ภูมิศาสตร์ ม.2 หน่วยที่ 1 มาตราส่วน ทิศ และสัญลักษณ์ในแผนที่

สังคมศึกษา ศาสนา และวฒั นธรรม ชั้นมธั ยมศึกษาปีท่ี ๒

สังคมศึกษา ศาสนา และวฒั นธรรม ชั้นมธั ยมศึกษาปีท่ี ๒

มาตราส่วน ทิศ และสัญลักษณ์ในแผนท่ี

แผนท่ี คือ เครื่องมือท่ีแสดงภาพรายละเอียดพื้นท่ีบนผิวโลกในรูปของกราฟิกลง
บนแผน่ กระดาษ โดยยอ่ ขนาดลงด้วยการใชม้ าตราส่วนขนาดต่าง ๆ กากับรูปรา่ งของพน้ื ที่
ใชส้ ัญลักษณ์เปน็ เครอื่ งหมายแทนสิ่งต่าง ๆ และแสดงความสัมพันธข์ องตาแหน่งที่ต้ังของ
ส่ิงเหล่าน้ัน ด้วยการใชเ้ ครอื่ งหมายบอกทิศทาง

สังคมศึกษา ศาสนา และวัฒนธรรม ช้นั มัธยมศึกษาปที ่ี ๒

๑. มาตราส่วน (scale)

มาตราส่วน คือ ความสัมพันธ์ระหว่างระยะทางบนแผนที่กับระยะทางจริงบน
พ้ืนโลก มาตราส่วนในแผนที่ทาให้สามารถหาระยะทางระหว่างจุด ๒ จุดบนพื้นโลกได้
โดยการวัดระยะทางระหว่างจุด ๒ จุดที่อยู่ในแผนท่ีเดียวกัน แล้วคานวณหาระยะทาง
โดยเทียบมาตราส่วน

สังคมศึกษา ศาสนา และวัฒนธรรม ช้ันมธั ยมศึกษาปีท่ี ๒

๑.๑ การบอกมาตราส่วน

การบอกมาตราส่วนท่ีนิยมใช้ ในแผนท่ีมี ๓ รูปแบบ ได้แก่
มาตราส่วนแบบเศษส่วน (fraction scale) หรือมาตราส่วนสัดส่วน เป็นวิธีแสดง

มาตราส่วนโดยบอกเป็นอัตราส่วนเปรียบเทียบระหว่างระยะทางในแผนที่กับระยะทางบน
พื้นโลกในลักษณะเศษส่วน

มาตราส่วนคาพูด (verbal scale) เป็นวิธีแสดงมาตราส่วนแบบใช้คาพูดให้ทราบ
โดยตรงว่า ๑ หน่วยของความยาวในแผนท่ี เท่ากับกี่หน่วยของความยาวในพื้นท่ีจรงิ

มาตราส่วนรู ปภาพ (graphic scale) เป็นวิธีแสดงมาตราส่วนด้วยเส้นตรง เส้นท่ี
แสดงนั้นแบ่งเป็นส่วน ๆ และมีตัวเลขเพื่อบอกระยะทางจริงบนพื้นโลกกากับไว้ หน่วยท่ี ใช้
บอกระยะมีหลายระบบ เชน่ หลา เมตร ไมล์ ไมล์ทะเล

สังคมศึกษา ศาสนา และวฒั นธรรม ชนั้ มัธยมศึกษาปีที่ ๒

๑.๑ การบอกมาตราส่วน

สังคมศึกษา ศาสนา และวฒั นธรรม ชั้นมธั ยมศึกษาปที ่ี ๒

๑.๒ มาตราส่วนกับการหาระยะทางในภูมปิ ระเทศ

การหาระยะทางในภมู ิประเทศจากมาตราส่วนรูปภาพ วดั ระยะจากจุด ๒ จดุ ในแผนท่ี
ด้วยไมบ้ รรทัดหรอื เครอื่ งมือวัดระยะ แล้วมาคานวณโดยใชส้ ูตร ดังน้ี

