KARAJA SONGULUN BDS3032

BDS3032 SEJARAH,
PERKEMBANGAN BAHASA,

KESUSASTERAAN DAN
KEBUDAYAAN KADAZANDUSUN

ELLY ROZITA YASIN
D20201093053

SUSUYAN KINOINTODON NGARAN DO KINOYONON



KAMPUNG TIONG SIMPODON

Maso po di gulu, haro iso kinoyonan minomonsoi iso karamaian hiri id walai tanaru. Ogumu
mangan di tulun wonsoyo haro moginum, haro nogi santari-tari om mang’agung do tagung. Om
tintod kaka diolo do mamaramai di, haro di monoi paganu do tasu om tingau. Ie nopo tasu om
tungau nga numaan diolo rosukai om noi nogi diolo poinumo do tinumon gisom po do naauk
ngaie ie tasu om tungau. Ngoyo no diolo dii potorio ie tasu om tungau suai ko iri numaan nogi
diolo irak irakai ie. Nga maso do rumamai ngaie tulun haro dua miasaswo amu yolo tuminanud dii
karamaian dii om amu nogi yolo minoi tanud moi pongirak ngirak dii tasu om tungau. Numaan
nogi diolo togodo ie tulun minwonsoi miagal dii. Boros ka diolo “kada dokoyu mangai ino tasu
om tungau amu nopo moti ousung kou”. Nga amu kaka diolo pokinongohon nunu ie binoros di
misasawo. Sikog haro kaka tondu tarata om molohing no minomolohou di misaswo di do mugad
mantad hiri walai tanaru, kaka dau “intuhun kou pologoson nopo yolo”. Uhoto kaka di misaswo
nokuro tu mintuhun mantad hiri walai nga ka di molohing noo intuhun kou nopo kaka dau.
Kosoliwan kopio kaka yolo mantad hiri id walai nga sikokog ie noburunsut kaka ie walai. Turu no
tadau nakatalib ie karamaian om ie walai do noburunsut nga orongou kasaie kaka ie tuni do
tagung om tulun songirak irak mantad hiri kinoburunsuto di walai. Hiri nopo kaka id kinoyonon di
walai nga pointing tiung om mantad dii mangai nodi pomungarani ie kinoyonan Tiong. Ie nopo
misasawo nga kingaran do Simpod om ie Podon mantad dilo ngaran diolo mangai no kaka
pomungarani ie kinoyonon Tiong Simpodon. Ilo no susuyan kinointodon ngaran do kinoyonon
dilo.

TANGON

Tangon nopo nga iso koborsuratan do Kadazandusun
i aanu mantad susuyan di komolohingan tokou di
pogulu po. Suai ko iri, haro nogi woyo toluud om
ponontudukan di aanu tokou mantad tangon-tangon
Kadazandusun.

