ข้าวหลามพญาลืมแกง

แบบสำรวจและจดั ฐานขอ้ มูลมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม
ของสภาวัฒนธรรมจงั หวดั เพชรบรู ณ์

๑. ชอ่ื รายการมรดกภมู ปิ ัญญาทางวัฒนธรรม
ชือ่ รายการ ขา้ วหลามพญาลืมแกง
ชื่อเรียกในท้องถิ่น -
ชอื่ ภาษาอน่ื (ถา้ ม)ี -

๒. ประเภทมรดกภูมปิ ัญญาทางวฒั นธรรม
 รายการตัวแทนมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม (มีการปฏบิ ตั ิอยา่ งแพร่หลาย)
 รายการมรดกภมู ปิ ญั ญาทางวัฒนธรรมทต่ี อ้ งได้รับการส่งเสริมและรกั ษาอย่างเรง่ ดว่ น
(เส่ียงตอ่ การสูญหาย)

๓. ลักษณะมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม (ตอบได้มากกวา่ ๑ หวั ข้อ)
 วรรณกรรมพื้นบา้ นและภาษา
 ศลิ ปะการแสดง
 แนวปฏบิ ตั ทิ างสงั คม พิธีกรรม ประเพณี และเทศกาล
 ความรู้และการปฏิบตั เิ กย่ี วกบั ธรรมชาติและจักรวาล
 งานชา่ งฝีมอื ด้ังเดมิ
 การเลน่ พน้ื บ้าน กฬี าพ้นื บ้านและศลิ ปะการตอ่ สปู้ ้องกันตัว

๔. ประวัติความเปน็ มาและรายละเอียดมรดกภมู ิปัญญาทางวฒั นธรรม
ลักษณะภูมิประเทศเป็นที่ลุ่มแบนท้องกระทะประกอบด้วยเนินเขาป่าและที่ราบซึ่งมีลักษณะลาดชัน

จากเหนือลงใต้ ตอนเหนือมีทิวเขาสูงตอนกลางของจังหวัดเป็นพื้นที่ราบและมีเทือกเขาเพชรบูรณ์ขนาบไป
ทั้งทางทิศตะวันออกและทางทิศตะวันตกส่วนตอนกลางของจังหวัดมีแม่น้ำป่าสักไหลผ่านซึ่งมีต้นน้ำ
มาจากภูเขาผาลา จังหวัดเลยสภาพภูมิอากาศมีร้อนจัดในฤดูร้อน และหนาวจัดในฤดูหนาวโดยเฉพาะ
ในอำเภอน้ำหนาว

ประวัตขิ องข้าวหลามพญาลมื แกง อำเภอนำ้ หนาว จงั หวัดเพชรบรู ณ์
ข้าวหลามพญาลืมแกง เป็นของกินขึ้นชื่อของน้ำหนาว นิยมเผากินกันทั่วไปในช่วงหน้าหนาว
ว่ากันว่า คนน้ำหนาวสมัยก่อน เมื่อจะเข้าป่าไปเก็บของป่าล่าสัตว์นั้น ไม่ต้องเตรียมอาหารอะไรไปเลย
เตรียมข้าวสารไปอย่างเดียว เพราะอำเภอน้ำหนาวเป็นพื้นที่อุดมสมบูรณ์ ในป่าจะมีไม้ไผ่และน้ำ ที่สามารถ
นำมาหุงเป็นข้าวหลามกินไดเ้ ลยสว่ นกบั ข้าว ก็มที งั้ พืชและสตั วใ์ นปา่ ท่นี ำมากินเปน็ อาหารได้มากมาย

ประวตั พิ ันธ์ุขา้ ว
ข้าวพญาลืมแกงเป็นข้าวเหนียวไร่พันธุ์พ้ืนเมืองท่ีชาวบ้านอำเภอนำ้ หนาว จังหวัดเพชรบูรณ์ ปลูกและ
เก็บไว้รับประทานสืบทอดกันมาหลายชั่วอายคุ น แต่ด้วยเพราะการดแู ลรักษาทีค่ ่อนขา้ งยาก ต้องปลูกและเกบ็
เกย่ี วในชว่ งระยะเวลาทเี่ หมาะสม ถ้าเก็บเกย่ี วไมท่ ันจะทำให้ได้ผลผลิตน้อย ชาวบ้านจึงปลูกในปริมาณท่ีไม่มาก
เพียงพอแค่เก็บไวบ้ ริโภคในครอบครวั เท่าน้ัน

