Ελληνικός χορός

"ΣΤΟΝ ΨΗΛΟΡΕΙΤΗ ΕΠΑΙΖΑΝΕ ΤΑ ΚΡΟΤΑΛΑ ΟΙ ΚΟΥΡΗΤΕΣ
ΚΙ ΕΚΕΙΑ ΠΡΩΤΟΧΟΡΕΨΑΝΕ ΤΟ ΠΕΝΤΟΖΑΛΙ ΟΙ ΚΡΗΤΕΣ

ΕΙΣ ΤΑ ΧΑΝΙΑ ΤΟΝ ΕΙΧΑΝΕ ΣΗΜΑ ΤΟ ΠΕΝΤΟΖΑΛΙ
ΟΙ ΣΦΑΚΙΑΝΟΙ ΟΠΛΑΡΧΗΓΟΙ ΜΕ ΤΟ ΔΑΣΚΑΛΟΓΙΑΝΝΗ."

Η έκφραση «ελληνικός χορός» αναφέρεται στο χορό που ταιριάζει στους Έλληνες,
δηλαδή στον παραδοσιακό χορό. Ο επιθετικός προσδιορισμός «ελληνικός» είναι ο
χορός των αρχαίων Ελλήνων.
Στην εργασία που ακολουθεί , θα περιγράψω την εξέλιξη της ιδιαίτερης πατρίδας μου
της Κρήτης , από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα.
Η κοινωνική ζωή των Κρητικών είναι, από τα πανάρχαια χρόνια, στενά δεμένη με το
χορό. Σε όλες τις κοινωνικές εκδηλώσεις, Κρητικοί όλων των ηλικιών, άνδρες και
γυναίκες, χορεύουν ασταμάτητα.

Σύμφωνα με όλες τις γραπτές πηγές της αρχαιότητας ο πυρρίχιος ήταν ένας από τους
ένοπλους χορούς. Κατά τον Ευριπίδη (στην «Ανδρομάχη» στ1135) και άλλους
συγγραφείς, δημιουργήθηκε από τον Πύρρο, οποίος χόρεψε τον πυρρίχιο αφού νίκησε
τον Ευρύπυλο, έναν σύμμαχο των Τρώων. Επίσης η Αθηνά χόρεψε τον πυρρίχιο σε
δύο περιπτώσεις: μία φορά αμέσως μετά τη γέννησή της, μόλις βγήκε από το κεφάλι
του Δία και μία δεύτερη μετά τη νίκη της εναντίον των Γιγάντων. Σύμφωνα με
μεταγενέστερους συγγραφείς ο χορός αυτός αποδίδεται στον Πύρριχο από την
Κρήτη, ενώ άλλοι τον συνδέουν με τους Κουρήτες.
Έτσι, ο πιο φημισμένος κρητικός χορός ήταν ο πυρρίχιος και με τη γενική ονομασία
«πυρρίχη» χαρακτηρίζονταν όλοι οι πολεμικοί χοροί της αρχαιότητας. Με τα χρόνια
ο χορός εξαπλώθηκε σε όλη την Ελλάδα. Από το 300 μ.Χ. τον πυρρίχιο αρχίζουν να
χορεύουν και οι γυναίκες και από τότε κάποιες παραλλαγές του παίρνουν χαρακτήρα
χορού ερωτικού, όπως η σούστα. Η Σούστα ανήκει στους πολεμικούς πυρρίχιους
χορούς. Η καταγωγή του χάνεται στα χρόνια που η Ρέα έκρυβε το Δία από τον
πατέρα του. Τότε ,λέει ο μύθος ,τον χόρευαν οι Κουρήτες παίζοντας τα κρόταλα για
να καλύψουν το κλάμα του από τον πατέρα του, τον Κρόνο. Στην εποχή της
Ενετοκρατίας μετεξελίχθηκε σε ερωτικό χορό. Σήμερα χορεύεται κυρίως από
ζευγάρια, άντρας- γυναίκα, αντικριστά, αναπτύσσοντας χορευτικό διάλογο.
Σχετίζεται όμως και με τον σημερινό Μαλεβιζιώτη.
Ο Όμηρος κάνει αρκετές αναφορές στη χορευτική δεινότητα των αρχαίων Κρητών.
Φαίνεται ότι χορός ήταν μια συνηθισμένη ιεροπραξία που γινόταν για την επίκληση
της θεότητας. Πολλές αναφορές στην αρχαιότητα μας κατευθύνουν στις λατρευτικές
τελετουργίες που γίνονταν στην Κρήτη κυρίως από γυναίκες (αφού η Θεότητα ήταν
γυναίκα) γύρω από βωμούς, δέντρα και αγάλματα οι γυναίκες να χορεύουν με
υψωμένα τα χέρια, βηματίζοντας πάνω στα ιερά πεζοδρόμια, ντυμένες πλούσια με
κοσμήματα και ίσως με ειδικές περούκες κάτι που θυμίζει πολύ τους χορούς που
χορεύουμε σήμερα. Έτσι λοιπόν εύκολα μπορούμε να καταλάβουμε ότι οι απλοί
κυκλικοί χοροί ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένοι.
Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν μάλιστα ότι οι Κρήτες είχαν βρει ένα ιδιαίτερο τρόπο
να επικοινωνούν με τους Θεούς. Η αλήθεια όμως είναι ότι οι Κρήτες δεν έκαναν
διαχωρισμό στους χορούς που γίνονταν για τελετουργικό σκοπό ή για διασκέδαση.
Ένα αγαλματίδιο του 15ου αιώνα που βρέθηκε στο Παλαίκαστρο Σητείας και
αναπαριστά τρεις γυναίκες σε κύκλο να χορεύουν περιστοιχίζοντας μια άλλη που
παίζει λύρα.

