การติดตามดูแลหลังการบำบัดรักษาของผู้ป่วยยาและสารเสพติด

การติดตามดูแลหลงั การบาบัดรักษา
ของผู้ป่ วยยาและสารเสพตดิ

งานการพยาบาลชุมชน กล่มุ ภารกจิ ด้านการพยาบาล
โรงพยาบาลธัญญารักษ์แม่ฮ่องสอน
ประจาปี 2561

การตดิ ตามดูแลหลงั การบาบัดรักษาของผ้ปู ่ วยยาและสารเสพตดิ

รวบรวมโดย งานการพยาบาลชุมชน กลุ่มภารกิจดา้ นการพยาบาล
โรงพยาบาลธญั ญารักษแ์ มฮ่ ่องสอน , 2561

การติดตามดูแลหลงั การรักษา (กระทรวงสาธารณสุข, 2546) หมายถึง การติดตามดูแลผเู้ สพ/ผตู้ ิดยาและ
สารเสพติดที่ผา่ นการบาบดั กลบั คืนสู่ครอบครัวและชุมชน โดยให้การช่วยเหลือประคบั ประคอง ให้คาแนะนา
เสริมกาลงั ใจท้งั ผูป้ ่ วยและครอบครัวเพ่ือใหผ้ ูเ้ สพติด/ผูต้ ิดยาเสพติดที่รักษาหายแลว้ สามารถใชช้ ีวิตอยูใ่ นสังคม
ทว่ั ไปไดต้ ามปกติ ไม่กลบั ไปติดยาเสพติดซ้าอีก ถือวา่ เป็ นข้นั ตอนสุดทา้ ยและเป็ นข้นั ที่สาคญั ซ่ึงหมายถึงการ
ติดตามใหค้ วามช่วยเหลือใหค้ าแนะนาและเสริมสร้างกาลงั ใจ แนะนาใหค้ วามช่วยเหลือ ติดตามผลการรักษา และ
ที่สาคญั คือป้องกนั ไม่ให้ติดซ้า ผูป้ ่ วยทุกคนที่เขา้ รับการบาบดั รักษาและฟ้ื นฟูสมรรถภาพทุกรูปแบบตอ้ งไดร้ ับ
การติดตามอยา่ งต่อเน่ืองเป็ นระยะเวลาอยา่ งนอ้ ย 1 ปี และถา้ พบวา่ ยงั คงมีการใชส้ ารเสพติดเกิน 2 คร้ังติดต่อกนั
ในระหวา่ งการติดตามสมควรส่งเขา้ รับการบาบดั รักษา

วตั ถุประสงค์ของการตดิ ตามต่อเน่ืองในชุมชน
1. เพ่ือทราบผลของการบาบดั ฟ้ื นฟูและการพฒั นาคุณภาพชีวติ หลงั การบาบดั
2. ป้องกนั การกลบั ไปใชย้ าเสพติดซ้า โดยใหค้ าปรึกษาช่วยเหลือเบ้ืองตน้ และสร้างจูงใจต่อเนื่องสม่าเสมอ
3. ช่วยเหลือตามความตอ้ งการท่ีจะทาใหค้ ุณภาพชีวติ ดีข้ึน
4. รายงานผลการติดตามดูแลต่อเน่ืองอยา่ งสม่าเสมอ

วธิ ีการตดิ ตามหลงั การบาบดั
1. ทางตรง (Direct) บุคลากรผดู้ ูแลในชุมชน สามารถติดตามผมู้ ีปัญหาการใชส้ ารเสพติดโดยการเยย่ี มบา้ น

หรือนดั พบท่ีโรงพยาบาล
2. ทางออ้ ม (in Direct) ติดตามโดยสอบถามจากญาติพี่นอ้ ง พอ่ แม่ สามีภรรยา โดยใชโ้ ทรศพั ท์ จดหมาย

โดยมีระยะเวลาในการติดตามท้งั หมด 7 คร้ังภายใน 1 ปี ดงั น้ี
คร้ังที่ 1 ติดตาม 2 สปั ดาห์หลงั การบาบดั รักษา
คร้ังที่ 2 ติดตาม 1 เดือนหลงั การบาบดั รักษา

การการติดตามดูแลหลงั การบาบัดรักษาของผ้ปู ่ วยยาและสารเสพติด 1

คร้ังที่ 3 ติดตาม 2 เดือนหลงั การบาบดั รักษา
คร้ังที่ 4 ติดตาม 3 เดือนหลงั การบาบดั รักษา
คร้ังท่ี 5 ติดตาม 6 เดือนหลงั การบาบดั รักษา
คร้ังที่ 6 ติดตาม 9 เดือนหลงั การบาบดั รักษา
คร้ังที่ 7 ติดตาม 12 เดือนหลงั การบาบดั รักษา
หรือควรติดตามใหไ้ ดท้ ุกคร้ัง อยา่ งนอ้ ย 4 คร้ัง ใน 1 ปี โดยเฉพาะในระยะเวลา 3 เดือนแรก
กจิ กรรมการตดิ ตามดูแลหลงั การบาบดั
 สงั เกตอาการ หรือพฤติกรรมของผผู้ า่ นการบาบดั
 พดู คุย ถามเรื่องสุขภาพดา้ นร่างกาย จิตใจ ความสมั พนั ธ์กบั คนในครอบครัว ใหค้ าแนะนา กาลงั ใจ และ
คาปรึกษาตามความเหมาะสม
 ใหค้ วามรู้ในเรื่อง การดูแลสุขภาพกาย สุขภาพจิต การเลิกสารเสพติด หรือทกั ษะการป้องกนั การกลบั ไป
เสพซ้า
 ประสานงานกบั บุคลากรสาธารณสุข เพ่ือขอความช่วยเหลือเม่ือพบวา่ ผผู้ า่ นการบาบดั กลบั ไปเสพซ้า

รูปแบบการดูแลผู้มีปัญหาการดื่มสุราในระบบสุขภาพ (i-MAP Health) ประกอบด้วย 4 มาตรการ ดังนี้
1. มาตรการคดั กรองปัญหาการดื่มสุราและบาบดั แบบส้นั
มาตรการการจดั การระยะแรก (early intervention) หรือมาตรการการคดั กรองปัญหาการดื่มสุราและ

บาบดั แบบส้ัน (alcohol screening and brief intervention) เป็นส่วนหน่ึงของงานสาธารณสุขในบทบาทของการ
ป้องกนั ข้นั ทุติยภูมิ (secondary prevention) เนน้ การคน้ หาผทู้ ่ีมีปัญหาการด่ืมสุราต้งั แต่ระยะเร่ิมตน้ โดยเนน้ ใน
กลุ่มเสี่ยง ท่ีแมจ้ ะไม่ไดม้ ารับบริการสุขภาพดว้ ยปัญหาการด่ืมสุราโดยตรง และใหก้ ารดูแลช่วยเหลือเบ้ืองตน้ ตาม
ความรุนแรงของปัญหา ซ่ึงถือเป็นการบาบดั แบบฉวยโอกาส (opportunistic intervention)

2. มาตรการบาบดั รักษาภาวะถอนพษิ สุรา (Detoxification)
มาตรการบาบดั รักษาภาวะถอนพิษสุรา (detoxification) เป็ นการป้องกนั ข้นั ตติยภูมิ (tertiary prevention)
เพ่อื เฝ้าระวงั และติดตามความเสี่ยงการเกิดอาการถอนพิษสุราในผทู้ ่ีมีประวตั ิดื่มสุราเป็นประจา และให้การรักษาท่ี

การการติดตามดแู ลหลงั การบาบัดรักษาของผ้ปู ่ วยยาและสารเสพติด 2

เหมาะสม นอกจากน้ียงั หมายรวมถึงการประเมิน เฝ้าระวงั ภาวะแทรกซอ้ นทางกายในผตู้ ิดสุรา ซ่ึงผูป้ ่ วยที่อยใู่ น
มาตรการน้ีถือเป็นภาวะฉุกเฉินทางการแพทยท์ ี่เส่ียงต่อการเสียชีวติ ได้

3. มาตรการบาบดั รักษาและฟ้ื นฟูสภาพ (Treatment and Rehabilitation)
มาตรการการบาบดั รักษาและฟ้ื นฟูสภาพ เป็นข้นั ตอนในการบาบดั รักษาเพอื่ ใหผ้ มู้ ีปัญหาการด่ืมสุรา ละ
ลด เลิก ด่ืมโดยการบาบดั ฟ้ื นฟูทางจิตใจ ป้องกนั การกลบั ด่ืมซ้า การติดตามอยา่ งต่อเนื่องระยะยาวจะเป็นปัจจยั
สาคญั ที่ทาใหผ้ ปู้ ่ วยควบคุมการหยดุ ดื่มได้ อาจพิจารณาให้การรักษาดว้ ยยาหากมีความจาเป็น
4. มาตรการดูแลระยะยาวหลงั การรักษา (Aftercare)
มาตรการดูแลระยะยาวหลังการรักษา เป็ นข้นั ตอนสุดท้ายของการป้องกนั แบบตติยภูมิ (tertiary
prevention) ที่ติดตามผปู้ ่ วยต่อเนื่องในชุมชนโดยเชื่อมโยงกบั ระบบสุขภาพ เพ่ือใหผ้ มู้ ีปัญหาการด่ืมสุราสามารถ
คงการหยุดด่ืมหรือลดความเส่ียงในการด่ืมไดเ้ มื่อกลบั สู่ชุมชน ลกั ษณะของบริการหลงั การรักษาน้นั มีไดห้ ลาย
รูปแบบ อาจใชก้ ระบวนการกลุ่มดูแลตนเอง การบาบดั เสริมแรงและควบคุมสิ่งแวดลอ้ มโดยชุมชน เครือข่าย
ผปู้ ่ วยและผดู้ ูแล หรืออาจเป็ นบริการจากบุคลากรสุขภาพ โดยส่วนใหญ่แลว้ บุคลากรสุขภาพจะเป็ นกาลงั สาคญั
ในการริเริ่มงานในระดบั น้ี โดยไดร้ ับความร่วมมือจากชุมชนท่ีเกี่ยวขอ้ ง เช่น องคก์ ารบริหารส่วนทอ้ งถ่ิน วดั
โรงเรียน หรือเครือขา่ ยสุขภาพ หรือเครือขา่ ยอ่ืนๆ ที่มีอยแู่ ลว้ ในชุมชน
รูปแบบการดูแลช่วยเหลือหลงั การบาบดั รักษา

 ข้นั ตอนการปรับเปลย่ี นพฤติกรรม (stage of change)
พฤติกรรมด่ืมสุราเป็ นพฤติกรรมสุขภาพหน่ึงที่สามารถอธิบายไดโ้ ดยทฤษฎีการปรับเปลี่ยนพฤติกรรม
(stage of change) ซ่ึงหากทราบวา่ ผูป้ ่ วยอยูใ่ นข้นั ใด จะตอ้ งใหก้ ารช่วยเหลือท่ีเหมาะกบั ข้นั ของผูป้ ่ วยจึงจะเกิด
ประโยชน์ในการรักษา เช่น หากผปู้ ่ วยเองยงั ไม่ยอมรับรับวา่ ตนเองมีปัญหา แตผ่ รู้ ักษายงั พยายามใหผ้ ูป้ ่ วยหยุดด่ืม
จึงไม่ได้ผล หากผูป้ ่ วยผ่านการเขา้ สู่กระบวนการปรับเปล่ียนพฤติกรรมแล้วจะมีแนวโน้มท่ีจะปรับเปล่ียน
พฤติกรรมสาเร็จได้ ซ่ึงอาจใชเ้ วลามากกวา่ หน่ึงรอบ
ข้นั ตอนการปรับเปลยี่ นพฤตกิ รรม 6 ข้นั ตอนประกอบด้วย

ข้นั ท่ี 1 : ข้นั เมินเฉยหรือข้นั ไม่สนใจปัญหา (Pre-contemplation)
ผปู้ ่ วยยงั ไม่ตระหนกั วา่ พฤติกรรมท่ีตนทาอยูใ่ นปัจจุบนั เป็ นปัญหา เช่น เขา้ ใจวา่ ลกั ษณะและปริมาณการ
ด่ืมของตนไม่เป็ นอนั ตราย ไม่มีความเสี่ยงต่อการเกิดอุบตั ิเหตุหรือปัญหาสุขภาพ มองเห็นขอ้ ดีมากกวา่ ขอ้ เสีย

การการติดตามดแู ลหลงั การบาบัดรักษาของผ้ปู ่ วยยาและสารเสพติด 3

ต่อตา้ นการเปลี่ยนแปลงรู้สึกชื่นชอบกบั ความสุขที่ไดร้ ับจากการด่ืมสุรา ปฏิเสธปัญหา มกั โทษบุคคลรอบขา้ ง
หรือส่ิงแวดลอ้ มวา่ ทาใหต้ นเองเครียดจึงใชส้ ุราเป็นทางระบาย ไมเ่ ห็นความจาเป็นของการเปล่ียนแปลงตวั เองเลย