ลักษณะประจำพันธ์ุ
เป็นข้าวไร่ข้าวเหนียว ข้าวนึ่งสุกจะมีลักษณะอ่อนนุ่มและมีกลิ่นหอม มีรสชาติดี โดดเด่นกว่าข้าวไร่
พันธุอ์ นื่ ๆ ขา้ วกล้องมีเย่ือหมุ้ เมลด็ (pericarp) มปี ริมาณอมิโลสต่ำ ขา้ วหุงสุกจึงมีเนื้อสัมผสั อ่อนนุ่ม เค้ียวไม่สาก
หรือกระด้างแข็ง เหมืองข้าวกล้องบางพันธุ์ ความกรุบเล็กน้อยของเยื่อหุ้มเมล็ดกับความอ่อนนุ่มของแป้งข้าว
และการมกี ล่ินหอม เปน็ องคป์ ระกอบที่ผสมผสานกันอยา่ งลงตวั มีลกั ษณะเฉพาะตวั ข้าวพญาลืมแกงส่วนใหญ่

2

นิยมปลูกเพื่อการบริโภคเป็นหลกั เมล็ดมีลักษณะใหญ่อ้วนป้อม ข้าวนึ่งสุกนุ่มมีกลิน่ หอมมากนิยมรับประทาน
เป็นข้าวกล้องขา้ วเหนียว จะมรี สชาติอร่อยมาก มีความเล่ือมมัน เมล็ดข้าวเกาะตัวดแี ละเนอื้ สมั ผัสนุ่มปานกลาง
สามารถทำเปน็ ขนมตา่ งๆ เชน่ ข้าวหลาม ข้าวเมา่ กระยาสารท จะมีรสชาติอรอ่ ยมากๆ

พญาลืมแกง เรื่องมีอยู่ว่า ข้าราชการชั้นพญา (ผู้ว่าราชการผู้ที่มียศมีตำแหน่งหรือเป็นข้าราชการใน
สมยั ก่อน) ไปตรวจงานท่ีอำเภอน้ำหนาว ชาวบา้ นจึงหงุ ขา้ วทำกบั ข้าวเล้ยี งตอ้ นรับ แตท่ า่ นพญากนิ แตข่ า้ วไม่กิน
แกงที่ชาวบ้านเตรียมมาให้ เนื่องจากข้าวอร่อยมาก อันเป็นที่มาของชื่อ “ข้าวหลามพญาลืมแกง”
คือชื่อของพันธุ์ข้าวเหนียวที่เมื่อหุงแล้วจะหอม หวานมัน อร่อย คนน้ำหนาวจึงนิยมทำข้าวหลามพญาลืมแกง
โดยใช้ไม้ไผ่พื้นถิ่นชนิดพิเศษชื่อว่า “ไผ่เปาะ” ที่มีขนาดกำลังดี และมีเยื่อไผ่ที่หนาไม่ขาดง่าย ทำให้ข้าวหลาม
นา่ กนิ มากขึ้น ขา้ วพญาลมื แกงนิยมปลกู กนั มากทบ่ี า้ นทรัพยส์ วา่ ง

ปัจจุปันมีการจัดงานประเพณีเผาข้าวหลามและมหกรรมของดีน้ำหนาว เป็นประจำทุกปีในเดือน
ธันวาคม เป็นประเพณีที่ก่อเกิดมาจากสภาพความเป็นอยู่และวิถีชีวิตของชาวบ้านที่มีการดำรงชีวิต
ตามธรรมชาติในป่าน้ำหนาว งานประเพณีนี้ได้เริ่มขึ้นในช่วงต้นฤดูหนาว ดำเนินสืบต่อกันมาจนถึงปัจจุบัน
เพื่อเป็นการบ่งบอกถึงวิถีชีวิตความเป็นอยู่และปลูกฝังให้คนรู้สำนึกในคุณค่าของป่าไม้ รักษ์ป่า โดยเฉพาะ
การใช้ประโยชน์จากป่าไม้ให้เกิดความสมดุลและความ และมีกิจกรรมการประกวดข้าวหลามจากทุกหมู่บ้าน
เป็นหลัก ทั้งประเภทดั้งเดิมกระบอกใหญ่ยักษ์ และประเภทกระบอกเล็ก ข้าวดำ ข้าวขาว จะใส่ไส้เผือก ไส้ถั่ว
ตามใจชอบ การประกวดขบวนแห่ของ แต่ละตำบล กิจกรรมการประกวดผลิตภัณฑ์พื้นบ้าน การประกวดพันธ์ุ
ข้าวพญาลืมแกงท่ีใช้ทำข้าวหลาม การประกวดธิดาข้าวหลาม กิจกรรมมหรสพ กีฬา และสินค้าพื้นเมือง
ซ่งึ นับว่าเป็นเทศกาลท่สี รา้ งความสขุ ใหแ้ กป่ ระชาชนชาวอำเภอนำ้ หนาวเป็นอยา่ งย่ิง