Γενικότερα, ξεφυλλίζοντας τη μυθολογία βρίσκουμε ακόμα περισσότερες αναφορές
για την Κρητικό χορό. Γνωστός είναι ο μύθος ότι ο Θησέας φεύγοντας από την
Κρήτη και φτάνοντας στη Δήλο χόρεψε μαζί με τους συντρόφους του ένα χορό με
ένα ιδιαίτερο ρυθμό, που αντέγραψε με τα χορευτικά του βήματα τις ελικοειδής
στροφές του Λαβύρινθου. Στο «χορό του λαβυρίνθου», οι χορευτές πιάνονταν σφιχτά
ένας μετά τον άλλο, θυμίζοντας διάταξη αρχαίας φάλαγγας, ώστε να σχηματίζουν ένα
φίδι με ελικοειδής κινήσεις, συμβολίζοντας έτσι την πορεία μέσα στους δαιδαλώδεις
διαδρόμους του λαβύρινθου.
Ακόμα και η περίφημη ασπίδα του Αχιλλέα σύμφωνα με το Όμηρο ήταν
διακοσμημένη με γλέντι από το παλάτι της Κνωσού.
Ένας άλλος μινωικός χορός ήταν λεγόμενος ακροβατικός πηδηχτός. Χορευόταν στη
μεγάλη κεντρική αυλή των μινωικών παλατιών. Το είδος αυτού του χορού
πιθανότατα χορεύεται ακόμα και σήμερα σε διάφορα μέρη του νησιού. Δεν είναι
τυχαίο ότι ο σύγχρονος κρητικός χορός Μαλεβιζιώτης ή Καστρινός συναντάται και
με την ονομασία Πηδηχτός, όπως επίσης δεν θα είναι τυχαία και ύπαρξη των
σημερινών χορών Ανωγειανός Πηδηχτός και Εθιανός Πηδηχτός, με τη συγκεκριμένη
ονομασία.
Ως προς την ομοιότητα μινωικών χορών με σημερινούς, σε χάλκινη φιάλη από
ανδρικό τάφο, η οποία ανακαλύφθηκε στο Νεκροταφείο της Ορθής Πέτρας στην
Αρχαία Ελεύθερνα, υπάρχει η παράσταση καθιστής θεότητας που έχει μπροστά της
φαγητά και αγαθά. Εικονίζονται επίσης δέκα χορεύτριες με ενδύματα σαν φουφούλες,
δεμένα στους αστραγάλους τους. Η στάση και οι ενδυμασίες τους θυμίζουν
τελετουργικό τυπικό. Όταν ο καθηγητής αρχαιολογίας Νικόλαος Σταμπολίδης έβαλε
πάνω από το σχέδιο των παραστάσεων της φιάλης δέκα κορίτσια
που χορεύουν ανωγειανούς χορούς, οι φιγούρες, αρχαίες και σύγχρονες, συνέπιπταν
παντελώς.