ข้นั ที่ 2 : ข้นั ลงั เลใจ (Contemplation)
ข้นั น้ีผปู้ ่ วยตระหนกั รู้วา่ พฤติกรรมทางสุขภาพท่ีปฏิบตั ิอยเู่ ป็ นปัญหา เช่น ทราบวา่ ปริมาณการดื่มของตน
ในปัจจุบนั เป็ นอนั ตราย มีความเส่ียงต่อการเกิดอุบตั ิเหตุและปัญหาสุขภาพ แต่ไม่แน่ใจวา่ พฤติกรรมการดื่มสุรา
ของตนเองวา่ เป็ นส่ิงดีหรือไม่ดี รู้สึกขดั แยง้ จะเร่ิมหาขอ้ มูล ประเมินขอ้ ดี ขอ้ เสีย แต่ขณะเดียวกนั ผปู้ ่ วยยงั เห็นวา่
สุรามีคุณมากกวา่ โทษ ยงั ไมม่ ีการพยายามปรับเปล่ียนพฤติกรรมอยา่ งจริงจงั ยอมรับวา่ ตนเองคงทาไมส่ าเร็จ
ข้นั ท่ี 3 : ข้นั ตัดสินใจ หรือเตรียมการ (Determination or Preparation)
ข้นั น้ีผูป้ ่ วยมกั ประสบกับโทษของสุราที่รุนแรง ตระหนกั ถึงปัญหาท่ีเกิดข้ึน มีการตดั สินใจที่จะ
ปรับเปลี่ยนพฤติกรรมและมีการวางแผนการ เตรียมการเพอื่ ใหต้ นเองปรับเปลี่ยนพฤติกรรม ผูป้ ่ วยจะเร่ิมแสดงให้
เห็นถึงการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมไม่แสดงความมนั่ ใจเกินจริง ยอมรับวา่ เคยปรับพฤติกรรมไม่สาเร็จ ส่วนใหญ่อยู่
ระยะ 1 เดือน
ข้นั ท่ี 4 : ข้นั ลงมือกระทา (Action)
ข้นั น้ีผปู้ ่ วยกาลงั ลงมือหยุดดื่มสุราแต่ยงั ไม่สาเร็จ ผปู้ ่ วยอาจกระทาไดไ้ ม่สม่าเสมอในบางช่วง ส่วนใหญ่
อยูใ่ นระยะ 6 เดือนแรกของการปรับเปลี่ยนพฤติกรรม มีความมน่ั คงในการตดั สินใจเปล่ียนพฤติกรรม พยายาม
ปฏิบตั ิตามส่ิงที่ตนต้งั ใจไว้ มีทกั ษะในการแกไ้ ข เผชิญปัญหาในการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมมากข้ึน
ข้นั ที่ 5 : ข้นั กระทาต่อเนื่อง (Maintenance)
ข้นั น้ีผปู้ ่ วยเริ่มคงไวซ้ ่ึงการปรับเปลี่ยนพฤติกรรม สามารถทาไดอ้ ยา่ งต่อเน่ือง ซ่ึงผปู้ ่ วยสามารถคงไวซ้ ่ึง
พฤติกรรมใหม่ไดอ้ ยา่ งนอ้ ย 6 เดือนข้ึนไป พยายามหลีกเล่ียงและป้องกนั การกลบั ไปสู่พฤติกรรมเดิม อารมณ์
ความคิดค่อนขา้ งมน่ั คงยงั คงแสดงความมน่ั ใจในการปรับเปลี่ยนพฤติกรรม กระทาตามวิธีการที่ตนเองเลือกได้
อยา่ งตอ่ เน่ือง มน่ั ใจวา่ ตนเองเลิกด่ืมสุราได้ บางรายหยดุ รับการรักษาได้ เมื่อมนั่ ใจวา่ จะคงไวซ้ ่ึงพฤติกรรมใหม่
ข้นั ท่ี 6 : ข้นั กลบั ไปด่ืมซ้า (Relapse)
ระหวา่ งท่ีผูป้ ่ วยอยใู่ นกระบวนการปรับเปลี่ยนพฤติกรรม ผปู้ ่ วยอาจกลบั ไปสู่พฤติกรรมเดิมกลบั ไปดื่ม
อีกโดยผูป้ ่ วยจะเร่ิมนาตนเองไปสู่สถานการณ์เส่ียง ไม่ดูแลตนเอง มกั ค่อยๆ เปลี่ยนไปมากกวา่ เปลี่ยนกะทนั หนั

การการติดตามดแู ลหลงั การบาบัดรักษาของผ้ปู ่ วยยาและสารเสพติด 4

ไมป่ ฏิบตั ิตามสิ่งที่เคยต้งั ใจไว้ เผลอใจกลบั ไปดื่มและติดซ้าซ่ึงปฏิกิริยาทางจิตใจที่ตามหลงั การเผลอใจไปด่ืมสุรา
เช่น รู้สึกผดิ ไมเ่ คารพตนเองปฏิเสธความจริง มีเหตุผลอา้ ง โทษคนอ่ืน

แนวทางการช่วยเหลือตามข้ันตอนแรงจูงใจ
ข้ันท่ี 1 เมินเฉย ประเมินปัญหาที่ผูป้ ่ วยไดร้ ับและสะทอ้ นกลบั ถึงปัญหาท่ีผูป้ ่ วยเผชิญอยู่ ให้ขอ้ มูลที่
ถูกตอ้ งและปรับความเขา้ ใจถึงขอ้ มูลท่ีคลาดเคล่ือนเกี่ยวกบั การดื่มสุรา ใหข้ อ้ มูลที่ถูกตอ้ ง
ข้นั ท่ี 2 ลงั เลใจ ใหพ้ ูดคุยขอ้ ดีขอ้ เสียของการดื่มและการหยดุ ด่ืมสุรา เพ่ือประกอบการตดั สินใจและขอ้ มูล
ทางเลือกวธิ ีการตา่ งๆ
ข้ันท่ี 3 ตัดสินใจ เป็ นข้นั ที่มีการตดั สินใจวา่ ตอ้ งมีการเปลี่ยนแปลง ให้ผปู้ ่ วยต้งั เป้าหมายลดหรือเลิกดว้ ย
ตวั เองอยา่ งเป็ นรูปธรรม การกาหนดวนั เวลา วิธีการ ทางเลือก โดยเปิ ดโอกาสใหผ้ ปู้ ่ วยมีอิสระในการตดั สินใจ
เลือกแนวทางของตนเอง
ข้ันท่ี 4 ลงมือปฏิบัติ ควรส่งเสริมให้ผูป้ ่ วยเขา้ ใจและปฏิบตั ิตามทางเลือกไดอ้ ยา่ งต่อเนื่อง ใหก้ าลงั ใจใน
ความพยายามของผปู้ ่ วย
ข้ันท่ี 5 กระทาต่อเนื่อง เป็ นการดารงการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรม บทบาทของผบู้ าบดั คือใหก้ าลงั ใจใน
ความพยายาม และป้องกนั การกลบั ไปติดซ้า
ข้นั ท่ี 6 กลบั ไปติดซ้า การพลาดพล้งั กลบั ไปด่ืมสุราบางคร้ัง (slip) หรือการติดซ้า (relapse) บทบาทของผู้
บาบดั คือการดึงใหผ้ ปู้ ่ วยกลบั สู่หนทางแห่งการหยุดด่ืมให้เร็วที่สุด (recovery process) ใหก้ าลงั ใจ ทบทวนปัญหา
วางแผนเร่ิมตน้ การปรับเปล่ียนพฤติกรรมอีกคร้ัง

 การบาบดั ทางจิตสังคม (Psychosocial Treatment)
จิตสงั คมบาบดั สามารถช่วยใหผ้ ตู้ ิดสุรามีอาการดีข้ึนในช่วงเร่ิมตน้ การหยดุ ดื่ม (early recovery) และถอน
พษิ สุรา (detoxification) และช่วยป้องกนั การกลบั ไปติดซ้าในช่วงการฟ้ื นฟูสมรรถภาพ (rehabilitation) ในกรณีที่
ผปู้ ่ วยยงั ไม่เขา้ สู่การบาบดั หรือไม่ยอมรับการบาบดั จิตสงั คมบาบดั สามารถช่วยลดอนั ตรายและลดผลกระทบจาก
การด่ืมและสนบั สนุนใหผ้ ปู้ ่ วยเขา้ สู่การบาบดั รักษาต่อไป
จิตสังคมบาบดั สาหรับผู้ติดสุราทม่ี ีประสิทธิภาพ ได้แก่
1. การบาบดั เพ่ือปรับเปลี่ยนความคิดและพฤติกรรม (Cognitive Behavioral Therapy; CBT) และการ
ป้องกนั การกลบั ไปติดซ้า (Relapse Prevention; RP)

การการติดตามดูแลหลงั การบาบัดรักษาของผ้ปู ่ วยยาและสารเสพติด 5

2. การสมั ภาษณ์และการบาบดั เพื่อเสริมสร้างแรงจูงใจ (Motivational Interviewing; MI and Motivational
Enhancement Therapy; MET)

3. การบาบดั แบบส้นั (Brief Intervention; BI)
4. การส่งเสริมใหพ้ ฒั นาตามหลกั 12 ข้นั ตอน (Twelve Steps Facilitation; TSF)
5. พฤติกรรมบาบดั (Behavioral therapies) ไดแ้ ก่ Community Reinforcement Approach (CRA),
Behavioral Marital Therapy, Community Reinforcement Approach and Family Training (CRAFT) เป็นตน้
6. การดูแลรายกรณี (Case Management)
7. กลุ่มช่วยเหลือตนเอง (Self Help Group) เช่น กลุ่มผูต้ ิดสุรานิรนาม หรือกลุ่มเอเอ (Alcoholic
Anonymous; AA)
8. การบาบดั แบบผสมผสาน (Integrated treatment)
แมว้ ธิ ีการบาบดั ทางจิตสังคมจะมีหลากหลาย แต่การใหก้ ารบาบดั ที่เกิดประสิทธิผลสูงสุดน้นั ข้ึนอยูก่ บั
หลายปัจจยั ท้งั ความรู้ ความพร้อม และทกั ษะของผใู้ หบ้ ริการ ลกั ษณะของผปู้ ่ วย ความรุนแรงในการติด ปัญหาอ่ืน
ท่ีพบร่วม เช่น โรคทางจิตเวช โรคทางกาย ครอบครัว ส่ิงแวดลอ้ ม และแหล่งสนบั สนุนทางสังคม โดยจิตสังคม
บาบดั ท่ีเหมาะกบั สถานพยาบาลปฐมภูมิ ไดแ้ ก่ BI, MI, RP การใหค้ าปรึกษารายบุคคล การใหส้ ุขศึกษา เป็ นตน้
ส่วนจิตสังคมบาบดั บางชนิดจาเป็นตอ้ งอาศยั การฝึกอบรมทกั ษะเฉพาะเพ่อื ใหม้ ีความชานาญ เช่น CBT เป็นตน้
การบาบดั ระยะส้ัน (Brief Therapy) เช่น BI, MI, MET เป็นการเสริมสร้างแรงจูงใจเพ่ือการเปลี่ยนแปลง
ตนเองและความร่วมมือในการบาบดั สามารถกระทาไดใ้ นสถานพยาบาลปฐมภูมิทว่ั ไป เนื่องจากใชช้ วั่ โมงใน
การบาบดั นอ้ ย บุคลากรสุขภาพทว่ั ไปที่ผา่ นการฝึกอบรมสามารถใหบ้ ริการได้ และค่าใชจ้ ่ายต่า ตวั อยา่ งเช่น
„ การแนะนาแบบส้ัน (Brief Advice; BA) เป็นการสะทอ้ นขอ้ มูลและใหค้ าแนะนาความรู้เก่ียวกบั การดื่ม
ผลกระทบของการดื่มสุรา และการด่ืมแบบเสี่ยงนอ้ ยเพื่อปรับทศั นคติในการด่ืม สร้างความตระหนกั ถึงปัญหาท่ี
ถูกมองขา้ ม มีวตั ถุประสงคเ์ พื่อลดปริมาณและความถ่ีการด่ืมใหอ้ ยใู่ นระดบั มีความเสี่ยงต่า หรือไม่ดื่ม โดยการชกั
จูง โนม้ นา้ วและใหก้ าลงั ใจ ใชเ้ วลาประมาณ 3-5 นาที
„ การให้คาปรึกษาแบบส้ัน (Brief Counseling; BC) เป็ นกระบวนการบาบดั ท่ีเขม้ ขน้ กวา่ ใชห้ ลกั การ
เสริมสร้างแรงจูงใจเพื่อใหผ้ ูป้ ่ วยปรับเปล่ียนพฤติกรรม เหมาะในผูป้ ่ วยด่ืมสุราที่เกิดปัญหาข้ึนมาแลว้ เน้นให้
ผปู้ ่ วยปรับเปล่ียนทศั นคติและสร้างความตระหนกั ในพฤติกรรมการดื่มของตน

