Судьянинг онгида - адолат, тилида - ҳақиқат,
дилида - поклик бўлиши шарт.
Шавкат МИРЗИЁЕВ
12/2022 ISSN 2181-8991
ОДИЛ СУДЛОВ
Ҳуқуқий, илмий-амалий нашр
Муассис: Бош муҳаррир
Ўзбекистон Республикаси Камол УБАЙДИЛЛОЕВ
Олий суди Масъул котиб
Муталиф СОДИҚОВ
ТАҲРИР ҲАЙЪАТИ:
Бахтияр ИСЛАМОВ Журнал 2015 йилда «Жамият ва мен»
Робахон МАХМУДОВА республика танловида «Энг яхши ёри-
Ҳалилилло ТУРАХУЖАЕВ тилган ҳуқуқий мавзулар» йўналиши бў-
Икрам МУСЛИМОВ йича ғолиб деб топилган.
Шухрат ПОЛВАНОВ
Мирзоулуғбек АБДУСАЛОМОВ ТАҲРИРИЯТ МАНЗИЛИ:
Холмўмин ЁДГОРОВ 100097, Tошкент шаҳри, Чилонзор тумани,
Ибрагим АЛИМОВ
Олим ХАЛМИРЗАЕВ Чўпонота кўчаси, 6-уй
Замира ЭСАНОВА Ҳ/р 20210000300101763001
Омонбой ОҚЮЛОВ ХАБ «Tрастбанк» Tошкент филиали
Музаффаржон МАМАСИДДИҚОВ МФО 00850, СТИР 201403038
K Реклама нашри ва тижорий йўл билан ТЕЛЕФОН: (71) 278-96-54, 278-91-96,
босилган матнлар. 278-25-96, ФАКС: 273-96-60
Таҳририят фикри муаллиф фикридан ўзгача E-mail: [email protected]
бўлиши мумкин. Веб-сайт: www.odilsudlov.sud.uz
Telegram: https://t.me/ODsud
Қўлёзмалар, суратлар тақриз қилинмайди ва
қайтарилмайди. Босишга 2022 йил 16 декабрда рухсат
этилди. Қоғоз бичими 60Х84 1/8. 10 босма
Кўчириб босилганда «Одил судлов» ‒ табоқ. Офсет усулида чоп этилди. Журнал
«Правосудие» нашри кўрсатилиши шарт. таҳририят компьютерида терилди ва саҳи-
фаланди. Буюртма ‒ 26.
Журнал Ўзбекистон Республикаси Вазир-
лар Маҳкамаси ҳузуридаги Олий аттеста- Нашр адади 3430 нусха.
ция комиссияси Раёсатининг 2013 йил 30
декабрдаги 201/3-сонли қарори билан док- Навбатчи муҳаррир
торлик диссертациялари бўйича илмий ма- Муталиф СОДИҚОВ
қолалар чоп этиладиган нашрлар рўйхати-
га киритилган. НАШР ИНДЕКСИ ‒ 909
2021 йил 27 июлда Ўзбекистон Респуб- Сотувда келишилган нархда
ликаси Президенти Администрацияси
ҳузуридаги Ахборот ва оммавий комму- «SILVER STAR PRINT» МЧЖ
никациялар агентлигида 0026-рақам би- босмахонасида чоп этилди.
лан рўйхатга олинган. 1996 йилдан чиқа Босмахона манзили: 100 139,
бошлаган. Тошкент шаҳри, Учтепа тумани,
C «Одил судлов» 23-мавзе, 47-уй
2 МУНДАРИЖА
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ КОНСТИТУЦИЯСИНИНГ 30 ЙИЛЛИГИГА
У. Мингбоев. Конституция – йўлчи юлдуз................................................................................4
СУД-ҲУҚУҚ ИСЛОҲОТЛАРИ
И. Муслимов. Қонунийлик ва холислик – бош мезон ...........................................................8
МУНОСАБАТ
Ғ. Эргашев. Инсон ҳуқуқи олий қадрият .............................................................................11
ЖИНОЯТ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
З. Омонов. Шахсни қийнашнинг объектив белгилари ........................................................15
ЖАРАЁН
Д. Худойназаров. Иқтисодий процессда гувоҳ иштироки: миллий ва хорижий тажриба.......20
Ф. Раҳимов. Суд мажлисларини аудио ва видео қайд этишнинг ўзига хос хусусиятлари
ва аҳамияти.....................................................................................................................................27
ҚОНУН ВА ИЖРО
Ў. Муродов. Суд ҳужжатининг ижро усули ва тартибини ўзгартириш: муаммо ва
таклифлар.........................................................................................................................................31
МУАММО ВА ЕЧИМ
У. Базаров. Банклар томонидан берилган кредитларни ундириш билан боғлиқ низоларни
кўриш жараёнида юзага келадиган муаммолар ........................................................................34
АМАЛИЁТ
А. Бўриев. Фойдали қазилмаларни қазиб олганлик учун махсус рента солиғининг жорий
этилиши..........................................................................................................................................38
БОЛА ҲУҚУҚИ ВА СУД АМАЛИЁТИ
Р. Худойбердиева. Бола ким билан қолади ёхуд болани олиш низолари билан боғлиқ суд
амалиёти..........................................................................................................................................40
ИСЛОМ ҲУҚУҚИ
О. Шамсиддинова. Ислом ҳуқуқи: оилавий қадрият ва тамойиллар................................43
МУЛОҲАЗА
А. Салаев, М. Холлиев. Никоҳдан ажратиш тўғрисидаги ишлар бўйича мулоҳазалар.....48
АХБОРОТ
Ўзбекистон Судьялари ассоциациясининг VI съезди бўлиб ўтди.......................................52
ЮРИСТ КАРТОТЕКАСИ/КАРТОТЕКА ЮРИСТA......................................................79
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
3
Шухрат Тагаймурато-
вич Полванов – Ўзбекистон
Республикаси Олий Мажли-
си Сенатининг 2022 йил 19
ноябрдаги Қарори билан судь-
ялик лавозимида бўлиш-
нинг навбатдаги ўн йиллик
муддатига, беш йил муддат-
га Ўзбекистон Республикаси
Олий суди раисининг ўринбоса-
ри – иқтисодий ишлар бўйича
судлов ҳайъати раиси лавози-
мига сайланди.
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати-
нинг 2022 йил 19 ноябрдаги Қарори билан қуйидагилар:
Гулнора Анваровна Мирзаева ўн йиллик муддатга;
Абдикамал Абдималикович Абдикаримов ўн йиллик муддатга;
Аскар Танирбергенович Бекманов ўн йиллик муддатга Ўзбекис-
тон Республикаси Олий судининг судьяси лавозимига сайланди-
лар.
Гулнора Абдикамал Аскар
Анваровна Абдималикович Танирбергенович
Мирзаева
Абдикаримов Бекманов
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
4
ТАДҚИҚОТ,
ТАҲЛИЛ, ТАКЛИФ
КОНСТИТУЦИЯ – ЙЎЛЧИ ЮЛДУЗ
Бундан ўттиз йил муқаддам ўзбек ва мураккаб вазиятда ҳар томонлама
давлатчилиги ривожининг тарихий ўйлаб, баъзида кескин ва муросасиз
тажрибасига таянилган ҳолда, халқа- баҳслар юзага келса-да, янада мулоҳа-
ро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган закорлик билан инсонларнинг ҳуқуқ ва
қоидалари акс эттирилган демокра- манфаатлари, эркинликларини адолат-
тия ва ижтимоий адолат тамойилла- ли тарзда муҳофаза қиладиган Консти-
ри сингдирилган ўзбек халқининг кўп туция яратилганлигини барчамиз анг
асрлик хоҳиш-иродасини ифода этувчи лаганмиз. Бу ҳам бўлса, халқимизнинг
мустақил Ўзбекистон Республикасининг йиллар давомида миллий мустақиллик-
Конституцияси қабул қилинган эди. ни орзу қилиб, узоқни кўзлаб олиб бор-
ган изланишларининг ҳосиласидир.
Мен амалиётчи ҳуқуқшунос сифати-
да демократик ҳуқуқий давлатда фуқа- Адолатли фуқаролик жамияти ва де-
роларнинг муносиб ҳаёт кечиришлари, мократик ҳуқуқий давлат қуришнинг
мамлакат тинчлиги ва миллий тотувли- дастлабки қадамларидан бири бўлган
гини таъминлаш учун мустаҳкам асос фуқароларимизнинг сиёсий-ҳуқуқий та-
бўлиб хизмат қилувчи Конституция- факкурининг юксак намунасини ифода
мизнинг дастлабки лойиҳасини ишлаб этадиган мустақил Ўзбекистон Респуб
чиқишда, сўнгра жамоатчилик муҳо- ликасининг Конституциясини яратиш
камасидан ўтказилиб такомиллашти- ва ҳаётга татбиқ этишдек муҳим сиёсий
рилган ҳолда қабул қилиш жараёнла- жараёнларда давлатимиз раҳбари Шав-
рида бевосита иштирок этиш бахтига кат Мирзиёев ҳам Олий Кенгаш депу-
м уяссар бўлганман. Конституциявий тати сифатида Конституциявий комис-
комиссия аъзоларининг ҳар бир модда- сия таркибида иштирок этган эди. Бош
ни синчковлик билан обдон чиғириқдан Қомусимизнинг яратиш ва қабул қи-
ўтказиши натижасида ўша пайтда ҳар лиш жараёнларида қизғин тортишувлар
жиҳатдан мукаммал Қомус яратилган- б илан кечган баҳс-мунозаралар хусуси-
лигига гувоҳ бўлганман. да Президентимиз ўз чиқишларининг
бирида Қомусимизнинг икки марта –
Асосий Қомусимиз қабул қилинган- 1992 йилнинг сентябрь ва ноябрь ойла-
лигига 30 йил тўлиши муносабати би- рида умумхалқ муҳокамасига қўйилган
лан келажак авлод олдидаги масъулият- вақтда юртдошларимиз фаол иштирок
ни англаган ҳолда, ҳурматли ўқувчилар этиб, лойиҳалар юзасидан кенг жа-
учун айрим фикр ва мулоҳазаларимни моатчилик томонидан мамлакатимиз-
билдиришни фахрий-судьялик бурчим нинг тараққиёт йўли, унинг келажаги-
деб билдим. га дахлдор кўплаб фикр-мулоҳазалар
ва асослантирилган таклифлар бил-
Қонунларимизнинг отаси – Бош Қо- дирганлиги сабабли ҳам ҳозирги маз-
мусимизнинг яратилиши тарихига на- мун ва шаклга келган дея таъкидлаган
зар солар эканмиз, тўқсонинчи йиллар-
да юз берган ўтиш давридаги қалтис
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ КОНСТИТУЦИЯСИНИНГ 30 ЙИЛЛИГИГА 5
эди. Умумэътироф этилган демократик жамият ва шахс ҳамда жамиятнинг ўза-
принциплар билан бирга, халқимизнинг ро муносабатлари, суд тизими тўғриси-
бебаҳо қадриятлари ва бой давлатчи- даги нормалар қатъий тартибда белги-
лик тажрибаси асосий Қомусимизда лаб қўйилган.
сингдирилган эди.
Шу ўринда ҳақли бир савол туғилади.
Тараққиёт сари дадил одимлаётган Барча фуқароларимиз ҳам Конституция
ҳар қандай давлатнинг устуни санала- талабларини, ундаги ҳуқуқ ва мажбури-
диган Конституциянинг туб ўзаги бу ту- ятларини лозим даражада англашяпти-
зук ёки тузилишдир. Қудратли салтанат ми? Бурчларини кўрсатилганидек адо
барпо этишда шариат қонунларига тая- этишяптими? Афсуски, айрим андиша-
ниб давлатчилик сиёсати юритган, Шарқ сиз ва жамиятдаги қоидаларга беписанд
ва Осиё мамлакатлари цивилизациясига қаровчи шахслар конституциявий маж-
муносиб ҳисса қўшган буюк саркарда буриятларини, фуқаролик бурчларини
Амир Темур бобомизнинг «Темур ту- адо этишга келганда масъулиятсизлик
зуклари» Конституциямизнинг айрим қилишмоқда. Ахир, Қомусимизнинг
моддаларида ҳам шаклан, ҳам моҳиятан 48-моддасида «Фуқаролар Конституция
акс эттирилган десам муболаға бўлмай- ва қонунларга риоя этишга, бошқа ки-
ди. «Темур тузуклари»даги «Салтанат шиларнинг ҳуқуқлари эркинликлари,
тўнини кийгач, адолат ва инсоф билан шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қи-
Тангрининг яратган бандаларини ўзим- лишга мажбурдирлар» деб ёзиб қўйил-
дан рози этдим. Гуноҳкорга ҳам, бегу- ган-ку. «Вояга етган, меҳнатга лаёқат-
ноҳга ҳам раҳм-шафқат билан ҳаққони- ли фарзандлар ўз ота-оналари ҳақида
ят юзасидан ҳукм чиқардим. Фуқаро ва ғамхўрлик қилишга мажбурдирлар»
қўл остимдагиларга раҳмдиллик қил- деган норма эса 66-моддада белигилаб
дим, сипоҳийларга инъомлар улашдим. қўйилган. Мамлакатнинг барча фуқаро-
Уламолар билан суҳбатда бўлдим ва пок си конституциявий бурчларини билиши
ниятли тоза қалбли кишиларга талпин- шарт. Қани энди ҳар бир шахс вақти-
дим. Дарвеш, фақир ва мискинларни вақти билан ўз уйида, оиласи давраси-
ўзимга яқин тутдим. Ақлли кишилар, да суҳбатлар қилинса, ота-оанинг фар-
кенгаш соҳиблари, эҳтиёткор, қатъи- зандларга нисбатан, фарзандларнинг
ятли арбоблар, кейинни ўйлаб, олисни эса ота-онага нисбатан конституциявий
кўриб иш юритувчи кекса ва тажриба- бурчлари ҳақида гапирилса айни муд-
ли кишиларни мажлисларимга киритиб дао бўлар эди, демоқчиман. Бу масалага
уларнинг суҳбатларидан тажриба ҳосил кўпчилигимиз томошабин бўлиб туриб-
қилдим» деган битиклар ўрта асрларда- миз. Ахир, ҳаётда айрим ота-оналарни
ёқ Соҳибқирон бобомиз томонидан ҳа- фарзанддан кечиб, ҳатто, пулга алма-
ётий зарурат туфайли қатъий қонунлар шиб юрганларини, айрим фарзандларни
яратганлигидан далолат беради. эса, ўз ота-оналарига беписандлик, ан-
дишасизлик қилиб ўз конституциявий
Худди шунингдек, бизнинг Консти- бурчини бажармаётганлик ҳолатларини
туциямизда ҳам давлат тузилиши, ҳо- кўриб турибмиз.
кимият ва бошқарув органлари тизими,
уларнинг ваколати, шакллантирилиш Конституциянинг 11 та моддадан
тартиби, сайлов тизими, ташқи сиёсат, иборат «Ўзбекистон Республикасининг
фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, суд ҳокимияти» деб номланган ХХII
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
6 ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ КОНСТИТУЦИЯСИНИНГ 30 ЙИЛЛИГИГА
боби бевосита суд тизимига бағишлан- киритиш ва ташкилий чора-тадбирлар
ган. 106-моддада «Ўзбекистон Респу- амалга ошириш юзасидан депутатлар,
бликасида суд ҳокимияти қонун чиқа- сенаторлар, Ўзбекистоннинг барча ҳу-
рувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлардан, дудларидан вакиллар, фуқаролик жа-
сиёсий партиялардан, бошқа жамоат мияти институтлари, ҳуқуқшунослар,
бирлашмаларидан мустақил ҳолда иш сиёсатшунослар ва бошқа мутахассис-
юритиши» белгилаб қўйилган бўлса, лардан иборат Конституциявий комис-
112-моддада эса, «Судьялар мустақил- сия тузилди. Конституциявий комиссия
дирлар, фақат қонунга бўйсунадилар. аъзоларининг олдига янгиланаётган
Судьяларнинг одил судловни амалга Ўзбекистоннинг Конституцияси ўзи-
ошириш борасидаги фаолиятига би- нинг халқчиллиги билан мамлакатнинг
рон-бир тарзда аралашишга йўл қўй- узоқ муддатли тараққиёт стратегияла-
илмайди ва бундай аралашиш қонунга ри, умуман юртимиз ва халқимизнинг
мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлади. эртанги фаровон ҳаёти учун мустаҳкам
Судьяларнинг дахлсизлиги қонун билан ҳуқуқий асос ҳамда ишончли кафолат
кафолатланади» деган қоида киритил- яратиши лозимлиги, айниқса, «Инсон
ган. қадри учун» ғояси ҳамда ҳозирги ис-
лоҳотларнинг бош тамойили бўлган
Муҳтарам Президентимизнинг так- «Инсон – жамият – давлат» деган ёнда-
лиф ва ташаббуслари билан жорий шувни Конституциямизнинг мазмунига
йилда мамлакатимизда муҳим сиёсий чуқур сингдириб, амалий ҳаётда бош
жараён – «Жамият – ислоҳотлар ташаб қадриятга айлантириш зарурлиги вази-
бускори» ғояси асосида Ўзбекистон фаси қўйилди.
Республикаси Конституциясини бугун-
ги давр талабларига мос равишда тако- Барпо этилаётган Янги Ўзбекистонда
миллаштиришга доир ҳаракатлар, сиё- давлат ҳокимияти органларининг конс
сий ислоҳотлар ўтказилмоқда. титуциявий бурчи инсон қадри ва халқ
манфаатларини устувор вазифаси этиб
Давлатимиз раҳбари конституциявий белгиланаётган конституциявий ис-
ислоҳотларнинг бугунги кундаги зару- лоҳотларни Ўзбекистон судьяларининг
ратига қисқача тўхталар экан, «Бугунги оқсоқоли сифатида тўлиқ қўллаб-қув-
кун ҳамда келгусида давлат ва жамият- ватлайман. Ўз навбатида, асосий Қо-
да инсоннинг ўрни, давлат ва жамият нунимизни жамиятдаги бугунги реал
фаолиятидаги устувор сиёсий-ҳуқуқий, воқеликка, шиддатли ислоҳотларнинг
иқтисодий-ижтимоий ва маънавий-гу- мантиғига мослаштиришга қаратилган,
манитар тамойиллар, аҳоли фаровонли- Конституциявий комиссиянинг эътибо-
ги ҳамда жамият ва давлат тараққиётини рига юборилган айрим таклифларимни
таъминлашда конституциявий ислоҳот- ҳам келтирмоқчиман:
ларнинг аҳамиятини аниқлаб олиш давр
тақозоси ҳисобланади. Бу эса, ўз навба- Биринчи таклиф: тобора янгиланиб
тида, «асосий Қонунимизни бугунги бораётган Ўзбекистонда суд-ҳуқуқ ти-
ҳаёт талабларига мос ҳолда янгилашни» зимини ислоҳ қилиш учун, аввало,
талаб этади» деган фикрларни илгари судларни эмас, балки, судьяларни их-
сурди. Бунинг замирида, кенг жамоат- тисослаштириш (фуқаролик ва жиноят
чилик фикрини ўрганган ҳолда, Конс ишлари, иқтисодий ва маъмурий суд
титуцияга қўшимча ва ўзгартиришлар судьяларини)га ўтиш зарурияти туғил-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ КОНСТИТУЦИЯСИНИНГ 30 ЙИЛЛИГИГА 7
моқда. Бунинг учун, туман ва шаҳар- ижтимоий ҳимояси масаласига янада
ларда биттадан суд ва суд раиси бўлиши
мақсадга мувофиқдир. жиддий эътибор қаратиш лозим. Бун-
Фуқаролик ишлари бўйича туманлар да ёшлар, нуронийлар ва имконияти
аро суддан воз кечиш вақти келганлиги-
ни ўйлаб кўриш лозим бўлади; чекланган ногиронларга алоҳида аҳа-
Иккинчи таклиф: ҳар қандай мият қаратиш фақат давлат иши бўлиб
ҳуқуқий-демократик давлатда адвокат-
ларга, яъни адвокатура тизимига эҳтиёж қолмасдан, барчанинг, шу жумладан,
зарурлигини эътиборга олиб, Ўзбеки-
стон Республикаси Конституциясининг жамоат ташкилотларининг ҳам вази-
суд ҳокимияти тўғрисидаги бобида ад-
вокатура тизимига алоқадор модданинг фасига айланмоғи зарур. Ёшлар ке-
бўлиши унинг мазмун-моҳиятига мос
келмаслиги сабабли, 116-модда ушбу лажак эгалари бўлса, нуронийлар жа-
бобдан чиқарилиб, адвокатура тизими-
га оид алоҳида бобда акс этиши мақсад- миятимиздаги барча тармоқларнинг
га мувофиқдир;
пойдевори ва унинг файзи. Имконияти
Учинчи таклиф: Ўзбекистонда транс-
порт соҳасининг ўзига хос муҳим стра- чекланган ногиронлар эса, бизнинг за-
тегик аҳамиятга эга эканлиги, транспорт
ва транспорт коммуникацияларининг мондошимиз, шунинг учун улар меҳр-
жадаллик билан ривожланаётганлиги,
трансмиллий транспорт йўллари вужуд га, эътиборга муҳтож шахсл ар сифати-
га келганлиги ва бу тармоқнинг мутта-
сил кенгайиб бораётганлигини ҳисобга да давлат ва жамоат ташкилотларининг
оладиган бўлсак, транспорт билан боғ-
лиқ суд ишларини кўриб мазмунан ҳал эътиборида бўлишлари зарур.
этишда айрим муаммолар вужудга кела-
ётганидан кўз юмиб бўлмайди. Ислоҳотларнинг долзарб бўғини бўл-
Бу борадаги аҳволни тубдан яхши- ган қонун ва адолатнинг устуворли-
лашнинг энг мақбул йўлларидан бири
бу – ихтисослашган «транспорт судла- гини таъминлаш, суд-ҳуқуқ тизимини
ри»ни ташкил этишдир.
ислоҳ этиш борасида стратегик қадам-
Биламизки, Ўзбекистон Республикаси
Бош прокуратураси тизимида транспорт лар кун сайин илдамроқ ташланаётган
прокуратураси, Ички ишлар вазирли-
ги тизимида транспорт милицияси узоқ Янги Ўзбекистонда давлат ва жамиятни
йиллардан буён самарали фаолият кўр-
сатиб келмоқда. Агарда, уларнинг сафи- тубдан модернизация қилиш, суд мус
га ихтисослашган «транспорт судлари»
ҳам қўшилса, айни муддао бўлар эди; тақиллигини таъминлаш, одил судловга
Тўртинчи таклиф: Конституция- тўла эришиш ҳамда қонунийликни мус
да айрим тоифадаги фуқароларнинг
таҳкамлаш борасида Конституциянинг
ўрни нечоғлик муҳим аҳамиятга эга
эканлигини ҳар қачонгидан кўра кўпроқ
ортга қайтмайдиган ислоҳот сифатида
ҳис қилмоқдамиз. Конституция бизни
жамиятимиз тараққиётига, Ватанимиз
келажагига етакловчи йўлчи юлдузи-
миздир.
Конституциявий бурчларимизни
қатъиятлик билан бажариш ҳар бири-
мизнинг кундалик вазифамизга айлан-
моғи даркор. Мустақиллигимиз абадий
бўлиб, тинчлигимиз барқарор бўлсин!
У. МИНГБОЕВ,
Ўзбекистон Судьялари
ассоциацияси раиси,
Ўзбекистон Республикасида
хизмат кўрсатган юрист
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
8 СУД-ҲУҚУҚ ИСЛОҲОТЛАРИ
ҚОНУНИЙЛИК ВА ХОЛИСЛИК –
БОШ МЕЗОН
Президентимиз Шавкат Мирзиёев 14 сида келишув амалиётга жорий этилди.
ноябрь куни одил судловни таъминлаш Энди ушбу институтларнинг маз-
борасидаги устувор вазифалар муҳокама-
си юзасидан ўтказилган йиғилишда суд- мун-моҳиятига тўхталадиган бўлсак,
лар фаолияти, аввало, инсон тақдирига, кўрсатувларни олдиндан мустаҳкамлаб
барча соҳалар тартиби ва тараққиётига қўйиш – гувоҳ ва жабрланувчини ишни
дахлдор масала эканини алоҳида таъкид- судга қадар юритиш босқичида проку-
лади. Шунинг учун ҳам мамлакатимизда рорнинг илтимосига асосан сўроқ қилиш
судлар мустақиллигини мустаҳкамлаш, бўлиб, бу суд томонидан амалга ошири-
холислик, адолат ва қонунийликни таъ- лади. Гувоҳ ва жабрланувчини объектив
минлаш чоралари кўрилмоқда. Сўнгги сабабларга кўра, кейинчалик сўроқ қи-
олти йилда бу тизимга оид 50 дан ортиқ лиш мумкин бўлмай қоладиган ҳолларда
қонун, фармон ва қарорлар қабул қилин- уларнинг кўрсатувлари олдиндан мус
ган. таҳкамлаб қўйилиши мумкин.
Давлатимиз раҳбари одил судловни Жиноят иши бўйича дастлабки эшитув
янада такомиллаштиришга қаратилган жиноят ишини тўхтатиб туриш, тугатиш,
бир қатор устувор вазифаларни белгилаб бирлаштириш, айблов далолатномаси ёки
берди. Хусусан, вилоят судлари масъу- хулосасини, тиббий йўсиндаги мажбур-
лиятини ошириш, жиноят ишини айблов лов чорасини қўллаш тўғрисидаги қарор-
хулосаси ва ҳимоячи фикри билан бирга ни прокурорга юбориш ҳамда номақбул
қабул қилишни назарда тутувчи қонун далилларни чиқариб ташлаш учун асос
лойиҳалари ишлаб чиқиш, Судьялар олий лар мавжуд бўлган тақдирда ўтказилади.
мактабини тубдан ислоҳ қилиш, туман Дастлабки эшитувни ўтказиш давомий-
ва вилоят судлари учун мол-мулк, оила, лиги 10 суткадан ошмаслиги керак. Бу
солиқ, меҳнат муносабатларига ихтисос амалиётда турли пала-партишликлар ва
лашган судьялар тайёрлаш муҳимлиги ортиқча оворагарчиликларнинг олдини
таъкидланди. Судьялар ҳамжамиятининг олишга ҳисса қўшади.