Για πολλούς από τους παραδοσιακούς χορούς της Κρήτης, µπορούµε να πούµε πως
αποτελούν απόηχους των χορών των Κουρητών ή των χορών της πυρρίχης, με
παραλλαγές στο πέρασµα των αιώνων. Στην Κρήτη υπάρχουν αρκετοί χοροί, από
διαφορετικά µέρη του νησιού, που µοιράζονται την ονοµασία σιγανός, καθώς και
πολλοί άλλοι, που µοιράζονται την ονοµασία πηδηχτός. Με λίγα λόγια, έχουµε
πολλούς διαφορετικούς πηδηχτούς και πολλούς διαφορετικούς σιγανούς στην Κρήτη.
Κατά τη Βυζαντινή περίοδο ο χορός καταδικάστηκε από τους Βυζαντινούς γιατί
αποτελούσε αναπόσπαστο μέρος ειδωλολατρικών τελετών της Ρωμαϊκής
Αυτοκρατορίας. Όμως παρά τις απαγορεύσεις της χριστιανικής θρησκείας οι
Βυζαντινοί και κυρίως οι κρητικοί δε σταμάτησαν να χορεύουν τους χορούς του
νησιού τους. Την περίοδο της Ενετοκρατίας οι παραδοσιακοί χοροί , που είχαν
επιβιώσει από τα αρχαία χρόνια, χορεύονταν από Κρήτες και Ενετούς μαζί με τους
ευρωπαϊκούς χορούς της εποχής. Ιστορικά στοιχεία μας λένε ότι λίγες μέρες πριν το
γεγονός της άλωσης της Κωνσταντινούπολης, ξεκίνησαν περίπου χίλιοι Κρήτες
εθελοντές να πολεμήσουν στην Πόλη. Όταν η Πόλη έπεσε οι εκατόν πενήντα περίπου
Κρήτες που είχαν απομείνει συνέχισαν να πολεμούν στους τρεις πύργους που είχαν
αναλάβει. Έτσι. ο πασάς θέλοντας να παραδειγματίσει τους Τούρκους στρατιώτες
αποφάσισε να τους αφήσει να φύγουν με ένα από τα πλοία τους ένοπλοι και με τα
λάβαρα τους, τιμώντας την αυτοθυσία τους. Κατά την παράδοση, οι Κρήτες κατά τις
λίγες στιγμές ανάπαυλας από τον πόλεμο συνήθιζαν να τραγουδούν τραγούδια που
προέτρεπαν σε ηρωισμό και αυτοθυσία συνδυάζοντας την αρχαία πυρίχη με την
βυζαντινή μουσική, φτιάχνοντας δυο δικές τους μελωδίες να συνοδεύουν τα
τραγούδια τους.
Κατά την Τουρκοκρατία ο παραδοσιακός χορός ήταν κύριο μέσο ενδυνάμωσης της
κοινωνικής και πατριωτικής ενότητας. Λέγεται ότι κατά τη διάρκεια του Τουρκικού
ζυγού η Κρήτη και γενικότερα η Ελλάδα συνεργαζόταν με τη Ρωσία. Η Αικατερίνη
αποφάσισε να στείλει στρατό στην Ελλάδα, ώστε να βοηθήσει στο ξεσηκωμό. Για
τον ξεσηκωμό άκουσε όμως και ο Ιωάννης Βλάχος ή Δασκαλογιάννης από την Κρήτη
που με τα καραβιά του σαν έμπορος ταξίδευε συχνά στη Ρωσία. Έτσι ήρθε πρώτος σε
επαφή με τους αυλικούς της Αικατερίνης και συνεννοήθηκε για τη βοήθεια της
Ρωσίας. Φτάνοντας στην Κρήτη σε συνεννόηση με του υπαρχηγούς του, ετοίμαζε την
δική του επανάσταση στην Κρήτη, υπολογίζοντας στη βοήθεια της Ρωσίας.
Κατά την παράδοση αποφάσισαν να κάμουν και ένα καινούριο πολεμικό χορό που να
συμβολίζει το πέμπτο “ζάλο” την πέμπτη δηλαδή εξέγερση κατά σειρά κατά των
Τούρκων. Ζήτησε λοιπόν στον οργανοπαίχτη Κιώρο από την Ανώπολη Σφακιών να
του συνθέσει ένα πολεμικό χορό με πέντε ζάλα (βήματα) και δώδεκα
γυρίσματα(σκοπούς), όσοι και οι αρχηγοί που έπαιρναν μέρος στο ξεσηκωμό. Ο