การการติดตามดูแลหลงั การบาบัดรักษาของผ้ปู ่ วยยาและสารเสพติด 6

„ การสัมภาษณ์เพ่ือเสริมสร้างแรงจูงใจ ( Motivational Interviewing; MI ) เป็ นแนวทางการให้
คาปรึกษาโดยยึดผูป้ ่ วยเป็ นศูนยก์ ลาง เป็ นการสนทนาเพ่ือมุ่งหวงั ให้ผูป้ ่ วยเกิดแรงจูงใจในการปรับเปล่ียน
พฤติกรรม (change talk) กระบวนการเรียนรู้ที่เกิดข้ึนในผปู้ ่ วยเป็ นไปตามทฤษฎีการรับรู้ตนเอง ( Self Perception
Theory) ผปู้ ่ วยเขา้ ใจตวั เองมากข้ึนจากการไดพ้ ูดคุยกบั ตวั เอง ( Self Talk ) โดยผบู้ าบดั จะพยายามกระตุน้ ให้
ผปู้ ่ วยพูดขอ้ ความจูงใจตวั เอง ( Self Motivation Statement ; SMS) ซ่ึงจะเป็ นขอ้ ความที่ดีในการปรับเปลี่ยน
ตนเอง หากผปู้ ่ วยเป็นผคู้ ิดเอง พดู เอง การเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมจะยง่ิ มีโอกาสเป็นไปไดม้ ากข้ึน

„ การบาบัดแบบเสริมสร้างแรงจูงใจ ( Motivational Enhancement Therapy; MET ) เป็ นรูปแบบการ
บาบดั ท่ีอาศยั ทฤษฎี stage of change และ MI มาจดั เป็ นชว่ั โมงบาบดั รักษา 4 คร้ัง ในช่วง 12 สัปดาห์เพ่ือ
เสริมสร้างแรงจูงใจผตู้ ิดสุราในการปรับเปลี่ยนพฤติกรรม ซ่ึงมีหลกั ฐานยนื ยนั วา่ มีประสิทธิผลพอๆ กบั การบาบดั
ชนิดอ่ืนที่มีความเขม้ ขน้ กวา่ เช่น CBT หรือ TSF

 การบาบัดแบบผู้ป่ วยนอกอย่างเข้มข้น เช่น CBT จาเป็นตอ้ งอาศยั บุคลากรสุขภาพท่ีผา่ นการ
ฝึกอบรมทกั ษะเฉพาะอยา่ งเขม้ ขน้ เหมาะสาหรับผตู้ ิดสุราที่ไมม่ ีโรคแทรกซอ้ นทางกายหรือจิตเวช และมีการ
สนบั สนุนทางสงั คมท่ีดี ปัญหาท่ีพบบ่อยคือ ผปู้ ่ วยเขา้ รับการรักษาไม่ครบ (drop out)

„ การบาบดั เพ่ือปรับเปลยี่ นความคดิ และพฤตกิ รรม (Cognitive-Behavioral Therapy; CBT) เป็นวธิ ีการ
บาบดั เพื่อส่งเสริมและฝึกทกั ษะทางสังคมที่จาเป็นในการควบคุมการดื่มสุรา ท้งั การเขา้ ใจตวั เอง การเฝ้าติดตาม
ตวั เอง การกาหนดเป้าหมายพฤติกรรม การใหร้ างวลั เม่ือบรรลุเป้าหมาย การฝึกปฏิบตั ิตามสถานการณ์เสี่ยง การ
ฝึกทกั ษะในการแกไ้ ขปัญหาและมีการบา้ นนอกเหนือชวั่ โมงบาบดั สามารถใหก้ ารบาบดั เป็นรายบุคคลหรือราย
กลุ่มได้ อาจจะใหก้ ารบาบดั สัปดาห์ละ 1 คร้ัง เป็นเวลา 12 สัปดาห์ เป็นตน้

 การบาบัดแบบผู้ป่ วยใน เหมาะสาหรับผตู้ ิดสุราที่จาเป็ นตอ้ งรักษาภาวะถอนพษิ สุราใน
โรงพยาบาล ผตู้ ิดสุราที่ตอ้ งการฟ้ื นฟูสมรรถภาพต่อเนื่องหลงั การถอนพษิ ผตู้ ิดสุราท่ีมีโรคทางกายหรือจิตเวช
แทรกซอ้ น หรือผปู้ ่ วยที่ไมม่ ีแหล่งสนบั สนุนทางสังคมที่ดี

„ การบาบัดในสถานฟื้ นฟูสมรรถภาพระยะยาว (Residential Program) เหมาะสาหรับผตู้ ิดสุราท่ีไม่
สามารถหยดุ สุราไดห้ ากใชช้ ีวติ ในชุมชน ตอ้ งการสิ่งแวดลอ้ มที่ปลอดสุรายาเสพติดและไมม่ ีโรคทางกายหรือจิต
เวชแทรกซอ้ น

การการติดตามดแู ลหลงั การบาบัดรักษาของผ้ปู ่ วยยาและสารเสพติด 7

„ การดูแลรายกรณี (Case management) เป็นการดูแลผตู้ ิดสุราเร้ือรังท่ียงั ไม่ไดม้ ีเป้าหมายหยดุ ด่ืมโดย
เดด็ ขาดทนั ทีแตช่ ่วยใหผ้ ปู้ ่ วยสามารถควบคุมการด่ืม ลดอนั ตรายและผลกระทบจากการด่ืมและจูงใจใหผ้ ปู้ ่ วยเขา้
สู่การบาบดั รักษาต่อไป

„ กลุ่มช่วยเหลือกนั เอง (Self help group) บุคลากรสุขภาพควรส่งเสริมใหเ้ กิดเครือขา่ ยกลุ่มช่วยเหลือ
กนั เองสาหรับผตู้ ิดสุรา เช่น กลุ่มผตู้ ิดสุรานิรนาม (เอเอ) โดยเรียนรู้แนวทางกลุ่มเอเอ และเปิ ดโอกาสใหผ้ ปู้ ่ วยได้
จดั ต้งั กลุ่มเอเอ แนะนาผปู้ ่ วยเขา้ กลุ่ม โดยที่บุคลากรสุขภาพไม่ไดเ้ ป็นผดู้ าเนินการกลุ่มเอง

„ การบาบดั แบบผสมผสาน (Integrated treatment) เหมาะสาหรับผตู้ ิดสุราท่ีมีโรคจิตเวชร่วม ตอ้ งอาศยั
ทีมสหวชิ าชีพและเครือขา่ ยทางสังคม ท้งั การบาบดั รักษาภาวะติดสุราและการจดั การส่ิงแวดลอ้ ม จิตสังคมบาบดั ท่ี
พบวา่ ไดผ้ ลดีในผตู้ ิดสุราที่มีโรคจิตเวชร่วม เช่น CBT, MI, การดูแลรายกรณี เป็นตน้

การบาบัดรักษาโดยมสี ่วนร่วมของชุมชน สาหรับผู้ใช้ยาเสพติดและตดิ ยาเสพตดิ

การบาบดั รักษา “โดยมีส่วนร่วมของชุมชน” คือ อะไร
 ต้งั อยใู่ นชุมชน
 การเสริมสร้างอานาจของชุมชน : การระดมทรัพยากรของชุมชนและการมีส่วนร่วม
 วธิ ีการดว้ ย ชีววทิ ยา จิตวทิ ยาและสังคมศาสตร์
 เป็นศูนยร์ ักษาผปู้ ่ วยนอก
 การดูแลรักษาอยา่ งตอ่ เนื่อง
 การบริการแบบบูรณาการการรักษาฟ้ื นฟูเขา้ สู่การบริการทางสังคมและสุขภาพในชุมชน
 ดว้ ยความสมคั รใจและรองรับคา่ ใชจ้ ่ายได้

การบาบดั รักษาโดยมีส่วนร่วมของชุมชน หมายถึง รูปแบบการรักษาในเชิงบูรณาการโดยเฉพาะตอ่ ผใู้ ช้
ยาเสพติดและติดยาในชุมชนเพือ่ ใหเ้ กิดการรักษาอยา่ งตอ่ เน่ือง ต้งั แต่ การรักษาในระยะเร่ิมตน้ ถึงการรักษาแบบ
การถอนพษิ ยาและสร้างความเสถียรภาพ จนถึงการติดตามผลการรักษาและการคืนผปู้ ่ วยสู่สงั คม รวมถึงการ
บาบดั ดว้ ยยาอยา่ ง ตอ่ เน่ือง โดยเกี่ยวขอ้ งถึงการประสานงานร่วมกบั หลายหน่วยงานที่ใหบ้ ริการทางดา้ นสุขภาพ
สังคมและการบริการอื่นๆ จากบุคคลที่ไมใ่ ช่ผเู้ ชี่ยวชาญ เพื่อใหเ้ ขา้ ใจถึงความ ตอ้ งการของผปู้ ่ วย ตลอดจน
สนบั สนุนครอบครัวและชุมชนของผปู้ ่ วยอยา่ งเขม็ แขง็ ในการแกป้ ัญหายาเสพติดและเคร่ืองด่ืมแอลกอฮอล์
เพื่อใหเ้ กิดผลสัมฤทธ์ิในระยะยาว

การการติดตามดแู ลหลงั การบาบัดรักษาของผ้ปู ่ วยยาและสารเสพติด 8

การบาบดั รักษาโดยมสี ่วนร่วมของชุมชนได้รับการออกแบบมาเพื่อ:

 ช่วยเหลือผปู้ ่ วยใหส้ ามารถพฒั นาทกั ษะตา่ งๆ ในการบาบดั รักษาตนจากการติดยาเสพติดและติด
เครื่องด่ืมแอลกอฮอลแ์ ละปัญหาอ่ืนๆ ท่ีเกี่ยวขอ้ งในชุมชน

 หยดุ หรือลดการใชย้ าเสพติดและเครื่องด่ืมแอลกอฮอล์

 ตอบสนองต่อความตอ้ งการของแต่ละบุคคลใหม้ ากท่ีสุด และใหไ้ ดผ้ ลลพั ธ์ที่ดีท่ีสุดเท่าที่เป็นไปได้

 มีส่วนร่วมในองคก์ รทอ้ งถิ่น สมาชิกในชุมชนและประชากรกลุ่มเป้าหมายอยา่ งแขง็ ขนั เพอื่ สร้างเครือขา่ ย
แบบบูรณาการในการบาบดั รักษาโดยมีส่วนร่วมของชุมชนใน รูปแบบของการเสริมสร้างพลงั ในตนเอง

 ลดความตอ้ งการส่งผปู้ ่ วยเขา้ สู่สถานบาบดั ผตู้ ิดยาเสพติดและเคร่ืองดื่มแอลกอฮอล์ และลดความตอ้ งการ
กกั ขงั ผปู้ ่ วยในศูนยก์ กั ขงั หรือเรือนจา
ลกั ษณะที่สาคญั ของการบริการท่ีดีคือ การบริการท่ีจะบูรณาการการรักษาฟ้ื นฟูผตู้ ิดยาเสพติดและ

เคร่ืองด่ืมแอลกอฮอลเ์ ขา้ สู่การบริการทางสงั คมและสุขภาพในชุมชน มี ความยงั่ ยนื และท่ีชุมชนตรวจสอบได้
ประโยชน์ของการบาบดั รักษาโดยมสี ่วนร่วมของชุมชน

การบาบดั รักษาโดยมีส่วนร่วมของชุมชน ถือเป็นวธิ ีท่ีคุม้ ค่าที่สุดในการรักษาผทู้ ่ีใชย้ าและติดยาเสพติด
โดยจากเอกสารอา้ งอิงจากทว่ั โลกระบุวา่ ผปู้ ่ วยท่ีเขา้ รับบริการบาบดั รักษาโดยมีส่วนร่วมของชุมชน มีอตั ราการ
เขา้ รักษาตวั ที่โรงพยาบาล หรือ หอ้ งฉุกเฉินหรือ ประวตั ิทางอาชญากรรมลดลงอยา่ งเห็นไดช้ ดั

ผลประโยชนอ์ ่ืนๆ ของการบาบดั รักษาโดยมีส่วนร่วมของชุมชน (เมื่อเทียบกบั การรักษาในศูนยเ์ ฉพาะผู้
ติดยาเสพติดตา่ งๆ ท่ีผปู้ ่ วยตอ้ งเขา้ อยทู่ ้งั วนั ท้งั คืนหลายวนั ต่อ เน่ือง เช่นสถานบาบดั ผตู้ ิดยาเสพติด ศูนยใ์ น
เรือนจา) รวมถึง

 ความสะดวกของผปู้ ่ วยในการรักษา
 เป็นการรักษาท่ีดึงดูดความสนใจของผปู้ ่ วย
 ราคาไมแ่ พงสาหรับผปู้ ่ วย ครอบครัวและชุมชน
 ใหค้ วามอิสระแก่ผปู้ ่ วย ในการอาศยั ในสภาพแวดลอ้ มท่ีเป็นธรรมชาติ
 มีความยดื หยนุ่ กวา่ เม่ือเทียบกบั วธิ ีการรักษาแบบอ่ืนๆ
 มุง่ เนน้ การส่งเขา้ สู่สังคมจากจุดเริ่มตน้ และการสร้างพลงั ของชุมชนในการรักษาดูแลผปู้ ่ วยเองอยา่ ง

เหมาะสม
 มีวธิ ีการแทรกแซงชีวติ ประจาวนั ปกตินอ้ ยกวา่ การรักษาอื่นๆ ( เช่น ท่ีอยใู่ นสถานบาบดั ท้งั วนั ท้งั คืน

หลายวนั ต่อเนือง โรงพยาบาล การรักษาอยา่ งเขม้ ขน้ การกกั ขงั ฯลฯ ) ซ่ึงจะกระทบตอ่ ครอบครัว, การ
ทางานและชีวติ ทางสังคม นอ้ ยกวา่