ваколатларини кучайтириш, судьялар
сонини босқичма-босқич кўпайтириш Айбга иқрорлик тўғрисида келишув
таклифи маъқулланди. – ўта оғир жиноят ҳисобланмайдиган
жиноятлар бўйича айбига иқрор бўлган,
2021 йил 18 февралдаги «Ўзбекистон жиноятни очишга кўмаклашган ва зарар-
Республикасининг Жиноят ва Жино- ни бартараф этган гумон қилинувчи ёки
ят-процессуал кодексларига ўзгартиш айбланувчининг илтимосномасига асосан
ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги прокурор билан тузиладиган институт
Қонунга мувофиқ, учта муҳим ҳуқуқий ҳисобланади. Айбга иқрорлик тўғрисида
институт – кўрсатувларни олдиндан мус келишув тузилганда жиноятлар бўйича
таҳкамлаб қўйиш, жиноят иши бўйича жазо белгиланган энг кўп жазонинг ярми-
дастлабки эшитув, айбга иқрорлик тўғри- дан ошмаган ҳолда тайинланади. Бу та-
рафларга енгиллик яратиши баробарида
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
СУД-ҲУҚУҚ ИСЛОҲОТЛАРИ 9
жамиятда инсонпарварлик тамойиллари- ҳолда оқлов ҳукмлари кўпайишига асос
нинг кенг ёйилишига хизмат қилади. яратди.
Бундан ташқари, ушбу Қонун билан Бу ҳақда сўз борганда, айрим рақам-
жиноят ишида ҳимоячи иштирок этиши ларга тўхталиш мақсадга мувофиқ. Ху-
шарт бўлган ҳолатлар кенгайтирилганини сусан, мамлакатимиз судлари томонидан
ҳам алоҳида таъкидлаш жоиз. Эндиликда 2017–2021 йилларда 3 минг 702 нафар
шахс амалда ушланган ёки уни ушлаш фуқаро оқланган, 20 минг 121 нафари суд
билан боғлиқ тезкор қидирув тадбири залидан озод қилинган. Биргина шу йил-
якунланган пайтдан бошлаб, у билан боғ- нинг ўтган 10 ойида 760 шахс оқланиб,
лиқ процессуал ҳаракатлар амалга оши- реабилитация қилинди. Суд залидан озод
рилгунга қадар ҳимоячи билан холи уч- қилинган фуқаролар сони 6 минг 917 на-
рашиши таъминланади. Тезкор қидирув фар бўлди.
фаолиятини амалга оширувчи органлар
томонидан гумон қилинувчи, айбланувчи, Шу даврда 47 минг 340 та судланган-
судланувчидан аризалар, тушунтириш ва нинг 31 минг 318 нафарига озодликдан
кўрсатувлар олиш суриштирувчи, тергов- маҳрум қилиш билан боғлиқ бўлмаган
чи, прокурор ёки судьянинг ёзма рухса- бошқа турдаги жазолар тайинлангани,
тига асосан фақат ҳимоячи иштирокида 1178 фуқаро шартли ҳукм қилингани ҳам
амалга оширилади. Албатта, ҳимоячидан суд-ҳуқуқ тизимидаги ижобий ўзгариш-
воз кечилган ҳоллар бундан мустасно. ларга яққол мисол бўла олади.
Ушлаб туриш муддати шахс амалда Бундан ташқари, 47 минг шахсга
ушланган пайтдан эътиборан кўпи билан нисбатан дастлабки тергов органлари то-
48 соатни ташкил этади. Илгари бу муд- монидан асоссиз равишда қўйилган мод-
дат шахс ички ишлар органига ёки ҳуқуқ- далар айбловдан чиқариб ташланди ёки
ни муҳофаза қилувчи органга келтирил- қайта малакаланди. Ярашув институти-
ган вақтдан бошлаб ҳисобланган. нинг самарали қўлланиши натижасида 12
минг 310 фуқаро жиноий жавобгарлик-
Яна бир муҳим жиҳат шундаки, ҳимоя- дан озод этилди.
чи иштирок этиши шарт бўлган ҳолатлар
таснифи такомиллашди. Бу ҳолатлар тои- Вилоят ва унга тенглаштирилган суд-
фасига дастлабки эшитув ўтказилаётган, ларнинг Жиноят ишлари бўйича судлов
ўта оғир жиноят содир этганликда гумон ҳайъатлари томонидан апелляция тарти-
қилинаётган ёки айбланаётган шахслар- бида 12 минг 43 шахсга нисбатан 8744 та
га оид, шахсга нисбатан қамоққа олиш жиноят иши кўриб чиқилди. 856 шахсга
ёки уй қамоғи тарзидаги эҳтиёт чораси- нисбатан қуйи судлар томонидан чиқа-
ни қўллаш масаласи кўриб чиқилаётган рилган қарорлар бекор қилиниб, 2959
ҳамда айбига иқрорлик тўғрисида кели- шахсга нисбатан чиқарилган суд қарор-
шув тузилган ишлар киритилди. лари ўзгартирилди.
Жиноят ишини қўшимча тергов юри- Олий суднинг Жиноят ишлари бўйи-
тиш учун қайтариш институти бекор ча судлов ҳайъати томонидан кассация
қилинди ва далилларга баҳо бериш инс тартибида 5221 шахсга нисбатан 5023 та
титути тубдан такомиллаштирилди. Бу, жиноят иши кўриб чиқилди. 969 шахсга
ўз навбатида, иш бўйича барча ҳолатлар нисбатан қуйи судлар томонидан чиқарил-
суд томонидан ҳар томонлама текшири- ган қарорлар бекор қилиниб, 441 шахсга
либ, далилларга холисона баҳо берилган чиқарилган суд қарорлари ўзгартирилди.
Шунингдек, кассация инстанциясида 219
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
10 СУД-ҲУҚУҚ ИСЛОҲОТЛАРИ
шахсга нисбатан 195 та жиноят иши так вакилларига суд мажлисида қатнашиш
роран кўриб чиқилди. 123 шахсга нисба- имконияти берилиши билан таъминла-
тан чиқарилган қарорлар бекор қилиниб, нади.
80 га яқин суд қарори ўзгартирилди. Бир
қарашда оддий сонлар йиғиндисидек ту- Кези келганда айтиш керакки, амали-
юладиган бу рақамлар ортида шунча ки- ётда айрим шахслар ва блогерлар томони-
шининг тақдири ўз аксини топган бўлиб, дан ушбу Қонун талабларига зид равишда
улар, ўз навбатида, жамиятдаги ҳуқуқий фаолият юритиш ҳолатлари ҳам учраб
маданият даражасини кўрсатувчи ўзига турибди. Улар суд фаолиятига асоссиз
хос барометр ҳисобланади. аралашиш, олдиндан турли тахминлар
билдириш, биринчи ва апелляция инстан-
Судларнинг очиқлиги ва шаффофли- цияси судларининг ҳукм ёки ажримлари-
гини таъминлаш борасида ҳам муҳим ни нотўғри, деб топиш, бир тарафнинг
чора-тадбирлар амалга оширилди. Жум- ёнини олиш билан шуғулланмоқда.
ладан, судлар чиқарган қарорлар Олий
суд веб-сайтида мунтазам равишда эълон Яна бир муҳим масала, жиноят ишла-
қилиб борилмоқда. ри бўйича чиқарилган суд қарорларига
нисбатан шикоят бериш ваколати билан
2020 йил 21 февралда Олий суд Пле- боғлиқ. Аниқроқ айтганда, қонунчиликда
нуми «Суд муҳокамаси ошкоралигини ва суд қарорларига нисбатан шикоят бериш
судлар фаолиятига доир ахборот олиш ваколатига эга бўлган шахслар доираси
ҳуқуқини таъминлаш тўғрисида»ги қа- қатъий белгилаб қўйилган. Аммо, ушбу
рорни қабул қилди. Бундан кўзланган Қонун талабларига зид равишда судлан-
мақсад суд муҳокамаси ошкоралигини, ганларнинг қариндош-уруғлари ҳам жи-
судлар фаолиятига доир ахборот олиш ноят ишини қайта кўриш ёки бошқа та-
ҳуқуқи тўлиқ амалга оширилишини таъ- лаблар билан шикоят қилиш ҳолатлари
минлашдир. ортиб бормоқда. Бу омма ўртасида турли
асоссиз тушунмовчиликларни келтириб
Бу қарорда қайд этилишича, суд муҳо- чиқариши билан бирга, судьялар иш ҳаж-
камаси ошкоралиги, судлар фаолиятига мининг сунъий равишда ошишига сабаб
доир ахборотни олиш фуқаролик, жино- бўлмоқда. Энг ёмони, бу қимматли вақт-
ят, иқтисодий ва маъмурий суд ишларини нинг беҳуда совурилишига олиб келмоқда.
юритиш вазифаларини амалга оширишга Шу боис, фуқароларни қонун талабларига
хизмат қилиши ва судлов фаолиятига би- қатъий риоя этиш, ортиқча шикоятбозлик
рон-бир тарзда аралашишга олиб келмас- ва оворагарчиликларнинг олдини олишга
лиги лозим. даъват этишни жоиз топдик.
Оммавий ахборот воситалари муайян Хулоса ўрнида таъкидлаш жоизки, ке
иш юзасидан суд муҳокамаси натижала- йинги йилларда судларнинг халққа янада
рини олдиндан башорат қилишга ёки суд- яқинлашиши, судьялар ва суд ходимлари-
га бошқача тарзда таъсир этишга (босим нинг халқ орасига кириб бориши суд фао
ўтказишга) ҳақли эмас. Судьянинг суд қа- лияти очиқлиги, холислиги ва шаффоф-
рори қонуний кучга кирмаган иш бўйича лигига нисбатан жамоатчилик ишончини
интервью бериши ёхуд оммавий ахборот тубдан оширмоқда.
воситаларида чиқиш қилиши тақиқлана-
ди. Суд муҳокамаси ошкоралиги процесс И. МУСЛИМОВ,
иштирокчиси бўлмаган шахсларга, шу Олий суд раиси ўринбосари
жумладан, оммавий ахборот воситалари
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
МУНОСАБАТ 11
ИНСОН ҲУҚУҚИ ОЛИЙ ҚАДРИЯТ
Ўзбекистон Республикаси Конститу- Шу мақсадда янги Меҳнат кодекси лойи
циясининг 37-моддасига кўра, ҳар бир ҳаси тайёрланди. Президентимиз Ш.Мир-
шахс меҳнат қилиш, эркин касб танлаш, зиёев қонунчиликда фуқароларни меҳнат
адолатли меҳнат шароитларида ишлаш қилиш ҳуқуқларининг ҳимоя қилишга ян-
ва қонунда кўрсатилган тартибда ишсиз- гича ёндашиш зарурлигини Қашқадарё
ликдан ҳимояланиш ҳуқуқига эгадир. вилоятини ижтимоий-иқтисодий ривож
лантириш масалалари бўйича ўтказилган
Бугунги кунда барчамизнинг ҳаёти- видеоселекторда таъкидлаб ўтди.
мизнинг асосий қисми ишда ўтади, шу
сабабли эркин касб танлаш, адолатли Давлатимиз раҳбари қайд этгани-
меҳнат шароитларида ишлашимиз ҳамда дек, бугунги кунда инсон ҳаёти, унинг
ишсизликдан ҳимояланишимиз Бош ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини
Қомусимизда мустаҳкамлаб қўйилган- таъминлаш давлат сиёсатининг энг усту-
лиги билан бирга, ушбу ҳуқуқларимиз- вор йўналишига айланмоқда ва ҳаёти-
нинг асосий ҳимоячиси Меҳнат кодекси мизга «Инсон – жамият – давлат» деган
ҳисобланади. Амалдаги ҳужжат 1995 йил қоида жорий этилмоқда.
21 декабрь кунидаги «Ўзбекистон Респуб
ликаси Меҳнат кодексини тасдиқлаш Шуларни инобатга олган ҳол-
тўғрисида»ги 161-I-сонли Қонун билан да, Қонунчилик палатаси томонидан
қабул қилинган бўлиб, 1996 йил 1 апрел- 2021 йил 14 октябрь куни қабул қи-
дан кучга кирган ва бугунги кунга қадар линган, Сенат томонидан 2022 йил
фойдаланиб келяпиз. Ушбу Кодекс амал- 17 мартда маъқулланган «Ўзбекистон Рес-
га киритилгандан буён 40 дан ортиқ ўз- публикаси Меҳнат кодексини тасдиқлаш
гартириш ва қўшимчалар киритилди. тўғрисида»ги Қонун Президентимиз то-
монидан 2022 йил 28 октябрь куни имзо-
Меҳнат ресурслари ва корхоналар- ланди. Қонун талабларига асосан, Меҳнат
нинг сони ортаётганлиги, иқтисоди- кодекси расмий эълон қилинган кундан
ётимизда хусусий сектор улуши оша- эътиборан 6 ой ўтгач кучга киради.
ётганлиги ва тадбиркорлар учун кенг
имкониятлар яратиш ҳамда аҳоли банд- Хўш, ушбу Кодексда фуқароларнинг
лигини ошириш бўйича кўплаб қу- меҳнат қилишларини кафолатловчи ва
лай шароитлар яратиш мақсадида янги уларга қулайликлар яратувчи қандай
Меҳнат кодексини ишлаб чиқиш тақозо янги нормалар мавжуд? Қисқача шулар
этилмоқда эди. тўғрисида тўхталиб ўтсак.
Дастлаб, янги Меҳнат кодексини Энг аввало, амалдаги Меҳнат кодек-
ишлаб чиқиш вазифаси 2017 йил 7 фев- си 2 та қисм – умумий ва махсус қисм,
ралда қабул қилинган Ҳаракатлар стра- 15 боб ва 294 та моддадан иборат бўлса,
тегиясида белгиланган. янги таҳрирдаги Меҳнат кодекси 2 қисм
– умумий ва махсус қисм, 7 бўлим, 34
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
12 МУНОСАБАТ
боб ва 581 та моддадан иборатдир. Бун- ошиб кетиши мумкин эмаслиги қайд
дан кўриниб турибдики, янги таҳрирда- этилган бўлса, янги Меҳнат кодексида
ги Меҳнат кодекси амалдагисидан ҳажм эса, дастлабки синов муддати уч ойдан,
жиҳатдан деярли икки бараварга катта. ташкилотларнинг раҳбарлари ва улар-
нинг ўринбосарлари, бош бухгалтерлар
Амалдаги Меҳнат кодексида ишга қа- ҳамда ташкилотлар алоҳида бўлинмала-
бул қилишга ўн олти ёшдан йўл қўйили- рининг раҳбарлари учун эса олти ойдан
ши, ёшларни меҳнатга тайёрлаш учун ошмаслиги кераклиги белгиланмоқда.
умумтаълим мактаблари, ўрта махсус, Мазкур норманинг киритилиши айрим
касб-ҳунар ўқув юртларининг ўқувчи- давлат корхоналаридаги раҳбар ва унинг
ларини уларнинг соғлиғига ҳамда маъ- ўринбосарлари, шунингдек бош бухгал-
навий ва ахлоқий камол топишига зиён терларнинг меҳнатга бўлган муносабат-
етказмайдиган, таълим олиш жараёнини ларини ва билимларини янада жиддий-
бузмайдиган енгил ишни ўқишдан бўш роқ ўрганиш имкониятини яратади.
вақтида бажариши учун — улар ўн беш
ёшга тўлганидан кейин ота-онасидан би- Амалдаги Меҳнат кодексида меҳнат
рининг ёки ота-онасининг ўрнини босув- шартномаси қуйидаги сабабларга кўра,
чи шахслардан бирининг ёзма розилиги бекор қилиниши мумкин эди:
билан ишга қабул қилишга йўл қўйилиши
белгиланган эди. Амалиётда ўн беш ёшга 1) тарафларнинг келишувига кўра.
тўлмаган болаларнинг соғлик ва камо- Ушбу асосга биноан меҳнат шартнома-
лотига зиён етказмайдиган, маълум ҳақ сининг барча турлари исталган вақтда
тўланадиган машғулотларига иштирок бекор қилиниши мумкин;
этса ҳам уларнинг бу фаолиятлари меҳнат
қонунчилигида ўз аксини топмаганлиги 2) тарафлардан бирининг ташаббуси
маълум ноқулайликларни келтириб чиқа- билан;
раётган эди. Мазкур муаммолар янги қа-
бул қилинган Меҳнат кодексининг нор- 3) муддатнинг тугаши билан;
малари билан бартараф этилди. Хусусан, 4) тарафлар ихтиёрига боғлиқ бўлма-
Кодекснинг 118-моддасида маданий-томо- ган ҳолатларга кўра;
ша ташкилотларида, телевидение, радио- 5) меҳнат шартномасида назарда ту-
эшиттириш муассасаларида ва бошқа ом- тилган асосларга кўра. Меҳнатга оид му-
мавий ахборот воситаларида, шунингдек носабатларни бекор қилиш тўғрисидаги
профессионал спортчилар билан ота-она- шарт меҳнат шартномасида бу шартнома
нинг ҳар иккисининг (ота-она ўрнини бо- иш берувчи томонидан корхона раҳбари,
сувчи шахсн инг) розилиги ҳамда васийлик унинг ўринбосарлари, бош бухгалтер
ва ҳомийлик органининг рухсати билан, билан, корхонада бош бухгалтер лавози-
соғлиғига ва маънавий камол топишига ми бўлмаган тақдирда эса, бош бухгал-
зиён етказмасдан асарларни яратиш ва тер вазифасини амалга оширувчи ходим
(ёки) ижро этишда (кўргазмага қўйишда) билан тузилганда, шунингдек қонунда
иштирок этиш учун ўн беш ёшга тўлма- йўл қўйиладиган бошқа ҳолларда ҳам
ган шахслар билан меҳнат шартномасини назарда тутилиши мумкин;
тузишга йўл қўйилиши белгиланмоқда. 6) янги муддатга сайланмаганлиги
(танлов бўйича ўтмаганлиги) ёхуд сай-
Шунингдек, амалдаги Меҳнат кодек- ланишда (танловда) қатнашишни рад эт-
сида дастлабки синов муддати уч ойдан ганлиги муносабати билан.
Суд амалиётида мазкур нормаларнинг
аниқ ва тушунарли қайд этилмаганлиги
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
МУНОСАБАТ 13
оқибатида иш берувчи билан ходим ўр- бўлмаган тақдирда (ушбу Кодекс 143-мод-
тасида меҳнат шарномасини бекор қи- дасининг иккинчи қисми);
лишда маълум келишмовчиликларни
туғдирарди. Қолаверса, нормаларнинг 9) тарафларнинг ихтиёрига боғлиқ
аниқ кўрсатилмаганлиги оқибатида ни- бўлмаган ҳолатлар (ушбу Кодекснинг
золар суд жараёнида кўрилишида ҳам 168-моддаси);
судьяларга ноқулайликлар туғдирарди.
Айниқса, Меҳнат кодексининг 97-модда- 10) янги муддатга сайланмаганлик ёки
сидаги тарафларнинг келишуви асосида танловдан ўтмаганлик ёхуд сайловда,
ёхуд 99-моддада қайд этилган ходимнинг танловда иштирок этишни рад этиш
ташаббуси билан бекор қилинишида жуда (ушбу Кодекснинг 169-моддаси);
кўплаб низолар келиб чиқарди.
11) ушбу Кодекс ёхуд бошқа қонунлар
Янги Меҳнат кодексида эса меҳнат алоҳида тоифадаги ходимлар билан ту-
шартномасини бекор қилиш асослари зилган меҳнат шартномаларида меҳнат-
қуйидагилардан иборат бўлди: га оид муносабатларни тугатишнинг
қўшимча асослари тўғрисидаги шартни
1) тарафларнинг келишуви (ушбу Ко- назарда тутиш имкониятини мустаҳкам-
декснинг 157-моддаси); лайдиган ҳолларда меҳнат шартномаси-
да назарда тутилган асослар.
2) меҳнат шартномаси муддатининг
тугаши (ушбу Кодекснинг 158-моддаси); Амалдаги Меҳнат кодексида номуайян
муддатга тузилган меҳнат шартномаси-
3) меҳнат шартномасини ходимнинг ни ҳам, муддати тугагунга қадар муддат-
ташаббусига кўра бекор қилиш (ушбу ли меҳнат шартномасини ҳам ходимнинг
Кодекснинг 160-моддаси); пенсия ёшига тўлганлиги, қонунчиликка
мувофиқ ёшга доир давлат пенсиясини
4) меҳнат шартномасини иш берув- олиш ҳуқуқи мавжуд бўлганда иш берув-
чининг ташаббусига кўра бекор қилиш чининг ташаббуси билан бекор қилиши
(ушбу Кодекснинг 161-моддаси); 100-модда иккинчи қисмининг 7-бан-
дида мавжуд бўлиб, айниқса, олий ўқув
5) ташкилот мулкдорининг алмашган- юртларининг профессор-ўқитувчилари
лиги, унинг қайта ташкил этилганлиги, томонидан келиб тушаётган даъво та-
ташкилотнинг идоравий тааллуқлилиги лабларидан мазкур норманинг Ўзбеки-
(бўйсунуви) ўзгарганлиги муносабати стон Республикаси Конституциясининг
билан ходимнинг ишни давом эттириш- юқорида қайд этилган нормасига но-
ни рад этиши (ушбу Кодекс 156-модда- мувофиқлиги яққол кўриниб турса-да,
сининг бешинчи қисми); адолатсиз қабул қилинган буйруқларни
ғайриқонуний деб топиб, бекор қилиш
6) ходимнинг янги меҳнат шартларида имконияти мавжуд эмас эди. Ушбу нор-
ишлашни давом эттиришни рад этиши манинг янги Меҳнат кодексига киритил-
(ушбу Кодекс 137-моддасининг тўртин- маганлиги ишсизликдан ҳимояланиш
чи қисми); ҳуқуқининг яққол намунаси бўлди.
7) ходимнинг иш берувчи билан бирга Бугунги кунда иш берувчилар томони-
бошқа жойга ишлаш учун кўчишни рад дан ходимларни ишдан бўшатиш тарти-
этиши (ушбу Кодекс 146-моддасининг бига риоя қилинмасдан, ғайриқонуний
бешинчи қисми); равишда ишдан бўшатилган ҳолатла-
рида ҳам суд томонидан иш берувчи-
8) ходимнинг тиббий хулосага мувофиқ
соғлиғининг ҳолатига кўра қарши кўрсат-
ма бўлмаган бошқа ишга ўтказишни рад
этиши ёхуд иш берувчида тегишли иш
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
14 МУНОСАБАТ
нинг даъво муддатини қўллаш ҳақида- учун – ўртача ойлик иш ҳақининг икки
ги илтимосномасига асосан, даъвони юз фоизидан кам бўлиши мумкин эмас-
рад этиш ҳолатлари сони ҳам салмоқли лиги белгиланмоқда.
рақамларни ташкил этмоқда. Амалдаги
Меҳнат кодексида ишга тиклаш низо- Янги Меҳнат кодексида ходимларни
лари бўйича – ходимга у билан меҳнат дам олиши ҳуқуқини таъминлаш мақ-
шартномаси бекор қилинганлиги ҳақи- садида дам олиш куни ишланмайдиган
даги буйруқнинг нусхаси берилган кун- байрам кунига тўғри келган тақдирда,
дан бошлаб бир ой муддат белгиланган дам олиш куни байрамдан кейинги иш
бўлса, янги Меҳнат кодексида ушбу кунига кўчирилиши белгиланмоқда.
муддат, яъни ишга тиклаш тўғрисида-
ги низолар бўйича – ходимга у билан Шунингдек, меҳнат таътилининг ми-
меҳнат шартномаси бекор қилинганли- нимал давомийлигига ҳам ўзгартириш
ги ҳақидаги иш берувчи буйруғининг киритилмоқда, яъни амалдаги Меҳнат
кўчирма нусхаси топширилган кундан кодексида ходимларга ўн беш иш куни-
эътиборан уч ой этиб белгиланмоқда. дан кам бўлмаган муддат билан йиллик
Ушбу ҳолат ҳам ходимларнинг бузилган асосий таътил берилиши назарда тутил-
ҳуқуқларини тиклаш ва ҳимоя қилиш ган бўлса, янги таҳрирдаги Меҳнат ко-
учун муҳим аҳамият касб этади. дексида эса ҳар йилги асосий энг кам
меҳнат таътилининг давомийлиги йи-
Булардан ташқари, ишдан бўшатиш гирма бир календарь кунни ташкил эти-
нафақасининг иш берувчида ишлаган ши белгиланмоқда. Бу ходимларнинг
иш стажига қараб дифференциялашган йил давомида қилган меҳнати учун яхши
миқдорлар белгиланмоқда. Амалдаги дам олишини таъминлашда муҳим роль
Меҳнат кодексида ишдан бўшатиш на- ўйнайди.
фақасининг миқдори ўртача ойлик иш
ҳақидан кам бўлиши мумкин эмаслиги Юқорида таъкидланганидек, янги
қайд қилинган бўлса, янги таҳрирда- таҳрирдаги Меҳнат кодекси амалдаги
ги Меҳнат кодексида эса ушбу миқдор Меҳнат кодексидан ҳажм жиҳатдан қа-
қуйидагича белгиланмоқда, яъни ишдан рийб икки барабар катта. Кўрсатиб ўтил-
бўшатиш нафақасининг миқдори маз- ган ўзгаришлар эса ҳамма ходимларнинг
кур иш берувчидаги иш стажига боғлиқ қизиқтирадиган ўзгаришл ардир.
бўлади ва у: уч йилгача иш стажига эга
бўлган ходимлар учун – ўртача ойлик Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш лозим-
иш ҳақининг эллик фоизидан; уч йил- ки, Президент Ш. Мирзиёев томонидан
дан беш йилгача иш стажига эга бўлган таъкидланган инсон ҳуқуқи – олий қадри-
ходимлар учун – ўртача ойлик иш ҳақи- ят эканлиги мазкур қабул қилинган Меҳнат
нинг етмиш беш фоизидан; беш йилдан кодексининг нормаларида ўз аксини топ-
ўн йилгача иш стажига эга бўлган хо- ган бўлиб, фуқаролик ишлари бўйича суд-
димлар учун – ўртача ойлик иш ҳақи- лар томонидан меҳнат низоларини қону-
нинг юз фоизидан; ўн йилдан ўн беш ний, асосли ва адолатли ҳал этишда ўз са-
йилгача иш стажига эга бўлган ходим- марасини беради.