Rogon Gayo

UHU TANGON: I KAKI-KAKI OM I ROGON GAYO Oruhai no kaka di kaakan i Kaki-kaki om i Kodu-kodu di nga aiso Tasu
nopo di goduo bongut tu' aiso osorou poboroson nga mokinongou
Di pogulu po haro songgulun kusai om sawo dau minoginodop id nopo om nunu i akanon do tasu'd hiri puyut do sulap. Kaakan no Doungkosuabon nodii om koposik no kaka i Kaki-kaki.
talun tu' tukono miuli-uli mindahu tu' osodu kopio tindohuon kaka i Kaki-kaki om kosorou daa di moi pogintong hiri'd puyut nga Posikai no kaka dau i Kodu-kodu monuhu mongoi pogonsok nga
diolo mantad walai. Ngaran nopo di molohing kusai nga i Kaki- aiso o salait om amu katama tu' sorimbutuon kaka di Kaki-kaki. oruol tomod o nokotigowo tu' nokokodou no kaka i Kodu-kodu
kaki om i nopo i sawo dau nga i Kodu-kodu. Kaakan nogi kaka i Kodu-kodu yau nga mogod-logod nogi di tuni napatai no. Kosorou no kaka di di' Kaki-kaki i mongorup do
hiri puyut do sulap. tulang di totuong po tu' oilaan no disio do i nopo norongou nga i
Kotolu no totuong diolo moginodop di om aiso i naantakan Maid-laid nga mogod-logod tuni miagal tasu mongogop do tulang Rogon Gayo kopio om iri no nakapatai di' Kodu-kodu tu' nuhot
di au osonong do nawayaan diolo. Pogonsok no kaka i Kodu-kodu id puyut dii. "Nunu toi pama no akanon dokoyu hino puyut dino?", gia om nunu o akanon.
di om lopoto no dau takano. Pomirapa no nga nosompipi kaka kaka di Kodu-kodu minuhot. Sikog i om kotigowo goduo i Kaki-kaki
dukaruk sinapakan do gipan siniudan di Kaki-kaki. Koonsok no om i Kodu-kodu tu nokorongou simbar do "tulang nu" ka. Osuayan Mantad kinaantakan dilo, uli no kaka i Kaki-kaki om
kaka i Kodu-kodu di om angatai no dau i Kaki-kaki do inakan. tomod kaka di yolo di tu' iodi o simbar om aiso no di mongorup do ponusui nodii kumaa koombolutan, tobpinai om tulun posorili do
Akan no kaka di yolo dii. orongou soira nokosimbar. Pomusorou no kaka i Kaki-kaki om amu kawasa monguhot nunu o akanon di orongou no am amu i
poboroso no disio di Kodu-kodu do "atuuk oi om i moti pama daa i okito tu' tadon no do karaatan.
Daamot di Kaki-kaki om i Kodu-kodu makan nga korongou rogon gayo iri oi Kodu-kodu nga nasip no amu nakasalakoi", ka di
no kaka i Kodu-kodu do miagal tasu morup-korup mangakan do Kaki-kaki nga aiso nopo bongut di Kodu-kodu. Odop no kaka di Iri no pogi do mogodu komolohingan monguhot nunu
tulang id puyut di sulap nga amu i kaka osuayan i Kodu-kodu tu' yolo di. akanon do tasu mulong pia kitasu kopio nung au okito om nunu
osorou nopo dau nga tasu'd wokon inongoi tingan kosingud do o akanon di tasu tu' osimbar nopo kaka do "tulang nu" kaa
makan. Kokorup no kaka kaagu hiri'd puyut om osuayan kaka di miagal di Kodu-kodu nga aanu no di mangangakan (Rogon Gayo)
Kaki-kaki tu' amu yolo kitasu om amu kitulang o akanon nga o sunduan di monguhot.
haro i di tasu mangakan do tulang hiri puyut do sulap. "Kodu-
kodu, korongou ko tasu hilo puyut?", ka di Kaki-kaki inuhot di
Kodu-kodu. "Korongou. Tasu matuu gia tulun lo kosingud dato
makan oi Kaki-kaki", kaka di Kodu-kodu suminimbar. "Nga nunu
di kanon do aiso i tulang dilo tikanas to, kaka kawagu di Kaki-
kaki.