χορός χορεύτηκε με τους στρατιώτες πιασμένους από τους ώμους για να συμβολίζει
έτσι την αλληλοστήριξη των πολεμιστών. Η εξέγερση όμως αυτή καταπνίγεται και ο
Δασκαλογιάννης όπως και οι καπεταναίοι του σκοτώθηκαν. Έμεινε όμως ο χορός να
θυμίζει τον ξεσηκωμό. Επίσης, μαρτυρίες για χορούς στην τουρκοκρατούμενη
Κρήτη βρίσκει κανείς στις περιγραφές των ξένων περιηγητών. Το 1547 ο Γάλλος
γιατρός Pierre Belon αναφέρει: «Βρέθηκα στο αρχοντικό του Αντωνίου Μπορότσου
κοντά στην πόλη των Σφακιών κι είδα τους χωρικούς της περιοχής να μαζεύονται στο
πανηγύρι άλλοι με τις γυναίκες τους κι άλλοι με τις αγαπητικές τους. Κι αφού ήπιαν
άρχισαν να χορεύουν μέσα στη βαρειά κάψα του μεσημεριού, όχι σε ίσκιο, μα έξω
στον ήλιο. Ήταν Ιούλιος, ο πιο φλογερός μήνας του καλοκαιριού. Και μ' όλο που
ήταν φορτωμένοι με τ' άρματά τους δεν σταμάτησαν να χορεύουν ίσαμε που
νύχτωσε.[…. ] Πασχίζουν να κάνουν τα μεγαλύτερα πηδήματα [….] Αυτός ο χορός
θυμίζει τον χορό των αρχαίων Κουρητών. Χορεύουν τραγουδώντας: άλλοτε σε
κύκλο, άλλοτε στην αράδα, άλλοτε τραγουδώντας (το ότι οι Έλληνες χόρευαν
πάντοτε τραγουδώντας φαίνεται κι από τον Αριστοτέλη).»
Λίγο αργότερα ο Άγγλος Sherley που πέρασε το 1599 από τον ιταλοκρατούμενο
Χάνδακα (Ηράκλειο) αναφέρει πως οι κάτοικοι ήταν πολύ περιποιητικοί, οι δε κυρίες
τους πρόσφεραν συχνά δείπνο στους κήπους τους με μουσική και χορό. Θα 'πρεπε,
λέει να ονομάζονται «οι χαρούμενες Ελληνίδες», γιατί κάθε βράδυ αφού τελείωναν
τις δουλειές τους χόρευαν στους δρόμους μαζί άντρες και γυναίκες. Πρόκειται
προφανώς για καθαρά αστική συνήθεια.
Αξίζει επίσης να αναφέρουμε ότι κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα 1903-
1908 , περίπου 3000 Κρήτες εθελοντές ανέβηκαν στα μακεδονικά βουνά για να
βοηθήσουν τους αδελφούς Μακεδόνες. Εκεί ο ιστορικός Γ. Μόδης αναφέρει στα
απομνημονεύματά του, πώς γνώρισε τον κρητικό χορό για πρώτη φόρα. Στα 1905
είχε βρεθεί σε ένα πανηγύρι στο χωριό Ορέχοβο. Εκεί στην πλατεία κατέφθασαν