สังคมศึกษา ศาสนา และวัฒนธรรม ช้ันมธั ยมศึกษาปที ่ี ๒

๑.๒ มาตราส่วนกับการหาระยะทางในภมู ิประเทศ

แผนที่ทวปี แอฟรกิ าตอนใต้ แสดงระยะทางจากเมอื งวนิ ดฮ์ ุกไปเมอื งไนโรบี

สังคมศึกษา ศาสนา และวฒั นธรรม ช้ันมัธยมศึกษาปที ่ี ๒

ตัวอยา่ ง : การอ่านมาตราส่วนเพอ่ื หาระยะทางในทวปี แอฟริกา

๑. พจิ ารณาดแู ผนท่ี มมี าตราส่วนรูปภาพหรอื เส้นบรรทัดบอกไว้
๒. ใชไ้ ม้บรรทัดวดั ท่ีมาตราส่วนรูปภาพ จะเห็นได้ว่า ๑ เซนติเมตร มีระยะเท่ากับ ๕๐๐ กิโลเมตร
(ในมาตราส่วนรูปภาพแสดงไว้ ๓ เซนติเมตร คอื ๑,๕๐๐ กิโลเมตร)
๓. แปลคว ามหมายได้ ว่า ๑ เซนติเมตร ในแผนท่ี คือ ระยะทา งจริงบนพื้น โลกเท่ากั บ
๕๐๐ กิโลเมตร พูดเปน็ มาตราส่วนคาพูดได้ว่า ๑ เซนติเมตรต่อ ๕๐๐ กิโลเมตร
๔. วัดระยะทางตรงจากเมอื งวนิ ด์ฮุกในประเทศนามเิ บียไปถึงเมืองไนโรบี ในประเทศเคนยา
ได้ ๖ เซนติเมตร ดังน้ัน ระยะทางจรงิ ระหว่าง ๒ เมอื งจะเท่ากับ ๖ x ๕๐๐ = ๓,๐๐๐ กิโลเมตร

สังคมศึกษา ศาสนา และวัฒนธรรม ชัน้ มัธยมศึกษาปีที่ ๒

การทาให้เป็นมาตราส่ วนตัวเลข

หลักตัวเลขเก่ียวกับระยะ ๑ กิโลเมตร = ๑,๐๐๐ เมตร = ๑๐๐,๐๐๐ เซนติเมตร
มาตราส่วนตัวเลขต้องมหี น่วยเดียวกัน ทั้งในแผนท่ีและระยะจรงิ บนพ้นื โลก
ดังน้ัน แผนที่แอฟรกิ าในตัวอย่างน้ี คอื ๑ เซนติเมตร เท่ากับ ๕๐๐ กิโลเมตร
ต้องทาให้ ๕๐๐ กิโลเมตร เปน็ เซนติเมตร = ๕๐๐ x ๑๐๐,๐๐๐ = ๕๐,๐๐๐,๐๐๐ เซนติเมตร
ดังน้ัน ระยะในแผนท่ี ๑ เซนติเมตร = ระยะทางบนพน้ื โลก ๕๐,๐๐๐,๐๐๐ เซนติเมตร
ดังนั้น มาตราส่วนตัวเลขของแผนท่ีดังกล่าว คือ ๑ : ๕๐,๐๐๐,๐๐๐

สังคมศึกษา ศาสนา และวฒั นธรรม ช้นั มัธยมศึกษาปที ่ี ๒

๒. ทิศ (direction)

ทิศ คือ สิ่งที่ ใช้ ในการนาทาง บอกให้รู้

ถึงตาแหน่ง ชว่ ยทาให้การเดินทางไปยงั จุดต่าง ๆ

มีความถูกต้อง โดยท่ัวไปกาหนดให้ทิศเหนือเป็น

ทิศหลัก สาหรบั ใชห้ าค่าของทิศอ่ืน ๆ ต่อไป

๒.๑ ทิ ศหลั ก คือ ทิ ศที่ ใช้เป็นแนว

เริ่มต้นในการวัดทิศอ่ืน โดยกาหนดให้ทิศหลัก

เปน็ ทิศเหนือ มี ๓ ชนิด ได้แก่ เข็มทิศจะชไี้ ปทางทิศเหนือแมเ่ หล็กเสมอ

สังคมศึกษา ศาสนา และวัฒนธรรม ช้นั มธั ยมศึกษาปที ี่ ๒

๒. ทิศ (direction)

ทิศเหนือจริง
คอื แนวทิศทางหรือเส้นตรงท่ีชี้ไปยังข้ัวโลกเหนือ
ใน แผน ที่ภูมิ ป ร ะเทศ ลา ดั บ ชุ ด L7018S ม า ตร า ส่ ว น
๑ : ๕๐,๐๐๐ ใช้รู ปดาวเป็นสัญลักษณ์แสดงแนวทิศเหนือ
จรงิ

สังคมศึกษา ศาสนา และวัฒนธรรม ช้นั มธั ยมศึกษาปีท่ี ๒

๒.ทิศ (direction)