๕. พ้นื ทีป่ ฏิบตั มิ รดกภูมปิ ญั ญาทางวฒั นธรรม (พนื้ ท่ีท่ีปรากฏหรือชมุ ชนที่มกี ารปฏบิ ตั มิ รดกภูมิปัญญาทางวฒั นธรรม)
1. ข้าวหลามแมเ่ สลีย่ ง QM8H+FJ8 ต.น้ำหนาว อ.น้ำหนาว จ.เพชรบรู ณ์ 67260
16.766380716099864, 101.67911858289754
2. ข้าวหลามรา้ นแมต่ ัน MP5P+FM ต.ทงุ่ พระ อ.คอนสาร จ.ชัยภูมิ
16.766374179353285, 101.67912948681274

๖. คุณค่าและความสำคญั ของมรดกภมู ปิ ัญญาทางวัฒนธรรมในแต่ละระดับ
 ระดับปัจเจกบคุ คล
 ระดบั ครอบครวั

 ระดับชมุ ชนทอ้ งถิ่น
 ระดับจังหวัด
 ระดบั ประเทศ

7. รายช่ือผู้สืบทอด / ผคู้ รอง / ผทู้ ี่เกย่ี วขอ้ งหลกั ในปัจจุบัน

รายข่ือบุคคล/หัวหนา้ คณะ/กลุ่ม/ อายุ/อาชีพ ที่อยู่ (สถานทตี่ ดิ ต่อ) / หมายเลขโทรศัพท์
สมาคม/ชุมชน
บา้ นเลขที่ 269 ม.5 ต.น้ำหนาว อ.นำ้ หนาว
นางเสลีย่ ง ยศสุพรม อายุ 52 ปี จ.เพชรบูรณ์ โทร.089-6984118

อาชพี ขายข้าวหลาม

“ชือ่ ร้านแม่เสลย่ี ง”

และเกษตรกร

3

รายข่ือบุคคล/หัวหน้าคณะ/กลุ่ม/ อาย/ุ อาชีพ ทีอ่ ยู่ (สถานทต่ี ดิ ต่อ) / หมายเลขโทรศัพท์
สมาคม/ชุมชน
อายุ 65 ปี บ้านเลขท่ี 37 ม.6 ต.โคกมน อ.นำ้ หนาว
นางตนั เพยี งจนั ทร์ อาชีพขายข้าวหลาม จ.เพชรบูรณ์ โทร.065-2681319

“ช่อื รา้ นแม่ตัน”

8. ปจั จบุ นั รายงานมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมได้รับการประกาศขน้ึ บัญชีในระดับใด
 ยงั ไม่เคยได้รับการประกาศขึน้ บญั ชี (รายการสำรวจและจัดเก็บใหม่)
 ระดบั จังหวดั (รายการเบื้องตน้ มรดกภูมปิ ญั ญาทางวฒั นธรรม)
 ระดบั ชาติ

 ระดบั นานาชาติ (ยเู นสโก)

9. จากขอ้ 8 ควรจะเสนอรายการมรดกภูมิปัญญาทางวฒั นธรรมได้รบั การประกาศขึ้นบัญชีในระดบั ใด
 สำรวจและจดั เก็บเทา่ น้นั (ยงั ไม่ควรได้รบั การประกาศข้นึ บญั ชี)
 ระดบั จังหวดั (รายการเบื้องตน้ มรดกภูมปิ ัญญาทางวฒั นธรรม)

 ระดบั ชาติ
 ระดับนานชาติ (ยูเนสโก)

10. เอกสารอ้างอิงและ/หรอื ผลงานทเี่ ก่ียวข้องในการสง่ เสริมและรักษามรดกภมู ปิ ญั ญาทางวฒั นธรรม
1. ลกั ษณะภมู ปิ ระเทศของอำเภอน้ำหนาว
อ.บ.ต.นำ้ หนาว https://namnao.go.th/public/texteditor/data/index/menu/237

2. ประวัตขิ ้าวหลามพญาลมื แกง
สำนักงานส่งเสริมการปกครองทอ้ งถิ่นจังหวัดเพชรบูรณ์ 27 กมุ ภาพันธ์ 2562
http://www.phetchabunlocal.go.th/food/detail/2/data.html
Fackbook : วศิ ลั ย์ โฆษิตานนท์ เมือ่ 31 มนี าคม 2564
https://www.facebook.com/photo/?fbid=10156871819652168&set=a.101
55104990112168

3. พันธุข์ า้ วพญาลืมแกง
RICE FAMILY THAILAND ข้าวพญาลมื แกง (thairicedb.com)

11. รูปภาพ พรอ้ มคำอธิบายใต้ภาพจำนวน 10 ภาพ

4
ภาพที่ 1

ลักษณะภูมิประเทศเป็นที่ลุ่มแบนท้องกระทะประกอบด้วยเนินเขาป่าและที่ราบซึ่งมีลักษณะลาดชัน
จากเหนือลงใต้ ตอนเหนือมีทิวเขาสูงตอนกลางของจังหวัดเป็นพื้นที่ราบและมีเทือกเขาเพชรบูรณ์ขนาบไป
ทั้งทางทิศตะวันออกและทางทิศตะวนั ตก

