณ์ จังหวดั เพชรบรู ณ์

สมั ภาษณ์ นายวิศัลย์ โฆษิตานนท์ ประธานสภาวฒั นธรรมจังหวดั เพชรบูรณ์ เม่ือวนั ที่ 17 กันยายน 2565
เวลา 11.00 น. วัดโบสถช์ นะมาร ตำบลสะเดียง อำเภอเมืองเพชรบูรณ์ จงั หวดั เพชรบูรณ์

-4-
11. รูปภาพ พร้อมคำอธิบายใต้ภาพจำนวน 10 ภาพ

ภาพท่1ี

วันสารทไทยของจังหวัดเพชรบูรณ์ ชาวบ้านจะนำพืชพันธุ์ธัญญาหารแรกเก็บเกี่ยว เช่น ข้าว ถั่ว งา
อ้อย มะพร้าว นำมาช่วยกันปรุงเข้าด้วยกัน เป็นข้าวทิพย์ และข้าวมรุปายาส หรือข้าวกระยาสารท
เพ่ือนำไปทำบุญถวายแด่พระสงฆ์ ใหเ้ ป็นสริ ิมงคลตอ่ การปลูกธัญญาหาร

ภาพท่ี 2

การกวนข้าวกระยาสารทวตั ถุดบิ ต่าง ๆ จะต้องนำมาทำพธิ ีปลุกเสกก่อน และนอกจากทำบุญถวาย
แดพ่ ระสงฆแ์ ล้ว เม่ือเร่ิมงานประเพณีชาวบ้านจะนำธัญญาหารที่ตวั เองปลูกมาถวายให้แก่วดั
เพื่อเปน็ กองกลางเพื่อทีจ่ ะนำไปกวนกระยาสารท

-5-
ภาพที่ 3

การกวนกระยาสารทจะใช้ทั้งงาขาว และงาดำ ซึง่ ก่อนที่จะนำไปกวนจะถูกคดั และเลือกเป็นอย่างดจี าก
ชาวบา้ นที่มีจติ อาสา มาชว่ ยงาน
ภาพท่ี 3

ถั่วลสิ งที่ถกู คัดสรรมาอย่างดีจากชาวบ้านทีร่ ว่ มใจกัน เพ่ือที่จะทำไปกวนกระยาสารทศิรมิ งคล

-6-
ภาพที่ 4

ข้าวเมา่ (ข้าวตอก)
ภาพที่ 5

ขา้ วตอก

-7-
ภาพท่ี 6

ประเพณีกวนกระยาสารท ประจำปี พ.ศ 2565
วตั ถุดิบทน่ี ำมาใช้จะมีทั้งผู้ทบี่ ริจาคมาและซอื้ กบั เกษตรกรทปี่ ลูกธัญญาหาร
ซง่ึ ในการกวนจะถูกคดั สรรมาอย่างดีดว้ ยแรงกายแรงใจจากชาวบา้ นผู้มจี ิตศรทั ธา

ภาพท่ี 7

การกวนกระยาสารทจะใช้เวลานาน ต้องกวนไปเรอื่ ย ๆ ใช้ไฟแรงกำลงั ดี
ตอ้ งเคย่ี ว น้ำกะทิ และนำ้ ตาลปี๊บ จนกวา่ จะได้ทถี ึงจะเทสว่ นผสมอ่นื ๆ ลงไป

-8-
ภาพที่ 10

กวนไปเรื่อย ๆ เม่อื น้ำงวดได้ที่ จะใสแ่ บะแซ ลงไป เพื่อเพิ่มความเหนยี ว
ภาพท่ี 9

ในขณะทีก่ วนนนั้ กจ็ ะมรี ำวงและดนตรพี ้ืนบ้านเลน่ ให้กำลงั ใจและสร้างความสนุกสนานให้แกผ่ ้ทู ี่มารว่ มงาน

-9-
ภาพที่ 10

ขา้ วกะยาสารทท่กี วนแล้วเสร็จนำมาบรรจุหีบห่อ
เป็นขนมมงคลเตรียมนำลงเรอื ในวนั แห่พระพุทธมหาธรรมราชาทางน้ำ ในประเพณีอมุ้ พระดำนำ้ หลังประกอบ
พธิ ีอ้มุ พระดำน้ำเรบี บร้อยแลว้ จึงนำขนมกระยาสารแจกจ่ายให้กับประชาชนผู้มจี ิตศรัทธารว่ มงานในบรเิ วณ
พิธผี ูม้ พระดำน้ำ ณ ทา่ น้ำวัดโบสถ์ชนะมาร ตำบลสะเดยี ง อำเภอเมอื งเพชรบรู ณ์ จงั หวดั เพชรบรู ณ์

-10-

12. ข้ออมูลภาพถ่าย ข้อมูลภาพเคลื่อนไหว หรือข้อมูลเสียง (ระบุประเภทของสื่อที่แนบไฟล์มาพร้อม
คำอธบิ าย)

 ข้อมูลภาพถา่ ย ได้แก่ 10 ภาพ
 ข้อมูลภาพเคลื่อนไหว
 ขอ้ มูลเสยี ง

13. ข้อมลู ผสู้ ำรวจและจัดเก็บ
ชอื่ – สกุล นางสาวณฐั ธยาน์ กางถน่ิ
หนว่ ยงาน สภาวัฒนธรรมจงั หวดั เพชรบรู ณ์
เลขท่ี 999 อาคาร 2 ชน้ั 4 ตำบลสะเดยี ง อำเภอเมืองเพชรบูรณ์
จังหวดั เพชรบูรณ์ 67000
โทรศัพท์ 096 179 3686
อเี มล์ [email protected]