ทิศเหนือแมเ่ หล็ก
คือ แนวท่ีปลายเข็มของเข็มทิศชี้ ไป ในทิศทางท่ี
เป็นขั้วเหนื อของแม่เหล็กโลกตลอดเวลา ในแผนที่
ภูมิประเทศ ลาดับชุด L7018S มาตราส่วน ๑ : ๕๐,๐๐๐
ใช้รู ปปลายลูกศรผ่าซีกเป็นสัญลักษณ์แสดงแนวทิศ
เหนือแม่เหล็ก

สังคมศึกษา ศาสนา และวฒั นธรรม ชัน้ มัธยมศึกษาปที ่ี ๒

๒. ทิศ (direction)

ทิศเหนือกริด
คือ แนวทิศเหนื อตามเส้นกริดในแผนท่ี
เน่ืองจากเส้นเมริเดียนมีลักษณะค่อย ๆ สอบเข้า
หากันจนไปจดท่ีข้ัวโลก ส่ วนเส้ นกริดในแผนท่ี
อ้างอิงจะมีลักษณะขนานกัน ดังนั้น ทิศเหนือกริด
จึ ง เบ น อ อ ก จ า ก ทิ ศ เห นื อ จ ริง ใ น แ ผ น ท่ี จ ะ ใ ช้
เส้นตรงเป็นสัญลักษณ์ และมคี าวา่ GN อยูด่ ้านบน

สังคมศึกษา ศาสนา และวัฒนธรรม ชัน้ มัธยมศึกษาปีท่ี ๒

แผนที่ภมู ปิ ระเทศอาเภอนาดี
ลาดับชุด L7018S มาตราส่วน ๑ : ๕๐,๐๐๐
แสดงองคป์ ระกอบต่าง ๆ ในแผนที่และแสดง
ทิศเหนือจรงิ และทิศเหนือแม่เหล็ก

สังคมศึกษา ศาสนา และวฒั นธรรม ชนั้ มธั ยมศึกษาปที ี่ ๒

๓. สัญลักษณ์ (symbol)

คือ เครื่องหมายที่แสดงในแผนท่ี เพ่ือเป็นสัญลักษณ์แทนรายละเอียดส่ิงต่าง ๆ ที่
ปรากฏอยู่บนพื้นผิวโลก สัญลักษณ์มีทั้งท่ีเป็นจุด ลายเส้น หรือพื้นที่ ในเชิงปริมาณและ
เชงิ คณุ ภาพ มกั ออกแบบให้เข้าใจง่าย รวมท้ังมีคาอธบิ ายกากับไว้ จาแนกเปน็ ๓ ประเภท ได้แก่

สัญลักษณ์แทนลักษณะทางกายภาพ (physical features) หมายถึง เครอ่ื งหมายหรือ
ส่ิงที่คิดข้ึนเพื่อใช้แทนส่ิงต่าง ๆ ที่เกิดข้ึนเองตามธรรมชาติ เช่น ภูเขา พื้นที่ป่าไม้ แม่น้า

สัญลักษณ์แทนลักษณะทางวัฒนธรรม (cultural features) หมายถึง เคร่อื งหมาย
หรอื ส่ิงท่ีคดิ ข้นึ เพ่อื ใชแ้ ทนสิ่งต่าง ๆ ท่ีมนุษย์สรา้ งข้นึ เชน่ สนามบนิ ถนน

สั ญลักษณ์ แทนลักษณะข้อมูลเฉพาะเรื่องหรือข้อมูลพิเศษ เช่น แผนที่แสดง
การระบาดของไข้หวัด แผนท่ีแสดงการเคลื่อนท่ีของพายุดีเปรสชัน โดยจะใช้สัญลักษณ์ที่
สามารถส่ือให้เข้าใจและจดจาได้ง่าย

สังคมศึกษา ศาสนา และวฒั นธรรม ช้นั มธั ยมศึกษาปที ่ี ๒

๓. สัญลักษณ์ (symbol)

การนาเสนอรูปแบบสัญลักษณ์ ในแผนท่ี
สัญลักษณ์นาเสนอได้ ๓ รูปแบบ ดังนี้

สัญลักษณ์ จุด ใช้กาหนดตาแหน่ งสถานที่และใช้แทนข้อมูลจานวนหน่ึงท่ีมีอยู่
ณ ตาแหน่งหน่ึง ซ่ึงอาจแสดงด้วยรูปทรงเรขาคณิตต่าง ๆ เช่น วงกลม สามเหล่ียม ส่ีเหล่ียม
หรอื แสดงด้วยภาพหรอื ตัวอักษร