Kaki-Kaki om Kodu-Kodu Sulap

UHU TANGON: “KALABATU OM I RAGANG BUSUL” Au no alaid mantad dii om ongoi no I Kalabatu solowot di Ragang
Id iso kampung di pogulu po nga poingiyon o tinimungan tulun Dusun Busul moi do koilo nodi isio nung nu kopio pokionuon di Ragang Busul
di poimpasi id woyo posorili di otoronong kopio. Oinsanan tulun id moi do popotingkod do kaantakan dilo. “Oi Ragang Busul, nunu kopio
kampung diti nopo nga poimpasi miampai mogipapantang kumaa tiso o pokionuon nu tu momorumbak ko do koposion dahai hiti id
om tiso. Orohian nogi yolo momonsoi nunu nopo kalaja maya kampung”, ka di Kalabatu. “ Oi Kalabatu.. sumaap oku do tulun nu
pogitatabangan moi do oruhai yolo kopongo nunu nopo kalaja di nung haro I tagaras kopio id taatanga dikoyu. Nung haro nga suhuon
wonsoyon om mantad no dilo do oulud kasari yolo id iso piisaan. o tulun dii do mongoi poundaliu turu tontolob do turu ropo o konoruo’
Id kampung dii, haro songulun wowoyoon kampung di pinungaranan mantad hilo bawang kumaa hilo timpak nulu om maan no potonomo”,
do I Kalabatu. I Kalabatu nopo diti nga songulun kusai di agayo ka di Ragang Busul. Kongingis toomod I Kalabatu miampai
kinouluno’, agaras, abagos, obinguhup om au orosian soira do minimboros” Baa.. ngoyon ku poundoliho” ka.
sumangod moi do moningolig do kinoyonon diolo. Mantad no do Ngoyo nodi di Kalabatu poundoliho turu tontolob mantad bawang om
kowoyo-woyoon di Kalabatu di abantug dilo, kasasari isio do maan potonomo no dau id timpak do nulu. Nokoporong kopio I Ragang
pantango’ do tulun id kampung dau. Busul do nokokito do ginaras di Kalabatu gisom do nokoungkabang
Insan tadau, ruminikot o tiso rogon taraat I lohowon do Ragang isio. Soira do nopongo do minirangkat do tontolob dii, guli no I
Busul. Ara’at kopio o kokitanan do turos dilo rogon om kawanit nogi Kalabatu id di Ragang Busul miampai mimboros “mantad no do
do tulun soira do kotutu’ do tinan dau. Minongoi I Ragang Busul kapatadakan ku do watu dilo, ibok no om kada nodi pomusorou do
pingulok do lokos di posilihon do tulun kampung sabaagi do tudan do gumuli hiti id kampung dahai. Ilo watu no o tonduk do batos kito” ka
waig diolo. Mantad no dilo, ogumu o tulun kampung do nowonitan dau. Mantad dilo, ibok no I Ragang Busul minongoi id kinoyonon di
soira mongoi sagou do waig mantad hilo lokos noulakan di Ragang osodu kopio mantad kampung di Kalabatu.
Busul. Mantad dilo, nokoguli nodi o kowoyo-woyoo do kampung di Kalabatu
Mantad no do kinaantakan dilo, sansakit-sakit po om sampatai-patai miagal timpu di timpuun i’. Monongkotoluod ngawi toinsanan tulun
podi o tulun kampung tu nowonitan do wanit di Ragang Busul. Soira kampung kumaa di Kalabatu tu minonunsub di Ragang Busul do
do nokoilo I Kalabatu do abal dii nga tumongob om otogod kopio mogidu mantad kinoyonon diolo.
ginawo disio tu mogingkukuri nodi o tulun hilo id kampung dau.
Mantad dilo, minomusorou I Kalabatu do anaru nung poingkuro isio
kaanu popotingkod do kotilombus o kaantakan dilo. “Oo..miagal nopo
diti nga mositi do ngoyon ku tukaa’ i Ragang Busul dii”, ka di
Kalabatu momusorou id ginawo dau.

POINUKADAN

Poinukadan toi ko roitan nogi tukadan nopo nga iso
tinimungan do boros pointantu om kirati. Iti no piro-
piro tukadan di koubasan do gunoon monikid tadau.

1. Agayo topos
Rati = Guntalou
Poomitanan =Au kawasa tumanud midudun nung agayo topos.
2. Aiso tompodu
Rati = Oikuman
Poomitanan =Aiso tompodu disio do rumuba tulun suai.
3. Akatol tunturu
Rati =ogorot do mangasau
Poomitanan= Au kawasa tangaanak sikul di akatol tunturu do sumuang id linimput komputo.
4. Au kodula do tohun
Rati = Aiso toilalaan
Poomitanan = Nung au kodula do tohun kada no umbal-umbal do tumanud magasu.
5. Bolou kalat
Rati= Au monolimod do mogihum
Poomitanan = Nung bolou kalat ko, ilo nopo loho do bundu nga au nu okito sundung potuu do pointalang.