лар учун – ўртача ойлик иш ҳақининг
бир юз эллик фоизидан; ўн беш йилдан Ғ. ЭРГАШЕВ,
ортиқ иш стажига эга бўлган ходимлар фуқаролик ишлари бўйича
Яккасарой туманлараро
суди раиси
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
ЖИНОЯТ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН 15
ШАХСНИ ҚИЙНАШНИНГ ОБЪЕКТИВ
БЕЛГИЛАРИ
Ҳар қандай жиноятнинг юридик таҳлили нифланиш ҳам назарий, ҳам амалий аҳами-
унинг таркибини ўрганишга асосланилади. ятга эга бўлиб, икки объектли жиноятларда
«Жиноят таркибининг умумижтимоий аҳа- зарар асосий объектдан ташқари бошқа объ-
мияти муайян жиноят таркибини шакллан- ектга ҳам етказилиб, у қўшимча бевосита
тирувчи белгилар мажмуига нисбатан жами- объект ҳисобланади5.
ят, давлат ва ҳуқуқнинг салбий муносабати
ифодаланганлигида намоён бўлади»1. Асосий бевосита объект – ижтимоий
хавфли тажовуз тўғридан-тўғри қаратил-
Жиноят таркиби тўртта элемент: объ- ган, жиноят қонуни билан қўриқланади-
ект, объектив томон, субъект ва субъектив ган ижтимоий муносабатлардир. Бу объект
томондан иборат эканлиги маълум. Жино- бошқ аларига нисбатан аҳамиятлироқ бў-
ятнинг объектив белгилари, яъни ташқи либ, унга қарши қаратилган жиноий тажо-
белгилар жиноят таркибининг объекти ва вузнинг йўқлиги жиноят таркиби мавжуд
объектив томонини ифодалайди2. эмаслигини англатади6.
Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодек- Одатда, қийнаш инсон саломатлигига
си (ЖК) 110-моддасининг жойлашувига қа- қарши жиноят сифатида баҳоланиб, унинг
раб қийнаш жиноятининг махсус ва турдош бевосита объекти сифатида инсон саломат-
объектлари масаласи одатда унинг бевоси- лигини таъминлашга қаратилган ижтимоий
та объектига қараганда нисбатан жиддий муносабатлар эътироф этилган7.
баҳсларга сабаб бўлмайди.
М.Рустамбаевнинг фикрича, қийнаш жи-
Жиноятнинг бевосита объекти деган- ноятининг бевосита объекти жабрланувчи-
да, ижтимоий хавфли тажовуз содир эти- нинг соғлиғи ёки жисмоний дахлсизлиги
лаётганда бевосита тажовузга қаратилган ҳисобланади8.
ижтимоий муносабат тушунилади. Жиноий
қилмиш содир этилиши натижасида ушбу Бир тарафдан ЖК 110-моддасининг би-
ижтимоий муносабат бевосита зарар кўра- ринчи қисми диспозициясига кўра, қийнаш
ди. Бевосита объект ЖК Махсус қисмининг соғлиққа енгил тан жароҳатини қамраб ола-
ҳар бир моддасида акс этади3. ди, бироқ 110-моддада кўзда тутилган жино-
ят учун бундай оқибатнинг келиб чиқиши за-
Унинг ўзи ҳам мажбурийлик белгиси рурий белги ҳисобланмайди. Яъни, қийнаш
бўйича қуйидаги турларга бўлинади: 1) асо- таркиби соғлиққа енгил тан жароҳати етка-
сий бевосита объект, 2) қўшимча бевосита зилмаган бўлса ҳам мавжуд бўлиши мум-
объект, 3) факультатив бевосита объект4. кин. Баданга оғир ёки ўртача оғир шикаст
етказилиши қийнаш таркибига кирмайди.
Бевосита объектнинг бундай бўлиниши Бошқа тарафдан В.Вениаминов жиноят объ-
жиноий тажовуз бир вақтнинг ўзида бир ёки екти ва амалда тажовуз қилинадиган қайси-
бир неча объектга қарши қаратилган бўл- дир ижтимоий муносабат турини бир-бири-
гандагина аҳамият касб этади. Бундай тас-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
16 ЖИНОЯТ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
га тенглаштиради. Жиноят объекти нафақат тига қарши жиноятлар бобига киритиш та-
тажовуз қилинган ижтимоий муносабатлар- рафдори бўлган муаллифларнинг келтирган
дан, балки ижтимоий хавфли қилмиш содир далиллари етарлича асосланмаган.
этиш натижасида зарар етказилиш хавфи
бўлган ижтимоий муносабатлардан ҳам Мураккаб таркибли жиноятларда, жумла-
ташкил топади. Қийнаш муттасил равишда дан, қийнашнинг асосий бевосита объекти
дўппослаш ва бошқа ҳаракатлар орқали со- билан бир қаторда зарурий (мажбурий) ёки
дир этилади (ЖК 110-моддасининг бирин- факультатив (қўшимча) объекти ҳам кўрса-
чи қисми). Муттасил равишда дўппослаш тилиши лозим. Қўшимча бевосита объект
натижасида соғлиққа шикаст етказилиши, деб, асосий бевосита объект билан бир вақт-
шубҳасиз, шунинг учун ҳам қийнаш туфай- да тажовузга учрайдиган жиноят қонуни
ли соғлиқни муҳофаза қилишга қаратилган билан қўриқланадиган яна бир бошқа ижти-
ижтимоий муносабатларга шикаст етиш моий муносабатларга айтилади13. Қўшимча
хавфи туғилади. Бундан ташқари, ЖССТ- бевосита объект қилмишни бошқа жиноят
нинг Уставига мувофиқ, соғлиқ бу тўлиқ таркибидан ажратишда муҳим аҳамият касб
жисмоний, руҳий ва ижтимоий жиҳатдан этади14.
таъминланганлик ва саломатликдир, яъни
фақат оғриқ ва жисмоний нуқсонларнинг В.Вениаминов томонидан қийнашнинг
мавжудлиги эмас9. қўшимча бевосита объекти сифатида шахс
дахлсизлигининг келтирилиши ҳам баъзи
Баъзи муаллифлар, қийнашнинг асосий мутахассислар15 томонидан муайян эътироз-
бевосита объекти сифатида соғлиқнинг ларга сабаб бўлди. Бу гуруҳ мутахассислари
хавфсизлиги ёки соғлиқ хавфсизлигини таъ- шахсий дахлсизлик (жисмоний дахлсизлик,
минлашга қаратилган ижтимоий муносабат- бадан дахлсизлиги) ҳуқуқини кенг тушунча
лар10ни кўрсатади. сифатида эътироф этиб, шахсий дахлсизлик
қийнашнинг ижтимоий-ҳуқуқий моҳиятини
Қийнаш объектининг бундай изоҳлани- очиб бермайди; шахс дахлсизлигига турли
ши анъанавийсидан унчалик катта фарқ хил ижтимоий хавфли қилмишлар (маса-
қилмайди, деярли синонимдир. Соғлиқнинг лан, қасддан одам ўлдириш, баданга қасд-
хавфсизлиги унинг ҳар қандай таҳдидлар- дан турли даражадаги тан жароҳатлари ет-
дан ҳимояланганлиги бўлиб, жиноят қону- казиш, номусга тегиш, босқинчилик ва ҳ.к.)
ни билан муҳофаза этиладиган ижтимоий натижасида ҳам тажовуз қилинади, деган
муносабатлар орқали таъминланади. Лекин, фикрларни илгари суради.
бизнингча, йиллар давомида шаклланган
«анъанавий ёндашув»11 маъқулроқдир. Р.Д.Шараповнинг «тана дахлсизлиги
(жисмоний дахлсизлик) тушунчаси дастав-
Шундай қилиб, қийнашнинг асосий бе- вал давлат ва ҳуқуқ назариясига тааллуқли
восита объекти ижтимоий хавфли қилмиш бўлган, инсониятнинг бир қатор шахсий
тажовуз қаратилган шахс соғлиғининг муай- омонлик, саломатлик, манфаатлари дахл-
ян жисмоний ёки руҳий ҳолатидир12. Айнан сизлиги сифатида турлича, кўпинча кенг
шу муносабатларга тажовуз қилиш таҳлил шарҳланади»16, деган фикри эътиборга са-
этилаётган жиноятнинг ижтимоий-ҳуқуқий зовор.
моҳиятини ифодалайди ва уларни ҳимоя қи-
лиш мақсадида ушбу жиноят-ҳуқуқий нор- М.Рустамбаевнинг фикрича, жисмоний
малар белгиланганлиги туфайли, бизнингча, дахлсизлик шахснинг соғлиғига зарар етка-
қийнашни шахснинг шаъни ва қадр-қимма- зиш билан боғлиқ бўлмаган бошқа зўравон-
лик ҳаракатларининг объекти деб ҳисобла-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
ЖИНОЯТ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН 17
ниши лозим17. ларини аниқлаш талаб этилмайди. Ҳар бир
Факультатив объект бу шундай ижти- шахс соғлиғининг аҳволидан қатъи назар,
жиноят қонуни билан тенг асосларда ҳимоя
моий муносабатлардирки, жиноят содир қилинади.
этилганда унга зарар етказилиши ҳам, ет-
казилмаслиги ҳам мумкин. Ушбу ҳолат эса, Фақат истисно тариқасида ҳомиладор аёл
жиноятни квалификация қилишга таъсир (ЖК 110-моддасининг иккинчи қисми «а»
қилмайди18. б.) ва ожиз аҳволдаги шахс (ЖК 110-модда-
сининг иккинчи қисми «б» б.)га нисбатан
Одатда, қадр-қиммат деганда, шахснинг содир этилган қийнаш алоҳида квалифика-
ўзига, ўзининг хусусият, сифатларига бўл- циявий белгиларга эга бўлади.
ган ички муносабати; шаън деганда эса,
шахснинг ижтимоий, руҳий сифатларига Бизнингча, таъкидланган квалификация-
нисбатан ижтимоий баҳо тушунилади19. вий белгилар жиноят предметига эмас, бал-
Қийнашнинг жабрланувчисига жисмоний ки кўпроқ қийнашдан жабрланганларга хос
ёки руҳий азоб етказилади ва унинг ўзига, белгилардир.
имкониятларига бўлган ишончи йўқолади,
уни қийнаган шахсга нисбатан ожизликни Шундай қилиб, қийнашнинг объектини
ҳис қилади. тадқиқ қилиб қуйидаги хулосаларга келдик:
Атрофдагиларнинг муайян шахсни қий- 1. ЖКнинг 110-моддаси «Соғлиққа қар-
наганлигидан хабардор эканлиги шахсн инг ши жиноятлар» бобида жойлаштирилгани-
жамиятдаги обрўси тушишига олиб кели- ни инобатга олганда, қийнашнинг турдош
ши мумкин. Бундай қийнашнинг таркибини объекти – шахс манфаатлари, махсус объект
шакллантирувчи ҳаракатларнинг муттасил эса шахснинг соғлиғидир;
равишда содир этилиши, албатта, юқорида-
ги ҳодисаларнинг кучайишига ва шахснинг 2. Қийнашнинг бевосита объекти му-
шаъни, қадр-қимматига путур етишига олиб раккаб тузилишга эга, унинг асосий бевоси-
келади20. та объекти шахс соғлиғи; қўшимча бевосита
объекти эса шахснинг шаъни ва қадр-қим-
Юқоридаги иккала объект ҳам ўзаро матидир;
бир-бири билан боғлиқ, лекин ЖКнинг
110-моддасида кўзда тутилган жиноят- 3. Қийнашда жиноят предмети жиноят
ҳуқуқий нормалар кўпроқ таҳлил қилинаёт- таркибининг зарурий белгиси ҳисобланади;
ган жиноятнинг ижтимоий-ҳуқуқий моҳия-
тини ташкил қилувчи шахснинг соғлигини 4. Жабрланувчининг алоҳида белгила-
муҳофаза қилиш учун яратилган. ри жиноятнинг асосий таркиби учун аҳа-
миятсиздир, лекин жиноий жавобгарликни
Демак, юқоридагиларни умумлаштириб, дифференциациялаш ва жазони индивиду-
қийнашнинг бевосита объекти мураккаб ту- аллаштиришда инобатга олинади.
зилишга эга. Қийнашнинг асосий бевосита
объекти шахснинг соғлиги бўлса, бу жино- Бизнингча, ЖКда белгиланган қийнаш
ятнинг қўшимча бевосита объекти шахс- усуллари «ёки» боғловчиси орқали ажра-
нинг шаъни ва қадр-қимматидир, деб хулоса тилганлиги сабабли «муттасил равишда
қилишимиз мумкин. дўппослаш» ва «бошқача ҳаракатлар билан
қийнаш» тушунчаларини алоҳида-алоҳида
ЖКнинг 110-моддасида назарда тутилган кўриб чиқиш лозим.
жиноятни квалификация қилишда инсон ор-
ганизмининг қандайдир алоҳида хусусият- Қийнашнинг бир тури сифатида, мутта-
сил дўппослашда, айбдорнинг содир этган
ҳаракатлари жабрланувчига қаттиқ оғриқ
ва азоб беришини англашидан иборат бўл-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
18 ЖИНОЯТ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
ган умумий белги мавжуд бўлиши лозим. ноят ЖК 104-моддаси ёки 105-моддасининг
М.Рустамбаев қийнашнинг жабрланувчига тегишли банди билан квалификация қили-
оғир жисмоний ва руҳий азоб, оғриқ, азият ниши керак21.
етказишини инобатга олиб, қийнашда мут-
тасиллик жиноятни уч карра ёки бундан Ҳар бир жиноят муайян жойда, вақт ора-
ортиқ марта содир этишдан иборат бўлиб, лиғида, ҳолатларда, у ёки бу услуб билан
бу ҳаракатнинг доимийлигидан, такрорий- ёки аниқ қурол ёхуд воситалар билан содир
лигидан далолат беради. «Шуни таъкидлаш этилади. Бу ҳолатлар доимо жиноятнинг
керакки, муттасиллик шунчаки айни бит- объектив томонига тааллуқли бўлиб, улар-
та жиноий қилмиш такрорланишига эмас, нинг ижтимоий-ҳуқуқий аҳамияти турлича-
балки унинг ҳаракатларида муайян умумий дир. Санаб ўтилган белгилардан ҳар бири,
режа намоён бўлишини ёки айбдорнинг му- агарда у ЖК Махсус қисми тегишли модда-
айян жиноий кўникмалари мустаҳкамла- лари диспозициясида назарда тутилган бўл-
ниб боришини кузатиш мумкин бўлган бир са, унда жиноят таркибининг зарурий бел-
қатор ҳаракатларнинг мавжуд бўлишини гиси сифатида намоён бўлади, бу эса, унинг
назарда тутади – унинг бир неча бор так аниқланишини талаб қилади. Аниқ содир
рорланган жиноий қилмишлари бир-бири этилган ижтимоий хавфли қилмишда бу ҳо-
билан ўзаро боғлиқ бўлиши керак». Қий- латларнинг йўқлиги шахснинг ҳаракатида
нашда айбдор айнан шундай усулни онгли мазкур жиноят таркибининг йўқлигидан да-
равишда танлайдики, бунда у ўзи хоҳлаган лолат беради22.
оқибатларни жабрланувчига жуда қаттиқ
оғриқ ёки уни азоб-уқубат сифатида етка- М.Усмоналиев «...содир этилган жиноят
зади. Дўппосл аш ва шикаст етказиш қий- ни тўғри квалификация қилиш ва жавоб-
нашнинг усули, воситаси муайян доирадан гарликка тортиш учун тақдим қилишда
четга чиқмаслиги, уларнинг хусусияти – бу- жиноят объектив томонининг белгилари ҳи-
ларнинг барчаси айбдорнинг нияти жабрла- собланган бу белгиларни тўғри ва батафсил
нувчи ўзига хос жисмоний оғриқ етказишга аниқлашлари керак»23, дейди.
ёки уни азоб-уқубатга солишга қаратилган-
лигидан далолат беради. Юқоридаги айтил- Қийнаш объектив томонини тадқиқ қи-
ган фикрлар қийнаш муттасил равишда ва лишга якун ясаб, қуйидаги асосий хулоса-
бир марта содир этилиши мумкин, деб хуло- лар қилинди:
са қилиш имконини беради.
1. Қонунчиликдаги шакллантирилганига
Шу тариқа «қийнаш» муттасил дўппос биноан, ЖКнинг 110-моддасида кўрсатил-
лаш, жабрланувчига қаттиқ жисмоний ган белгиланган жиноят формал таркиб
оғриқ ва азоб берадиган бир неча марта- лидир. Муттасил равишда дўппослаш ёки
лик ёки бир марталик ҳаракатлардан ибо- бошқача ҳаракатлар билан қийнаш содир
ратдир. Қийнаш натижасида баданга енгил этилган пайтдан эътиборан жиноят тамом
шикаст етказилиши ёки етказилмаслиги бўлган ҳисобланади. Қийнашни квалифика-
ҳам мумкин. Агар жабрланувчига бундай ция қилиш учун жисмоний ёки руҳий азоб
шикастлар етказилган бўлса, қилмиш ЖК- берилиши талаб қилинмайди.
нинг 110-моддаси билан қамраб олинади ва
қўшимча квалификацияни талаб қилмайди. 2. Дўппослаш деганда, жабрланувчининг
Агар қийнаш натижасида баданга ўртача баданига кўп маротаба (икки ёки ундан кўп
оғир ёки оғир шикаст етказилган бўлса, жи- маротаба) уриш тушунилади. Уришлар айб-
дорнинг тана аъзолари, предметлар ёки мос-
«ОДИЛ СУДЛОВ» ламалар орқали амалга оширилиши мумкин,
№ 12 / 2022 аммо бу жиноятнинг квалификациясига таъ-
сир кўрсатмайди. Қийнашни ташкил қилув-
ЖИНОЯТ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН 19
чи дўппослаш муттасил содир этилган бў- бошқача ҳаракатлар билан қийнаш жабрла-
лиши лозим. нувчи танасига физик (механик, кимёвий,
биологик) таъсир кўрсатиш узоқ вақт давом
3. Қийнашни содир этишнинг муқобил этган, мунтазам ҳаракат ёки ҳаракатсизлик
усули сифатида бошқача ҳаракатлар билан орқали содир қилиниши мумкин.
қийнаш намоён бўлади. ЖК 110-моддаси-
нинг биринчи қисми диспозициясидаги З. ОМОНОВ,
«бошқача ҳаракатлар билан қийнаш» ибора- жиноят ишлари бўйича
сини «бошқача қилмишлар билан қийнаш» Қува тумани суди раиси
иборасига алмаштириш таклиф этилади.
Чунки, қийнаш таркибини шакллантирувчи
1 Рустамбаев М.Х. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Узбекистан. Общая часть / Под общ.
ред. А.А.Палван-Заде. – Тошкент: Ўқитувчи, 2004. – С. 112.
2 Гаухман Л. Д. Квалификация преступлений: закон, теория, практика. 2-е изд., перераб. и дополн. – М.:
Центр Юринфор, 2003. – С. 32.; Рустамбаев М.Х. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Узбекистан.
Общая часть / Под общ.ред. А.А.Палван-Заде. – Тошкент: Ўқитувчи, 2004. – С. 113.; Жиноят ҳуқуқи. Умумий
қисм: Дарслик / Муаллифлар жамоаси. – Тошкент: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2004. – Б. 113.
3 Очилов Х.Р. Саволлар ва жавоблар (умумий қисм). Ўқув қўлланма. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2009. – Б. 25.
4 Коряковцев В.В., Питулько К.В. Уголовное право. Общая часть. – СПб.: Питер, 2010. – С. 65.
5 Наумов А. В. Российское уголовное право. Общая часть: курс лекций. – М., 2000. – С. 162..
6 Коряковцев В.В., Питулько К.В. Уголовное право, общая часть. – СПб.: Питер, 2010. – С. 65.
7 Зубкова В. И. Ответственность за преступления против личности по законодательству России. – М.:
Норма, 2005. – С. 141; Борзенков Г. Н. Квалификация преступлений против жизни и здоровья: учебно-
практическое пособие. – М.: Зерцало-М, 2006. – С. 116.
8 Рустамбаев М.Ҳ. Жиноят ҳуқуқи: Махсус қисм. – Тошкент, Ўқитувчи, 2003. – Б. 87.
9 Glazerbook P.R. Blackstone’s Statutes on criminal law, eighth edition. – London: Blackstone Press Limited,
1998. – P. 18, 20.
10 Дерябин С. Д. Криминологический анализ и проблемы предупреждения побоев и истязаний как
преступлений против личности: дис. ... канд. юрид. наук / С. Д. Дерябин. – М., 2003. – С. 24.
11 Коновалов В. С. Уголовная ответственность за причинение лёгкого вреда здоровью: автореф. дис. ...
канд. юрид. наук / В. С. Коновалов. – Ростов-на-Дону, 2002. – С. 12.
12 Вениаминов В. Г. Уголовная ответственность за побои и истязание: дис. ...канд. юрид. наук / В.Г.
Вениаминов. – Саратов, 2005. – С. 79-80.
13 Рустамбаев М.Х. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Узбекистан. Общая часть / Под общ.
ред. А.А.Палван-Заде. – Тошкент: Ўқитувчи, 2004. – С. 120.
14 Очилов Х.Р. Саволлар ва жавоблар (умумий қисм). Ўқув қўлланма. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2009. – Б. 26.
15 Чечель Г. И. Жестокий способ совершения преступлений против личности. – Нальчик: Нарт, 1991. – С.
69.; Даурова Т. Г. Уголовная ответственность за лёгкие телесные повреждения. – Саратов, 1980. – С. 61-63.;
Кондрашова Т. В. Проблемы уголовной ответственности за преступления против жизни, здоровья, половой
свободы и половой неприкосновенности. – Екатеринбург, 2000. – С. 234.
16 Шарапов Р. Д. Физическое насилие в уголовном праве. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2001. – С.
193 - 194.; Шарапов Р. Д. Насилие в уголовном праве (понятие, квалификация, совершенствование механизма
уголовно-правового предупреждения): автореф. дис. ... докт. юрид. наук / Р. Д. Шарапов. – Екатеринбург,
2006. – С. 15.; Кабанов П. Н. Уголовная ответственность за побои и истязание: автореф. дис. ... канд. юрид.
наук / П. Н. Кабанов. – М., 2006. – С. 18.
17 Рустамбаев М.Ҳ. Жиноят ҳуқуқи: Махсус қисм. – Тошкент, Ўқитувчи, 2003. – Б. 67.
18 Очилов Х.Р. Саволлар ва жавоблар (умумий қисм). Ўқув қўлланма. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2009. – Б. 26.
19 Уголовное право Российской Федерации. Особенная часть: учебник / под ред. Б.Т. Разгильдиева и А.Н.
Красикова. – Саратов: СЮИ МВД России, 1999. – С. 81 - 82.
20 Коржанский Н. И. Объект и предмет уголовно-правовой охраны. – М., 1980. – С. 81 - 82.
21 Рустамбаев М.Ҳ. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Узбекистан. Общая часть / Под общ.
ред. А.А.Палван-Заде. – Тошкент: Ўқитувчи, 2004. – С. 74.
22 Жиноят ҳуқуқи. Умумий қисм: Дарслик / Муаллифлар жамоаси. – Тошкент: Ўзбекистон Республикаси
ИИВ Академияси, 2004. – Б. 144.
23 Усмоналиев М. Жиноят ҳуқуқи. Умумий қисм: Дарслик. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2005. – Б. 187.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
20 ЖАРАЁН
ИҚТИСОДИЙ ПРОЦЕССДА
ГУВОҲ ИШТИРОКИ:
МИЛЛИЙ ВА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА
Ривожланган давлатлар тадбиркорлик 53-моддасида суднинг низони тўғри ҳал қи-
субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфа- лиши учун аҳамиятга эга маълумотлар ва ҳо-
атларини ҳимоя қилишда судларга алоҳида латлардан хабардор ҳар қандай шахс гувоҳ
эътибор қаратади ва ҳар бир тадбиркор суд бўлиши мумкинлиги белгиланган.
орқали ҳимоя қилинади. Мамлакатимизда
ҳам тадбиркорликни суд ҳимоясида бўлиши У иқтисодий судга чақирилган ва кўр-
ҳуқуқи тобора ортиб бормоқда. Суд ҳимоя- ган-билганларини яширмай, холисона сўзлаб
сида бўлиш ҳуқуқи кафолатланган давлатда бериши керак бўлган шахсдир. Гувоҳ ишга
тадбиркорлар сони ошиб боради ва ўша мам- қизиқиш билдирмайди ва шунга кўра улар
лакат иқтисодий жиҳатдан қудратли давлатга ўз хатти-ҳаракатлари билан ишдаги жараён-
айланиб бораверади. Ҳар бир тадбиркорлик нинг бориши ва ривожланишига таъсир қила
субъекти (хорижий инвестор ҳам) суд ҳимо- олмайди ҳамда иш натижасидан манфаатдор
ясида бўлиш ҳуқуқига эга ҳисобланади. Тад- эмас.
биркорлик субъект (хорижий инвестор)лари
ўртасидаги низолар иқтисодий судлар томо- А. Клейнман фуқаролик процессида да-
нидан ҳал қилиниб келинмоқда. Иқтисодий лилларнинг айрим турларини тартибга солиш
процессда тадбиркорлик субъект (хорижий муаммоларини ўрганар экан, бир вақтнинг
инвестор)ларининг ҳуқуқ ва манфаатларини ўзида гувоҳ – бу ишнинг ҳақиқий ҳолатла-
таъминлаш ҳамда уларга суд жараёнида кў- ри тўғрисида судга маълумот берувчи шахс
маклашиш, далилларни ҳар томонлама исбот эканлигини таъкидлайди1. Ишда аҳамиятли
қилишда гувоҳнинг иштироки ва унинг кўр- бўлган ҳодисаларни тўғри идрок эта олади-
сатуви муҳим аҳамият касб этади. ган ва улар юзасидан тўғри кўрсатма бера
оладиган шахс гувоҳ бўлиши мумкин.
Бугунги кунда судда гувоҳнинг иштирок
этиши билан боғлиқ қуйидаги муаммолар К. Юделсон фуқаролик процессида гувоҳ-
сақланиб қолмоқда: гувоҳнинг ҳуқуқ ва му- нинг алоҳида мавқеини ҳам таъкидлаб, «биз-
омала лаёқати, унинг ҳуқуқий мақоми, рад нинг судимизда гувоҳ, энг аввало, фуқаро
этиш асосларида гувоҳнинг йўқлиги сабаб ҳисобланади. У ўз масъулиятини тушунади,
лари, гувоҳни сўроқ қилиш тартиби, гу- кўрсатмаси асосида иш тақдири, одамлар-
воҳларни суд залидан чиқариб юбориш, суд нинг тақдири, катта-кичик манфаати ҳал бў-
мажлисига келмаганлиги оқибатлари, ўн олти лишини билади»2, дейди.