ภาพที่ 2

ข้าวพญาลืมแกงเป็นข้าวเหนียวไร่พันธุ์พื้นเมืองที่ชาวบ้านอำเภอน้ำหนาว จังหวัดเพชรบูรณ์
ปลูกในช่วงมิถนุ ายน และเก็บในชว่ งเดอื นพฤษจกิ ายน - เดอื นธนั วาคม

5
ภาพที่ 3

เมล็ดมีลักษณะใหญ่อ้วนป้อม ข้าวนึ่งสุกนุ่มมีกลิ่นหอมมากนิยมรับประทานเป็นข้าวกล้องข้าวเหนียว
จะมีรสชาติอร่อยมาก มีความเลื่อมมัน เมล็ดข้าวเกาะตัวดีและเนื้อสัมผัสนุ่มปานกลาง สามารถทำเป็นขนม
ตา่ งๆ เช่น ขา้ วหลาม ขา้ วเมา่ กระยาสารท จะมรี สชาตอิ รอ่ ยมากๆ

ภาพที่ 4

ข้าวหลาม คือ ขา้ วเหนยี วท่ีบรรจุในกระบอกไม้ไผ่แลว้ เผาใหส้ กุ เหมาะสำหรบั การเดนิ ทางไกลหรือเดิน
ป่าทไ่ี ม่ตอ้ งยุ่งยากในการหาอุปกรณ์หงุ ต้ม ทง้ั นช้ี าวนำ้ หนาวแตเ่ ดมิ ทำอาชพี เกบ็ ของป่า ล่าสัตว์ และปลกู พืชไร่
การเดนิ ทางในปา่ ระยะไกลจะนำเสบยี งอาหารตดิ ตวั ไปเพียงสองอย่างคือ ข้าวสารเหนียวกับเกลือ สว่ นกบั ขา้ ว
หาไดใ้ นป่าทีอ่ ุดมสมบูรณ์ ขา้ วหลามเมือ่ เผาสกุ จะมีกลน่ิ หอมเพราะเผาจากไม้ไผก่ าบแดง (หรือไผ่โป๊ะ ไผ่เปา๊ ะ)

6
ภาพท่ี 5

วตั ถดุ บิ ในการเผาข้าวหลาม
1. ขา้ วท่นี ง่ึ สกุ (สตี ามใจชอบ)
2. ถ่วั เผอื ก มัน
3. นำ้ กะทิ

ภาพท่ี 6

เผาข้าวหลามจะต้องเผาดว้ ยเตาถา่ น และใชไ้ ฟตามขนาดของบองข้าวหลาม

7
ภาพที่ 7

ข้าวพญาลืมแกงเป็นข้าวพันธ์พื้นเมืองของอำเภอน้ำหนาว ใช้ไผ่เปาะซึ่งเป็นไผ่พันธ์เฉพาะ
ของอำเภอน้ำหนาวเป็นไผท่ มี่ เี ยื่อดีกระบอกพอเหมาะสำหรับทำขา้ วหลาม

ภาพที่ 8

ทอ่ี ำเภอน้ำหนาว นิยมเผาข้าวหลามสีขาวกับสดี ำ และวัตถทุ ี่ใส่ลงไปผสมกบั ข้าวหลามจะใส่ตามฤดูกาล เช่น ถ่ัว เผือก มัน ฯ

8
ภาพท่ี 9

งานประเพณเี ผาข้าวหลามและมหกรรมของดอี ำเภอน้ำหนาว 2562
ภาพท่ี 10

งานประเพณีเผาข้าวหลามและมหกรรมของดอี ำเภอนำ้ หนาว 2563
12. ข้ออมูลภาพถ่าย ข้อมูลภาพเคลื่อนไหว หรือข้อมูลเสียง (ระบุประเภทของสื่อที่แนบไฟล์มาพร้อม
คำอธบิ าย)

 ข้อมลู ภาพถา่ ย ได้แก่ 10 ภาพ
 ข้อมูลภาพเคล่ือนไหว
 ขอ้ มูลเสียง
13. ขอ้ มลู ผู้สำรวจและจัดเก็บ
ชอื่ – สกลุ นางสาวณฐั ธยาน์ กางถน่ิ
หน่วยงาน สภาวัฒนธรรมจงั หวดั เพชรบรู ณ์
เลขท่ี 999 อาคาร 2 ช้ัน 4 ตำบลสะเดยี ง อำเภอเมอื งเพชรบรู ณ์ จังหวดั เพชรบูรณ์ 67000
โทรศัพท์ 096 179 3686
อีเมล์ [email protected]