การการติดตามดแู ลหลงั การบาบัดรักษาของผ้ปู ่ วยยาและสารเสพติด 9

 ช่วยใหล้ ดมลทินและกระตุน้ ใหช้ ุมชนมีความคาดหวงั ถึงผลลพั ธ์ในทางบวก รูปแบบของการบาบดั รักษา
โดยมีส่วนร่วมของชุมชน

รูปแบบของการบาบัดรักษาโดยมสี ่วนร่วมของชุมชน

การการติดตามดแู ลหลงั การบาบัดรักษาของผ้ปู ่ วยยาและสารเสพติด 10

รูปแบบการบาบดั รักษาโดยมีส่วนร่วมของชุมชนน้นั เป็นการดูแลผทู้ ี่ใชย้ าและติดยาเสพติด รวมถึงการ
ใหบ้ ริการ ภายในชุมชนและโดยชุมชน และการใหบ้ ริการเก่ียวกบั สุขภาพเบ้ืองตน้ การวนิ ิจฉยั ทางการแพทยแ์ ละ
ผเู้ ช่ียวชาญดา้ นจิตเวชในโรงพยาบาลหรือคลินิกเฉพาะทาง โดยผรู้ ับบริการสามารถเลือกใชบ้ ริการใดก็ไดต้ าม
ความเหมาะ สมข้ึนอยกู่ บั การคดั กรองของปัญหายาเสพติดและเคร่ืองดื่มแอลกอฮอล์ โดยจะส่งผรู้ ับบริการ
กลบั ไปยงั ชุมชนเพอ่ื การสนบั สนุนช่วยเหลือภายหลงั การรักษา วธิ ีการน้ีจะ ช่วยส่งเสริมการมีส่วนร่วมของชุมชน
และการเชื่อมกบั บริการป้องกนั มิใหม้ ีการใชย้ าเสพติดต่อไปและการบริการที่ไมเ่ รียกร้องบงั คบั ใหผ้ รู้ ับบริการทา
อะไรมากมาย และไม่ ควบคุมการใชย้ า และใหค้ าปรึกษาแค่เม่ือผูร้ ับใชบ้ ริการร้องขอ
องคป์ ระกอบสาคญั ของรูปแบบการบาบดั รักษาโดยมีส่วนร่วมของชุมชน แบ่งออกเป็ นสามองคป์ ระกอบดงั น้ี

องคก์ รชุมชน ประกอบดว้ ย องคก์ รพฒั นาเอกชนที่จะช่วยระบุตวั ผทู้ ี่ใชย้ าเสพติด โดยมีการตรวจคดั
กรองข้นั พ้ืนฐานของปัญหายาเสพติด และส่งตอ่ ไปยงั หน่วย บริการสุขภาพเบ้ืองตน้ เมื่อจาเป็ น องคก์ รชุมชนจะ
มุง่ เนน้ การป้องกนั และส่งเสริมดา้ นสุขภาพและสนบั สนุนข้นั พ้นื ฐาน, การส่งเขา้ สู่สังคม และการบริการฟ้ื นฟู
สภาพ จิตใจ

ศูนยส์ ุขภาพใหก้ ารบริการการตรวจคดั กรองและใหค้ าปรึกษา โดยมีการใหบ้ ริการตรวจสุขภาพเบ้ืองตน้
และการบริการอื่นๆ ผปู้ ่ วยบางรายอาจจะถูกนาส่งไปรักษาตวั ท่ีโรงพยาบาลหรือคลินิกในกรณีที่จาเป็ นเทา่ น้นั
เช่น การรักษาโรคเฉพาะทางในการเสพยาเสพติด โรคติดเช้ือและความผดิ ปกติทางจิต

หน่วยสวสั ดิการทางสงั คมและองคก์ รพฒั นาเอกชน ท่ีใหก้ ารศึกษา ใหค้ าปรึกษา ฝึกอบรมอาชีพและ
ทกั ษะ สร้างโอกาสในการหารายไดใ้ หส้ ินเชื่อขนาดเล็กใหก้ บั คน ท่ีมีฐานะยากจน และการสนบั สนุนทางดา้ น
จิตใจและทางสังคมอ่ืนๆ

หลกั การของการบาบดั รักษาโดยมีส่วนร่วมของชุมชน
การบาบดั รักษาโดยมีส่วนร่วมของชุมชนมีหลกั การสาคญั อยเู่ กา้ ประการในการรักษาผูต้ ิดยาเสพติด

ตามที่ระบุไวใ้ นเอกสารของสานกั งานป้องกนั ยาเสพติดและปราบปราม อาชญากรรมแห่งสหประชาชาติ ( UN
Office on Drugs and Crime ‟ UNODC ) และองคก์ ารอนามยั โลก ( WHO ) ประจาปี 2008 กล่าวถึง “หลกั การ
ของการรักษาผู้ ติดยาเสพติด” โดยมีขอ้ แนะนาในการเพม่ิ การรักษาท่ีมีคุณภาพทีละเลก็ ทีละนอ้ ย

หลกั การท่ี 1: การหาการให้บริการรักษาได้ง่ายๆ และการเข้าถึงการบริการรักษา
การใหบ้ ริการรักษาจะตอ้ งหาไดง้ ่ายๆ สามารถเขา้ ถึงได้ ราคาไม่แพง และไดร้ ับการพสิ ูจน์โดยการ
ศึกษาวจิ ยั แลว้ วา่ ผลการรักษาเป็นอยา่ งไร สาหรับทุกคนท่ีตอ้ งการไดร้ ับ การสนบั สนุน
หลกั การที่ 2: การตรวจคดั กรอง การประเมนิ การวนิ ิจฉัยและ การวางแผนการรักษา

การการติดตามดแู ลหลงั การบาบัดรักษาของผ้ปู ่ วยยาและสารเสพติด 11

การประเมินผล การตรวจวนิ ิจฉยั และ การวางแผนการรักษา เป็นพ้ืนฐานการรักษารายบุคคล ที่จะทาให้
เขา้ ใจถึงความตอ้ งการของผูป้ ่ วยแต่ละคน และสามารถช่วยผปู้ ่ วยใหม้ ีส่วนร่วมในการรักษาได้

หลกั การที่ 3: การรักษาผู้ติดยาเสพตดิ จากแหล่งฐานข้อมูลทไี่ ด้รับแจ้ง
ควรศึกษาขอ้ มูลแนวทางการปฏิบตั ิที่ไดร้ ับการพสิ ูจนโ์ ดยการศึกษาและความรู้ทางวทิ ยาศาสตร์ในการ
รักษาผตู้ ิดยาเสพติด อยา่ งละเอียด เพ่อื เลือกวธิ ีการรักษา

หลกั การท่ี 4: การรักษาผ้ตู ิดยาเสพติด สิทธิมนุษยชน และศักด์ศิ รีของผู้ป่ วย
กระบวนการรักษาแกไ้ ขปัญหาติดยาเสพติด โดยคอ่ ยๆ แทรกแซงใหค้ าปรึกษาใหก้ บั ผตู้ ิดยาเสพติด ควร
สอดคลอ้ งกบั ขอ้ ปฏิบตั ิตามพนั ธกรณีสิทธิมนุษยชน ใหผ้ ตู้ ิดยาเสพ ติดสมคั รใจเขา้ รับการรักษา และรักษาให้
ผปู้ ่ วยเขา้ ถึงมาตรฐานสุขภาพสูงสุดที่ร่างกายจิตใจตนจะรับได้

หลกั การท่ี 5: กล่มุ เป้าหมายกลุ่มย่อย
หลายกลุ่มภายในกลุ่มประชากรขนาดท่ีติดยาตอ้ งการไดร้ ับการดูแลเป็ นพิเศษ เช่น กลุ่มวยั รุ่น กลุ่มผหู้ ญิง
(รวมท้งั หญิงต้งั ครรภ)์ บุคคลท่ีมีโรคท่ีเป็นการวนิ ิจฉยั ร่วม (อาจ จะทางจิตหรือร่างกาย) กรรมกร ชนกลุ่มนอ้ ยท่ีมี
เช้ือชาติหรือประเพณีและวฒั นธรรมท่ีต่างไปจากคนกลุ่มใหญ่ และผคู้ นไร้ท่ีอยอู่ าศยั
หลกั การท่ี 6: การรักษาพฤตกิ รรมการตดิ ยาเสพตดิ และระบบความยตุ ธิ รรมทางอาญา
พฤติกรรมการติดยาเสพติด ควรจะถือเป็ นสถานะสุขภาพ และผปู้ ่ วยท่ีติดยาแต่ละคนควรจะไดก้ ารรักษา
ในระบบการดูแลสุขภาพ แทนนาไปดาเนินคดีตามระบบยุติธรรม ทางอาญา โดยใชก้ ารบาบดั รักษาโดยมีส่วน
ร่วมของชุมชนเป็นทางเลือกแทนการจาคุก เมื่อเป็นไปได้

หลกั การที่ 7: การมีส่วนเกย่ี วข้องของชุมชน การมีส่วนร่วม และการปฐมนิเทศผู้ป่ วย
การตอบสนองโดยการบาบดั รักษาโดยมีส่วนร่วมของชุมชนในเรื่องการติดยาเสพติดและเคร่ืองดื่ม
แอลกอฮอล์ สามารถส่งเสริมใหช้ ุมชนมีการเปลี่ยนแปลง รวมท้งั การมี ส่วนร่วมของผมู้ ีส่วนไดเ้ สียในทอ้ งถ่ินที่
เขม้ แขง็ มากข้ึน ตลอดจนการสนบั สนุนการระดมทุนแบบชุมชน
หลกั การท่ี 8: การให้บริการการรักษาผู้ติดยา โดยวธิ ีปรับปรุงคุณภาพของการบริบาลผู้ป่ วยอย่างเป็ น

ระบบ
เป็นสิ่งสาคญั ที่ การใหบ้ ริการการรักษาจะตอ้ งมีการกาหนดขอ้ ปฏิบตั ิท่ีชดั เจน เช่น นโยบาย วธิ ีการรักษา

โครงการ กระบวนการ คาจากดั ความของบทบาทหนา้ ท่ีของผู้ ประกอบวชิ าชีพ การกากบั ดูแล และแหล่งการเงิน

หลกั การท่ี 9: ระบบการรักษา การพฒั นานโยบาย การวางแผนเชิงกลยุทธ์ และการประสานการบริการ
แนวทางปฏิบตั ิในเชิงนโยบายจากผบู้ ริหารระดบั สูงอยา่ งเป็นระบบ ในเร่ืองการใชส้ ารเสพติดและตอ่
บุคคลท่ีตอ้ งการการรักษา จะมีประโยชนส์ ูงสุด แนวทางน้ีรวมถึงข้นั ตอนการ ดาเนินที่สมเหตุสมผล ตามลาดบั

การการติดตามดูแลหลงั การบาบัดรักษาของผ้ปู ่ วยยาและสารเสพติด 12

ข้นั ตอน ท่ีสามารถแสดงครามเชื่อมโยงระหวา่ งนโยบายกบั การประเมินความตอ้ งการ การวางแผนการรักษา
วธิ ีการดาเนินงาน และการติดตามและการประเมินผล

ข้ันตอนหลักสาหรับในการบาบัดรักษาโดยมสี ่วนร่วมของชุมชน
กระบวนการรักษาท่ีปรากฏในภาพดงั ต่อไปน้ี ใชไ้ ดก้ บั ความผดิ บกติทางจิตและร่างกายทุกชนิดที่เกิดจาก

การติดยาเสพติด ภาพดงั กล่าวรวมท้งั การรักษาการติดยาเฮโรอีน (หรือยาเสพติดอื่นที่ผลิตมาจากฝ่ิน) และยาเสพ
ติดประเภทกระตุน้ ประสาท การติดยาเฮโรอีนรักษาไดโ้ ดยใหใ้ ชย้ า methadone และ buprenorphine แตส่ าหรับ
การ ติดยาเสพติดประเภทกระตุน้ ประสาท ไม่มีผลการวจิ ยั เพียงพอ่ ท่ีจะสนบั สนุนการใช่ยาใดๆ เพอ่ื รักษาการติด
ยากระตุน้ ดงั น้นั การรักษาการติดยาเสพติดประเภทกระตุน้ ประสาทตอ้ งอาศยั ในการใชว้ ธิ ีแทรกแซงให้
คาปรึกษาและการบาบดั ดา้ นจิตสงั คมอยา่ งหนกั

การรักษาจะมีประสิทธิภาพและน่าสนใจตอ่ ผปู้ ่ วยมากที่สุดเม่ือผปู้ ่ วยไดร้ ับความสะดวกสบาย สมคั รใจ
ไม่มีเงื่อนไขใดๆ และไมม่ ีผลทางกฎหมายใดๆ ตอบสนองความ ตอ้ งการของผปู้ ่ วยแต่ละคน และเขา้ ใจถึงความ
แตกต่าง เพราะไม่มีการรักษาใดท่ีสามารถรักษาผปู้ ่ วยไดท้ ุกประเภทดว้ ยวธิ ีเดียวกนั นอกจากน้ี ยงั มีวธิ ีการใน
ระยะยาวที่จะ ใหฟ้ ้ื นฟูจากการติดยาท่ีอาจจะใชก้ ระบวนการระยะยาว และมีข้นั ตอนการรักษาในหลายช่วง
เช่นเดียวกบั การรักษาโรคเร้ือรังอ่ืนๆ