ёшга тўлмаган гувоҳни сўроқ қилиш тарти-
би ва гувоҳга ҳақ тўлаш ва бошқа масалалар С. Якубов эса, одил судловни амалга оши-
долзарблигича қолмоқда. ришга кўмаклашувчи шахслар – гувоҳлар,
экспертлар, таржимонлар сифатида иштирок
Иқтисодий судда гувоҳ одил судловни этган ҳолда, ишга кўмаклашаётганлиги, улар
амалга оширишга кўмаклашувчи шахслар учун муҳим бўлганлиги билан тақозо этила-
доирасига кириши белгиланган. Унга кўра, диган умумий юридик манфаатга эга эканли-
гувоҳ ҳақиқатни аниқлашда судда юритила- гини таъкидлайди3.
ётган иш учун ҳар қандай маълумот (ҳолат)га
эга бўлган шахс сифатида келтирилган. М.Шакарян гувоҳнинг ҳакамлик муҳока-
маси иштирокчиси сифатидаги асосий белги-
Иқтисодий процессуал кодексининг си ишнинг натижасидан қонуний манфаатдор
бўлмаган ҳар қандай шахс эканлигида деб ҳи-
«ОДИЛ СУДЛОВ» соблайди.
№ 12 / 2022
ЖАРАЁН 21
Шунингдек, ҳакамлик муҳокамасида гу- ганда суд қарорини тайёрлашда иштирок эт-
воҳнинг ҳуқуқий мақомини аниқлашда, би- ган шахслардир.
ринчи навбатда, ишда манфаатдорликнинг
йўқлиги қонун чиқарувчи томонидан гувоҳ- Гувоҳнинг одил судловни амалга ошириш-
нинг ҳакамлик муҳокамасида мажбурий бел- га кўмаклашувчи шахс сифатида ҳуқуқ субъ-
гиси сифатида номланмаганлигини таъкид- ектилиги чегараларининг яна бир ўзига хос
лаш керак4, деган фикрни билдириб ўтади. хусусияти шундаки, судда ушбу шахс ишга
доир ҳолатлар тўғрисида маълумотларга эга
Гувоҳнинг процесс иштирокчилари билан эканлигига ишонч ҳосил қилиш зарурати-
қариндошлик алоқалари, расмий характерда- дир. Бундай ишонч мавжуд бўлмаган тақ-
ги турли тобеликлари ва бошқалар туфайли дирда, қайд этилган шахсларни иқтисодий
манфаатдор бўлиши мумкин. Бу ҳолатлар процессда иштирок этишга жалб қилмаслик
бундай шахснинг гувоҳ сифатида жараёнга керак. Гувоҳ сифатида жалб қилинган шах-
жалб этилишига тўсқинлик қилмайди. Фуқа- слар моддий-ҳуқуқий муносабатнинг субъ-
ролик процессидан фарқли равишда иқтисо- екти бўлиб ҳисобланмайди ва ишда иштирок
дий процессда гувоҳни сўроқ қилиш тартиби этувчи шахслар сингари ишнинг натижаси-
номли модда билан алоҳида қайд этилмаган. дан ҳуқуқий жиҳатдан манфаатдор эмас. Суд-
Иқтисодий суд ҳар қандай гувоҳни сўроқ қи- лар томонидан гувоҳларнинг кўрсатмаларига
лаётганда, гувоҳнинг ишда иштирок этаётган баҳо беришда унинг маълум бир маълумот-
шахсларга муносабатини аниқлаши шарт. Бу- ларни ташувчиси сифатида қаралиши лозим.
нинг ўзига хос хусусияти шундаки, гувоҳ иш- Гувоҳ сифатида чақирилган шахснинг про-
нинг ҳолати тўғрисида ўз маълумотларининг цессда ишни кўриб чиқиш учун аҳамиятга
манбасини кўрсатиши керак ва уни иқтисо- эга бўлган ҳолатлар тўғрисидаги маълумот-
дий судга чақириш учун мурожаат қилган ларга эгалик қилиш (ёки эгалик қилмаслик)
шахслар, албатта, иш учун муҳим бўлган ҳо- фактининг ўзи суд томонидан фақатгина
латлар қандай эканлигини кўрсатиши керак. шахсни гувоҳ сифатида чақириш тўғрисида
ажрим чиқарилгандан сўнг, суд далилларни
Бошқача айтганда, суд жараёни бошлани- баҳолаш пайтида аниқ белгиланиши мумкин.
шидан олдин ҳам иқтисодий суд гувоҳнинг
кўрсатмалари ёрдамида иш учун муҳим бўл- Гувоҳларга маълум бўлган маълумот-
ган қандай ҳолатларни аниқлаш мумкинлиги- нинг мазмунини аниқлаштириш, уларнинг
ни билади. Гувоҳларни иқтисодий суд муҳо- процессуал ҳуқуқ субъектилигини аниқлаш
камасига жалб қилиш имкониятининг икки – бундай гувоҳларни тўлиқ ҳажмда кўрсат-
турини келтириб ўтади. Биринчи гуруҳга иш ма беришлари учун суд мажлисига чақириш
учун аҳамиятли бўлган ҳолатлар тўғрисида зарурлиги тўғрисидаги масалани ҳал қилиш
маълумотга эга бўлган шахслар – улар ишда учун суднинг дастлабки мажлисида тарафлар
иштирок этувчи шахсларнинг илтимосига томонидан тақдим этилиши мумкин бўлган
биноан процессга жалб қилинган шахслар. ёзма шаклда қисқача баён қилинган гувоҳ
Ушбу шахслар судга «бирламчи далиллар» – кўрсатмаларидан фойдаланиш имкониятини
тарафлар ва бошқа шахслар томонидан тақ- назарда тутиш мақсадга мувофиқдир. Агар
дим этилган бошқа иш материалларида мав- шахс, иқтисодий суднинг, у ишни кўриб
жуд бўлмаган маълумотларни тақдим этади. чиқиш учун муҳим бўлган фактик ҳолатлар
Иккинчи гуруҳи – бу ишни кўраётган суднинг тўғрисида маълумотларга эгалиги ҳақидаги
ихтиёрида бўлган бошқа турдаги далилларни тахмин мавжуд бўлган ҳолда, шахс суд ажри-
аниқлаш ва текшириш учун иқтисодий суд ми билан ишга жалб қилинган бўлса, кейин-
ташаббуси билан суд мажлисига чақирила- чалик эса «гувоҳ» зарур маълумотларга эга
диган шахслар: булар суд томонидан ёзма да- эмаслиги ёки ноаниқ маълумотларга эга ёхуд
лил сифатида кўриб чиқилган ҳужжат ёки суд кўрилаётган иш учун аҳамияти бўлмаган
томонидан кўриб чиқилаётган нарса ашёвий маълумотларга эгалиги аниқланса, гувоҳнинг
далил сифатида яратилган ёки ўзгартирил- процессуал ҳуқуқ лаёқати тугатилади ва у
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
22 ЖАРАЁН
берган кўрсатувлар суд томонидан инобатга ки одил судловни амалга оширишга ёрдам
олинмайди. берадиган шахслар сифатида қаралиши
керак.
Гувоҳнинг ҳуқуқий ҳолатини ўрганишда
юзага келадиган муҳим масала унинг Ушбу муаллифнинг ҳакамлик тизимида
ҳуқуқий лаёқати ва муомала лаёқатига эга кўриб чиқилаётган ишда иштирок этишнинг
эканлиги ҳақидаги саволдир. Р.Каллистра- умумий қобилияти ҳуқуқий лаёқат, субъ-
тованинг таъкидлашича, арбитраж жараё- ектнинг маълум бир иш бўйича жараёнда
нининг бошқа субъектларига процессуал ҳуқуққа эга бўлиш қобилияти ҳақиқатда
ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлиш имко- ҳуқуқий лаёқатни амалга ошириш чегарала-
нияти берилган, аммо суд ҳимояси ҳуқуқи- рини белгилайди деган фикрига қўшилиш
га эга бўлган шахслар сифатида эмас, бал- керак. Ишда иштирок этаётган шахсларнинг
АННОТАЦИЯ
Ушбу мақолада гувоҳнинг иқтисодий процессда иштироки, бунга оид муаммолар, бошқа далиллар
қаторида гувоҳ кўрсатуви, гувоҳ тушунчаси, гувоҳнинг ҳуқуқ ва муомала лаёқати, унинг ҳуқуқий мақоми,
рад этиш асосларида гувоҳнинг йўқлиги сабаблари, гувоҳни сўроқ қилиш тартиби, гувоҳларни суд зали-
дан чиқариб юбориш, суд мажлисига келмаганлиги оқибатлари, ўн олти ёшга тўлмаган гувоҳни сўроқ қи-
лиш тартиби ва гувоҳга ҳақ тўлаш, гувоҳга қўйиладиган талаблар, гувоҳ сифатида процессга жалб этили-
ши мумкин бўлмаган шахслар доираси, унинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, гувоҳнинг иқтисодий процессда
иштирок этиши бўйича олимлар томонидан билдирилган фикр ва мулоҳазалар, қонунчиликка киритилган
сўнгги ўзгартиш ва қўшимчалар ва гувоҳнинг била туриб ёлғон кўрсатув берганлик учун жиноий жавоб-
гарлиги, шунингдек унинг ўз вазифаларини бажаришининг турли босқичларида фаолиятининг мақсадла-
ри ва моҳиятини аниқлаш учун процессуал қонун ҳужжатларини таҳлил қилинган ва такомиллаштириш
юзасидан таклиф ва тавсиялар келтириб ўтилди.
Калит сўзлар: гувоҳ, гувоҳ кўрсатуви, суд мажлиси, иқтисодий процесс, лаёқат, мақом, рад этиш,
сўроқ қилиш, ҳақ тўлаш.
***
В данной статье рассмотрены: участие свидетеля в экономическом процессе, проблемы, связанные с
участием в числе прочих доказательств, показания свидетеля, понятие свидетеля, права и дееспособность
свидетеля, его правовой статус, причины неявки свидетеля в связи с отказом, порядок допроса свидетеля,
удаление свидетелей из зала судебного заседания, последствия неявки в судебное заседание, порядок доп-
роса свидетеля, не достигшего шестнадцатилетнего возраста, и оплата свидетеля, требования к свидетелю,
круг лиц, которые не могут быть привлечены к процессу в качестве свидетеля, права и обязанности свиде-
теля, мнения и комментарии, высказанные учеными по поводу участия свидетеля в экономической деятель-
ности, внесенные последние изменения и дополнения в законодательство и уголовную ответственность сви-
детеля за дачу заведомо ложных показаний, а также собственный анализ процессуального законодательства
по определению целей и сути деятельности свидетеля на различных этапах исполнения его должностных
обязанностей. Кроме того внесены предложения и рекомендации по их совершенствованию.
Ключевые слова: свидетель, показания, судебное заседание, экономический процесс, дееспособ-
ность, статус, отказ, допрос, оплата.
***
In this article in this article, the participation of the witness in the economic process, the problems related to
the participation, among other evidence, the testimony of the witness, the concept of the witness, the rights and
legal capacity of the witness, his legal status, the reasons for the absence of the witness on the grounds of refusal,
the procedure for questioning the witness, the trial of witnesses expulsion from the courtroom, the consequences
of failure to appear at the court session, the procedure for questioning a witness under the age of sixteen and
paying the witness, requirements for the witness, the scope of persons who cannot be involved in the process
as a witness, the right of the witness and obligations, opinions and comments expressed by scientists on the
participation of the witness in the economic process, the latest changes and additions to the legislation and the
criminal liability of the witness for knowingly giving false testimony, as well as the witness's own analysis of
procedural legislation to determine the goals and essence of the activity at various stages of performance of duties
suggestions and recommendations for improvement were made.
Key words: witness, testimony, court session, economic process, capacity, status, refusal, questioning,
payment.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
ЖАРАЁН 23
ҳуқуқий лаёқати билан таққослаганда, унинг бошқа ҳолатда эса мос равишда ишни кўриб
ҳуқуқий лаёқати чекланган, ўзига хос хусу- чиқиш учун гувоҳда бўлган маълумотларни
сиятга эга, гувоҳнинг процессуал ҳуқуқлари олиш зарурати йўқлиги сабабли салбий ҳал
ва мажбуриятлари мажмуаси ишнинг нати- қилиниши мумкин.
жасидан манфаатдор бўлган шахсларнинг
ваколатларидан анча кам эканлигида намоён Буюк Британияда «умумий ҳуқуқ» давлат-
бўлади. А. Мельников гувоҳнинг процессуал ларининг исботлаш ҳуқуқида суд тартибида
ҳуқуқ лаёқатига эга бўлиши учун бу шахс иш шахсларни фуқаролик процессига гувоҳ сифа-
учун аҳамиятга эга фактларни билади деган тида жалб қилиш учун судгача кўрсатувларни
тахмин бўлиши керак, деб ҳисоблайди5. батафсил ошкор қилинишини назарда тута-
ди, бу гувоҳнинг процессуал ҳуқуқ лаёқати
Гувоҳларнинг ҳуқуқий лаёқати билан ва ҳуқуқ субъектилиги масаласини суд, уни
боғлиқ ҳолда, масала ишда иштирок этаёт- фуқаролик процессига жалб қилиш тўғрисида
ган шахсларга қараганда бошқача тарзда ҳал қарор қабул қилгунга қадар тўлиқ ҳал этишга
қилинади. Кўриниб турибдики, фуқаронинг имкон беради. Замонавий Россия арбитраж суд
жисмоний шахс сифатида ўз хатти-ҳаракатла- амалиётида гувоҳнинг кўрсатмалари гувоҳ суд
ри билан ҳакамлик муҳокамасида гувоҳ сифа- мажлисида сўроқ қилинмагунча ошкор этил-
тида хизмат қилиши (ва тегишли ҳуқуқларга майди ва гувоҳнинг процессуал ҳуқуқ субъ-
эга бўлиш) имкониятини чеклайдиган ягона ектилиги масаласи фақатгина суд процессида
қоидадир. Адабиётларда айрим муаллифлар ҳал қилинади деб келтирилган. Энг эътибор-
гувоҳлар махсус ҳуқуқ лаёқатига эга эканли- ли жиҳати шуки, истисно тарзда бу гувоҳнинг
гини таъкидлайдилар6, б ошқалари эса унинг процессуал фигураси бўлиб, уни рад этиш
ҳуқуқ лаёқати ва муомала лаёқатига эга экан- мумкин эмаслигида кўринади.
лигини умуман инкор этадилар7. Шунингдек,
гувоҳнинг процессуал ҳуқуқ лаёқатининг Иқтисодий процессуал кодексининг
мазмуни ва табиати ҳақида турлича қарашлар 21-моддасида прокурорни, экспертни, му-
мавжуд. Хусусан, П. Елисейкин гувоҳнинг тахассисни, суд мажлиси котиби ва таржи-
процессуал ҳуқуқ лаёқатини унинг атрофда- монни рад қилиш келтирилган, лекин ушбу
ги воқелик фактларини идрок этиш ва улар рўйхатда гувоҳ кўрсатилмаган.
ҳақида тўғри кўрсатма бериш қобилияти
ташкил этади деб таъкидлаган. Россия Федерацияси қонунчилигига кўра,
бундай ёндашув гувоҳнинг кўрсатувлари –
Ушбу қараш процессуал ҳуқуқ лаёқатини асосий далил манбаи бўлганлиги (эксперт
муомала лаёқати билан бирхиллаштиришга ва таржимондан фарқли ўлароқ) туфайли
асосланади, боиси маълумотни идрок этиш алмаштириб бўлмас эканлиги билан асосла-
ва бошқа субъектларга узатиш қобилияти нади, шунинг учун унинг артбитражда ман-
жисмоний шахсларнинг ҳам процессуал, ҳам фаатдан қатъи назар, шахсан иштирок этиши
моддий-ҳуқуқий муомала лаёқати билан бе- зарурдир. Истисно тариқасида қуйидаги мав-
восита боғлиқ. жуд ҳолатларда гувоҳ сифатида чақирилиши
ва сўроқ қилиниши мумкин эмас:
Гувоҳ каби одил судловни амалга оши-
ришда кўмаклашувчи шахсларнинг процессу- 1) фуқаролик, иқтисодий, маъмурий иш
ал ҳуқуқ лаёқати мутлақ эмас, балки нисбий бўйича вакиллар ёки жиноят иши бўйича
тусга эга. Битта суд ишида бир ишни кўриб ҳимоячилар, маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғри-
чиқиш учун гувоҳ томонидан маълум факт- сидаги иш бўйича адвокатлар, медиаторлар –
ларни билиш иш учун аҳамият касб этиши вакил, ҳимоячи, адвокат ёки медиатор вазифа-
мумкин (ва бундай кўрсатмалар ишга теги- ларини бажариши муносабати билан ўзларига
шли ҳисобланади), бошқа ҳолатда эса аҳами- маълум бўлиб қолган ҳолатлар тўғрисида;
ятли эмас. Битта ишни кўриб чиқишда кон-
крет шахсни суд гувоҳ сифатида жалб қилиш 2) арбитрлар, арбитраж таркиби то-
тўғрисидаги масала ижобий ҳал қилиниши, монидан тайинланган экспертлар, арби-
траж муассасасининг ходимлари, ҳакамлик
судьялари – арбитраж ёки ҳакамлик муҳока-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
24 ЖАРАЁН
маси давомида ўзларига маълум бўлиб қол- рак. М.Шакаряннинг таъкидлашича, чеклов
ган ҳолатлар тўғрисида8; жисмоний нуқсонлари туфайли фактларни
тўғри тушуна олмайдиган ва улар тўғрисида
3) жисмоний нуқсонлари ёки руҳий ҳо- гувоҳлик бера олмайдиган шахсларга нисба-
латининг бузилганлиги сабабли фактларни тан ҳам белгиланиши керак (масалан, кар
тўғри идрок қилишга ёки улар ҳақида тўғри ёки кўрлар – эшитилиши ёки кўрилиши ке-
кўрсатувлар беришга лаёқатсиз шахслар. рак бўлган ҳолатлар тўғрисида). Бу шахслар
нисбий кўрсатув бериш қобилиятига эга бў-
Шунингдек, процессуал қонунчилик гувоҳ либ, муайян ҳолатлар, объектив сабабларга
сифатида кимлар иштирок этиши мумкинли- кўра суд томонидан сўроқ қилиниши мумкин
гини белгиламаган ва бирор-бир талаблар эмас. Иқтисодий процессуал кодексининг
қўймаган. Гувоҳнинг кўрсатмалари тарафлар 54-моддасига биноан, гувоҳнинг ҳуқуқ ва
ва учинчи шахсларнинг тушунтиришларидан мажбуриятлари сифатида адвокатнинг юри-
фарқли равишда улар мустақил манфаатга дик ёрдамидан фойдаланиш, иқтисодий суд
эга бўлмайди. Шунинг учун ҳам тарафлар ва иши юритиладиган тилни билмаса ёки етар-
учинчи шахслар ёлғон тушунтириш берган- ли даражада билмаса, ўз она тилида кўрса-
лик ёки тушунтириш беришдан бош тортган- тувлар бериш ва бу ҳолда таржимон хизма-
лик учун жавобгарлик ҳақида огоҳлантирил- тидан фойдаланиш, кўрсатувларни ўз қўли
майди. билан ёзиб бериш, кўрсатувлар беришда
ёзма қайдлар ва ҳужжатлардан фойдаланиш
Россия Федерацияси қонунчилигига асо- ҳуқуқига эгалиги келтирилган. Мажбурияти
сан, арбитраж процессида гувоҳлар ҳар сифатида эса суднинг чақирувига биноан ке-
қандай ёшдаги шахслар (шу жумладан, ўн лиши, иш юзасидан ўзи хабардор бўлган маъ-
саккиз, ўн олти ёки ўн тўрт ёшга тўлмаган лумотлар ва ҳолатлар ҳақида тўғри кўрсатув-
шахслар), шунингдек руҳий касаллик туфай- лар бериши, судья ва ишда иштирок этувчи
ли муомалага лаёқатсиз ёки суд қарори билан шахсларнинг саволларига жавоб бериши, суд
чекланган муомала лаёқатига эга шахслар мажлиси вақтида тартибга риоя этиши айтиб
ҳам бўлиши мумкин деган хулосага келиш ўтилган. Шунингдек, ҳеч ким ўзига ва яқин
мумкин. Чунки, руҳий нуқсонлари туфайли қариндошларига қарши гувоҳлик беришга
фактларни тўғри англай олмайдиган ва улар мажбур эмаслигига асосланган.
тўғрисида гувоҳлик бера олмайдиган шах-
слар гувоҳ сифатида жалб қилиниши мумкин Россия Федерацияси Арбитраж процес-
эмаслигини белгилайди, аммо шахс ақлида суал кодексига биноан, гувоҳ кодексда назар-
нуқсонлар мавжудлиги, унда умумий фуқа- да тутилган асослар бўйича кўрсатув беришни
ролик муомала лаёқати мавжудлиги ёки мав- рад этишга ҳақли: «Ҳеч ким ўзига, турмуш
жуд эмаслиги билан боғланмайди. Чунки, му- ўртоғига ва яқин қариндошларига, доирасига
омалага лаёқатли шахс (суд томонидан ҳали қарши гувоҳлик беришга мажбур эмас», дея
муомалага л аёқатсиз деб топилмаган) бундай федерал қонун билан белгиланади. М. Шакарян
камчиликл арга эга бўлиши мумкин, аксинча ушбу рўйхатни тўлдириш кераклигини ҳақли
илгари муомалага лаёқатсиз деб топилган равишда таъкидлайди, чунки «Виждон эр-
шахс ишни кўриб чиқиш вақтида соғлом бў- кинлиги ва диний бирлашмалар тўғрисида»-
лиши ҳамда унга фактларни тўғри тушуниш- ги Қонунда руҳоний ўзига иқрор бўлганидан
га ва улар ҳақида гувоҳлик беришга имкон маълум бўлган ҳолатлар туфайли гувоҳлик бе-
бермайдиган ақлий нуқсонларга эга бўлмас- ришдан бош тортганлиги учун жавобгарлик-
лиги мумкин. ка тортилиши мумкин эмаслиги келтирилган.
Бундан ташқари, гувоҳ суднинг чақируви би-
Бошқача айтганда, агар шахс ўтмишда со- лан боғлиқ харажатларни қоплаш ва иш вақти-
дир бўлган руҳий касаллик туфайли муомала да ишда бўлмаганлик муносабати билан пул
лаёқатидан маҳрум бўлса, бу ўз-ўзидан, агар компенсациясини олиш ҳуқуқига эга.
бу шахс гувоҳлик беришга қодир бўлса, уни
арбитраж судида гувоҳ сифатида сўроқ қи-
лиш мумкин эмаслигини англатмаслиги ке-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
ЖАРАЁН 25
Гувоҳлар оғзаки кўрсатмалар беришга Туркманистон Республикаси қонунчили-
ҳақлидирлар. Бу гувоҳнинг ҳуқуқими ёки гига кўра, гувоҳ борасида бирор-бир мод-
бурчими каби савол туғилади. Афтидан, оғ- да келтирилмаган, лекин судья олдин гувоҳ
заки кўрсатма бериш гувоҳнинг ҳуқуқи, тарзда бирор судда иштирок этган бўлса, ўзи-
шунингдек унинг оғзаки кўрсатмасини ёзма ни ўзи рад қилиши лозимлиги белгиланган.
равишда ўзи тақдим этиш ҳуқуқидир. Шубҳа-
сиз, агар гувоҳ ўз кўрсатмасини ёзма равишда Тожикистон Республикаси қонунчилигига
беришда қийналса, у оғзаки кўрсатма бериш биноан, ишни ёпиқ суд мажлисида кўраётган-
билан чекланиши мумкин, чунки бу қонунда да ишда иштирок этувчи шахслар, уларнинг
гувоҳларни сўроқ қилишнинг асосий қоида- вакиллари, зарур ҳолларда эса гувоҳлар, тар-
си сифатида эълон қилинган. Ишда иштирок жимонлар, суд экспертлари ва мутахассис-
этаётган ва суд мажлисида сўроқ қилинаётган лари иштирок этиши келтирилган. Бундан
гувоҳ ҳакамлик судига иш юзасидан хабар- ташқари, судья олдин гувоҳ тарзда бирор
дор бўлган маълумот манбасини кўрсатиши судда иштирок этган бўлса ўзини ўзи рад қи-
лозим. В.Пучинский фикрича, мазкур нор- лиши лозимлиги айтиб ўтилган.
ма гувоҳнинг аниқ маълумотига таянишини
(яъни миш-мишлар эмас) ёлғон маълумот Қозоғистон Республикаси қонунчилигига
учун жавобгарликдан озод бўлишига йўл асосан, агар шахс ўз билимининг манбасини
очиб бермайди. кўрсата олмаса, унинг гувоҳлиги далил деб
эътироф этилмайди. Бундан ташқари, гувоҳ
Иқтисодий процессуал кодексига биноан, сифатида қуйидаглар сўроқ қилиниши мум-
гувоҳ била туриб ёлғон кўрсатувлар берганлик кин эмас:
учун жиноий жавобгар бўлади, шунинг учун
суд олдиндан бу ҳақида огоҳлантириб, тилхат 1) судья – қарор ёки ҳукм чиқаришда
олади. Гувоҳ била туриб ёлғон кўрсатув бер- ишнинг ҳолатларини муҳокама қилишда
ганлиги учун Ўзбекистон Р еспубликаси Жи- маслаҳат сирини сақлаш масалалари бў-
ноят кодексининг 238-моддасига биноан, жи- йича;
ноий жавобгар бўлади. Унга кўра, гувоҳнинг
била туриб ёлғон кўрсатув бериши – уч юз 2) арбитр, ҳакамлик судьяси – ўз вазифа-
соатгача мажбурий жамоат ишлари ёки бир ларини бажариши муносабати билан уларга
йилдан уч йилгача озодликни чеклаш ёхуд уч маълум бўлган ҳолатлар тўғрисида;
йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жа-
золанади9. 3) медиатор, медиацияни ўтказган судья –
медиацияни ўтказиш муносабати билан ўзла-
Хорижий давлатларнинг тажрибасини рига маълум бўлган ҳолатлар тўғрисида, қо-
кўриб чиқадиган бўлсак, Украина Респуб- нун ҳужжатларида назарда тутилган ҳоллар
ликасининг қонунчлигига биноан, гувоҳ бундан мустасно;
ишда иштирокчиларнинг эътирозлари бўл-
маса, суд мажлисида видеоконференцалоқа 4) руҳонийлар – иқрор бўлиш пайтида
орқали иштирок этиши мумкин. Суд, агар уларга ишонган шахслардан маълум бўлган
гувоҳ касаллиги, кексалиги, ногиронлиги ҳолатлар тўғрисида;
ёки бошқа узрли сабабларга кўра судга кела
олмаса, ишда иштирок этувчи шахсларнинг Шунингдек, Қозоғистон Республикасининг
эътирозларидан қатъи назар, унинг видео Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили ўз хизмат ва-
конференцалоқа орқали суд мажлисида ишти- зифаларини бажариши муносабати билан унга
рок этишига рухсат бериши мумкин. Суднинг маълум бўлган ҳолатлар тўғрисида гувоҳлик
чақируви бўйича суд мажлисига келиш ва беришга мажбур эмас. У гувоҳлик беришдан
суд мажлисида видеоконференца лоқа орқали бош тортиш ҳуқуқига эга ва бунинг учун ҳеч
иштирок этишнинг иложи бўлмаса, гувоҳ бу қандай жавобгарликка тортилмайди.