สั ญลักษณ์ ลายเส้ น เป็นเคร่ืองหมายท่ีใช้แทนข้อมูลท่ีมีลักษณะเป็นแนวยาว
ต่อเน่ืองกัน อาจแสดงด้วยเส้นประ เส้นค่ขู นาน หรอื เส้นทึบ เชน่ ถนน แมน่ ้า ทางรถไฟ

สัญลักษณ์พ้ืนที่ เป็นเครอ่ื งหมายท่ี ใชแ้ ทนข้อมูลท่ีมกี ารกระจายเพอื่ กาหนดขอบเขต
ของพน้ื ท่ีท่ีต้องการแสดง เชน่ ทะเลทราย ป่าไม้ ทะเลสาบ

สังคมศึกษา ศาสนา และวฒั นธรรม ช้ันมธั ยมศึกษาปที ่ี ๒

๓. สัญลักษณ์ (symbol)

การรู้ความหมายของสัญลักษณ์ ในแผนท่ีจะทาให้แปลความหมายในแผนท่ีได้
ถูกต้อง ตัวอย่างการแปลความหมายของสัญลักษณ์ ในแผนท่ีชนิดต่าง ๆ

สังคมศึกษา ศาสนา และวฒั นธรรม ชัน้ มธั ยมศึกษาปีที่ ๒

๓.๑ แผนท่ีภูมปิ ระเทศแสดงความสูงต่าของพนื้ ที่

แผนที่ภมู ิประเทศของประเทศแคเมอรูน แสดงความสูงต่าของพ้นื ที่รอบ ๆ ภูเขาแคเมอรูน

สังคมศึกษา ศาสนา และวฒั นธรรม ช้นั มธั ยมศึกษาปที ่ี ๒

๓.๑ แผนที่ภมู ิประเทศแสดงความสูงต่าของพื้นที่

สัญลักษณ์ในแผนท่ีภูมิประเทศของประเทศแคเมอรู นท่ีสาคัญ คือ สัญลักษณ์ของ
ระดับความสูงของพ้ืนที่ ซ่ึงแสดงด้วยสัญลักษณ์เส้นระดับความสูงเท่า โดยมีตัวเลขกากับ
ความสูงไว้ เพื่อบอกระดับความสูงต่าของแผนที่ รู ปร่างของเส้นความสูงเท่า บอกลักษณะ
ของภมู ปิ ระเทศ ระยะห่างของเส้นความสูงเท่า บอกความลาดชันของพื้นที่ เส้นถี่มากจะเป็น
หน้าผาชนั เส้นห่างมากจะเปน็ ที่ราบ

สังคมศึกษา ศาสนา และวัฒนธรรม ช้นั มธั ยมศึกษาปที ี่ ๒

๓.๒ แผนที่อากาศ

แผนที่อากาศทวปี ยุโรป วนั ที่ ๑๓ ตุลาคม พ.ศ. ๒๕๖๑

สังคมศึกษา ศาสนา และวฒั นธรรม ชั้นมธั ยมศึกษาปที ี่ ๒

๓.๒ แผนที่อากาศ

แผนท่ีอากาศเป็นแผนท่ีท่ีรายงานสภาพอากาศและทานายสภาพอากาศท่ีจะเกิดข้ึน
โดยแสดงข้อมูลเส้นความกดอากาศ ทิศทางลม หย่อมความกดอากาศต่า หย่อมความ
กดอากาศสูง ปจั จบุ ันมีการนาภาพจากดาวเทียมมาใชป้ ระกอบแผนท่ีอากาศ

จากตัวอยา่ งแผนท่ีอากาศทวีปยุโรป ประจาวันท่ี ๑๓ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๕๖๑ จะเห็นว่ามี
ศูนย์กลางความกดอากาศสูงอยู่บนภาคพ้ืนทวีปยุโรป บริเวณประเทศรัสเซียและยูเครน
ความกดอากาศท่ีศูนย์กลางสูงกว่า ๑,๐๓๐ มิลลิบาร์ เพราะเส้นความกดอากาศเท่าที่วงรอบ
มีค่า ๑,๐๓๐ มิลลิบาร์ ภายในวงรอบจึงมีความกดอากาศสูงกว่า ในมหาสมุทรแอตแลนติกมี
ศูนย์กลางความกดอากาศต่า ๒ ศูนยก์ ลางมคี า่ ความกดอากาศต่ากวา่ ๙๘๐ มิลลิบาร์

สังคมศึกษา ศาสนา และวฒั นธรรม ช้ันมัธยมศึกษาปีที่ ๒