การการติดตามดูแลหลงั การบาบัดรักษาของผ้ปู ่ วยยาและสารเสพติด 13

การบาบดั รักษาโดยมีส่วนร่วมของชุมชน จะตอ้ งมีการวเิ คราะห์วธิ ีรักษาอยบู่ อ่ ยๆ และจดั ลาดบั ในการเขา้
ไปรักษาในกรณีท่ีมีทรัพยากรจากดั และในกรณีที่ชุมชนไม่มี ทรัพยากรเพยี งพอ การไดร้ ับการอานวยความ
สะดวกจากเครือขา่ ยการของเจา้ หนา้ ที่กบั อาสาสมคั รในการรับทราบโครงการข้นั ตอนของชุมชนถือเป็ นการ
ตอบสนองที่สาคญั

การพฒั นาและการใหบ้ ริการบาบดั รักษาโดยมีส่วนร่วมของชุมชนสาหรับผใู้ ชย้ าเสพ ติดและติดยาจะตอ้ ง
ไดร้ ับความร่วมมือกบั ผมู้ ีส่วนไดเ้ สียท้งั หมด รวมท้งั การรับรู้และ การระดมกาลงั ของชุมชน โดยมีวตั ถุประสงคท์ ี่
จะเปล่ียนแปลงการแนวคิดและการ สนบั สนุนช่วยเหลือผใู้ ชย้ าเสพติด

การขยายการรักษาในเชิงรุกและการดาเนินการซ้าถือเป็นองคป์ ระกอบท่ีสาคญั ใน การใหก้ ารบาบดั รักษา
โดยมีส่วนร่วมของชุมชนต่อกลุ่มเป้าหมายและผไู้ ดร้ ับผลกระ ทบจากการใชย้ าเสพติดและการติดยา และไม่ไดร้ ับ
การรักษาในระบบ โดยเฉพาะ อยา่ งยงิ่ ผทู้ ่ีมีความเส่ียงสูงต่อการติดเช้ือเอชไอวี

การบริการตา่ งๆ จะตอ้ งมีการปรับเขา้ กบั ระดบั ความติดยาของแต่ละคนท่ีใชย้ าเสพ ติด เพราะกลุ่มผใู้ ชย้ า
เสพติดขนาดอนั ตรายเป็นจานวนนอ้ ย เครื่องมือการคดั กรอง เช่น ASSISTของกรมอนามยั โลก จะช่วยคดั แยก
ผปู้ ่ วยที่ใชย้ ามือใหม่จากผปู้ ่ วยที่ติดยาเสพติด และจะช่วยในการเลือกบริการรักษาอยา่ งเหมาะสมตามระดบั การติด

การบาบดั รักษาแบบส้นั คร้ังเดียว รวมถึงการใหก้ ารศึกษา การกระตุน้ หรือ การ รณรงคล์ ดอนั ตรายต่อ
ธรรมชาติ อาจจะดาเนินการบนทอ้ งถนนบริเวณพ้นื ที่พกั ของ ผทู้ ่ีไร้ท่ีอาศยั อาคารถูกทิง้ ร้าง และการใหค้ าปรึกษา
ทางการแพทย์ หรือคาแนะนาวธิ ีการท่ีเหมาะสมในการลดอนั ตรายจากการฉีด

การการติดตามดแู ลหลงั การบาบัดรักษาของผ้ปู ่ วยยาและสารเสพติด 14

การดาเนินการเพ่อื ลดอนั ตรายถือเป็นแนวทางปฏิบตั ิที่มีประสิทธิภาพและใชจ้ ริง ได้ โดยจะตอ้ งมี
วางแผนกลยทุ ธ์ท่ีหลากหลายเพ่ือป้องกนั และลดอตั ราความเส่ียงต่อ ผปู้ ่ วยท่ีโรคติดเช้ือเช่น เอชไอวแี ละไวรัสตบั
อกั เสบ การใชย้ าเกินขนาด การไดร้ ับ บาดเจบ็ หรือผลอื่นๆ ที่เก่ียวขอ้ งกบั การใชส้ ารเสพติด

การไดร้ ับความอานวยความสะดวกจากเพอื่ นร่วมงานและสมาชิกในชุมชนและ ครอบครัวอ่ืนๆ ถือเป็น
ส่วนสาคญั ในการระบุส่งเสริมและสนบั สนุนผปู้ ่ วยใหเ้ ขา้ กระบวนการรักษาโดยตลอด

การสัมภาษณ์เพอื่ โนม้ นา้ วจิตใจ เป็นการรักษาที่ไดร้ ับการพสิ ูจน์โดยการศึกษา และ ท่ีใหผ้ ปู้ ่ วยเป็น
ศูนยก์ ลาง เพอื่ เป็นความช่วยเหลือผปู้ ่ วยไดส้ ารวจและแกไ้ ขปัญหา ความสบั สนเกี่ยวกบั การใชส้ ารเสพติดของ
ตนเอง และเพ่อื ใหก้ ารเปลี่ยนแปลง ตนเองในเชิงบวก

การประเมินในเบ้ืองตนจะตอ้ งใชเ้ วลาส้นั แตจ่ ะตอ้ งติดตามประวตั ิในประเดน็ หลกั ตา่ งๆ เก่ียวกบั การใช้
ยาเสพติดและแอลกอฮอล์ สุขภาพร่างกายจิตใจ การทางาน ปฏิกิริยาทางครอบครัวและทางสังคม และประวตั ิ
อาญา การติดตามดงั กล่าวมี วตั ถุประสงคท์ ี่จะเลือกการบริการบาบดั รักษาหลกั และบริการเสริมที่เหมาะสมกบั ผู้
ป่ วย ในการประเมนดงั กล่าวจะมีครอบครัวและเพ่ือนของผปู้ ่ วยเขา้ ร่วมเท่าท่ีเป็นไป ได้ และเปิ ดโอกาสใหผ้ ปู้ ่ วย
สมคั รใจเลือกตรวจโรคเอชไอวี ไวรัสตบั อกั เสบ วณั โรค และโรคอื่นๆ

เจา้ หนา้ ที่ในกระบวนการบาบดั รักษาจะช่วยแนะแนวรักษาที่ชดั เจนและท่ีใหผ้ ปู้ ่ วย ปฏิบตั ิตามไดจ้ ริง ท่ี
องคก์ รหรือสถาบนั น้นั จะจดั ใหไ้ ด้ และมีการวางแผนที่ตอบ สนองความตอ้ งการของผปู้ ่ วยโดยเฉพาะการวางแผน
รักษาจะเป็นแนวทางปฏิบตั ิ ใหแ้ ก่เจา้ หนา้ ท่ีในคลินิก ผปู้ ่ วยและบุคคลอ่ืนๆ ท่ีมีส่วนเก่ียวขอ้ งในกระบวนการ
รักษา แผนการรักษาผปู้ ่ วยและการบริการจะตอ้ งมีการตรวจสอบและเปลี่ยนอยา่ ง สม่าเสมอเพ่ือใหแ้ น่ใจวา่
ตอบสนองความตอ้ งการการเปล่ียนแปลงของผปู้ ่ วยอยา่ งต่อเน่ือง

การบริหารจดั การรายกรณีเป็ นวธิ ีแกป้ ัญหาท่ีถือผปู้ ่ วยเป็นหลกั สาหรับผทู้ ่ีมีปัญหา ซบั ซอ้ น วธิ ีดงั กล่าว
อาศยั ตามจานวนทรัพยากรของชุมชนท่ีมีไวใ้ หผ้ ปู้ ่ วยใช้

การรักษาในสปั ดาห์แรกจะเป็นการจดั กิจกรรมแบบง่ายและมีจุดมุ่งหมายที่ชดั เจน เช่น การหยดุ และลด
การใชย้ าเสพติดและเคร่ืองดื่มแอลกอฮอล์ การลดอนั ตรายจาก การใชย้ าเสพติดและการใชย้ าควบคุมอาการขาดยา

การถอนยาเสพติดหรือแอลกอฮอลเ์ บ้ืองตน้ มกั จะใชว้ ธิ ีการถอนพิษยาหรือดีทอก แบบง่ายๆ ส่วนการ
ปรับสภาพทางร่างกาย สภาพจิตใจและอารมณ์จะดาเนินไดก้ ็ ตอ่ เม่ือร่างกายหยดุ การใชส้ ารเสพติดแลว้ หรือลดลง
ในปริมาณท่ีชดั เจน เน่ืองจาก สารแต่ละประเภทมีความรุนแรงแตกตา่ งกนั ในการดาเนินการถอนยาในหลาย กรณี
สามรถทาไดใ้ นศูนยป์ ระสานงานของชุมชน การถอนพษิ ยาทางการแพทยอ์ าจ จะเป็นข้นั ตอนแรกในการรักษาผทู้ ี่
ติดยาเสพติดและเครื่องดื่มแอลกอฮอล์ แต่มีผล เพยี งเลก็ นอ้ ยตอ่ การเปล่ียนแปลงในระยะยาวหากไมร่ วมกบั วธิ ี
บาบดั รักษาอ่ืนๆ

การการติดตามดูแลหลงั การบาบัดรักษาของผ้ปู ่ วยยาและสารเสพติด 15

บทบาทของเจา้ หนา้ ท่ีทางการแพทยแ์ ละท่ีปรึกษาในศูนยก์ ารบาบดั รักษาโดยมีส่วน ร่วมของชุมชนท่ี
ไดร้ ับการอบรม จะตอ้ งให้ การสนบั สนุนผปู้ ่ วยในการพฒั นาทกั ษะ ใหม่ๆ และการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมและ
การควบคุมตนเอง ซ่ึงรวมถึงการจดั เวลา การเขา้ ร่วมกิจกรรมและพฤติกรรมท่ีไม่ยงุ่ เก่ียวกบั การใชย้ าเสพติดใน
การพกั ผอ่ น และการทางาน และหลีกเล่ียงหรือออกจากสถานการณ์การใชย้ าเสพติด การรักษาแบบการให้
คาปรึกษารายบุคคลหรือเป็ นกลุ่ม และการรักษาในการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรม อื่นๆ เป็นส่วนที่สาคญั ในการทา
ใหก้ ารรักษาผปู้ ่ วยท่ีใชย้ าเสพติดและติดเคร่ืองด่ืม แอลกอฮอลม์ ีประสิทธิภาพ

ยารักษา มีบทบาทสาคญั ตอ่ การวางแผนในการรักษาผปู้ ่ วยที่ไมส่ ามารถจดั การถอนพษิ ยาเสพติดท้งั หมด
เองได้ รวมถึงการรักษาถึงความผดิ ปรกติทางจิต ภาวะแทรกซอ้ น เน่ืองการเสพยาเสพติดมาเป็นเวลานาน และการ
รักษาผทู้ ่ีติดยาเสพติดประเภทฝ่ิน และเฮโรอีนหรือ โอปิ ออยด์ อ่ืนๆ การบาบดั รักษาโดยมีส่วนร่วมของชุมชนดว้ ย
การใหย้ ามกั จะทาควบคู่กบั การใหค้ าแนะนาและการรักษาบาบดั ในการเปล่ียนแปลง พฤติกรรมอ่ืนๆ วธิ ีน้ีถือเป็น
ส่วนสาคญั อยา่ งยง่ิ ในการรักษาผทู้ ่ีเคยเสพเฮโรอีน กลุ่ม ยา methadone และ buprenorphine เป็นยาท่ีนามาใชใ้ น
การบอ่ ยเพื่อช่วยใน การลดการเสพเฮโรอีน และส่งผลดีตอ่ ร่างกายและคุณภาพชีวติ และลดอาชญากรรม

การบาบดั รักษาโดยมีส่วนร่วมของชุมชนจะดาเนินการต่อจนใหฟ้ ้ื นฟูสภาพร่างกาย จิตใจ และเนน้ การ
รักษาแบบปรับเปล่ียนความคิดและพฤติกรรม รวมถึงการสอน เกี่ยวกบั ผลร้ายและเหตุกระตุน้ ของยาเสพติดและ
การติดเคร่ืองดื่มแอลกอฮอล์ โดยส่งเสริมใหเ้ กิดทกั ษะการเรียนรู้และใหม้ ีกลยทุ ธ์ในการป้องกนั เรื่องอ่ืนๆ โดย
เนน้ ใหม้ ีการติดตอ่ ประสานงานกบั ผปู้ ่ วยอยา่ งใกลช้ ิดในเชิงรุก รวมถึงครอบครัวและ เพื่อนๆ ส่งเสริมใหเ้ ขา้ ใจ
ถึงผลการใชส้ ารเสพติดและติดยาเสพติดประเภทต่างๆ โรคแทรกซอ้ น และปัญหาทางดา้ นสุขภาพจิตและการ
อานวยความสะดวกในการฝึ ก อบรมอาชีพและการจา้ งงาน