ҳақда судга олдиндан хабар бериши шарт.
Ушбу тадқиқот натижасида кўрдикки, суд-
да гувоҳ иштироки билан боғлиқ ютуқ ва кам-
чиликлар мавжуд. Буни хорижий давлатлар
тажрибаси ва амалиётда дуч келган жиҳатла-
ри билан таҳлил қилдик. Ушбу масалаларни
ҳал қилиш учун бир қатор мавжуд муаммо-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
26 ЖАРАЁН
ларни ечиш ва қонунчиликни такомиллашти- Иқтисодий процессуал кодексида процессуал
риш юзасидан тавсия ва таклифларни келти- мажбурлов чоралари ҳам келтириб ўтилма-
риб ўтамиз. ган. Гувоҳ, эксперт, мутахассис, таржимон
суд узрсиз деб топган сабабларга кўра суд
Биринчидан, Иқтисодий процессуал ко- мажлисига келмаса, қандай мажбурлов чора-
дексига янги «гувоҳларни суд залидан чиқа- лари қўлланилиши керак деган саволга жавоб
риб юбориш» номли модда киритиш. Унда очиқ қолиб кетган.
гувоҳларнинг келган-келмаганлиги текши-
рилгач, улар суд мажлиси залидан чиқариб Учинчидан, «Иш муҳокамаси кейинга
юборилади. Раислик қилувчи суд томонидан қолдирилганда гувоҳларни сўроқ қилиш»
сўроқ қилинган гувоҳлар сўроқ қилинмаган номли модда киритиш таклиф этилади. Унга
гувоҳлар билан муомалада бўлмаслиги учун кўра, иш муҳокамаси кейинга қолдирилган
чоралар кўради. тақдирда, агар суд мажлисида ишда ишти-
рок этувчи барча шахслар ҳозир бўлса ва
Иккинчидан, Иқтисодий процессуал ко- гувоҳларнинг иккинчи марта келиши қийин
дексига янги «гувоҳ, эксперт, мутахассис, бўлса, суд келган гувоҳларни сўроқ қилиши
таржимоннинг суд мажлисига келмаганли- мумкин. Ушбу гувоҳларни кейинги суд маж-
ги оқибатлари» ҳақидаги моддани киритиш лисига такроран чақириш фақат зарур ҳол-
таклиф этилади. Унда гувоҳ, эксперт, мута- лардагина амалга оширилади.
хассис, таржимоннинг суд мажлисига кел-
маган тадирда, суд ишда иштирок этувчи Тўртинчидан, «Гувоҳни сўроқ қилиш
шахсларнинг ишни келмаган гувоҳ, эксперт, тартиби» номли модда билан тўлдириш ло-
мутахассис, таржимон йўқлигида кўриш зим. Жумладан, ҳар бир гувоҳ алоҳида сўроқ
мумкинлиги тўғрисидаги фикрларини эши- қилинади. Сўроқ қилинмаган гувоҳлар ишни
тади ва суд муҳокамасини давом эттириш ёки муҳокама қилиш вақтида суд мажлиси залида
кейинга қолдириш ҳақида ажрим чиқаради. бўлиши мумкин эмас.
Агар чақирилган гувоҳ, эксперт, мутахассис,
таржимон суд узрсиз деб топган сабабларга Бешинчидан, «Ўн олти ёшга тўлмаган
кўра суд мажлисига келмаса, уларга нисбатан гувоҳни сўроқ қилиш тартиби» номли модда
ушбу Кодексда назарда тутилган процессу- билан Иқтисодий процессуал кодексига тўл-
ал мажбурлов чоралари қўлланиши мумкин. дириш киритиш мақсадга мувофиқ бўлади.
Агар чақирилган гувоҳ иккинчи чақирув бўй-
ича суд мажлисига келмаса, у суднинг ажри- Д. ХУДОЙНАЗАРОВ,
мига биноан мажбурий тартибда келтирили- Тошкент давлат
ши мумкин. Шуни алоҳида айтиш жоизки,
юридик университети
таянч докторанти
1 Клейнман А. Ф. Основные вопросы теории доказательств в советском гражданском процессе/
А. Ф. Клейнман. - М.-Л.: изд-во АН СССР, 1950. - С. 50 – 5.
2 Юделсон К. С. Судебные доказательства и практика их использования в советском гражданском процессе
/ К. С. Юдельсон. - М.: Госюриздат, 1956. - С. 158.
3 Якубов С.А. Субъекты советского гражданского процессуального права. Ташкент, 1973. - С. 190.
4 Комментарий к АПК РФ / под ред. М. С. Шакарян. - С. 136 (автор главы М. С. Шакарян.
5 Мельников А.А. Правовое положение личности в советском гражданском процессе. М., 1969. - С.48.
6 Фокина М.А. Свидетельские показания в системе средств доказывания в гражданском судопроизводстве.
Дисс…канд.юрид.наук. Саратов, 1991. - С. 56; Трещева Е А. Субъекты арбитражного процесса. Дис…док.
юрид. наук. М., 2009. - С. 194.
7 Молчанов В.В. Развитие учения о свидетелях и свидетельских показаниях в гражданском процессе.
Автореф. дис… док. юрид. наук. М., 2009. - С. 12.
8 Ўзбекистон Республикасининг Иқтисодий процессуал кодекси (Қонунчилик маълумотлари миллий
базаси, 17.09.2021-й., 03/21/716/0877-сон). (Economic Procedural Code of the Republic of Uzbekistan (National
Database of Legal Information, 17.09 .2021, No. 03/21/716/0877).
9 Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси. Ўзбекистон Республикаси Қонунчилик маълумотлари
миллий базаси 24.06.2022-й., 03/22/780/0560-сон). (Criminal Code of the Republic of Uzbekistan. The National
Database of Legislative Information of the Republic of Uzbekistan dated June 24, 2022, No. 03/22/780/0560).
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
ЖАРАЁН 27
СУД МАЖЛИСЛАРИНИ АУДИО ВА
ВИДЕО ҚАЙД ЭТИШНИНГ ЎЗИГА ХОС
ХУСУСИЯТЛАРИ ВА АҲАМИЯТИ
Сўнгги йилларда Ўзбекистонда, дунё орқали қайд этиш имкониятини ҳамда суд
нинг бошқа мамлакатлари сингари ахборот қарорларини веб-сайтларга жойлаштириш
технологияларини давлат бошқ арувига, тизимини яратиш борасида ишлар олиб бо-
бизнес соҳасига, фан, таълим, соғлиқни рилмоқда.
сақлаш, ижтимоий ҳаётга ҳамда суд тизи-
мига жорий этиш масалаларига алоҳида Ўзбекистон Республикаси Президенти-
эътибор қаратилмоқда. нинг «Тадбиркорлик фаолиятининг жадал
ривожланишини таъминлашга, хусусий
Ўзбекистон Республикаси Президенти мулкн и ҳар томонлама ҳимоя қилишга ва
Ш. Мирзиёев томонидан 2017 йил 13 июн- ишбилармонлик муҳитини сифат жиҳатидан
да Тошкент шаҳрида ўтказилган суд орган- яхшилашга доир қўшимча чора-тадбирлар
лари тизимида одил судловни таъминлаш тўғрисида» 2016 йил 5 октябрда қабул қилин-
борасидаги ишларнинг аҳволи, муаммолар ган ПФ–4848-сонли Фармони, энг аввало, ху-
ва истиқболдаги вазифаларга бағишланган сусий мулкни ҳуқуқий ҳимоя қилишни яна-
видеоселектор йиғилишида бошқа долзарб да кучайтиришга, кичик бизнес ва хусусий
масалалар қатори судлар фаолиятига замона- тадбиркорлик учун қулай шарт-шароитлар
вий ахборот-коммуникация технологиялари- яратишга ва ҳар томонлама қўллаб-қувват-
ни, жумладан, электрон суд стенографияси, лашга, республиканинг инвестициявий жо-
видеоконференцалоқани кенг жорий этиш, зибадорлигини оширишга йўналтирилган ва
суд қарорлари ижросини сўзсиз таъминловчи ушбу соҳада давлат сиёсатининг сифат жиҳа-
идоралараро электрон маълумот алмашиш тидан янги даражага ўтишига қаратилганли-
тизимини шакллантириш масалалари ҳам ги билан бир қаторда, унда хўжалик судла-
муҳокама қилиниб, улар бўйича аниқ тавсия ри томонидан қабул қилинган қарорларнинг
ва амалий кўрсатмалар берилди1. веб-сайтларда эълон қилинишини таъмин-
лаш, шунингдек тадбиркорлар ҳуқуқлари-
Дарҳақиқат, XXI аср – ахборот техноло- нинг суд орқали ишончли ҳимоя қилиниши-
гиялари асри. Албатта, ахборотлаштириш ни, шаффофлик ва холисликни таъминлаш
жараёнларининг жадал суръатлар билан мақсадида суд мажлисларига аудио ва видео
ўсиб бориши ижтимоий муносабатларда, қайд этиш механизмлари босқичма-босқич
қолаверса суд-ҳуқуқ ислоҳотларида ҳам ўз жорий этилиши белгиланди.
ифодасини топмоқда.
Фармонда қайд этилганидек, тадбир-
Судлар фаолиятига ахборот технологи- корлик ҳуқуқларини ҳимоя қилишда суд-
яларини янада кенгроқ жорий этиш мақса- ларнинг бетараф ва холис бўлишига суд
дида амалга оширилаётган чора-тадбирлар мажлисларида аудио ва видео қайд этиш ме-
ичида суд мажлисларини аудио ва видео ханизмларини жорий этиш, қабул қилинган
қайд этиш ҳамда суд қарорларини веб-сайт қарорларнинг веб-сайтларда эълон қилини-
ларга жойлаштириш алоҳида аҳамият касб шини таъминлаш орқали эришилади2.
этади. Шу муносабат билан, ҳозирда суд
жараёнларининг очиқлиги ва ошкоралиги- Суд мажлисларини аудио-видео қайд
ни ҳамда суд ҳужжатларининг тезкорлик этиш тизимининг жорий этилиши иқтисо-
билан ижрога қаратилишини таъминлаш дий суд иш жараёнларини соддалаштириш,
мақсадида суд процессини аудио ва видео суд иш юритувини янада мақбуллаштириш,
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
28 ЖАРАЁН
тарафларнинг тортишуви ва тенг ҳуқуқли- нинг шаклланишига ҳамда тадбиркорлар
лигини, одил судлов фаолиятининг макси- ҳуқуқларининг ҳимоя қилинишига хизмат
мал шаффофлигини таъминлаш имконини қилади. Бу эса, Жаҳон банкининг «Doing
беради. Суд муҳокамаларининг аудио-видео Business» глобал рейтингида, шунингдек
қайд этилиши истиқболда суд мажлиси ба- бошқа xалқаро рейтингларда Ўзбекистон-
ённомасини қоғоз шаклида тузиш зарурия- нинг ўрнини яxшилаш учун замин яратади.
тини туғдирмайди.
Шу боис, 2018 йил 24 январда тасдиқлан-
АҚШ Халқаро тараққиёт агентлиги ган Иқтисодий процессуал кодексининг
(USAID) ва БМТ Тараққиёт дастурининг 165-моддасида суд ташаббусига кўра ёки
«Ўзбекистонда қонун устуворлиги соҳаси- иқтисодий суд ишлари иштирокчиларининг
даги шериклик» лойиҳасини амалга ошириш илтимосномасига кўра суд мажлисининг
доирасида Тошкент шаҳар ва Тошкент вилоят аудио- ёки видеоёзуви амалга оширилиши
иқтисодий судининг учта суд залларига суд мумкинлиги белгиланди.
муҳокамасини аудио-видео қайд этиш имко-
нини берувчи техник ускуналар ўрнатилган3. Шунингдек, ушбу Кодекснинг 201-мод-
дасига кўра, суд мажлиси аудио- ёки виде-
Айни пайтда эса жами 543 та суд заллари оёзувга олинган тақдирда, суд мажлиси ба-
суд мажлисларини аудиоёзувдан фойдалан- ённомасида фақат мазкур модда иккинчи
ган ҳолда қайд этиб бориш тизими билан, қисмининг 1-4, 6-8, 11-бандларида назарда
шу билан бирга, бугунги кунга қадар жами тутилган масалалар юзасидан ёзув кирити-
385 та суд заллари видеоконференцалоқа лади, ишда иштирок этувчи шахслар берган
тизимлари билан таъминланган. Мазкур тушунтиришларнинг бошланган ва тугаган
тизим ҳам суд мажлисларини аудиоёзувдан вақти, гувоҳларнинг кўрсатувлари, эксперт-
фойдаланган ҳолда қайд этиб бориш имко- ларнинг ўз хулосалари юзасидан берган
ниятига эга. оғзаки тушунтиришлари, музокаралар ва
прокурорнинг фикрлари акс эттирилади, шу-
Таъкидлаб ўтиш керакки, аудио-видео нингдек суд мажлисида ёзиб олиш техник
қайд этиш тизими суд жараёнига тааллуқли воситаларидан фойдаланганлиги тўғрисида
бўлмаган алоқаларни камайтириш орқали белги қўйилади. Электрон ёхуд бошқа аудио-
суд-ҳуқуқ тизимининг коррупцияга қарши ёки видеоёзувлар жамланган воситалар суд
чораларидан бири сифатида xизмат қили- мажлиси баённомасига қўшиб қўйилади4.
ши мумкин. Умуман олганда, аудио-видео
қайд этиш тизимини жорий этиш иқтисо- Аудиоёзув суд мажлиси жараёнида тўх-
дий судлов жараёнини соддалаштириш, товсиз амалга оширилади. Суд, суд мажли-
мақбуллаштириш ҳамда иш юритишни ав- сида ҳозир бўлганларни суд мажлиси аудио
томатлаштириш имконини беради. Ушбу ва (ёки) видео қайд этилиши тарзида олиб
тизимнинг барча судларда жорий этилиши борилиши ҳақида суд мажлисини очиқ
суд-ҳуқуқ тизимини замонавийлаштиришга деб эълон қилиниши билан бирга маълум
ҳамда қонун устуворлигини мустаҳкамлаш- қилади.
га хизмат қилади.
Амалдаги қонунчиликда суд мажлислари-
Шу билан бирга, аудио-видео қайд этиш ни аудиоёзувдан фойдаланган ҳолда қайд этиб
тизимидан самарали фойдаланиш учун, боришнинг ихтиёрий тартиби жорий этилган.
мазкур тизимнинг жорий этилишини қону-
ний мустаҳкамлаб қўядиган қонунчилик ба- Жиноят, фуқаролик ва иқтисодий суд-
засини яратиш алоҳида аҳамиятга эга. ларнинг суд мажлисини аудио ва (ёки) ви-
деоёзувга олиш бўйича қуйидаги умумий
Таъкидлаш жоиз, иқтисодиёт соҳасидаги жиҳатлари мавжуд:
низоларнинг самарали ва адолатли ҳал эти-
лишини таъминловчи суд-ҳуқуқ тизими мам- – ёпиқ суд мажлисини аудио- ва видео-
лакатимизда ижобий инвестицион муҳит- ёзувга олишга йўл қўйилмайди.
«ОДИЛ СУДЛОВ» – суд мажлиси аудио- ёки видеоёзувга
№ 12 / 2022
ЖАРАЁН 29
олинган тақдирда, суд мажлиси баённо- Ўзбекистон Республикаси Президентининг
масига суд мажлисида ёзиб олиш техника 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фар-
воситаларидан фойдаланилганлиги тўғри- мони билан тасдиқланган «2017-2021 йил-
сида белги қўйилади. ларда Ўзбекистон Республикасини риво-
жлантиришнинг бешта устувор йўналиши
– суд процесси иштирокчиларининг суд бўйича Ҳаракатлар стратегиясини амалга
мажлиси аудио- ёки видеоёзуви билан тани- оширишга оид Давлат дастури»нинг 65-бан-
шиш ҳуқуқи мавжуд. дида белгиланган вазифалардан келиб чиқиб
қуйидаги мақсадларга қаратилган:
Шу билан бирга, Ўзбекистон Республика-
си Президентининг «Тадбиркорлик фаолия- - иқтисодий судлар фаолиятининг ошко-
тининг жадал ривожланишини таъминлашга, ралиги ва шаффофлигини таъминлаш;
хусусий мулкни ҳар томонлама ҳимоя қилиш-
га ва ишбилармонлик муҳитини сифат жиҳа- - жисмоний ва юридик шахсларнинг суд
тидан яхшилашга доир қўшимча чора-тад- фаолияти тўғрисида ахборот олиш ҳуқуқи-
бирлар тўғрисида» 2016 йил 5 октябрда қабул нинг кафолатларини таъминлаш, хусусан,
қилинган ПФ–4848-сонли Фармонида суд қа- суднинг якуний ҳужжатлари б илан қисқа
рорларини веб-сайтларда жойлаштирилиши муддатларда танишиш имкониятини яратиш;
назарда тутилганлиги судда ишларни кўриш-
нинг ошкоралигини таъминлаш тамойилини - тадбиркорларнинг ҳуқуқий маданияти-
тўлиқ рўёбга чиқаришга замин яратди. ни янада ошириш;
Суд қарорларини веб-сайтларда жой- - ягона суд амалиётини шакллантириш;
лаштириш орқали судда иш юритишнинг - судьяларнинг қабул қилинаётган қарор-
очиқлиги ва ошкоралигини таъминлаш, суд- лар учун масъулиятини ошириш;
лар фаолияти ҳақида жамиятни ўз вақтида, - фаолиятга ахборот-коммуникация тех-
тўғри ва холис хабардор этиш суд жараён- нологияларини жорий этиш ишларини бу-
ларининг адолатли ва қонуний ўтказили- тунлай янги босқичга кўтариш;
шининг кафолати бўлиб, жамиятнинг судга - Ўзбекистон Республикасининг 2014 йил
бўлган ишончини янада мустаҳкамлайди. 5 майда қабул қилинган «Давлат ҳокимия-
ти ва бошқаруви органлари фаолиятининг
Иқтисодий судлар қарорларини расмий очиқлиги тўғрисида»ги Қонунини амалиёт-
веб-сайтда жойлаштириш тартиби тўғриси- га тўлиқ жорий этиш.
даги низомда веб-сайтда қарорларни жой- Низомнинг 1.4-бандига кўра, суд қарорла-
лаштиришда амал қилинадиган қоидалар рини веб-сайтда жойлаштиришда суд муҳо-
ва талаблар, веб-сайтда жойлаштириш учун камаси иштирокчиларининг хавфсизлигини
қарорларни «E-XSUD» ахборот тизимига таъминлаш, фуқароларнинг шаъни, қадр-қим-
бириктириш (юклаш), «Иқтисодий судлар мати, шахсий ва оилавий ҳаёти дахлсизлиги,
қарорлари реестри» дастурий таъминоти- шунингдек фуқаролар ва юридик шахслар-
га бўлган талаблар, қарорларни веб-сайтда нинг ўз ишчанлик обрўсини ҳимоя қилишга
жойлаштириш муддатлари ҳамда веб-сайтда бўлган ҳуқуқларига риоя этиш ва суд ҳужжат-
қарорларни жойлаштириш устидан назорат лари матнларининг ишончлилигини таъмин-
каби масалалар белгилаб қўйилган. лаш каби тамойилларга амал қилинади.
Веб-сайтда иқтисодий судларнинг низони
Мазкур низом Ўзбекистон Республикаси мазмунан ҳал этиш натижасида қабул қилган
Президентининг «Тадбиркорлик фаолияти- биринчи инстанция судининг якуний суд ҳуж-
нинг ривожланишини таъминлашга, хусу- жатлари, яъни ҳал қилув қарорлари, қўшимча
сий мулкни ҳар томонлама ҳимоя қилишга ҳал қилув қарорлари, ажримлари, апелляция,
ва ишбилармонлик муҳитини сифат жиҳа- кассация инстанцияси қарорлари жойлашти-
тидан яхшилашга доир қўшимча чора-тад- рилади.
бирлар тўғрисида» 2016 йил 5 октябрдаги Қайд этилган Низомнинг 2.5-бандида
ПФ-4848-сонли Фармонининг 9-банди ва
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
30 ЖАРАЁН
веб-сайтда айрим тоифадаги ишлар бўйича ундаги суд қарорларининг йўқ қилиниши,
қабул қилинган суд қарорлари жойлашти- қалбакилаштирилиши ҳамда ўрнатилган
рилмаслиги белгиланган. Жумладан, уларга тартибдан ташқари ҳолларда уларга ўзгар-
қуйидагилар киради: тиш ва қўшимчалар киритилишига йўл қў
йилмайди5.
- давлат сири, хизмат сири, тижорат сири,
банк сири ёки қонун билан қўриқланадиган Қарор Adobe PDF форматида юклаб олин-
бошқа сирлар мавжуд бўлган; ганидан кейин, компьютер дастурларидан
фойдаланиб, чоп этиш ҳуқуқидан ташқари,
- давлат хавфсизлигига дахл қиладиган; қарорга ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш,
- оилавий-ҳуқуқий муносабатлар мавжуд таҳрир қилиш, нусха, фрагмент кўчириш
бўлган; ҳуқуқи ахборотдан фойдаланувчига берил-
- юридик аҳамиятга эга бўлган фактлар- майди. Бунинг учун суд қарори ундаги маъ-
ни аниқлаш тўғрисидаги; лумотларга ўзгартиш ва қўшимчалар кири-
- банклардаги ҳисобварақлар бўйича опе- тиш, уларни таҳрир қилиш, нусха, фрагмент
рацияларни тўхтатиб қўйиш тўғрисидаги; кўчиришдан ҳимояланишини таъминлайди-
- жисмоний шахснинг яшаш жойи, пас ган форматда сақланади. Шунингдек, ҳар
порт маълумотлари, солиқ тўловчининг бир Adobe PDF форматидаги қарор фонига
идентификация рақами (СТИР), якка тар- суднинг ўзига хос белгиси қўйилади.
тибдаги тадбиркорнинг давлат рўйхатидан
ўтказиш рақами, транспорт воситаларининг Суд мажлисларини аудио ва видео қайд
давлат рўйхатидан ўтказиш рақами ҳақида- этиш ҳамда суд қарорларини веб сайтлар-
ги маълумотлар мавжуд бўлган; га жойлаштириш механизмларининг тўлиқ
- низо предметига тааллуқли бўлмаган ишга туширилиши судлар томонидан ишлар-
кўчмас мулк тўғрисидаги маълумотлар мав- нинг ҳар томонлама объектив кўрилишига,
жуд бўлган суд қарорлари. фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини
Бундан ташқари, суд буйруқлари веб- ишончли ҳимоя қилинишига кўмаклашади.
сайтд а жойлаштирилмайди.
Яна бир аҳамиятли жиҳати, расмий Ф. РАХИМОВ,
веб-сайтда жойлаштирилган иқтисодий Ўзбекистон Республикаси
судлар қарорларининг электрон нусха-
лари жамланадиган автоматлаштирилган Судьялар олий кенгаши
ва «E-XSUD» ахборот тизимига уланган ҳузуридаги Судьялар олий
«Иқтисодий судлар қарорлари реестри» дас- мактаби иқтисодий ҳуқуқ
турий таъминотида жойлаштирилган ахбо- ихтисослиги тингловчиси
ротларнинг хавфсизлиги таъминланиши,
1 Суд органлари тизимида одил судловни таъминлаш борасидаги ишларнинг аҳволи, муаммолар ва истиқ-
болдаги вазифаларга бағишланган видеоселектор йиғилиши // http://prezident.uz/uz/lists/view/645 13.06.2017
йил.
2 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 05.10.2016 й. ПФ-4848-сонли «Тадбиркорлик фаолиятининг
жадал ривожланишини таъминлашга, хусусий мулкни ҳар томонлама ҳимоя қилишга ва ишбилармонлик
муҳитини сифат жиҳатидан яхшилашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги Фармони // «Ўзбекистон
Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами», 2016 йил 10 октябрь, 40-сон, 467-модда.
3 Назаров Ш. «Хўжалик судлари янги босқич арафасида». //«Ҳуқуқ ва бурч». 2016, 11-сон.
4 Ўзбекистон Республикасининг Иқтисодий процессуал кодекси (ЎзР 24.01.2018 й. 461-сонли Қонуни
билан тасдиқланган) // Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси (www.lex.uz), 2018 йил 25 январь.
5 Ибрагимова А. Хўжалик судлари фаолиятида ахборот-коммуникация технологияларининг аҳамияти //
«Иқтисод ва ҳуқуқ» ҳуқуқий, илмий-амалий журнали. 2017 йил, 1-сон. 35-38-бетлар.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
ҚОНУН ВА ИЖРО 31
СУД ҲУЖЖАТИНИНГ ИЖРО УСУЛИ
ВА ТАРТИБИНИ ЎЗГАРТИРИШ:
МУАММО ВА ТАКЛИФЛАР
Ўзбекистон Республикаси «Суд ҳуж- кўра, суд ҳужжатининг ижросини кечикти-
жатлари ва бошқа органлар ҳужжатлари- ришга ёки уни бўлиб-бўлиб ижро этишга,
ни ижро этиш тўғрисида»ги Қонунининг ижро этиш усулини ва тартибини ўзгарти-
483-моддасига кўра, юридик шахснинг қарз- ришга ҳақли.
лари бўйича, шу жумладан, унинг мол-мул-
ки ижро ҳужжатидаги талабларни амалга Қонунчиликда айрим тоифадаги юридик
ошириш учун етарли бўлмаганда, ундирув шахслар мулкдорларининг юридик шахс-
суд ҳужжати асосида, қонунда белгиланган нинг мажбуриятлари бўйича жавобгарлиги
шартларда ва тартибда ушбу юридик шахс белгилаб қўйилган. Қуйида айнан шулар
мулкдорлари, муассислари ва аъзоларининг тўғрисида фикр юритамиз.