6. Boros nopo om tandus, orikot nogi om barambang
Rati = Orongit kobooboroso nga au katama soira orikot i komoyon
Poomitanan = Au oku otumbayaan dia do dumadi pulis tu boros nu nopo om tandus, orikot nogi om
barambang.
7. Gayo kabang
Rati= Ogorot mimboros, Au koilo popoopi boros
Poomitanan = Kada poiloo i Mulian diti abal tu agayo kabang disido.
8. Gotuk do rungka mungkang do gopud
Rati=Gobulan om au ogorot do momodoropi
Poomitanan = Tangaanak nopo do gotuk do rungka om mungkang do gopud nga kosinduol do ginawo
molohing.
9. Guli siku
Rati = Opulion kawagu i nakatahak
Poomitanan = Woyo nopo do guli siku nga au osonong do omitanan.
10. Kaatap do rombu taap
Rati =Mimpalak, adalaan kologod
Poomitanan = Soira nopo do pouni rodiu i Nandu nga kataap do rombu taap.

HIIS

Hiis nopo nga iso tinimungan wonsoi boros do tinaru
tokou, om nogi iti nopo hiis iso laang dong gulu-gulu
popolombus ponuntudukan, pomolingo,
ponginsasamod, pongunsuban, ponompulangad om
nunu nopo ie haro kaantakan. Suai ko iri milo nogi
gunoon maso moginakan, morobuat, mangasok,
pisasawaan om nogi poodop tanak. Hiis nopo diti nga
ogumu kawo id Kadazandusun miagal ko sudawil,
sundait, tuntura, kiaton, tudodoi om ogumu po kawo
suai. Haro pipiro pomitanan do Hiis miagal :

Sudawil : Koposion Morobuat

Norikot no toun wagu
Timpu do momutanom
Sunduan mitatabang
Momorilik mamalangga
Mangasok om monumpos
Mananom parai tidong

Koposion morobuat
Tinungkusan tokou ngawi

Alla tirak di Yama
Noponu tangkob di Yapa

Parai wagu di noomot
Tanda do kaamatan
Wulan Mikat do baino
Timpu do rumamai
Pantangon no bambarayon
Manahak koposion
Id sodu om id somok
Kanou ramayo’ tokou
Misompuru sunduan
Popogirot kouludan

TUNTURA

Tuntura ontura
Basoi-basoi

Isai kaka I minlopok
I Ongkura kaaka

Pongkuro di Ongkura
Managed sonsonon
Pongkuro sonsonon
Ponombir tobubut
Pongkuro tobubut
Payanan do wagas
Maha nogi tumpusus
Tompusu kosudai
Undaliau kou kama anak-anak
Tagadon ku ti salangan

Ahaba kou moti
Baa.. Baa naratu

SUNDAIT

Sundait nopo diti nga iso abaabayan do miuhot om misimbar. Songulun
monguhot om songulun kawagu toi ko lobi tulun do minsingumbal monimbar
do poguhatan toi ko sundait dii. Iti nopo sundait diti nga milo polombuson
antakan mogitatabang, moninburu do buruon om nogi id maso do
poundorong. Ahal diti nopo nga sabaagi tanda pisuawan, pongingagaso toi ko
pongidu huyan om nogi montok monuang do timpu toliwang. Sumonu nga
kiwaa nogi I popolombus do sundait ontok kapanaandakan do karamayan
miagal do Tadau Paganakan om nogi Tadau Kaamatan.

1.Walu yahai mogiompinai, iso no kusa inga babalin bobou. 6.Pipuyai-puyai dit okoro po nga koroton indo soira kagayo
Sisimbar – Sompoton Sisimbar – Parai

2.Turu- turu barangkas odoron tinan nu au milo tunuan. 7.Ogumu o kirop nga aiso mato
Sisimbar – Bulukun Sisimbar- Timadang

3.Modsu id watu om makan id kayu. 8.Id sodu kopo om talangon kono tulang.
Sisimbar – Dangol Sisimbar – Nipon

4.Akan-akanon mulok, odop-odopon tuo. 9.Kokoton nga minikokot ie
Sisimbar- Poring Sisimbar- Lado

5.Kirasuk nogi tanak po om bulangoi nogi molohing. 10. Igulu maganak, tohuri monontian
Sisimbar- poring Sisimbar – Parai

RUSAP

Rusap nopo nga iso tubat ie gunoon do tulun
kampung di laid po tu osodu ralan mongoi
pokianu tubat hilo pongusapan om ilo no iso
ralan diolo mongubat do toruol di topurimanan
diolo. Ogumu kawo diti rusap diti nga amu
milo songkokuan diti rusap moi do amu kasala.