การการติดตามดูแลหลงั การบาบัดรักษาของผ้ปู ่ วยยาและสารเสพติด 16

การดาเนินงานควบคุมการใช้ยาเสพติด โดยใช้ชุมชนเป็ นฐาน

ความสาคญั และความเข้าใจ
การใชย้ าเสพติดยงั เป็นปัญหาสาคญั ของประเทศ โดยพบวา่ มีปัญหากระจุกตวั ของแหล่งยาเสพติดใน
พ้ืนท่ีของภาคเหนือ ซ่ึงเป็นบริบทท่ีสาคญั ของภูมิภาคน้ี การแกป้ ัญหายาเสพติดจึงควรเนน้ ใชแ้ นวคิด “ชุมชนเป็ น
ฐาน” โดยมีข้นั ตอนการดาเนินงานภายใตห้ ลกั PDCA (Plan-Do-Check-Act) และกิจกรรมท่ีสอดคลอ้ งกบั
หลกั การทางาน 5ร (รู้จริง ดาเนินงานเชิงรุก ครอบคลุมรอบดา้ น มีความเป็นระบบและความร่วมมือ)

การแก้ปัญหายาเสพตดิ โดยใช้แนวคดิ “ชุมชนเป็ นฐาน”

 หน่วยในการทางานเนน้ ระดบั ชุมชนชนบท ครอบคลุมบุคคล ครอบครัว สงั คม และส่ิงแวดลอ้ ม
 การดาเนินงานเนน้ การมีส่วนร่วมของชุมชน
- ความเป็นเจา้ ของปัญหา (ศึกษาและเขา้ ใจปัญหาและปัจจยั ที่เกี่ยวขอ้ ง)
- การแกป้ ัญหาโดยชุมชน (วางแผน ออกแบบกิจกรรม และดาเนินการ) ดว้ ยการคน้ หาทุนทางสังคมและ
วฒั นธรรม เพื่อนามาใชใ้ หส้ อดคลอ้ งกบั บริบทของชุมชน
- ติดตามกากบั ประเมินปรับแผน และประเมินผล
- ชุมชนเป็นผรู้ ับประโยชน์

แนวคดิ ชุมชนเป็ นฐานกบั แนวคิดเชิงนิเวศน์

“ชุมชน” ในที่น้ี หมายถึง ระดบั ตาบล (มีหลายหมู่บา้ น) ซ่ึงมีผนู้ า แกนนา ภาคีเครือขา่ ย และ
กลุ่มเป้าหมายต่าง ๆ ดงั น้นั การใช้ “ชุมชนเป็ นฐาน” จึงตอ้ งคน้ หาผนู้ าและกลุ่มแกนนา เพอื่ ทาหนา้ ท่ีขบั เคล่ือน
กิจกรรมตา่ งๆ ใหเ้ ขา้ ถึงกลุ่มเป้าหมาย การทางานกบั ชุมชนใหม้ ีประสิทธิภาพ จะไมท่ าเฉพาะกบั บุคคล
เทา่ น้นั จาเป็นตอ้ งทาใหค้ รอบคลุมทุกมิติและทุก ระดบั ของบุคคล ครอบครัว สงั คม ชุมชนและส่ิงแวดลอ้ ม ตาม
แนวคิดเชิงนิเวศนท์ ่ีทาใหเ้ กิดการรู้จริงและรู้แจง้ ในปัญหาและทาการแกไ้ ขไดอ้ ยา่ งถูกจุด “เกาถกู ท่ีคัน” และทา
อยา่ งรอบดา้ น

วตั ถุประสงค์

การการติดตามดูแลหลงั การบาบัดรักษาของผ้ปู ่ วยยาและสารเสพติด 17

เมื่อรู้ปัญหาแลว้ (จานวนคนใชย้ าเสพติด สาเหตุและปัญหา สถานที่ท่ีตอ้ งปลอดยาเสพติด ฯลฯ) ก่อนลง
มือทาจาเป็ นตอ้ งกาหนดวตั ถุประสงคแ์ ละตวั ช้ีวดั ใหช้ ดั เพื่อเป็นเป้าหมายในการทางานวา่ ทาแลว้ ตอ้ งการเห็น
ผลลพั ธ์อะไร มากนอ้ ยแคไ่ หน และเป้าหมายน้ีจะเป็ นตวั กาหนดแนวทางการทางาน เพ่ือใหบ้ รรลุเป้าหมาย ดงั น้ี
1. พฒั นาศกั ยภาพของชุมชนในการควบคุมปัญหาการใชย้ าเสพติดของชุมชน (เกิดคนท่ีมีศกั ยภาพเกิดแผนและ
กิจกรรม)
2. ใหช้ ุมชนกาหนดนโยบายและมาตรการชุมชนในการควบคุมยาเสพติด (นโยบายและมาตรการของชุมชน)
3. ลดจานวนผใู้ ชย้ าเสพติดในชุมชน (ลด ละ เลิกผใู้ ชย้ าเสพติดในชุมชน 50% ของผใู้ ชย้ เ้ สพติดตามจานวน
เป้าหมาย) และเกิดบุคคลตน้ แบบ (หมู่บา้ นละ.... คน)
4. สร้างสิ่งแวดลอ้ มที่ไม่เอ้ือต่อการใชย้ าเสพติด/ Drop in center
5. สร้างการรับรู้และความตระหนกั ในพษิ ภยั ของยาเสพติด (อยา่ งนอ้ ย 80% ของคนในชุมชน)
6. เพ่ือใหเ้ กิดนวตั กรรมการควบคุม และการช่วยเลิกยาเสพติดในชุมชน (หาวธิ ีการช่วยเลิกยาเสพติดท่ีมี
ประสิทธิภาพ)

หมายเหตุ
วตั ถุประสงคท์ ี่6 อาจจะเป็นตวั เสริม ซ่ึงสามารถเกิดข้ึน ไดใ้ นหลากหลายวธิ ี เช่น การใชภ้ ูมิปัญญาชาวบา้ น
(สมุนไพร ประเพณีวฒั นธรรม พิธีกรรม/ความเชื่อทางศาสนา) การคิดหาวธิ ีท่ีมีประสิทธิภาพในการทากิจกรรม
ต่าง ๆ เช่น คู่หูช่วยเลิกยาเสพติด (คนไม่ใชย้ าเสพติด-คนใชย้ าเสพติด อสม.-คนใชย้ าเสพติด และครอบครัว-คนใช้
ยาเสพติด)

หลกั การดาเนินงาน 5ร
การบรรลุเป้าหมายอยา่ งมีประสิทธิภาพ ใชห้ ลกั การดาเนินงานดว้ ย “5ร” ดงั น้ี
รู้จริง = เริ่มตน้ ดว้ ยการศึกษาขอ้ มูลและสถานการณ์การบริโภคยาเสพติด เป็นสิ่งจาเป็ นพ้ืนฐานที่ทาให้
เขา้ ใจปัญหา รู้ตาแหน่งแห่งท่ีของปัญหา/ชดั เจนในกลุ่มเป้าหมาย และสาเหตุปัญหาของชุมชนๆ ซ่ึงเป็นประโยชน์
ในการวางแผนและการออกแบบกิจกรรม เพอ่ื ให้เขา้ ถึงกลุ่มเป้าหมายและแกป้ ัญหาไดต้ รงจุดในลกั ษณะ “เกาให้
ถูกท่ีคนั ” ระหวา่ งดาเนินโครงการ การติดตาม กากบั และประเมินผลจะทาให้รู้และเขา้ ใจปัญหาอุปสรรคต่างๆ
เพื่อนา ไปสู่การปรับตวั /ออกแบบกิจกรรมใหส้ อดคลอ้ งกบั บริบทชุมชน
ดาเนินงานเชิงรุก = ส่งเสริมการทางานท่ีใหเ้ จา้ หนา้ ท่ีเขา้ ถึงแกนนาหรืออาสาสมคั รควบคุมยาเสพติด เพ่ือ
พฒั นาศกั ยภาพ และนามาเป็ นแกนนาหรือผชู้ ่วยในการเขา้ ถึง/ทางานกบั ชุมชน และบุคคลเป้าหมายที่ตอ้ งการ (ผู้
สูบใชย้ าเสพติด ครอบครัว ชุมชน) เจา้ หนา้ ท่ี/หน่วยงานบริการสาธารณสุขจะสร้างทีมเพ่ือร่วมลงไปทางานกบั
ชุมชนแทนท่ีจะต้งั รับในสถานบริการฐานขอ้ มูลของผูใ้ ชย้ าเสพติด สถานที่ดูแล Drop in center กลุ่มเป้าหมาย ที่
จะใชเ้ พ่ือเป็นแผนที่ (map) ของการเขา้ ถึงและชกั ชวนให้เขา้ ร่วมกิจกรรมตา่ ง ๆ

การการติดตามดูแลหลงั การบาบัดรักษาของผ้ปู ่ วยยาและสารเสพติด 18

ครอบคลุมรอบด้าน = มุ่งเนน้ การทาในทุกดา้ นทุกมิติ แมเ้ ป้าหมายช่วยลด ละ เลิกยาเสพติด จะเป็นใน
ระดบั บุคคล แตใ่ นการดาเนินการใหม้ ีประสิทธิภาพ ตอ้ งทาท้งั ในระดบั บุคคลที่เป็นปัจจยั นา และดาเนินการ
ครอบคลุมท้งั ดา้ นปัจจยั เอ้ือ และปัจจยั เสริมท่ีเป็นส่ิงแวดลอ้ มของบุคคลและชุมชน (ครอบครัว อสม. ผนู้ าชุมชน)

มคี วามเป็ นระบบ = มีข้นั ตอนการดาเนินงานชดั เจนและง่ายในการนาไปปฏิบตั ิ ดว้ ยการทางานแบบมุ่ง
เป้าในกรอบเวลาส้นั จะตอ้ งมีแนวทางดาเนินงาน
- มีลกั ษณะก่ึงโปรแกรมสาเร็จรูปท่ีมีกรอบ แบบฟอร์มและตวั อยา่ งที่ง่ายตอ่ กาดาเนินงานในแต่ละข้นั ตอน
- มีข้นั ตอนการทางานและแนวทางการดาเนินงาน เป็นข้นั เป็นตอนตามแนวทาง PDCA (Plan-Do-Check-Act)
- มีโปรแกรมระบบฐานขอ้ มูลที่เป็นเคร่ืองมือการติดตามประเมินผลที่ทาใหเ้ ห็นผลลพั ธ์ท่ีชดั เจน และเป็น
รูปธรรม

ความร่วมมือ = เนน้ “ชุมชนเป็นฐาน” คือระดมใหท้ ุกภาคส่วน / ภาคีเครือข่ายของชุมชนมาร่วมกนั
ดาเนินงาน โดยสร้างการมีสานึกแห่งความเป็ นเจา้ ของโครงการร่วมกนั (ผนู้ าเห็นปัญหาและมุ่งมนั่ แกป้ ัญหา)
ตระหนกั และช่วยกนั แกป้ ัญหาของชุมชนดว้ ยการระดมความร่วมมือ (แสวงหาพลงั /ทุนทางสงั คม) และพฒั นา
ศกั ยภาพชุมชน (มีความสามารถในการแกป้ ัญหาการใชย้ าเสพติด) โดยชุมชนตอ้ งเป็นผนู้ า ผทู้ า ผใู้ ห้ และผรู้ ับ
ประโยชนค์ วามร่วมมือ คือ ความสามคั คีของภาคส่วนตา่ งๆ ซ่ึงเป็นพ้ืนฐานของการทางานใหส้ าเร็จ ในท่ีน้ีคือ
การมีส่วนร่วมขององคก์ รทอ้ งถิ่น โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตาบล(รพ.สต.) กานนั ผใู้ หญบ่ า้ น อสม.
สถานศึกษา วดั และกลุ่มต่าง ๆ

ทาอย่างไรให้บรรลุวตั ถุประสงค์
การทางานควบคุมยาเสพติด โดยใชช้ ุมชนเป็ นฐานให้เกิดประสิทธิภาพ มีแนวทางเป็นลาดบั ข้นั ดงั น้ี
1.ข้นั เตรียมการและวางแผน (Prepare & Plan)
1.1) คัดเลือกพืน้ ท่ี ท่ีผนู้ าใหค้ วามสนใจในการแกป้ ัญหายาเสพติด ในชุมชน (มีความตระหนกั ) และมีทุน
ทางสงั คม (ความเขม้ แขง็ ของชุมชน คือ ผนู้ าและ อสม.) เป็นพ้นื ฐาน
1.2) ค้นหาผู้นาการเปล่ยี นแปลง/แกนนาจาก รพ.สต./อบต./ผนู้ าทอ้ งถ่ิน เพื่อเป็นผรู้ ับผดิ ชอบโครงการ/
แผนงานควบคุมยาเสพติดในชุมชน
หมายเหตุ งานควบคุมยาเสพติด เป็ นประเดน็ สุขภาพ การทางานในระดับตาบล แกนนาด้านสุขภาพจาก รพ.สต.
เป็นเงื่อนไขสาคัญที่มผี ลต่อการทางานกบั อสม. และความสาเร็จ
1.3) จัดต้งั คณะกรรมการ เพ่ือเป็นทีมงานร่วมรับผดิ ชอบโครงการ การจดั ทาแผนงาน และบริหารจดั การ
แผนงานโครงการ ซ่ึงประกอบดว้ ยผนู้ า/ตวั แทนหน่วยงานและกลุ่มที่เกี่ยวขอ้ ง โดยจานวนจะมากนอ้ ยข้ึน อยกู่ บั
ความเหมาะสมของแตล่ ะพ้ืนที่ ซ่ึงคณะกรรมการมกั จะรวมผนู้ าในขอ้ 2 อยดู่ ว้ ย