(иштирокчиларининг) пул маблағларига
ҳамда бошқа мол-мулкига қаратилиши мум- «Хусусий корхона тўғрисида»ги Ўзбекис
кин. тон Республикаси Қонунининг 3-моддасига
кўра, мулкдор ягона жисмоний шахс томо-
Тегишли қарздор юридик шахсларга нидан тузилган ва бошқариладиган тижо-
нисбатан ижро ҳаракатларини амалга оши- ратчи ташкилот хусусий корхона деб эъти-
ришда ундирувни хусусий корхона мулкдори, роф этилади. Хусусий корхона тадбиркорлик
муассаса мулкдори, фермер хўжалигининг субъектларининг ташкилий-ҳуқуқий шакли-
раҳбари, деҳқон хўжалиги ва ишлаб чиқариш дир. Ушбу корхона мулкдори корхонанинг
кооперативининг аъзолари, қўшимча масъу- мол-мулки етарли бўлмаган тақдирда, хусу-
лиятли жамият иштирокчилари, тўлиқ ширкат сий корхонанинг мажбуриятлари бўйича ўзи-
иштирокчилари, шунингдек коммандит шир- га қарашли мол-мулк билан қонунчиликка
катдаги тўлиқ шериклар пул маблағларига ва мувофиқ субсидиар жавобгар бўлади.
бошқа мол-мулкига қаратиш ижро ҳужжати-
ни ижро этиш тартиби ҳамда усулини ўзгар- «Фермер хўжалиги тўғрисида»ги Қонун
тириш орқали амалга оширилади. 35-моддасининг иккинчи қисмига мувофиқ,
фермер хўжалигининг бошлиғи хўжалик
Қарздорнинг ижро ҳужжатидаги талаб мол-мулки етарли бўлмаган тақдирда, фер-
ларни ижро этиш учун етарли мол-мулки мер хўжалигининг мажбуриятлари бўйича
бўлмаганда, ундирув суд қарори асосида ўзига қарашли мол-мулк билан қонунчилик-
қарздорнинг масъулияти чекланган жамият, ка мувофиқ субсидиар жавобгар бўлади.
қўшимча масъулиятли жамият, тўлиқ шир-
кат, коммандит ширкат устав фондидаги «Деҳқон хўжалиги тўғрисида»ги Қонун-
(устав капиталидаги) улушига, қарздорнинг нинг 27-моддасига мувофиқ, деҳқон хўжа-
ишлаб чиқариш кооперативидаги пайига қа- лиги аъзолари уни юритиш жараёнида юзага
ратилади. келадиган мажбуриятлари бўйича ўзлари-
нинг биргаликдаги фаолияти натижасида
Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий вужудга келган умумий мол-мулк билан жа-
процессуал кодексининг 342-моддасига воб беради. Деҳқон хўжалиги аъзоларининг
кўра, ижро ҳаракатларини амалга ошириш- умумий мол-мулки етарли бўлмаганда, улар
га тўсқинлик қиладиган объектив ҳолатлар мажбуриятлар бўйича ўзларига тегишли
мавжуд бўлганда суд давлат ижрочисининг, мол-мулк билан қонунчиликка мувофиқ жа-
ундирувчининг ёки қарздорнинг аризасига вобгар бўлади.
Шу билан бирга, айрим тоифадаги юри-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
32 ҚОНУН ВА ИЖРО
дик шахслар иштирокчиларининг юридик тилган тартибда) ёки суднинг қарори (ушбу
шахслар мажбуриятлари бўйича жавобгар- модданинг учинчи қисмида назарда тутилган
лиги чекланганлигини кўришимиз мумкин. тартибда) асосида амалга оширилиши белги-
ланганлигини эътиборга олиш лозим.
Жумладан, «Масъулияти чекланган
ҳамда қўшимча масъулиятли жамиятлар Юқорида қайд қилинган Қонуннинг
тўғрисида»ги Қонунга кўра, бир ёки бир 481-моддасида (қарзни чет эл валютасида
неча шахс томонидан таъсис этилган, устав ҳисоблаб чиқаришда ундирувни қарздор-
фонди (устав капитали) таъсис ҳужжатлари нинг пул маблағларига қаратиш), 482-модда-
билан белгиланган миқдорларда улушлар- сида (ундирувни Қимматли қоғозлар марка-
га бўлинган хўжалик жамияти масъулияти зий депозитарийсининг, қимматли қоғозлар
чекланган жамият деб ҳисобланади. Мазкур бозори профессионал иштирокчисининг
жамият иштирокчилари унинг мажбурият- ва улар мижозларининг пул маблағлари-
лари бўйича жавобгар бўлмайди ва жамият га ҳамда қимматли қоғозларига қаратиш),
фаолияти билан боғлиқ зарарлар учун ўзла- 484-моддасида (ундирувни қарздорга теги-
ри қўшган ҳиссалар қиймати доирасида жа- шли бўлган мулкий ҳуқуқларга қаратиш),
вобгар бўлади. 485-моддасида (ундирувни дебиторлик қар-
зига қаратиш), 486-моддасида (ундирувни
Демак, Қонуннинг талабидан келиб чиқиб суриштирув, тергов органларининг ёки суд-
шуни айтиш мумкинки, масъулияти чекланган нинг депозит ҳисобварақларида вақтинча
жамият шаклида ташкил қилинган юридик сақланаётган пул маблағларига қаратиш)
шахс иштирокчилари юридик шахснинг маж- ва 487–моддасида (ундирувни Ўзбекистон
буриятлари бўйича жавоб бермайди, фақат- Республикаси Давлат бюджетининг ва бюд-
гина жамият фаолияти натижасида кўрилган жет ташкилотларининг пул маблағларига
зарар бўйича ўзлари қўшган ҳиссалар доира- қаратиш) назарда тутилган ҳаракатлар эса
сида жавобгар бўлади. Содда қилиб айтганда, бевосита давлат ижрочисининг ваколати-
масъулияти чекланган жамият ўз фаолияти га кириши сабабли суддан ташқари амалга
натижасида зарар кўрган (жамиятнинг бан- оширилиши белгиланганлигини эътиборга
кротлиги ва бошқа) ҳолларда ўзлари қўшган олиш лозим.
ҳиссаларни қайтариб ололмаслик натижасида
«куйиб қоладилар». Масалан, аризачи Ўзбекистон Савдо-са-
ноат палатаси Самарқанд вилоят ҳудудий
Қонунда жамият иштирокчиларининг бошқармаси судга ариза билан мурожаат
жамият мажбуриятлари учун жавобгарли- килиб, Тойлоқ туманлараро иқтисодий су-
гини белгиловчи қоида ҳам мавжуд бўлиб, дининг иқтисодий иши бўйича чиқарил-
унга кўра, жамиятнинг банкротлиги ишти- ган ижро варақасининг ижро этиш усули
рокчи сифатидаги шахснинг айби туфайли ва тартибини ўзгартириб, ундирувни «Суд
вужудга келган бўлса, жамиятнинг мол-мул- ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатла-
ки етарли бўлмаган тақдирда бундай шахс рини ижро этиш тўғрисида»ги Қонуннинг
зиммасига унинг мажбуриятлари бўйича 484-моддасига асосан, қарздор фермер хў-
субсидиар жавобгарлик юклатилиши мум- жалиги раҳбари номига жами 279,6 гек-
кин (Қонуннинг 5-моддаси). тар ер майдонидан фойдаланиш бўйича 40
йил муддатга расмийлаштирилган ижара
Шу ўринда суд ҳужжатининг ижро этиш ҳуқуқига қаратишни сўраган.
усули ва тартибини ўзгартириш фақатгина
«Суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳуж- Ариза талабида суд ҳужжатининг ижро
жатларини ижро этиш тўғрисида»ги Қонун- этиш усули ва тартибини ўзгартириш сўрал-
нинг 483-моддасида кўзда тутилган тақдир- ганлиги, «Суд ҳужжатлари ва бошқа органлар
дагина суднинг ажрими (ушбу модданинг ҳужжатларини ижро этиш тўғрисида»ги Қо-
биринчи ва иккинчи қисмларида назарда ту-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
ҚОНУН ВА ИЖРО 33
нуннинг 484-моддасида назарда тутилган ҳа- торлар олдидаги қарздорликларнинг жами
ракатлар суд ҳужжатининг ижро этиш усули ва суммасини ёки ғайриқонуний ҳаракатлар ту-
тартибини ўзгартириш орқали эмас, балки бе- файли юзага келган қарздорлик суммасини
восита давлат ижрочисининг қарорига асосан жавобгардан субсидиар ундириш тўғрисида
амалга ошириладиган ижро ҳаракатлари бўлиб мурожаат қилиниши, суд ҳужжатининг ижро
ҳисобланиши, қолаверса, Қонуннинг 484-мод- этиш усули ва тартибини ўзгартириб, ундиру-
дасида назарда тутилган ижро ҳаракатларини вни қарздор раҳбари (таъсисчиси, мулкдори)
амалга ошириш суднинг ваколатига кирмасли- нинг мол-мулкига қаратиш тўғрисидаги ариза
ги сабабли суднинг ажрими билан ариза тала- бўйича эса айнан бир ижро ҳужжатидаги сум-
бини қаноатлантириш рад қилинган. манинг ижро этиш усули ва тартибини ўзгар-
тириш тўғрисидаги талаб билдирилиши мум-
Шу ўринда қарздор юридик шахсга кинлигини таъкидлаш ўринли бўлади.
нисбатан тўловга қобилиятсизлик тўғриси-
да қўзғатилган иш бўйича субсидиар жавоб- Юқоридагилардан кўринадики, юри-
гарлик суд ҳужжатининг ижро этиш усули дик шахсларнинг ва улар мулкдорлари-
ва тартибини ўзгартиришдан фарқ қилиши- нинг (мулкдор, раҳбар, аъзо, иштирокчи,
ни тушуниб олиш лозим. муассис, шериклар) жавобгарлиги ушбу
юридик шахсларнинг ташкилий-ҳуқуқий
«Тўловга қобилиятсизлик тўғрисида»ги шакли бўйича ўзаро фарқланиши мумкин.
Қонуннинг 70-моддасига кўра, агар юри- Жумладан, хусусий корхоналар, фермер хў-
дик шахснинг тўловга қобилиятсизлиги шу жаликлари, деҳқон хўжаликлари, қўшимча
юридик шахс учун мажбурий кўрсатмалар масъулиятли жамиятлар, тўлиқ ва комман-
бериш ҳуқуқига эга бўлган муассис (ишти- дит ширкатлар мулкдорлари корхоналари-
рокчи) сифатидаги шахснинг ёки юридик нинг мулкий мажбуриятлари бўйича ҳам
шахс мол-мулки эгасининг ёхуд қарздорнинг жавобгар бўлишлари мумкин. Масъулия-
ишларини бошқарувчи шахснинг ғайриқо- ти чекланган жамиятнинг иштирокчила-
нуний ҳаракатлари туфайли юзага келган ри унинг мажбуриятлари бўйича жавобгар
бўлса, юридик шахснинг мол-мулки етарли бўлмайди ва унинг фаолияти билан боғлиқ
бўлмаган тақдирда, бундай шахс зиммаси- зарарлар учун ўзлари қўшган ҳиссалар қий-
га унинг мажбуриятлари бўйича субсидиар мати доирасида жавобгар бўлишлари мум-
жавобгарлик юклатилиши мумкин. кин. Шунингдек, қарздор юридик шахсга
нисбатан тўловга қобилиятсизлик тўғриси-
Қонуннинг 71-моддасига кўра, қарздор да қўзғатилган иш бўйича субсидиар жавоб-
банкрот деб топилган ва тугатишга доир иш гарлик суд ҳужжатининг ижро этиш усули
юритиш жараёни бошланган кундан эъти- ва тартибини ўзгартиришдан фарқ қилади.
боран тўловга қобилиятсизлик тўғрисидаги Айнан ушбу нормалар мазмунини аниқ ту-
ишда иштирок этувчи шахслар, шунингдек шуниб олиш тадбиркорлар ва улар билан
суд бошқарувчиси ўз ташаббусига кўра ёки иш юритувчи ҳуқуқшунослар учун муҳим
кредиторлар йиғилишининг ёхуд кредитор- ҳисобланиб, мазкур тартиб-таомиллар бора-
лар қўмитасининг қарорига мувофиқ ёки сидаги ҳуқуқий саводхонлик бозор муноса-
ваколатли давлат органининг кўрсатмасига батларига асосланган ҳар қандай жамиятда
асосан, судга субсидиар жавобгарликка тор- хусусий мулк манфаатларини самарали ҳи-
тиш ҳақидаги ариза билан мурожаат қилиш моя қилишга кўмак бериши шубҳасиздир.
ҳуқуқига эга.
Ў. МУРОДОВ,
Субсидиар жавобгарликка тортиш тўғри- Тойлоқ туманлараро
сидаги ариза билан мурожаат қилинганда, иқтисодий суди раиси
қарздорнинг барча қарзлари, жумладан, со-
лиқ ва бошқа мажбурий тўловлар, иш ҳақи
ва унга тенглаштирилган тўловлар, креди-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
34 МУАММО ВА ЕЧИМ
БАНКЛАР ТОМОНИДАН БЕРИЛГАН КРЕДИТЛАРНИ
УНДИРИШ БИЛАН БОҒЛИҚ НИЗОЛАРНИ КЎРИШ
ЖАРАЁНИДА ЮЗАГА КЕЛАДИГАН МУАММОЛАР
Кредит деганда вақтинча ўз эгалари лар бажарилишини таъминлаш тўғри-
қўлида бўш турган пул маблағларини сидаги фуқаролик қонун ҳужжатларини
бошқалар томонидан маълум муддат- қўллашнинг айрим масалалари ҳақида»
да ҳақ тўлаш шарти билан қарзга олиш 2006 йил 22 декабрдаги 13/150-сонли,
ва маълум фоизлар тўлаш шарти билан Олий хўжалик суди Пленумининг «Ўз-
қайтариб бериш юзасидан келиб чиққан бекистон Республикасининг «Хўжалик
иқтисодий муносабатларга айтилади. юритувчи субъектлар фаолиятининг
шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғриси-
Кредит сўзи, энг аввало, бу иқтисо- да»ги Қонунини хўжалик судлари ама-
дий категориядир, унинг маъносини том лиётида қўллашнинг айрим масалалари
маънода тушунмоқ учун унинг объекти ҳақида» 2002 йил 4 мартдаги 103-сонли,
ва субъектлари ҳақида назарий жиҳатдан «Мажбуриятларни бажармаганлик ёки
тўлароқ тушунчага эга бўлмоқ лозим. лозим даражада бажармаганлик учун
Кредитнинг аҳамияти ва унинг бозор мулкий жавобгарлик тўғрисидаги фуқа-
иқтисодиётидаги ўрнини англамоқ учун ролик қонун ҳужжатларини қўллашнинг
тўғри тушунча ҳосил қилмоқ жоиздир. айрим масалалари ҳақида» 2007 йил 15
июндаги 163-сонли, «Хўжалик шартно-
Кредит субъектлари ҳар хил бўлиб, маларини тузиш, ўзгартириш ва бекор
уларга корхона, фирма, ташкилий давлат қилишни тартибга солувчи фуқаролик
ва турли тоифалардаги юридик шахслар қонун ҳужжатлари нормаларини қўл-
киради. лашнинг айрим масалалари тўғрисида»
2009 йил 18 декабрдаги 203-сонли қа-
Кредит объекти бўлиб ҳар қандай пул рорлари ва бошқа ҳужжатларга асосан
эмас, балки фақат вақтинча бўш турган, ҳал этилади.
эгаси томонидан ишлатилмай турган ва
қарзга берилиши лозим бўлган пул ҳи- Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик
собланади. кодекси (ФК)нинг 744-моддасига кўра,
кредит шартномаси бўйича бир тараф –
Бу жараёнда банк кредити муҳим банк ёки бошқа кредит ташкилоти (кре-
ўрин тутади. дитор) иккинчи тарафга (қарз олувчига)
шартномада назарда тутилган миқдорда
Кредит муносабатларини тартибга со- ва шартлар асосида пул маблағлари (кре-
лиш бўйича бир қатор қонун ҳужжатла- дит) бериш, қарз олувчи эса олинган пул
ри мавжуд. суммасини қайтариш ва унинг учун фо-
излар тўлаш мажбуриятини олади.
Ушбу тоифадаги низолар Ўзбекистон
Республикасининг Фуқаролик кодекси, Кредит шартномаси (кўриниш) қарз
«Ипотека тўғрисида»ги, «Гаров тўғри- олиш шартномаси (тур)нинг барча асо-
сида»ги, «Гаров реестри тўғрисида»ги, сий белгиларига эга: бундан қарздорнинг
«Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»- қарз берувчига пул маблағини олинганга
ги қонунлар ва бошқа қонун ҳужжатла- тенг миқдорда (пул – муайян тур аломат-
ри, шунингдек Ўзбекистон Республика-
си Олий суди Пленуми ва Олий хўжалик
суди Пленумининг «Кредит шартнома-
ларидан келиб чиқадиган мажбурият-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
МУАММО ВА ЕЧИМ 35
ларига эга бўлган ўрин босувчи буюм- олинган қийматини қайтариш ва банкка
лар) шартномада белгиланган муддатда қарздан фойдаланганлиги учун фоиз-
қайтариш мажбурияти юзага келади. лар кўринишида мукофот тўлаш бўйича
Бундан ташқари, кредит шартномасига ҳаракатидир (қарз олувчи томонидаги
уни қўллаш соҳасини чекловчи ҳамда мажбурият).
уни қарз олиш шартномасининг алоҳи-
да кўриниши сифатида ажратувчи ўзи- Кредит шартномасининг асосий
га хос аломатлар ҳам тегишлидир. Кре- шартларига шартнома предметини бел-
дит шартномасида санаб ўтилган ўзига гиловчи шартлар: қарз қиймати, уни
хос аломатларнинг мавжудлиги махсус қарз олувчига етказиб бериш муддати
ҳуқуқий тартибга солишни зарур қилиб (муддатлари ва тартиби), олинган қарз-
қўяди, аммо кредит шартномасининг ни қайтариш муддати (муддатлари ва
қарз олиш шартномасига турдош ман- тартиби), қарздан фойдаланганлик учун
сублигини назарда тутган ҳолда, кредит қарз берувчига фоизлар тўлаш миқдори
шартномасининг (қарз олиш шартнома- ва тартиби киради. Қандайдир (шартно-
си сифатидаги) ўзига хосликларига мўл- ма предметига дахлдор бўлмаган) бошқа
жалланган махсус қоидалардан ташқари шартлар фақат томонлардан бирининг
унга нисбатан қарз олиш тўғрисидаги (қарз берувчи ёки қарз олувчининг) би-
умумий қоидаларни қўллаш мумкин. рон-бир шарт бўйича келишиш зарурли-
ги тўғрисидаги махсус баёноти мавжуд
Аслида кредит шартномаси иккита бўлгандагина кредит шартномасининг
ўзига хос аломатга эга, биринчидан, қарз асосий шартлари деб эътироф этилиш
берувчи томонида доимо банк ёки бошқа мумкин.
қарз берувчи ташкилот юзага чиқади; ик-
кинчидан, кредит шартномаси консенсу- Кредит шартномаси ёзма шаклда тузи-
ал хусусиятга эга ва шу боис икки томон- лиши шарт. Ёзма шаклга риоя қилмаслик
ламадир, яъни ҳам банк – қарз берувчи кредит шартномасининг ҳақиқий бўл-
томонида (кредит), ҳам қарз олувчи томо- маслигига олиб келади. Бундай шартно-
нида (қарз сифатида олинган пул маблағи- ма ўз-ўзидан ҳақиқий бўлмайди.
ни қайтариш ҳамда унга қарз берганлиги
учун мукофот сифатида ажратиладиган Ўзбекистон Республикаси Олий суди
фоизларни қарз берувчига тўлаш) мажбу- ва Олий хўжалик суди Пленумлари-
риятини вужудга келтиради. нинг «Кредит шартномаларидан келиб
чиқадиган мажбуриятлар бажарилиши-
Қарз олиш шартномасининг предмети ни таъминлаш тўғрисидаги фуқаролик
ҳам, пуллар ҳам муайян турдаги аломат- қонун ҳужжатларини қўллашнинг ай-
ларга эга бўлган бошқа буюмлар бўлиши рим масалалари ҳақида»ги 2006 йил 22
мумкин. Кредит шартномасининг пред- декабрдаги 13/150-сонли қарорининг
мети эса фақатгина ҳам нақд, ҳам нақд 3-бандига кўра, банк ёки бошқа кредит
пулсиз шаклдаги пуллар бўлиши мум- ташкилоти (кейинги ўринларда – кре-
кин. дит ташкилоти) ва қарз олувчи ўртасида
кредит шартномасидан келиб чиқадиган
Кредит шартномаси предмети банк ҳуқуқий муносабат кредит ташкилоти-
қарз берувчининг қарз олувчига муай- нинг кейинчалик, келишилган муддат-
ян пул қийматини қарз сифатида бе- ларда, кредит бериш (кредит линиясини
риш (қарз берувчи томонидаги мажбу- очиш) мажбуриятини ва қарз олувчининг
рият) ҳамда қарз олувчининг қарзнинг олинган кредитни қайтариш ва у бўйича
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
36 МУАММО ВА ЕЧИМ
фоизларни тўлаш мажбуриятини ўз ичи- монидан кредитни қайтаришни кечик-
га олади. тирганлик (кредит мажбуриятини буз-
ганлик) учун юқори фоиз тури сифатида
Бунда, кредит ташкилотининг қарз белгиланган жавобгарлик узлуксиз жо-
олувчига кредит суммасини бериш (ҳи- рий санкция ҳисобланади.
собвараққа ўтказиш) бўйича реал шарт-
номавий мажбуриятлари шартнома ту- Кредит мажбуриятларининг ижро-
зилган пайтдан бошлаб, қарз олувчининг си кечиктирилган давр учун неустойка
фоизларни тўлаш, кредитни қайтариш (пеня ва жарима шаклида) ёки мажбу-
бўйича шартномавий мажбуриятлари риятларнинг бажарилишини ўз вақтида
эса, агар тарафлар келишувида бошқа- таъминламаганлик учун оширилган фо-
ча тартиб белгиланган бўлмаса, кредит излар белгиланишидан фарқли ўлароқ,
суммаси реал олинган пайтдан бошлаб кредит шартномасида мазкур шартнома
вужудга келади. бўйича мажбуриятларнинг бажарилиши
муддати кредит ташкилоти томонидан
ФКнинг 748-моддасига мувофиқ, ба- узайтирилган тақдирда кредитдан фой-
жарилиши учун пул суммаларини ёки даланганлик учун фоиз устамасининг
турга хос аломатлари билан белгилана- оширилиши (кўпайтирилиши) назарда
диган бошқа ашёларни иккинчи тарафга тутилиши мумкин.
мулк қилиб топшириш талаб қилинади-
ган шартномаларда, агар қонун ҳужжат- Кредит шартномаси бўйича асосий
ларида бошқа ҳол белгилаб қўйилган қарзни (ёки асосий қарзнинг бир қис-
бўлмаса, кредит бериш, шу жумладан, мини) қайтариш муддати узайтирилган
бўнак, олдиндан ҳақ тўлаш, товарларга, даврдаги банк фоизлари устамасининг
ишлар ёки хизматларга ҳақ тўлашни ке- оширилиши қарздор томонидан мажбу-
чиктириш ва бўлиб-бўлиб тўлаш шакли- риятларни ўз вақтида бажармаганлик
да кредит бериш (тижорат кредити) на- учун тўланадиган неустойка ёки оши-
зарда тутилиши мумкин. рилган фоизлар шаклидаги жавобгарлик
бўлмай, судлар томонидан унга кредит
Кредит шартномасининг томонла- маблағларидан фойдаланганлик учун
ри (ҳам қарз олувчи, ҳам қарз берувчи) шартномавий тўлов шакли сифатида қа-
ўз мажбуриятларини бажармагани ёки ралиши лозим.
тегишли тарзда бажармаганлиги ҳо-
латларида шартнома мажбуриятларини Муқаддам кечиктирилган мажбури-
бузганлиги учун фуқаролик ҳуқуқий жа- ятларни ўз вақтида бажармаганлик учун
вобгарлик тўғрисидаги умумий қоида- (мажбуриятларнинг бажарилиши узай-
лар асосида жавобгарликка тортилиши тирилган қисми ижроси кечиктирил-
мумкин. ганлиги учун) жавобгарлик чоралари
судлар томонидан кредит шартномасида
Кредит суммалари ва фоизларни қай- белгиланган шартлар бўйича қўллани-
тариш тўғрисидаги даъво қаноатлан- лади. Агар кредит шартномасида маж-
тирилганда бир вақтнинг ўзида кредит буриятларни ўз вақтида бажармаганлик
шартномасида назарда тутилган ва Ўз- учун жавобгарлик чоралари кўрсатил-
бекистон Республикасининг амалдаги маган бўлса, кредит ташкилотлари ФК
қонун ҳужжатларига зид бўлмаган не- 736-моддасининг биринчи қисмига му-
устойка ҳам ундирилиши мумкин, агар вофиқ жавобгарлик чораларини қўллаш-
уни ундириш талаб қилинган бўлса. ни талаб қилишга ҳақлидир.
Кредит шартномасида тарафлар то-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
МУАММО ВА ЕЧИМ 37
ФК 736-моддасининг биринчи қисми- риш ва айнан шу қонун бузилиши учун
га мувофиқ, агар қонун ҳужжатларида неустойка (жаримадан ташқари) унди-
ёки қарз шартномасида бошқача тартиб риш ҳақида талаблар билдирилган бўлса,
назарда тутилган бўлмаса, қарз олувчи суд ўз хоҳишига кўра фуқаролик ҳуқуқий
қарз суммасини вақтида қайтармаган жавобгарлик чораларидан бирини қўл-
ҳолларда мазкур Кодекснинг 734-мод- лаши ва талабни ёки фоизлар ундириш
даси биринчи қисмида назарда тутилган қисми бўйича ёхуд неустойка ундириш
фоизлар тўланган бўлишидан қатъи на- қисми бўйича қаноатлантириши мумкин.