γύρω στα 40 άτομα, πάνοπλοι αντάρτες, οι οποίοι ξεκίνησαν ευθύς το χορό. Γράφει
λοιπόν ο Μόδης: « … ήταν λεβεντόκορμα παλικάρια με μακριά υποδήματα, γκρίζες
στολές, μαύρα μαντήλια στο κεφάλι και οι περισσότεροι είχαν γένια. Φορτωμένοι
όλοι φυσιγγιοθήκες γεμάτες, πιστόλια, μαχαίρια, τσαπράζια και ασημικά, χόρευαν
έναν ορμητικό και θυελλώδη χορό, που πρώτη φορά αντίκριζα. Νόμιζες πως είχαν
φτερά στα πόδια τους . Συχνά χτυπούσαν όλοι ταυτόχρονα τις παλάμες στα
υποδήματα. Τα ασημικά, οι φυσιγγιοθήκες, ο άλλος οπλισμός, τους
παρακολουθούσαν με ρυθμική υπόκρουση. Ήταν η αποθέωση της λεβεντιάς. Ήταν το
πεντοζάλι.»
Στη ζωντανή χορευτική κληρονομιά της Κρήτης περιλαμβάνονται είκοσι πέντε,
περίπου, παραδοσιακοί χοροί. Μέχρι πριν μερικά, μόλις, χρόνια οι περισσότεροι από
αυτούς ήταν περιορισμένης διάδοσης. Γνωστοί σε όλη την Κρήτη ήταν μόνο: η
σούστα, ο σιγανός, ο μαλεβιζώτης, ο χανιώτικος (συρτός) και το πεντοζάλι. Να
σημειωθεί, πάντως, ότι και οι χοροί αυτοί (πλην του σιγανού) μέχρι το Μεσοπόλεμο
δεν ήταν παγκρήτιας εμβέλειας. Ο λαός της Κρήτης ανέπτυξε την τέχνη του χορού σε
υψηλό βαθμό συνδέοντας τη με όλες τις εκδηλώσεις της καθημερινής ζωής. Οι
Κρητικοί χοροί δεν είναι τυποποιημένοι, αλλά χορεύονται με πολλές παραλλαγές. Οι
βασικές φιγούρες στηρίζονται σε στροφές, καθίσματα, ταλίμια και χτυπήματα και
διάφορους συνδυασμούς αναμεταξύ τους. Αποτελούν μέρος του πολιτισμού του
νησιού και μέσο έκφρασης των Κρητικών. Όταν χορεύεις αισθάνεσαι ορμητικός
,θυελλώδης, όμορφος, ευγενικός, ανάλαφρος, αέρινος, δυνατός, λεβέντης,
επαναστάτης, ερωτικός, γλεντοκόπος. Μέσω των κρητικών χορών ο άντρας εκπέμπει
την γενναιότητά του και η γυναίκα την θηλυκότητά της. Αισθάνεσαι τις ρίζες σου,
ακούς τους προγόνους σου και συνειδητοποιείς το βάρος της πολιτιστικής και
ιστορικής κληρονομιάς που κουβαλάς όταν χορεύεις αυτά τα βήματα.

Κατερίνα Πετράκη

Μαθήτρια του τμήματος Α2