การการติดตามดแู ลหลงั การบาบัดรักษาของผ้ปู ่ วยยาและสารเสพติด 19

1.3.1 ทาการอบรมคณะกรรมการเพอ่ื ใหเ้ ห็นความสาคญั /เขา้ ใจปัญหาการใชย้ าเสพติด ความรู้เกี่ยวกบั
โทษพษิ ภยั และแนวทางการดาเนินงานแกป้ ัญหาอยา่ งเป็ นระบบ

1.3.2 ทาการศึกษา และจัดทาฐานข้อมูลเพื่อเขา้ ใจสถานการณ์
- ในแต่ละหมูบ่ า้ นมีใครบา้ งท่ีใชย้ าเสพติด
- สถานที่บริการมีที่ไหนบา้ ง
- มีท่ีจาหน่ายยาและสารเสพติดก่ีแห่ง
สารวจโดยใชแ้ บบฟอร์มง่าย ๆ ที่อสม. / ชุมชนสามารถทาเองไดแ้ ละใหช้ ุมชนสารวจเพื่อรับรู้ปัญหา
1.4) จัดทาแผนควบคุมยาเสพติด ของชุมชนโดยคณะกรรมการ
วิธีที่ 1 คณะกรรมการร่วมกนั วเิ คราะห์ขอ้ มูล สถานการณ์ปัญหาและปัจจยั ท่ีเก่ียวขอ้ ง กาหนด
วตั ถุประสงค์ และวางแผนกิจกรรมต่างๆ
วิธีท่ี 2 จดั ทาเวทีประชาคมเพ่ือคืนขอ้ มูล ระดมความคิดเห็นถึงปัญหาและแนวทางแกไ้ ขปัญหาจากน้นั
คณะกรรมการรวบรวมประเดน็ เพอ่ื นาไปเขียนแผน
การจดั ทาแผนงานโครงการใหส้ อดคลอ้ งกบั ปัญหา ทุนทางสังคมและวฒั นธรรม และบริบทของสังคม
โดยใหม้ ีการกาหนดวตั ถุประสงค์ กลวธิ ี งบประมาณกลุ่มเป้าหมาย วธิ ีประเมิน ผรู้ ับผดิ ชอบ ฯลฯ (ดงั ตวั อยา่ ง
แผนปฏิบตั ิการ/ปฏิทินกิจกรรมโครงการ)
สิ่งท่ีตอ้ งตระหนกั คือ แผนงานและกิจกรรมจะตอ้ งถ่ายทอดใหค้ ณะกรรมการทุกคนรับรู้ เพื่อช่วยติดตาม
กากบั ใหก้ ารดาเนินงานเป็นไปตามแผน
1.5) จัดต้งั คณะทางานควบคุมยาเสพติดของชุมชน เป็นกลุ่มท่ีไดร้ ับการพฒั นา/อบรมกรรมการ (ส่วน
ใหญ่เป็น อสม.และ/หรือผูน้ าหมูบ่ า้ น) ใหม้ ีความรู้และทกั ษะในการนาแผนงานและกิจกรรมไปปฏิบตั ิ ไดแ้ ก่
ความรู้เก่ียวกบั โทษพิษภยั ของยาเสพติด
ความรู้เก่ียวกบั กฎหมายควบคุมยาเสพติด
ความรู้ เกี่ยวกบั เทคนิคการช่วยและชกั ชวนใหค้ นเลิกยาเสพติด ดว้ ยวธิ ีการตา่ งๆ
การติดตาม กระตุน้ และใหก้ าลงั ใจใหเ้ ลิกใชย้ าเสพติด
การสร้างสิ่งแวดลอ้ มปลอดยาเสพติด (ติดป้ายสัญลกั ษณ์หรือการจดั เขตปลอดยาเสพติด)
การเป็นผสู้ ่ือ ข่าว/ประชาสมั พนั ธ์เผยแพร่โครงการ
การติดตามกากบั และการเฝ้าระวงั
หมายเหตุ บางพืน้ ท่ี คณะกรรมการและคณะทางานเป็ นกล่มุ เดยี วกนั หากแต่ต้องตระหนกั ว่า คณะทางานควรมา
จากทุกหม่บู ้านเพ่ือสามารถปฏิบัติงานได้ครอบคลุมทั่วท้ังพืน้ ท่ีและกล่มุ เป้าหมาย

การการติดตามดแู ลหลงั การบาบัดรักษาของผ้ปู ่ วยยาและสารเสพติด 20

1.6) มพี เ่ี ลยี้ ง/ทป่ี รึกษาเพ่ือช่วยสนับสนุนการดาเนินงาน ควรเป็ นบุคคลท่ีมีความรู้ความสามารถในการ
ควบคุมยาเสพติดในชุมชน สามารถใหค้ าแนะนา ประสานงานช่วยเหลือสนบั สนุนท้งั ดา้ นส่ือวชิ าการ ติดตามและ
สนบั สนุนการดาเนินงาน/กิจกรรมตา่ งๆ ใหม้ ีประสิทธิภาพ โดยพีเ่ ล้ียง/ท่ีปรึกษาควรทางานอยา่ งใกลช้ ิดกบั
คณะกรรมการและคณะทางาน ซ่ึงควรมาจากภาคีเครือข่ายที่มีศกั ยภาพ เช่น นกั วชิ าการจากโรงพยาบาลชุมชน/
สาธารณสุขอาเภอ หรือองคก์ รปกครองส่วนทอ้ งถ่ิน (อปท.)อยา่ งไรก็ตาม หากคณะกรรมการและคณะทางานมี
ศกั ยภาพกอ็ าจไม่จาเป็นตอ้ งมีพเ่ี ล้ียง/ที่ปรึกษา หรือเป็นไปไดท้ ี่บุคคลเหล่าน้ีอยใู่ นคณะกรรมการแลว้

2.ข้นั ปฏิบตั ิตามแผนเพอื่ บรรลุวตั ถปุ ระสงค์ (Do)

วตั ถุประสงค์ 1 พฒั นาศักยภาพของชุมชนในการควบคุมปัญหาการใช้ยาเสพติด ของชุมชน ประกอบดว้ ย

 อบรมคณะกรรมการ คณะทางานและแกนนาเครือข่ายในตาบล อาทิโรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตาบล
องคก์ รปกครองส่วนทอ้ งถ่ิน ผนู้ าชุมชน อสม. โรงเรียน พระสงฆ์

- ใหเ้ ขา้ ใจปัญหา สาเหตุและเห็นความสาคญั ในการควบคุมยาเสพติดของชุมชนโดยชุมชนเอง
- มีความรู้ ทกั ษะและเทคนิควธิ ีในการควบคุมยาเสพติดในชุมชน
- บทบาทหนา้ ท่ีและการมีส่วนร่วมของภาคีเครือข่ายในโครงการ/กิจกรรมตา่ งๆ

 ให้ความรู้แก่ประชาชนทุกกลุ่มในชุมชน
- การประชุมช้ีแจงและใหค้ วามรู้เป็นการเฉพาะ หรือบูรณาการในกิจกรรมชุมชน เช่น การประชุม
ประจาเดือน (ของหมูบ่ า้ น/ตาบลหรือ อสม.) การตรวจคดั กรองโรค
- สื่อสารผา่ นหอกระจายข่าว รถเคร่ืองเสียง หรือวทิ ยชุ ุมชน
- การอบรมประชาชนและผเู้ กี่ยวขอ้ งเร่ืองพิษภยั การใชย้ าเสพติด
- การเยย่ี มบา้ นและใหค้ วามรู้รายครัวเรือน
- จดั นิทรรศการใหค้ วามรู้ในโอกาสต่างๆ เช่น วนั เด็ก วนั พอ่ วนั ยาเสพติด

วตั ถุประสงค์ 2 ให้ชุมชนกาหนดนโยบายและมาตรการชุมชนในการควบคุมยาเสพติด ดาเนินการโดย
 คณะกรรมการ/คณะทางานประชุมระดมความคิดเห็นเพอ่ื กาหนดนโยบายและมาตรการชุมชนในการ
ควบคุมยาเสพติด อนั นาไปสู่ “ชุมชนปลอดยาเสพติด” ...หรือ…
 จดั เวทีประชาคม เพือ่ ใหป้ ระชาชนเขา้ มามีส่วนร่วมในการระดมความคิดเห็นเพื่อกาหนดนโยบายและ
มาตรการชุมชน(มีท้งั ท่ีเป็นทางการและไมเ่ ป็นทางการ)
 สื่อสารสาธารณะ/ประกาศใหช้ ุมชนรับทราบนโยบายและมาตรการชุมชน
- ประกาศอยา่ งเป็นทางการ (หรือไม่เป็นทางการ) โดยผมู้ ีอานาจ/ผมู้ ีบทบาททางสงั คม เช่น นายอาเภอ
นายก อบต.

การการติดตามดแู ลหลงั การบาบัดรักษาของผ้ปู ่ วยยาและสารเสพติด 21

- ทาหนงั สือเวยี นใหภ้ าคี/หน่วยงานท่ีเก่ียวขอ้ งทราบ
- นานโยบายติดประกาศในสถานที่ที่ประชาชนเห็นและรับรู้ไดง้ ่าย เช่น รพ.สต. อบต. ศาลากลางบา้ น
- ประกาศ/ประชาสัมพนั ธ์ผา่ นสื่อ เช่น เสียงตามสายวทิ ยชุ ุมชน และ/หรือแจง้ ในท่ีประชุม
- มีกลไกเฝ้าระวงั และกากบั การปฏิบตั ิตามนโยบาย

วตั ถุประสงค์ 3 ลดจานวนผใู้ ชย้ าเสพติด ในชุมชน (ลด ละ เลกิ ผ้ใู ช้ยาเสพติด ในชุมชน 50% ของผ้ใู ช้ยาตาม

จานวนเป้าหมาย) และเกดิ บุคคลต้นแบบ
1. อบรมแกนนา/อาสาสมคั รควบคุมใชย้ าเสพติด (อสคย.)/อสม.เช่ียวชาญ ส่วนใหญ่เลือกจาก อสม.ท่ีมี

อยแู่ ลว้ เพื่อเป็นแกนนา /กลไกช่วยเลิกใชย้ าเสพติดใหแ้ ก่ประชาชนในพ้นื ที่ที่ไดร้ ับมอบหมาย เนื่องจากผใู้ ชย้ า
เสพติดมีจานวนมาก และกระจายอยใู่ นทุกหมูบ่ า้ น อสคย./อสม. เชี่ยวชาญ จะเป็นแรงงานสาคญั ในการช่วย
กระตุน้ และติดตามร่วมกบั เจา้ หนา้ ที่ที่มีอยจู่ ากดั

2. จัดกจิ กรรมช่วยเลกิ ยาเสพตดิ ตามความเหมาะสมของพืน้ ทโ่ี ดยมุ่งเน้นการเข้าถงึ ตัวผ้ใู ช้ยาเสพติด
- นารายช่ือผใู้ ชย้ าเสพติดที่สารวจได้ เชิญชวนใหเ้ ขา้ ร่วมโปรแกรมเลิกยาเสพติด (อสม.ออกเดินชกั ชวน
ประกาศประชาสัมพนั ธ์ ออกจดหมายเชิญ)
- จดั กิจกรรมช่วยเลิกใชย้ าเสพติดใหแ้ ก่ผใู้ ชย้ าเสพติดแบบเชิงรุก คือ ใหบ้ ริการที่เขา้ ถึงตวั ผใู้ ชย้ าเสพติด /จดั ใน
ชุมชน โดยมีจานวนคนเขา้ ร่วมในกิจกรรมแต่ละคร้ัง ท่ีชดั เจนและควรมีโปรแกรมอบรมที่มีประสิทธิภาพ ทาได้
หลายวธิ ี เช่น

กจิ กรรมอบรม/ค่ายเลกิ ยาเสพติด ควรจดั กิจกรรมที่เขม้ ขน้ ที่ทาใหต้ ดั สินใจเปลี่ยนพฤติกรรม (ลด ละ
เลิก) ใหค้ วามรู้แก่ผใู้ ชย้ าเสพติดไดต้ ระหนกั ถึงพษิ ภยั ไดเ้ ห็นปัญหาที่เป็นรูปธรรม นาผปู้ ่ วยจากการใชย้ าเสพติด
มาเล่าเรื่อง แนะนาแนวทางเลิก (โดยใชใ้ จ/หกั ดิบสมุนไพร การนวด ฯลฯ ) และกระตุน้ ใหก้ าหนดการวางแผน/ต้งั
เป้าหมาย (ดว้ ยตนเองหรือใชว้ ฒั นธรรมชุมชน) รู้วธิ ีการจดั การเมื่อเกิดความอยาก
**หมายเหตุ กิจกรรมไมเ่ กิน 3 ชว่ั โมง และเลือกจดั ในวนั เวลาท่ีเหมาะสม เช่น วนั หยดุ หรือตอนเยน็ โดยมีการ
จาแนกกลุ่มผใู้ ชย้ าเสพติด เป็ น 1) กลุ่มผนู้ า 2) ประชาชนทว่ั ไป และ 3) เยาวชน