зар, қарз қайтариб берилиши керак бўл-
ган кундан бошлаб то у қарз берувчига Кредит шартномаси суд тартибида та-
қайтариб берилган кунгача бу сумма рафлардан бирининг талаби билан б ошқа
юзасидан ФК 327-моддасининг биринчи тараф томонидан шартнома шартлари
ва иккинчи қисмларида назарда тутил- жиддий равишда бузилганда ёки вазият
ган миқдорда фоизлар тўланиши керак. жиддий ўзгарганда, шунингдек қонун
ёки шартномада назарда тутилган бош
Шартноманинг муддатидан олдин қа ҳолларда ўзгартирилиши ёки бекор
бекор қилиниши кредит ташкилоти- қилиниши мумкин. Юқори фоиз став-
ни шартномани бекор қилиш пайтидан каларини белгилаш, кредитни қайтариш
бошлаб қайтариш кунига қадар пул ёки фоиз тўлашни кечиктирганлик учун
маблағларидан фойдаланилган бутун жарима санкцияларини қўллаш, кредит
давр учун ФКнинг 734-моддасида назар- валютаси курсининг ўзгариши кредит
да тутилган фоизларни олиш ҳуқуқидан шартномасининг тарафлардан бирининг
маҳрум қилмайди. талаби билан суд тартибида ўзгартири-
лиши ёки бекор қилинишига олиб кела-
Агар шартномада қарз тўловининг диган вазиятнинг жиддий ўзгариши деб
кечиктирилганлиги муносабати билан ҳисобланиши мумкин эмас.
фоизлар миқдори оширилиши белгилан-
ган бўлса, қарз маблағларидан фойда- Кредит суммаларини муддатидан ол-
ланганлик учун тўлов оширилган ставка дин ундириш тўғрисидаги даъволарни
миқдори ФК 327-моддасининг иккинчи кўришда кредит шартномасини муддати-
қисмига мувофиқ, шартномада белги- дан олдин бекор қилиш тўғрисидаги та-
ланган бошқа фоизлар миқдори деб ҳи- лаб билдирилмаганлиги кредит суммаси
собланиши лозим. ва фоизларни муддатидан олдин ундириш
ҳақидаги талабларни қаноатлантиришни
ФК 736-моддасининг биринчи қисми- рад этиш учун асос ҳисобланмайди. Бун-
да назарда тутилган фоизлар фуқаролик да, суднинг кредит шартномаси бўйича
ҳуқуқий жавобгарлик чораси ҳисоб барча қопланмаган кредит суммаси ва бо-
ланади. Кўрсатилган, қарз суммасини шқа тўловларни муддатидан олдин унди-
қайтаришни кечиктириш муносабати риш ҳақидаги даъвони қаноатлантириш
билан ундириладиган фоизлар, агар тўғрисидаги қарори кредит шартномаси-
қонун ҳужжатларида ёки шартномада нинг муддатидан олдин бекор бўлишига
бошқача тартиб белгиланган бўлма- олиб келишини инобатга олиш керак.
са, пул маблағларидан фойдаланган-
лик учун қайтариш кунига ҳисобланган У. БАЗАРОВ,
ф оизларсиз ушбу суммага ҳисобланади. Жиззах туманлараро
иқтисодий суди судьяси
Агар даъвогар томонидан ФКнинг
327-моддасига асосан, фоизларни унди-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
38 АМАЛИЁТ
ФОЙДАЛИ ҚАЗИЛМАЛАРНИ ҚАЗИБ ОЛГАНЛИК УЧУН
МАХСУС РЕНТА СОЛИҒИНИНГ ЖОРИЙ ЭТИЛИШИ
Ўзбекистон Республикасининг 2021 йил 29 реализация қилишдан олинган, унинг 176-мод-
декабрдаги ЎРҚ-741-сонли Қонунига асосан, даси талаблари ҳисобга олинган ҳолда, баҳога
металларни ва углеводород хом ашёсини қа- қўшимча қиймат солиғини ва акциз солиғини
зиб олиш 2022 йил 1 январдан кейин бошла- киритмай аниқланадиган, битим тарафлари
надиган лицензия олинган ер участкаларига томонидан қўлланилган баҳодан келиб чиқиб
нисбатан қўлланилиши натижасида «фойда- ҳисоблаб чиқарилган даромадлар ҳамда улар-
ли қазилмаларни қазиб олганлик учун махсус ни қазиб олиш (ажратиб олиш) билан бевосита
рента солиғи»ни ҳисоблаб чиқариш ва тўлаш боғлиқ харажатлар ўртасидаги фарқ рента да-
тартиби 2022 йил 1 январдан Ўзбекистон Ре- ромади деб эътироф этилади.
спубликаси Солиқ кодексига киритилди.
Рента даромади бирламчи ишлов беришдан
Фойдали қазилмаларни қазиб олганлик (саноат йўсинида дастлабки қайта ишлашдан,
учун махсус рента солиғи тўловчи юридик рудани бойитишдан) ўтган ва реализация қи-
шахслар Солиқ кодексининг 4541-моддасида, лиш учун яроқли бўлган металларни ёки угле-
қимматбаҳо, рангли ва радиоактив металлар- водород хом ашёсини қазиб олиш (ажратиб
ни, нодир элементларни ва нодир ер элемент- олиш) фаолияти доирасида аниқланади.
ларини қазиб олувчи ва уларни техноген мине-
рал ҳосилалардан ажратиб олувчи, шунингдек Агар солиқ тўловчи рудадан (концентрат-
углеводород хом ашёси ва фойдали қазилма- лардан) металларни ажратиб олишни ёки қа-
ларни қазиб олганлиги учун рента солиғини зиб олинган углеводород хом ашёсини мус
тўлаши белгилаб қўйилди. тақил равишда ёхуд қайтариш шарти билан
қайта ишлашга бериш асосида бу жараённи
Кодекс 452-моддасининг биринчи қисми- амалга оширса, металларни ёки углеводо-
да назарда тутилган фойдали қазилмаларнинг родларни реализация қилишдан олинган да-
тегишли гуруҳларидаги фойдали қазилмалар ромадлар уларга кейинчалик ишлов бериш,
жумласига қимматбаҳо, рангли ва радиоактив қайта ишлаш ва транспортда ташиш учун
металлар, нодир элементлар ва нодир ер эле- солиқ тўловчи томонидан қилинган харажат-
ментлари, табиий газ, газ конденсати ва нефть лар чегириб ташланган ҳолда, маҳсулотларни
углеводород хом ашёси киради. реализация қилиш баҳосидан келиб чиқиб
аниқланади. Бунда, агар Ўзбекистон Республи-
Ушбу Кодекснинг 69-бобига мувофиқ, фао- каси Президентининг қарорида металларга
лиятини маҳсулот тақсимотига оид битимлар ва углеводород хом ашёларига ишлов бериш
доирасида амалга оширувчи юридик шахслар ҳамда уларни қайта ишлаш объектларини қу-
солиқ тўловчи ҳисобланмайди. риш харажатларини ушбу модданинг тўртин-
чи қисмида кўрсатилган капитал харажатлар
4542-моддада ушбу Кодекснинг 4543-мод- жумласига киритиш назарда тутилган бўлса,
дасида белгиланган тартибда аниқланадиган, металлар ва углеводород хом ашёларининг ай-
қазиб олинган (ажратиб олинган) металлни рим турлари бўйича уларни қайта ишлашдан
ёки углеводород хом ашёсини реализация олинган маҳсулотларни реализация қилишдан
қилишдан олинган рента даромади фойдали олинган даромадга уларни кей инчалик қайта
қазилмаларни қазиб олганлик учун махсус ишлаш билан боғлиқ харажатлар киритилиши
рента солиғини солиқ солиш объекти этиб мумкин.
белгиланди.
Харажатлар қилинган солиқ даврида че-
Рента даромади Солиқ кодексининг гириб ташланиши лозим бўлган, реализация
4543-моддасида, қазиб олинган (ажратиб олин-
ган) металларни ёки углеводород хом ашёсини
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
АМАЛИЁТ 39
қилиш учун яроқли металларни ёки углеводо- Солиқ базаси солиқ даври бошланганидан
род хом ашёсини қазиб олиш (ажратиб олиш) эътиборан ўсиб борувчи якун билан аниқла-
учун зарур ва етарли бўлган капитал ҳамда нади.
операцион харажатлар металларни ёки угле-
водород хом ашёсини қазиб олиш (ажратиб Ер қаъри участкасидан геологик жиҳатдан
олиш) билан бевосита боғлиқ харажатлар деб ўрганиш учун фойдаланиш ёки аҳамиятли
эътироф этилади. Бунда, капитал харажатлар тижорат салоҳиятига эга бўлган, аввал қиди-
(шу жумладан, асосий воситаларни ва номод- рув ўтказилган ер қаъри участкасида алоҳида
дий активларни яратиш ёки олиш, инфрату- объектл ар бўйича металларни ёхуд углеводо-
зилмани яратиш ва бошқ а шунга ўхшаш мақ- род хом ашёсини қазиб олиш ҳуқуқи танлов
садлар учун харажатлар), агар улар ер қаъри савдоларига қўйилганда, уларнинг ташкилот-
участкаларидан фойдали қазилмаларни қа- чиси ёки танлов савдоларининг иштирокчила-
зиб олиш ҳуқуқи учун тегишли рухсатнома ри солиқ ставкасининг оширилган миқдорини
ёки лицензия олинган ер қаъри участкасини таклиф қилишга ҳақли. Бунда, солиқ тўловчи
(бундан буён матнда лицензияланган участка солиқларни оширилган солиқ ставкасидан ке-
деб юритилади) ўзлаштиришнинг технологик либ чиққан ҳолда ҳисоблаб чиқаради.
шартларида назарда тутилган бўлса, ушбу
технологик шартлардаги тартибда ва норма- 4547-модда билан солиқни ҳисоблаб чиқа-
тивлар доирасида ҳисобга олинади. риш, ҳисоботларни тақдим этиш ва солиқни
тўлаш тартиби белгиланди, яъни солиқ тўлов-
Операцион харажатлар деганда, ҳужжат- чилар солиқни мустақил равишда, ушбу Ко-
лар билан тасдиқланган ва асослантирилган декснинг 4544-моддасига мувофиқ, аниқланган
барча харажатлар тушунилади, бунда ушбу солиқ базасидан ва тегишли солиқ ставкасидан
харажатларни амалга оширмай туриб, метал- келиб чиққан ҳолда ҳисоблаб чиқаради. Бунда,
ларни ёки углеводород хом ашёсини қазиб чет эл валютасида ифодаланган солиқ базаси
олишга (ажратиб олишга) ва уларни бирламчи Ўзбекистон Республикаси Марказий банки-
қайта ишлашга доир ишлаб чиқариш жараёни нинг солиқ ҳисоботини тақдим этиш санасида
имконсиз ёки қийин бўлади (Операцион хара- белгиланган курси бўйича миллий валютада
жатлар солиқ кодекси билан белгиланган). қайта ҳисоб-китоб қилинади.
Рента даромадини аниқлаш чоғида тари- Солиқ ҳисоботи солиқ органига солиқ
хий харажатлар ушбу Кодекснинг 4544-мод- тўловчи томонидан ҳар бир ҳисобот ва солиқ
дасида назарда тутилган тартибда ва шартлар даври тугаганидан кейин қуйидаги муддатлар-
асосида харажатлар таркибига киритилади. да тақдим этилади:
Агар рента даромадини аниқлашда натижа рента зарари мавжуд бўлган даврда — йил-
салбий бўлиб қолса, ушбу модданинг бирин- да бир марта, солиқ давридан кейинги йил-
чи қисмида кўрсатилган харажатлар ва даро- нинг 1 мартидан кечиктирмай;
мадлар ўртасидаги ижобий фарқ рента зарари
деб эътироф этилади. солиқ базаси мавжуд бўлган даврда — ҳар
чоракда, ортиб борувчи якун билан ҳисобот
Солиқ базаси 4544-модда билан рента да- давридан кейинги ойнинг 20 санасидан ке-
ромадининг суммаси солиқ базаси ҳисоблани- чиктирмай, йил якунлари бўйича эса ҳисобот
ши, рента зарари мавжуд бўлганда эса солиқ давридан кейинги йилнинг 1 мартидан кечик-
базаси нолга тенг деб эътироф этилиши бел- тирмай.
гиланди.
Солиқни тўлаш ҳар чоракда кейинги ой-
Солиқ базаси ушбу Кодекснинг 4543-мод- нинг 20 санасидан кечиктирмай, йил якунлари
дасига биноан ўзига нисбатан рента дарома- бўйича эса ҳисобот давридан кейинги йилнинг
дини аниқлаш назарда тутилган ер қаърининг 1 мартидан кечиктирмай амалга оширилади.
ҳар бир лицензияланган участкаси (лицензи-
яланган участкалар гуруҳи) бўйича алоҳида А. БЎРИЕВ,
ҳисоблаб чиқарилади. Гулистон туманлараро
маъмурий суди судьяси
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
40 БОЛА ҲУҚУҚИ ВА СУД АМАЛИЁТИ
БОЛА КИМ БИЛАН ҚОЛАДИ ЁХУД
БОЛАНИ ОЛИШ НИЗОЛАРИ БИЛАН
БОҒЛИҚ СУД АМАЛИЁТИ
Ўзбекистон Республикасида бола аризалар кўрмасдан қолдирилган.
Фуқаролик ишлари бўйича Навоий ви-
ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини таъ-
лояти судлари томонидан 2022 йил 9 ойида
минлаш ва уларни ҳимоя қилиш давлат си- кўрилган болаларни тарбиясига олиш ҳақи-
даги фуқаролик ишлари бўйича жами 43 та
ёсатининг устувор йўналишларидан бири ҳал қилув қарори чиқарилган, шундан 23 та
фуқаролик иши бўйича даъво аризалар қа-
ҳисобланади. Шунингдек, бугунги кунда ноатлантирилган, 9 таси бўйича даъво ари-
заларини қаноатлантириш рад этилган,
бола ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини 1 таси иш юритувдан тугатилган, 10 та даъ-
во аризалари кўрмасдан қолдирилган.
таъминлаш ва уларни суд томонидан ҳимоя
Ўзбекистон Республикаси Оила кодекси-
қилишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. нинг 75-моддасига кўра, ота-оналик ҳуқуқи
болалар манфаатларига зид тарзда амалга
Фуқаролик судларида бола ҳуқуқ ва қо- оширилиши мумкин эмас. Болалар ман-
фаатларини таъминлаш ота-она ғамхўр-
нуний манфаатларига оид фуқаролик, оила, лигининг асосини ташкил қилиши лозим.
Ота-она алоҳида яшаганда болаларнинг қа-
меҳнат, уй-жой ҳуқуқий муносабатларидан ерда яшаши ота-онанинг келишувига бино-
ан белгиланади. Ота-она ўртасида келишув
келиб чиқадиган низолар (ишлар) кўриб бўлмаса, низо суд томонидан болалар ман-
фаатларидан келиб чиқиб, уларнинг фикри-
чиқилади ва ҳал қилинади. ни ҳисобга олган ҳолда ҳал этилади. Бунда,
суд боланинг ота-онадан, ака-ука, опа-син-
Навоий вилояти суди фуқаролик ишлари гилларидан қайси бирига боғланиб қолган-
лигини, боланинг ёшини, ота-онасининг
бўйича судлов ҳайъати томонидан одил суд- ахлоқий ва бошқа шахсий фазилатларини,
ота-онанинг ҳар бири билан бола ўртаси-
ловни амалга ошириш, қонун устуворлиги даги муносабатларни, болани тарбиялаш
ва унинг камолоти учун шарт-шароитлар
ва ижтимоий адолатни таъминлаш, фуқа- (ота-онасининг машғулот тури, иш тартиби,
моддий ҳамда оилавий аҳволи ва бошқалар)
роларнинг ҳуқуқ ва қонун билан қўриқла- яратиш имкониятини ҳисобга олади.
надиган манфаатларини ҳимоя қилиш бо- Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенция
га биноан бола тарбияси ва ривожланиши
расида, шу жумладан, бола тарбияси билан учун ота-она, улар бирга ёки алоҳида яша-
ши ёки улар ҳозирда ёки ўтмишда қонуний
боғлиқ ишларни судда кўришда Ўзбекист он никоҳдан ўтган ёки ўтмаганлигидан қатъи
назар, биргаликда жавобгарликни тан олади.
Республикасининг Оила, Фуқаролик про- Ота-она ажрашганда ёки алоҳида яшашни
цессуал кодекслари, «Судлар тўғрисида»ги
Қонуни ҳамда Ўзбекистон Республикаси
Олий суди Пленумининг 1998 йил 11 сен-
тябрдаги «Бола тарбияси билан боғлиқ ни-
золарни ҳал қилишда судлар томонидан қо-
нунларни қўллаш амалиёти тўғрисида»ги
23-сонли қарорида белгиланган раҳбарий
кўрсатмалардан келиб чиққан ҳолда муайян
ишларни амалга оширилиб келинмоқда.
Фуқаролик ишлари бўйича Навоий вило-
яти судлари томонидан 2021 йилда кўрил-
ган болаларни тарбиясига олиш ҳақида-
ги фуқаролик ишлари бўйича жами 65 та
ҳал қилув қарори чиқарилган, шундан 36
та фуқаролик иши бўйича даъво аризалар
қаноатлантирилган, 10 таси бўйича даъво
аризалар қаноатлантиришдан рад этилган,
3 таси иш юритув тугатилган, 16 та даъво
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
БОЛА ҲУҚУҚИ ВА СУД АМАЛИЁТИ 41
бошлаганида, БМТ Қўмитаси боланинг ким ва бошқа шахсий фазилатларини, ота-онанинг
билан яшаш ҳақидаги низоларда ота-она ўр- ҳар бири билан бола ўртасидаги муносабат-
тасида жавобгарликнинг тенг тақсимланиши ларни, болани тарбиялаш ва унинг камолоти
боланинг манфаатларига хизмат қилишига учун шарт-шароитлар (ота-онасининг маълу-
урғу бериб ўтган. Шу билан бирга, бу ерда мот тури, иш тартиби, моддий ҳамда оилавий
бола учун энг яхши манфаат нимадан иборат аҳволи ва бошқалар) яратиш имкониятини эъ-
эканлиги ягона мезон бўлиб қолиши лозим, тиборга олади.
бунда ота-оналик масъулияти боланинг ёши
ва жинсидан келиб чиқибгина боланинг ота- Оналар билан оталардан қайси бири бо-
си ёки онасининг бирига автоматик равишда лалари билан кўпроқ гаплашиши ҳақида гап
бериб қўйилмайди. кетса, ҳаммамиз оналар кўпроқ гаплашишини
биламиз, тан оламиз. Баъзи кўрсаткичлар ҳат-
БМТнинг Бола ҳуқуқлари бўйича Қўмита- то оналар фарзандлари билан оталардан 3 ба-
си боланинг доимий алоқани сақлаб қолиш робар кўп суҳбат қилишларини таъкидлайди.
ҳуқуқи боланинг нафақат ота-онасига, балки
агарда бу боланинг энг яхши манфаатларига Бунга сабаб қилиб оталар иш билан бўлиб
зид бўлмаса, боланинг яқин қариндошлари уйда кўп бўлмаслигини, аёллар фарзандла-
ва ижтимоий тармоқлари (ака-ука ва опа-син- рига кўпроқ эътибор бериб тарбияси билан
гиллари, буви-боболари, амма-холалари ва шуғулланишини, оталар томонидан «фар-
тоға-амакилари, дўстлари ва бола яқин шах- зандларимиз билан аёлларчалик вақт ўтказ-
сий муносабатда бўлган бошқа шахслар)га ганимизда, албатта, кўп суҳбатлашиб турар-
нисбатан тегишли бўлишига алоҳида урғу дик», деган баҳоналар келтиради.
бериб ўтган.
Руҳий ва жисмоний зўровонлик сабаб бола
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пле- онаси (аёл) дан мажбуран олиб қолинганлиги
нумининг 1998 йил 11 сентябрдаги «Болалар ҳолати бўйича мазкур тоифадаги фуқаролик
тарбияси билан боғлиқ бўлган низоларни ҳал ишлари ўрганилганида, жисмоний ва руҳий
қилишда судлар томонидан қонунларни қўл- зўровонлик сабаб бола онасидан мажбуран
лаш амалиёти тўғрисида»ги 23-сонли қарори- олиб қолинганлиги ҳолатлари аниқланди.
нинг 3-бандига асосан, суд бошқа-бошқа ту-
радиган ота-оналар ўртасида бўлган уларнинг Хусусан, даъвогар Ё.Д. судга даъво ариза-
қайси бири билан қайси боласи яшаш учун си билан мурожаат қилиб, унда Қ. А. билан
қолиши тўғрисидаги низоларни ҳал этишда 2004 йилдан бери бирга яшашини, жавобгар
Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг «яшамайман» деб ажримга берганлигини,
71-моддасида белгиланган ота ва онанинг суд ўйлаб кўриш учун муҳлат берганлигини,
ҳуқуқ ва мажбуриятларининг тенглигига шу муҳлат ичида бир ой болаларини олиб
асосл анган ҳолда, вояга етмаган болаларнинг отасиникида туриб келганлигини, шу тарзда
манфаатларига ва хоҳишларига мос келадиган берилган муҳлатни ўтказаётганлиги, жавоб-
ҳал қилув қарори қабул қилиши лозим. Бун- гар келганлигини, қувониб қолганлигини,
да суд ота-онадан бирининг моддий-маиший лекин «сен билан яшамайман» деб уни уйга
аҳволи устунлигининг ўзи болани унга олиб қўймаганлигини, ишга бориб-келиб подвалда
бериш учун асос бўла оладиган шарт ҳисоб болаларини кўриб яшашни давом этганлиги-
ланмаслигини назарга олган ҳолда, боланинг ни, озгина соғлиғи бўлмаганлигини, ота-она-
ота-онадан, ака-ука, опа-сингилларидан қай- си участка нозирини, маҳалла маслаҳатчи-
си бирига боғланиб қолганлигини, ота-она- ларини олиб келганлигини, уни олиб кетиб
дан қайси бири болаларига нисбатан кўпроқ яшаётган жойини кўрсатганлигини, турмуш
ғамхўрлик ва эътибор кўрсатаётганлигини, ўртоғи уйга қўймаслигини айтганлигини ва
болаларнинг ёшини ва ота-онадан қайси бири- ҳеч ўзига айтмаган гапни туҳмат қилганли-
га кўнгил қўйганлигини, ота-онанинг ахлоқий гини, уни ахлоқан бузуқга чиқарганлигини,
«кечаси машиналар келиб-кетди, телефонга
ведиога туширдим» деб болаларини бермас-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
42 БОЛА ҲУҚУҚИ ВА СУД АМАЛИЁТИ
лик учун унга туҳмат қилганлигини айтиб ши мумкин бўлган турли хил ҳолатларнинг
вояга етмаган қизларини олиб беришни сўра- содир этилиши ижрони қийинлашишига
ган. Суд даъвогарнинг даъво талабини қано- ёки тўхтатиб турилишига олиб келишини
атлантириб суд қарори чиқарган бўлишига ҳисобга олган ҳолда, суд ижрочилари бо-
қарамасдан, суд қарори ижроси таъминлан- лани олиш ва уни бошқа шахсга бериш би-
масдан келинмоқда. лан боғлиқ суднинг ҳал қилув қарорларини
мажбурий ижро этишда, албатта, болалар-
Жавобгар қизларини даъвогарнинг тар- ни ҳимоя қилиш шуъбаси вакиллари ҳамда
биясига бермасдан уларни мулоқотини ҳам зарур ҳолларда эса, ички ишлар органи ва-
чеклаб қўйган. кили ва оилавий психологлар иштирокида
амалга ошириши лозим.
Аёллар табиатан серсуҳбат ва ижтимоий
фаол бўлишлари кўпчилигимизга маълум. Шунингдек, судлар болани олиш билан боғ-
Қиз фарзандларнинг ривожланиши ўғил- лиқ суд қарорларини тўғри, ўз вақтида ижро
ларга нисбатан тезроқ бўлади ва натижада этилишини таъминлаш ҳамда судга ҳал қилув
оналар қизлари билан кўпроқ шуғулланади. қарорини тушунтириш, ижро этиш усули ва
Улар балоғатга етган сайин оналарининг тартибини ўзгартириш тўғрисидаги аризалар
маслаҳати ва кўмагига муҳтож бўлиб боради. билан мурожаат қилишни камайтириш мақса-
дида ҳал қилув қарорининг хулоса қисмида:
Афсуски, ҳаётда шундай оталар ҳам бор-
ки, фарзандларини турмуш ўртоқларига «қу- – болани кимга олиб берилаётганлиги,
рол» сифатида ишлатиб, болаларнинг манфа- яъни отаси ёки онасига, васийлик ва ҳомий-
атлари билан ҳисоблашмайдилар. лик органига ёки у қонунда белгиланган тар-
тибда тайинланган бўлса, васийга (ҳомийга)
Болалар иштирокида фуқаролик ишла- берилаётганлиги;
рини кўришда бола ва ота-онанинг умуман,
оилавий муносабатларнинг табиатига аниқ- – ижро этиш усули ва тартибини;
лик киритишда суд махсус билимларга эга – бола манфаатларидан келиб чиқиб, қаер-
бўлган эксперт ва мутахассис хизматига да ижро амалга оширилишини;
эҳтиёж сезади. – агар дарҳол ижро этиш зарур деб топса,
ушбу масалани (бир ёшга тўлмаган бола ма-
Маълум масала бўйича боланинг фикрини саласи бўлса);
билиш муҳим бўлган суд низолари, яъни бо- – болани олиш жойи ва вақтини кўрсати-
лани ўз тарбиясига олишда (бола ким билан ши шарт.
яшамоқчи), боланинг фикридан ташқари, Чунки, мазкур тоифадаги ишлар бўйича
педагог ва психолог ёрдамида боланинг таъ- суд қарорларининг амалиётда ижроси таъ-
сирчанлиги, ўзгалар таъсирига қай даражада минланмай қолиши ҳолатлари кузатилмоқда.
тушиб қолиши, мустақил қарор қабул қилиш Мазкур тоифадаги ишларни судда кўриш
салоҳияти, ўз қарорларини онгли қабул қи- учун 10 ёшга тўлган болани фикри талаб қи-
лиш ва тушуниш салоҳиятини текшириш линади, шу сабабли суд биноларида психо-
лозим бўлади. логлар хоналари билан биргаликда болалар
махсус хоналари ташкил қилиниши лозим.
Бу масалада шундай таклиф бермоқчимиз. Бу эса, судда ишлар ҳажмининг камай-
Яъни, судлар таркибида махсус оилавий пси- ишига ва низоларни тез ҳамда қонуний ҳал
хологлар штати ташкил қилиниб, улар бево- қилинишига олиб келади.
сита мустақил эксперт ҳисобланиши лозим.