POLIHUTON

Iti nopo nga solinatad. Milo gunoon do mobgubat SOLINATAD
kurap
1.Sakaton ilo solinatad mikuo dii gamut om ougan
nondo do waig mangan pomorisi.
2.Momonsoi do acuan bedak sejuk om gunoon ie
gamut do solinatad mangan polihuto ie haro kurap.
3.Kada momoguno do longon momolihut, mangan
polihuto ie gamut dau.

Iti nopo nga dila buayo toi ko roitan nogi Aloevera. Ogumu kogunoon diti
miagal pongusap dii nolonuk.
1.Onuon o roun dau om ougan nondo.
2.Tutukon om polihuton hiri id nolonuk.

DILA BUAYAO
ALOEVERA

POTOPISON

IIti nopo nga Tombiau toi ko roitan nogi Gandarusa.
Ogumu kogunoon diti Tombiau diti milo gunoon ie haro
nolonitan.
1.Mangan gilingo ilo toi ko mangan tutuko ilo roun om
mangan nondo potopiso hilo id toruol miagal ie tulang
gakod dii notipu.

TOMBIAU

Iti nopo nga layo. Ogumu guno diti. Kousap nosiduol om lumonit.
1.Onuon o tonsi, ougan om tutukon.
2.Lopoton do roun tintap.
3.Padadangon do tapui om potopilon id nosiduol.

LAYO

PODSUON

https://www.facebook.com/1000001382257
64/videos/373901094624353/

IVideo diti nopo diti nga poingkuro poposodia dilo podsuon
tawawo.
Iti nopo nga Tawawo om ogumu okito iti hilo kawalayan toi ko
gouton. Kogumuan nopo momoguno diti nga podsuon tondu di
kawaagu mongkosusu tanak. Toi ko milo nogi podsuon mangan
dii longohon. Iti nopo tawawo diti nga milo pongidu tongus id
suang do tinan.
1.Mongoi do roun tawawo om mangan nondo tunguho do waig
talasu.
2.Podsuon nondo ilo waig dau.

TAWAWO

INUMON

Iti nopo nga layo.Layo nopo diti nga oguno nogi
sabaagi do pongidu tongus do tian.
1.Oribon I tonsi layo om posungkuon do tiinumon
miagal ko kupi toi ko nunu nopo tiinumon di korohian.

LAYO

Iti nopo nga roun biabas. Ogumu kogunoon diti miagal
ko popolingos do toruol tian.
1.Ngoyon o tunduk dilo biabas om lihungan nondo ilo
roun.
2.Posuangon roun hiri id galas om tunguhan nondo do
waig talasu.
3.Kosogit po iri waig om mangan nogi nondo inumo.

ROUN BIABAS

Iti nopo nga Gosing.Gosing nopo diti nga sumuni id
talun. Om gunoon ponokotubat do goripitan, 'cacar',
oruol nipon, mongidu tongus id tian om suai po.
1.Kotuon ie tunduk tomulok.
2.Mangan lihungi ie roun om mangan nogi nondo
sasaon.
3.Tolonon ie waig nga pataamon ie sampal.

GOSING-GOSING

Iti nopo nga Lampun. Nosoriuk tua do lampun id 20
makmal, mantad po di toun 1970-an sinusuhut do pipiro
toun. Tua do lampun nopo nga kopongolingos do bator
miampai inhopod kagarason nung piagalon do kimo.
Milo nogi akanon ilo tua lampoon maso do oonsok no.
1.Mongoi dilo roun om lihungan ilo roun.
2.Tunguhon waig talasu om inumon maso di asangalan
monginum.

LAMPUN

MANDAHASI Iti nopo nga roitan do Mandahasi. Ogumu o kogunaan
diti miagal mangan toruol tawak, inumon tongo tondu
dii wagu nogi kaanak.

https://youtu.be/iC5oEOudbQE

miagal diti ralan poposodia hiti rusap Manhadasi.