คลินิกเคล่อื นทเี่ ป็นการรุกเขา้ ไปจดั กิจกรรมในชุมชนดว้ ยกิจกรรมตรวจคดั กรองสุขภาพ ใหค้ าปรึกษา/
แนะนาเลิกใชย้ าเสพติด โดยบุคลากรสุขภาพ ใหท้ างเลือก (ใชส้ มุนไพร การนวดกดจุด ฯลฯ)

แกนนาเชิงรุกช่วยเลกิ ใช้ยาเสพติด (ประกอบดว้ ย อสม. และผนู้ าหมู่บา้ น) ใหก้ ลุ่มแกนนาแต่ละหมู่บา้ น
ออกเดินชกั ชวนและใหค้ าแนะนาผูใ้ ชย้ าเสพติด ใหเ้ ลิกใช้ โดยใชก้ ารแขง่ ขนั กนั ระหวา่ งหมู่บา้ นเป็นตวั กระตุน้

อสม. ช่วยเลิกยาเสพติด มีหลายลกั ษณะ เช่น อสม. ช่วยเลิกยาเสพติด ในกลุ่มบา้ นท่ีรับผดิ ชอบ อสม.
ช่วยคนใชย้ าเสพติดในชุมชนใหเ้ ลิก หรือ อสม.1 คนจบั คู่ช่วยคนใชย้ าเสพติด 1 คนใหเ้ ลิก (แบบ 1 ต่อ 1)

การการติดตามดแู ลหลงั การบาบัดรักษาของผ้ปู ่ วยยาและสารเสพติด 22

แกนนาเยาวชนช่วยเลิกยาเสพติด ใช้เยาวชนทางานกบั เยาวชน คือแกนนาเยาวชนจะช่วยคน้ หาและ
สารวจเยาวชนใชย้ าเสพติดและชกั ชวนมาร่วมกิจกรรมช่วยเลิก โดยการใหค้ วามรู้ที่โดนใจ จดั กิจกรรมกระตุน้ ให้
เลิก และจบั คู่ใหเ้ ป็นกาลงั ใจช่วยเลิก (บดั ด้ี)

3. การติดตามผู้ต้องการเลกิ ใชย้ าเสพติด การใหก้ าลงั ใจสนบั สนุนใหผ้ ใู้ ชย้ าเสพติดเลิกไดต้ อ่ เนื่อง โดย
เจา้ หนา้ ที่แกนนา/ อสม. การติดตามตอ้ งทาอยา่ งสม่าเสมอ โดยในช่วง 1-3 วนั แรก ควรติดตามอยา่ งใกลช้ ิด และ
ทาการติดตามเป็นระยะ 7 วนั 15 วนั 1, 3 และ 6 เดือน การติดตามในระยะแรกมีความจาเป็น เพราะผเู้ ลิกจะยงั ตอ้ ง
ตอ่ สู้อาการอยากยา การติดตามอยา่ งตอ่ เน่ืองจะช่วยสนบั สนุน เป็นกาลงั ใจ และเป็นการประเมินความสาเร็จใน
การช่วยเลิกใชย้ าเสพติดได้ (ใชป้ ระโยชน์ในการทา R to R)

4. ค้นหาบุคคลต้นแบบช่วยเลกิ แบง่ ไดเ้ ป็น 2 ประเภท คือ
1) ต้นแบบเชิงลบคือ คนที่ป่ วยจากการใชย้ าเสพติด นามาเป็นตวั อยา่ งใหเ้ ห็นถึงความทุกขท์ รมานจากการใชย้ า
เสพติด
2) ต้นแบบเชิงบวกไดแ้ ก่ ผนู้ า/ผเู้ คยใชย้ าเสพติดที่เลิกไดก้ ่อนมีโครงการ หรือคนที่เลิกไดใ้ นโครงการฯ นามาเป็น
วทิ ยากรเล่าประสบการณ์การเลิกใชย้ าเสพติดวา่ เลิกแลว้ ดีอยา่ งไร วธิ ีเลิกใชย้ าเสพติดไดส้ าเร็จ การเอาชนะอาการ
อยากใชย้ าเสพติด นอกจากน้ีควรมีการสนบั สนุนใหก้ าลงั ใจ และใหร้ างวลั กบั ผทู้ ี่เลิกไดอ้ ยา่ งต่อเนื่อง

วตั ถุประสงค์ 4 สร้างส่ิงแวดล้อมที่ ไม่เอือ้ ต่อการใชย้ าเสพติด /การจัดให้เป็ นชุมชนปลอดยาเสพติด
- จดั ชุมชนปลอดยาเสพติด โดยอบรมแกนนา/อสม. ใหม้ ีความรู้ความเขา้ ใจและมอบหมายใหด้ าเนินการจดั
สถานท่ีปลอดยาเสพติด มีป้ายสญั ลกั ษณ์ชุมชนปลอดยาเสพติด ติดใหเ้ ห็นชดั เจน
- อบรม ขอความร่วมมือ ใหค้ าแนะนาในการประกอบอาชีพแก่ผผู้ ลิตหรือขายยาเสพติดในพ้ืนที่

วตั ถุประสงค์ 5 สร้างการรับรู้และความตระหนักในพษิ ภัยของยาเสพติด (อย่างน้อย 80% ของคนในชุมชน)
- ใหม้ ีการสร้างกระแส ประชาสัมพนั ธ์และส่ือสารในหลากหลายรูปแบบ เพือ่ ใหป้ ระชาชนในชุมชนรับรู้
โครงการและตระหนกั ในพิษภยั ของใชย้ าเสพติด เช่น ผา่ นวทิ ยชุ ุมชน/เสียงตามสาย รถเคล่ือนที่ ติดป้าย/
สต๊ิกเกอร์/ประกวดคุม้ /ภาพวาด กิจกรรมรณรงคใ์ นวนั ที่สาคญั เช่น วนั พอ่ วนั งดบุหร่ีโลก วนั เด็ก งานบุญ วนั
เขา้ พรรษา

วตั ถุประสงค์ 6 เพื่อให้เกดิ นวัตกรรมควบคุมยาเสพติด และการช่วยเลกิ ใชย้ าเสพติด ในชุมชน โดยกระตุน้ ให้
ชุมชนคน้ หาวธิ ีการที่สร้างสรรค์ โดยเฉพาะวธิ ีการช่วยเลิกใชย้ าเสพติดที่มีประสิทธิภาพ อาทิ

การการติดตามดแู ลหลงั การบาบัดรักษาของผ้ปู ่ วยยาและสารเสพติด 23

- การใชศ้ าสนาและความเชื่อในการช่วยเลิก เช่น ฌาปนกิจยาเสพติด บิณฑบาตรยาเสพติด พระเทศน์ พิธีเรียก
ขวญั พธิ ีสาบานตน
- การใชส้ มุนไพรและการแพทยท์ างเลือก เช่น นวดกดจุด

3. การติดตาม ตรวจสอบให้เป็ นไปตามแผน (Check)
เพือ่ ใหบ้ รรลุวตั ถุประสงค์ จาเป็นตอ้ งมีการดาเนินงานตามแผนงานท่ีวางไวซ้ ่ึงตอ้ งมีการติดตามกากบั
- ทาการตรวจสอบ ติดตาม กากบั เป็นระยะๆ อยา่ งตอ่ เนื่องวา่ ทางานไดต้ ามแผนหรือไม่ (ถือเป็นการประเมินผล
ภายใน)โดยคณะทางาน คณะกรรมการ พเี่ ล้ียงและที่ปรึกษา
- ถอดบทเรียนเพื่อสะทอ้ นผลการดาเนินโครงการวา่ เป็นไปตามแผนและวตั ถุประสงคห์ รือไม่ มีปัญหาอุปสรรค
อะไร จุดออ่ น/จุดแขง็ และควรจะกา้ วต่อไปอยา่ งไร และใหท้ าการปรับแนวทาง/กิจกรรมการดา เนินงานใหม่
เพือ่ ใหบ้ รรลุวตั ถุประสงคท์ ี่วางไว้ ทาไดใ้ น 2 ระยะ คือ
1) ถอดบทเรียนระหว่างโครงการ เพือ่ ทราบถึงความกา้ วหนา้ และปัญหาอุปสรรค เพอ่ื ปรับกิจกรรมและ
วธิ ีการทางานใหเ้ หมาะสมและเป็นไปไดต้ ามสภาพของชุมชน นอกจากน้นั ยงั ไดแ้ นวทางการหนุนเสริม
สนบั สนุนทางวชิ าการ ส่ือ และเครื่องมือการทางาน (ข้นั ตอน Do - Check และ Act)
2) ถอดบทเรียนหลงั จบโครงการ เพือ่ สรุปผลการดาเนินงานปัญหาอุปสรรค บทเรียนจากการทางาน และ
การจดั การความรู้เพ่ือเสนอถึงกา้ วตอ่ ไปในการดาเนินงานควบคุมการใชย้ าเสพติด โดยใชช้ ุมชนเป็นฐานใหม้ ี
ประสิทธิภาพยงิ่ ข้ึน ซ่ึงจะเป็นการดีท่ีจะไดม้ ีการจดั การความรู้เพ่ือคน้ หารูปแบบการทางานที่จะเป็นองคค์ วามรู้
สาหรับผทู้ ่ีจะนาไปใชเ้ ป็นแนวทาง

4. ดาเนินงานตามแผน/กจิ กรรมทมี่ ีการปรับแก้ (Act)
ดาเนินงานตามแผน/กิจกรรมใหม่ที่ปรับแกอ้ นั เนื่องมาจากการถอดบทเรียนในระยะที่ผา่ นมา กิจกรรม
ส่วนท่ีปรับน้ีจะสอดคลอ้ งกบั ปัญหาอุปสรรค และบริบทของชุมชน เช่น ปรับจากกิจกรรมคา่ ยท่ีทารวมท้งั ตาบล
เป็นกิจกรรมรายหมูบ่ า้ น และปรับจากกิจกรรมค่าย เป็น 2-3 ชวั่ โมงในช่วงเวลาท่ีกลุ่มเป้าหมายสะดวก ปรับจาก
กิจกรรมกลุ่มเป็นรายบุคคล เป็นตน้

5. ประเมินผลและสรุปผล
ใหค้ ณะทางานติดตามประเมินผล ทาไดห้ ลายวธิ ี
1.) ใช้ข้อมูลทสี่ ารวจ นามาตรวจสอบวา่ ช่วยใหค้ นใชย้ าเสพติด ลด ละ เลิกไดม้ ากนอ้ ยเพยี งใด สถานท่ีปลอดยา
เสพติด ไดด้ าเนินการครบแลว้ หรือไม่

2.) สังเกต หรือบนั ทกึ ภาพเป็ นหลกั ฐาน

การการติดตามดแู ลหลงั การบาบัดรักษาของผ้ปู ่ วยยาและสารเสพติด 24

3.) แบบสัมภาษณ์/แบบสอบถาม เพอื่ ตรวจสอบการรับรู้ความคิดเห็นของประชาชนทว่ั ไป และผเู้ กี่ยวขอ้ ง
4.) สัมภาษณ์เชิงลกึ รายบุคคล เช่น บุคคลที่เลิกใชย้ าเสพติดได้ อสม. คณะทางาน หวั หนา้ โครงการ
5.) สนทนากล่มุ กบั คนท่เี กย่ี วข้อง เพ่อื ทราบความคิดเห็นต่อโครงการ กิจกรรมช่วยเลิก แนวทางดาเนินงานตอ่ ไป

6. เพม่ิ มูลค่างาน
ผลลพั ธ์และผลกระทบจากการดาเนินงานท่ีมีคุณคา่ ต่องานควบคุมยาเสพติดควรนาไปเผยแพร่สู่
สาธารณะ
1) พฒั นาเป็ นงานวจิ ัยจากงานประจาแบบ R to R (Routine to Research) โดยทบทวนกระบวนการ
ดาเนินงานแบบยอ้ นกลบั จากผลลพั ธ์ไปสู่ตน้ ทาง (ผลลพั ธ์ กระบวนการ/วธิ ีการดาเนินงานวตั ถุประสงค์
ท่ีมาของโครงการ/กิจกรรม) แลว้ เรียบเรียงเป็ นงานวิจยั เชิงปฏิบตั ิการแบบมีส่วนร่วม และส่งเสริมการ
นาเสนอเป็นผลงานวชิ าการในเวทีต่างๆ เพ่อื สร้างความภาคภูมิใจและทศั นคติท่ีดีต่อการทางานควบคุมยาเสพติด
2) หาแนวทางขยายผลกจิ กรรม เพ่ือใหม้ ีความต่อเน่ืองยง่ั ยนื เนื่องจากโครงการยงั ไมค่ รอบคลุมผใู้ ชย้ า
เสพติดท้งั หมดจึงควรหาแหล่งทุนทอ้ งถ่ินเพื่อทากิจกรรมตอ่ เน่ือง (ขอใหอ้ งคก์ รทอ้ งถ่ินสนบั สนุนงบใหท้ าต่อ)
และเผยแพร่แนวคิดและวธิ ีการทางานไปยงั พ้ืนที่ใกลเ้ คียงที่สนใจ (เป็นพ้ืนที่ศึกษาดูงานหรืออบรมใหค้ วามรู้แก่
ผสู้ นใจ)

การการติดตามดูแลหลงั การบาบัดรักษาของผ้ปู ่ วยยาและสารเสพติด 25