Р. ХУДОЙБЕРДИЕВА,
Бундан ташқари, болани олиб бериш би- Навоий вилоят суди судьяси
лан боғлиқ суд қарорини ижро этишда тур-
ли хил жанжалларнинг юзага келиши, ота
ёки онанинг болани бермаслиги, бола пси-
хологиясига руҳий, жисмоний тазйиқлар,
боланинг соғлиғи ёки ҳаётига хавф туғдири-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
ИСЛОМ ҲУҚУҚИ 43
ИСЛОМ ҲУҚУҚИ:
ОИЛАВИЙ ҚАДРИЯТ ВА ТАМОЙИЛЛАР
Ўзбекистон Республикаси миллий тураржой билан таъминлашга қодир бўл-
ҳуқуқ тизими гарчи романо-герман ҳуқуқ маса, бу вазифани давлатга юклайди;
тизимига мансуб бўлса-да, асрлар оша ай-
нан ислом дини эътиқоди оилавий муно- 2. Ислом мусулмон давлатининг ҳар бир
сабатларга нисбатан татбиқ этиб келинган. фуқаросига уни ёғингарчиликдан ҳимоя
Шу боисдан, ислом динида оила аъзола- қиладиган, шахсий ҳаётга бегоналарнинг
рининг мулкий ҳуқуқлари ва манфаатла- аралашишига йўл қўймайдиган тегишли
рини ҳимоя қилишда оилавий қадрият ва турар жой берилишини назарда тутади2.
тамойилларни ўрганиш долзарблик касб
этади. Зеро, исломда оила қурилгандан Ислом ҳуқуқи давлат ҳар бир фуқарони
сўнг муайян мулкий ҳуқуқлар ва қонуний турар жой билан таъминлаши шарт, деб
манфаатлар ҳимоя қилинади. Бунинг учун ҳисоблайди. Бунда, маблағлар бюджетдан,
муайян шартлар, шариат қоидалари амал яъни закот жамғармасидан ва бюджет-
қилади. нинг бошқа моддаларидан ҳам олиниши
мумкин. Агар бу харажатлар бюджетга
Қайд этиш лозимки, тадқиқот предме- оғирлик қилса, ҳукмдор бой фуқароларга
ти бевосита ашёвий ҳуқуқ билан боғлиқ. қўшимча солиқлар солиши мумкин, шу-
Гарчи ислом ҳуқуқида бундай ҳуқуқий нингдек ортиқча тураржойга эга бўлган
қоидалар алоҳида шакллантирилмаган уй эгаларига мусулмонларга мўътадил ҳақ
бўлса-да, оила аъзоларининг ҳуқуқи, ме- эвазига бошпана бериш мажбуриятини
рос масалалари етарли даражада ҳуқуқий юклаши мумкин.
тартибга солинганлигини кўришимиз
мумкин. Ислом ҳуқуқи тураржой дахлсизлиги
тартибини тасдиқлайди. У муайян одам-
Юридик адабиётларда кўрсатилиши- нинг уйига унинг рухсатисиз бостириб
ча, оила-никоҳ ҳуқуқи исломда мукаммал киришни, бу ҳаракатларни бажараётган
даражада ишлаб чиқилган кенг қамровли одамнинг жамиятдаги мавқеидан қатъи
ҳуқуқ тармоқларидан биридир. Ушбу тар- назар, тақиқлайди.
моқ орқали оила, никоҳ, эр ва хотиннинг
ҳуқуқ ва мажбуриятлари, никоҳни бекор Мусулмонларнинг Муқаддас китоби
қилиш, фарзанд тарбияси, нафақа олиш Қуръони Каримда шундай дейилган:
ёки бериш билан боғлиқ бўлган муноса-
батлар ҳуқуқий тартибга солинади1. «Эй, иймон келтирганлар, ўз уйларин-
гиздан ўзга уйларга то изн сўрамагунин-
Инсоннинг тураржой ёки бошпанага гизча ва эгаларига салом бермагунингизча
эга бўлиш ҳуқуқи исломда қуйидагича кирмангиз! Мана шу сизлар учун яхши-
тавсифланади: дир. Зора, (бу гапдан) эслатма олсангиз-
лар.
1. Ислом ҳар бир одамнинг уни қа-
ноатлантирувчи тураржойга эга бўлиш Бас, агар у (уй)ларда ҳеч кимни топ
ҳуқуқини тасдиқлайди ва агар одам ўзини масангизлар, унда то сизларга изн бе-
рилмагунча уларга кирмангиз! Агар сиз-
ларга «қайтинглар», дейилса, қайтиб
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
44 ИСЛОМ ҲУҚУҚИ
кетаверингл ар! Шу сизлар учун энг тоза тиннинг идда муддати тугамасдан вафот
(йўлдир). Аллоҳ қилаётган ишларингизни этса, хотин мерос олиш ҳуқуқидан маҳрум
билувчидир» (Қуръони Карим, «Нур» су- бўлади. Чунки, бу ҳолатда хотин мерос
раси). ҳуқуқидан ўзини ўзи маҳрум қилади»3 деб
таъкидлайди.
Шариат ҳукмига кўра, бирон-бир одам
бировнинг уйига унинг рухсатисиз кири- Шу ўринда тадқиқотчи М.Вагаповнинг
ши мумкин эмас. қўйидаги эътирофини келтириш ўринли-
дир: «ислом ҳуқуқида оила – никоҳ, мерос
Мусулмон фақиҳларининг фикрича, ва қариндошлик муносабатлари анча ижо-
инсон ҳаётини, унинг обрўси ва мулкини бий хусусиятга эга бўлган. Ислом ҳуқуқи-
ҳурмат қилиш муқаддас ва дахлсиз ҳисоб да назарда тутилган никоҳга киришдаги
ланмас экан, бирон-бир жамият маърифат- ҳар икки томон – эркак ва аёлнинг розилик
ли деб саналиши мумкин эмас. билдириш қоидаси Ғарб феодал ҳуқуқла-
ридан анча устун турган»4.
Ислом ҳуқуқида оила аъзоларининг,
хусусан, аёлнинг турар жойдан фойдала- О.Юсупованинг фикрича, ворислик
ниш ҳуқуқи мерос ҳуқуқи билан бевосита ҳуқуқининг тарихан ривожланиш жараё-
боғлиқ. Ҳуқуқшунос олим Н.Юсупова- нида мерос олишга ҳақли бўлган мерос
нинг фикрича, «ўлим тўшагида ётган эр хўрлар доираси ўзгариб борган. Бунга
талоқни хотиннинг илтимосига ёки унинг қон-қариндошлик, никоҳ, фарзандликка
у ёки бу ҳолатни эркин танловига кўра олиш, қарамоғида бўлганлик, ўлим (тақ-
ёхуд маълум бир ҳақ эвазига берса ва хо-
АННОТАЦИЯ
Ушбу мақолада ислом ҳуқуқида оила аъзоларининг, хусусан, аёллар ва болаларнинг уй-жой
билан таъминлаш масалалари ёритилган бўлиб, Қуръони Карим, сунна, ижмо, қиёс орқали
тартибга солинган уй-жой билан таъминлашга оид оилавий-ҳуқуқий муносабатлар ҳамда
ҳуқуқшунос олимларнинг назарий фикрлари таҳлил қилинган.
Шунингдек, шариат қоидаларига биноан, никоҳ ақди билан томонларга масъулият юклаш ва
мажбурият олиш шартларидан келиб чиқиб, Оила кодексига таклифлар берилган.
Калит сўзлар: ислом ҳуқуқи, маҳр, никоҳ шартномаси, талоқ, идда, нафақа, никоҳ, таъминот.
***
В данной статье рассматриваются вопросы обеспечения жильем членов семьи, в частности
женщин и детей в исламском праве, анализируются семейно-правовые отношения и теорети-
ческие взгляды ученых-юристов, касающиеся обеспечения жильем, регулируемого посредст-
вом Корана, сунны, иджма, киес. Также по правилам шариата, исходя из условий возложения
ответственности и принятия обязательств на стороны брачного договора, вносятся предложе-
ния в Семейный кодекс.
Ключевые слова: исламское право, приданое, брачный договор, развод, идда, пособие, брак,
обеспечение.
***
This article examines the issues of providing housing to family members, in particular women
and children in Islamic law, analyzes family legal relations and theoretical views of legal scholars
concerning the provision of housing regulated by the Quran, Sunna, ijma, Qis. Proposals are also made
to the Family Code according to the rules of Shariah, based on the conditions of imposing responsibility
and assuming obligations on the parties by the marriage act .
Key words: Islamic law, dowry, marriage contract, divorce, idda, allowance, marriage, security.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
ИСЛОМ ҲУҚУҚИ 45
дим қилиш ҳуқуқи бўйича ворисликда) Ислом ҳуқуқида хотин-қизлар ҳуқуқи-
каби юридик фактлар сабаб бўлган. Ҳаёт нинг юқори даражада эканлигини эрнинг
бўлган хотин (эр)нинг мерос қолдирув- аёлга маҳр беришида ҳам кўриш мумкин.
чига бошқа қон-қариндош бўлган шахс Маҳрнинг муқаррарлиги ҳар икки томон-
лар каби қонун бўйича меросхўр бўлиш ни ҳам никоҳни бекор қилишдан тийили-
ҳуқуқига эга бўлиши узоқ давом этган шида кафолат бўлиб хизмат қилган.
эволюция натижаси ҳисобланади ва бун-
да эр-хотиннинг бир оила бўлиб бирга Маҳр – бу аёл эрнинг таклифини қа-
яшаши жараёнида моддий неъматларни бул қилгани эвазига унга бериладиган
адолатли тақсимлаш зарурати энг муҳим моддий бойликдан иборат бўлиши мум-
омил бўлиб хизмат қилган5. кин. Ҳозирги замон мусулмон давлатла-
рида маҳр бериш никоҳ ҳадяси сифатида
Ўзбекистон ҳудудида VI асрлардан то қабул қилинган. Ислом оила ҳуқуқидаги
XX аср бошларига қадар оилавий ҳуқуқий маҳр билан одат ҳуқуқидаги «қалин», «сут
муносабатлар мусулмон ҳуқуқи меъёрлари пули» каби анъаналар ўртасидаги фарқни
асосида тартибга солинган. Албатта, бун- англаб етишимиз зарур. Чунки, маҳр аёл-
да мусулмон ҳуқуқининг сунийлик оқими, нинг ўзига берилиб, шахсий мулки бўла-
ҳанафия мазҳаби асосий ўрин эгаллаган. ди, урф-о дат ҳисобланган «қалин» ёки
Мусулмон ҳуқуқи амал қилган даврларда «сут пули» каби маблағлар қизнинг ота-о-
ҳуқуқнинг асосий манбаи Қуръони Ка- насига берилади. Маҳр институтини «қа-
рим ҳисобланган. Қуръони Каримда мол- лин» ёки «сут пули» каби урф-одатлардан
мулк, мерос, васийлик ва ҳомийлик, ҳадя, фарқини билмаслик, нотўғри танқидий қа-
хайр-эҳсон, мажбурият муносабатларида рашларни шаклланишига замин яратади.
аҳдга содиқлик ва шу каби масалаларни Масалан, исломда оила ва никоҳ муноса-
тартибга солувчи кўрсатмалар мавжуд. батларини таҳлилий ўрганган олим М.Ма-
Қуръони Каримда тартибга солинмаган шанов шундай хулоса қилади: «Шубҳасиз,
оилавий ҳуқуқий муносабатлар сунна, бундай никоҳ ўз ичига барча савдо-сотиқ
ижмо, қиёс орқали тартибга солинган6. нишоналарини олади: бир томондан савдо
буюми сифатида хотин кўрилса, иккинчи
Шариат қоидаларига биноан, никоҳ томондан – харидор сифатида куёв кўрса-
ақди билан томонларга масъулият юклаш тилиб, у келин учун белгиланган нархни
ва мажбурият олиш бошланади. Зеро, (маҳрни) беради».
бу ақд билан эр-хотиннинг ҳар бири ик-
кинчиси олдида бир қанча вазифаларни Д.Милль каби олимлар маҳрни хо-
олади. Масалан, эр-хотин ўртасида ме- тиннинг мулки сифатида эътироф этади,
росхўрлик юзага келиши, хотинга нақд «маҳр нафақат аёлнинг тирикчилигини
маҳрни бериши, кийим-кечак, бошпана таъминлайди, балки эр-хотинлик ришта-
каби зарурий эҳтиёжларини таъминлаши ларини ҳам мустаҳкамлайди, чунки хоти-
зарур бўлади. ни билан ажралишни истаган эркак унинг
маҳрини тўлиқ тўлаб бериши керак».
Ижмода аёлини ражъий талоқ қилган
эрга уни нафақа ва уй-жой билан таъмин- Маҳр никоҳнинг асосий шартлари-
лаш вожиб бўлади, деб аҳли илмлар ижмоъ дан бири ҳисбланади. «Маҳр» ақди ни-
қилганлар. Уч талоқ қилинган аёл ҳомила- коҳ ёки эр хотинлик қилиш баробарида
дор бўлса, идда давомида унинг нафақа ва аёл ҳақдор бўладиган нарсанинг исми-
уй-жойи эрнинг зиммасида вожибдир, деб дир. Маҳр турли номлар билан номла-
аҳли илмлар ижмоъ қилганлар. нади. Қуръони Каримда унга нисбатан
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
46 ИСЛОМ ҲУҚУҚИ
«садоқ», «садақа», «ажр», «фарийза», ат бўйича фуқаролик муносабатларининг
«ниҳла» дейилган7. объекти бўла оладиган кўчар ва кўчмас
мулк эр томонидан хотинга берилиши
Ҳанафия мазҳабида никоҳ вақтида маҳр мумкин.
айтилмаса ҳам никоҳ дуруст ҳисобланиб,
ўз-ўзидан маҳр мисл, яъни ўша юртда шу Фикримизча, турмуш қурадиган ёшла-
келинга ҳуснда, ҳунарда, иқтисодда ба- римизга маҳр бериш ва олиш мажбурияти
робар келадиган аёл-қизларга қанча маҳр ҳақида тушунча берилиши лозим. Йигит-
берилса шу миқдор маҳр бериш лозим8. ларга зиммасидаги маҳр бериш, қизла-
Аммо, бошқа мазҳабларда, мисол учун, римизга маҳр талаб қилиш ҳуқуқлари,
Имом Шофиъий мазҳабида никоҳ вақтида миқдори ҳақида англатиш керак бўлади.
маҳрни айтилмаса, никоҳ саҳиҳ бўлмай- Ҳозирги пайтда бу масалани кўпчилик
ди, дейилган. Чунки, ислом ҳуқуқининг яхши англамаяпти. Буни никоҳ пайтида
биринчи манбаи бўлмиш Қуръони Ка- ёшларга англатиш имом-домлаларнинг
рим «Нисо» сурасининг тўртинчи оятида вазифасига киради. Никоҳ пайтида келин-
«Аёлларга уйланаётганда уларга маҳрла- да ҳаяжон ёки уят ҳисси туфайли буни
рини мамнунлик билан қалбдан чиқариб сўрай олмаслиги мумкин. Шундай вазият-
беринглар» дейилган9. Пайғамбаримиз да унинг отаси ёки ака-ука, яқинларидан
(с.а.в.) дан «маҳрсиз никоҳ, никоҳ эмас- бирига бу вазифа юклатилади. Келиннинг
дир», деган ҳадис ривоят қилинган. Яна номидан маҳр миқдорини эълон қилиб,
бир саҳиҳ ҳадисда Расулуллоҳ (с.а.в.) уй- талаб қилишлари жоиз бўлади.
ланмоқчи бўлган кишига: «Маҳр бериш
учун бир темир узук бўлса ҳам топгин», Ислом ҳуқуқига кўра, оила аъзолари
дея маҳр беришга буйруқ қилганлар. ўртасидаги мулкий муносабатларни яна
бири нафақа (таъминот)дир. «Нафақа»
Фикримизча, маҳр бу аёл ва эркак ўрта- сўзи луғатда «сарфлаш» маъносида ишла-
сида никоҳ аҳд қилинган пайтда келинга тилиб, фақатгина ижобий маънода қўлла-
бериладиган молиявий ҳақ ҳисобланади. нилади. Ислом ҳуқуқи нуқтаи назаридан
У аёл кишининг ҳаққидир. Маҳрни куёв эса кишининг ўз қўли остидагиларини,
беради – унинг ота-онаси эмас. Бу билан яъни хотини, болалари, ота-онасининг
унга оилабошилик масъулияти англатила- моддий эҳтиёжлари (озиқ-овқат, кийим-
ди. кечак ва уй-жой)ни таъминлаши тушуни-
лади. «Нафақа» – дейилади «Ҳидояда»,
«Ҳидоя»да маҳрнинг энг кам миқдори эр-хотинликнинг таянчи ва оиланинг да-
ўн дирҳам10 қилиб белгиланган. Ҳозирги вомли бўлишининг асосий омилидир».
кунда эса маҳр миқдорининг энг ками 4,25
грамм тиллага (1,5-2 млн сўм атрофида) Исломда эрнинг аёлига нисбатан на-
тенглаштирилади11. Бу энг кам маҳр миқ- фақа қамрови қуйидагича белгиланган:
дори ҳисобланади. Бундан кам бўлмасли-
ги лозим. Энг кўпининг эса чегараси йўқ. 1. Таом, яъни хотиннинг меъёрий ҳо-
латда ҳаёт кечириши учун эр унинг
Айрим манбаларда маҳр сифатида озиқ-овқатга бўлган эҳтиёжларини таъ-
фақат кўчмас мулк берилиши мумкин, минлашга мажбурдир.
деган фикр учрайди. Бу фикрга қўшилиб
бўлмайди. «Фатовои Қозихон», «Ҳидоя» 2. Кийим, яъни хотиннинг эрдаги ҳақ
каби асарлар таҳлили шуни кўрсатмоқда- ларидан бири кийимдир ва бу нафақанинг
ки, маҳр сифатида сифат ва миқдор ўлчо- қамровига киради. Эр ўз имконига қараб,
вига, маълум қийматга эга бўлган, шари- ўзи кийинадиган савияда хотинини ҳам
кийинтириши зарур. «...Уларни (оналар-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
ИСЛОМ ҲУҚУҚИ 47
ни) меъёрида озиқлантириш ва кийинти- деб келтиради. Аёлни уй жиҳозлари билан
риш отанинг (эрнинг) зиммасидадир. Ҳеч таъминлаш имконият даражасида белги-
кимга тоқатидан ортиқ (масъулият) юклан- ланади.
майди...» («Бақара» сураси, 233-оят).
Мазкур шариат қоидалари Оила кодек-
3. Тураржой (бошпана), яъни эр хотини сидаги «Эр ва хотин мол-мулкининг шарт-
учун алоҳида тураржой таъминотига маж- номавий тартиби» деб номланган 6-бобда
бурдир. Бу хусусда Аллоҳ таоло марҳамат мустаҳкамланган «Никоҳ шартномаси»
қилади: «Уларга (талоқ иддасини сақлаёт- диспозицияда ўз ифодасини топган. Ле-
ган хотинларингизга) ўзларингиз маскан кин, амалиётда бу шартномага мурожаат
тутган жойдан тоқатингизга қараб жой бе- қилиш жуда кам учрамоқда.
рингиз...» («Талоқ» сураси, 6-оят.) Ҳадис:
«Уни (аёлингизни) уйдан ташқарида ёлғиз Шу ўринда, Оила кодексининг «Никоҳ
қолдирманг!». шартномаси» деб номланган 29-модда-
сига қуйидаги янги таҳрирни тавсия қи-
Оила аъзоларини уй-жой билан таъмин- ламиз: «Никоҳланувчи шахсларнинг ёки
лаш юзасидан муборак ҳадисларда шун- эр ва хотиннинг никоҳда бўлган даври-
дай дейилган: «Уни (аёлингизни) уйдан да ва (ёки) эр ва хотин никоҳдан ажра-
ташқарида ёлғиз қолдирманг!» Уй инсон- тилган тақдирда уларнинг ўзаро ҳамда
нинг ҳаётида воз кеча олмайдиган эҳтиё- учинчи шахслар олдидаги мулкий ҳуқуқ
жидир. Бу эҳтиёж аёл учун янада муҳим ҳамда мажбуриятларини, ота-о на си-
ва зарурроқ. Чунки, аёл вақтининг кўпини фатида болаларни тарбия қилиш, таъ-
шу масканда ўтказади. лим бериш, моддий таъминлаш бора-
сидаги мажбуриятларини белгиловчи
Шунга биноан, уламолар бир аёлга уй- келишуви никоҳ шартномаси деб ҳисоб
ланаётганда унга уйдан чиқариб юбор- ланади».
маслик ва бошқа бир шаҳарга кўчиб кет-
маслик ҳақида ваъда берилган бўлса, бу О. ШАМСИДДИНОВА,
ваъдани бажариш кераклигини уқтириш- Ўзбекистон Республикаси
ган. Ислом уламолари келишувига кўра,
эр хотинини нафақат таом, кийим-бош, Судьялар олий кенгаши
тураржой билан нафақалантириши, балки ҳузуридаги Судьялар олий
уй жиҳозлари билан таъминлашини шарт, мактаби таянч докторанти
1 Қараташ М., Рахманов А., Юнусов Ҳ. Ислом ҳуқуқи. Дарслик. Т.: ТДЮУ, 2021. 161-б.
2 Ислом ҳуқуқи:Олий ўқув юртлари учун дарслик.-Т.: «ТДЮИ» нашриёти, 2007. 387-б.
3 Юсупова Н.Ж. Ислом ҳуқуқида никоҳ ва оилавий муносабатларнинг тарихий-назарий асослари.
Монография. Ўзбекистон халқаро ислом академияси. –Т.: 2019. 118-119-бетлар.
4 Вагапов М.В. Ислам и семья. -М.:- «Наука», 1980. -С.46.
5 Юсупова О.М. Эр (хотин)ни марҳум хотини (эри)га нисбатан мерос ҳуқуқини амалга ошириш ва уни
ҳуқуқий тартибга солиш масалалари. Ю.ф.ф.д.дисс..., –Т.: 2021. 153-б.
6 Бурхониддин Ал-Марғиноний. Ҳидоя. 1 жилд. -Тошкент: Адолат. 2000.; Мухтасар. -Тошкент: Чўлпон,.
1994. Ҳадислар. 1, 2, 3, 4-томлар. -Тошкент: Қомуслар нашриёти, 1991-1994.; Раҳмонқулов Ҳ.Р. Ўзбекистон
Республикаси Фуқаролик кодексининг биринчи қисмига умумий тавсиф ва шарҳлар. –Тошкент: Иқтисодиёт
ва ҳуқуқ дунёси нашриёт уйи,. 1997. -20-36- б.;
7 https://savollar. Islom. uz/s/60510.
8 «Бахтиёр оила» китоби. Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. 103-бет.
9 Qur’oni karim ma’nolari tarjimasi. Tarjimon: Abdulaziz Mansur. Niso surasi. 4-oyat.
10 Фатовои Қозихон. – Ҳидоя.- 691- б.
11 https://azon.uz/.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
48 МУЛОҲАЗА
НИКОҲДАН АЖРАТИШ ТЎҒРИСИДАГИ
ИШЛАР БЎЙИЧА МУЛОҲАЗАЛАР
Ўзбекистон Республикаси Олий суди 2019 йилда фуқаролик ишлари бў
расмий веб-сайтида келтирилган статистик йича судларнинг иш ҳажми деярли 39
маълумотларга кўра, 2018-2021 йилларда фоизга камайган бўлса-да, 2021 йилда
фуқаролик ишлари бўйича судлар томони- фуқаролик ишлари бўйича судларнинг
дан 951 429 та фуқаролик ва 588 081 та суд иш ҳажми 2019 йилга қараганда 86 фо-
буйруғи чиқариш тўғрисидаги ишлар қўриб изга ошган.
чиқилган.
1-жадвал. 2018-2021 йилларда ФИБ судларда кўрилган ишлар
Жами фуқаролик Фақат фуқаролик Шу жумладан, Шу жумладан,
ишлари ишлари оилавий низолар никоҳдан ажратиш
тўғрисидаги ишлар
Шу жумладан, суд
Йиллар буйруқлари чиқариш
тўғрисидаги ишлар
жами % жами % жами %
2018 й. 453 354 236 030 217 324 47,94 79 316 36,50 46 330 21,32
2019 й. 276 937 88 655 188 282 67,99 75 385 40,04 42 350 22,49
2020 й. 291 132 96 584 194 548 66,82 67 775 34,84 39 466 20,29
2021 й. 518 087 166 812 351 275 67,80 99 695 28,38 53 660 15,28
ЖАМИ: 1 539 510 588 081 951 429 322 171 181 806
2018 йилдан бери, фуқаролик ишлари фоизини ташкил этган.
бўйича судларда, оилавий низолар туркуми- Никоҳдан ажратиш тўғрисидаги ишлар-
га кирувчи низолар сонининг камайганини
кузатишимиз мумкин. 2018 йилда оилавий нинг оилавий низолар орасидаги улуши ҳам
низолар туркумига кирувчи низолар, ФИБ қисқармоқда. 2018 йилда оилавий низолар
судлар иш ҳажмининг 36,5 фоизини ташкил орасида никоҳдан ажратиш тўғрисидаги
этган бўлса, 2021 йилга келиб ушбу тур- ишларнинг улуши 58,41 фоизни ташкил
кумга кирувчи низолар ФИБ судлар иш ҳаж- қилган бўлса, 2021 йилга келиб 53,82 фоиз-
мининг 28,38 фоизини ташкил этган. ни ташкил қилди.
Шу билан бирга, оилавий низолар тур- Умумий ҳисобда никоҳдан ажратиш
кумига кирувчи никоҳдан ажратиш тўғри- тўғрисидаги ишларнинг камайиши, албат-
сидаги ишлар сонининг камайганини ҳам та, таҳсинга сазовор ва бунда юритимиз-
кузатишимиз мумкин. 2018 йилда никоҳдан да ажримларни олдини олишга қаратилган
ажратиш тўғрисидаги ишлар ФИБ судлар амалий чора-тадбирларнинг ҳиссаси катта.
иш ҳажмининг 21,32 фоизини ташкил эт- Лекин, шунга қарамай, бундай ишлар, бари-
ган бўлса, 2021 йилга келиб бу тоифадаги бир, оилавий низоларнинг ярмидан кўпини
ишлар, ФИБ судлар иш ҳажмининг 15,28 ташкил қилиши қўшимча чоралар излашга
ундайди.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 12 / 2022
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
«Одилсудлов» — «Правосудие» журнали 2022 йил 12 сони
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search