Modul 2 Unggah-ungguh Basa Jawa

KATA PENGANTAR

Modul ini disusun sebagai salah sumber pembelajaran pada program
Pendidikan Profesi Guru (PPG), khususnya pada bidang bahasa Jawa. Pelestarian
dan pengembangan Bahasa sastra dan budaya Jawa merupakan hal yang penting
sehingga harus segera dilakukan. Salah satu upaya pelestarian dan pengembangan
tersebut antara lain dengan cara penyusunan modul ini. Dengan selesainya
penyusunan modul ini, sudah sepantasnya penyusun mengucapkan rasa syukur yang
tiada terukur ke Hadirat Alloh Swt. atas segala kemudahan dan kelancaran
penyusunan modul ini

Secara keseluruhan, modul PPG bahasa Jawa ada enam. Dalam satu modul
terdiri atas empat kegiatan belajar. Modul 1 tentang Paramasastra yang terdiri atas
(a) Widya Swara, (b) Widya Tembung, (c) Widya Ukara, dan (d) Widya Makna.
Modul 2 tentang Unggah-Ungguh Basa Jawa, terdiri atas (a) Basa Ngoko, (b) Basa
Ngoko Alus, (c) Basa Krama, dan (d) Basa Krama Alus. Modul 3 tentang Aksara
Jawa berisi (a) Aksara Jawa, (b) Aksara Murda, (c) Maca Teks Aksara Jawa Cithak,
dan (d) Maca Teks Aksara Jawa Tulisan Tangan. Modul 4 tentang Sastra Klasik dan
Modern, terdiri (a) Geguritan lan Tembang Macapat, (b) Tembang Dolanan, (c)
Karya Sastra Gancaran, dan (d) Sastra Klasik dan Modern. Modul 5 tentang
Wirausaha Jawa, terdiri (a) Pranata Cara lan Sesorah, (b) Upacara Adat Jawa lan
Tradisi, (c) Busana Jawa, (d) Gendhing Jawa lan Campursari. Modul 6 tentang Seni
Pentas Jawa, berisi (a) Kesenian Rakyat Jawa, (b) Wayang Ramayana, (c) Wayang
mahabarata, dan (d) Kethoprak dan Sineprak.

Ucapan terima kasih disampaikan kepada Kementrian Pendidikan dan
Kebudayaan, rekan-rekan penyusun, dan semua pihak yang tidak dapat disebutkan
satu-persatu. Semoga Allah Swt. membalas segala kebaikan dengan kebaikan yang
lebih baik. Akhirnya, penyusun membuka diri untuk menerima kritik dan saran yang
membangun terhadap isi modul ini demi perbaikan pada masa yang akan datang.

Surakarta, Oktober 2019

Penyusun

ii

DAFTAR ISI

HALAMAN JUDUL ....................................................................................................i
KATA PENGANTAR ................................................................................................. ii
DAFTAR ISI .............................................................................................................. iii
KEGIATAN BELAJAR 1 BASA NGOKO .................................................................1
PENDAHULUAN ........................................................................................................1

A. Deskripsi Singkat............................................................................................1
B. Petunjuk Belajar ............................................................................................2
MATERI 1 PAMILAHING UNGGAH-UNGGUH BASA ........................................3
A. Capaian Pembelajaran ...................................................................................3
B. Pokok-Pokok Materi ......................................................................................3
C. Uraian Materi .................................................................................................3
D. Forum Diskusi ................................................................................................5
MATERI 2 LEKSIKON NGOKO ...............................................................................5
A. Capaian Pembelajaran Mata Kegiatan ...........................................................6
B. Pokok-Pokok Materi ......................................................................................6
C. Uraian Materi .................................................................................................6
D. Forum Diskusi ...............................................................................................7
MATERI 3 PAUGERAN PAMILAHING RAGAM NGOKO .................................10
A. Capaian Pembelajaran Mata Kegiatan .........................................................10
B. Pokok-Pokok Materi ....................................................................................10
C. Uraian Materi................................................................................................10
D. Forum Diskusi .............................................................................................13
PENUTUP ...............................................................................................................15
A. Rangkuman ..................................................................................................15
B. Tes Formatif ................................................................................................16

KEGIATAN BELAJAR 2 BASA NGOKO ALUS....................................................21
PENDAHULUAN ......................................................................................................21

A. Deskripsi Singkat..........................................................................................21
B. Petunjuk Belajar ...........................................................................................21
INTI………. ...............................................................................................................22
A. Capaian Pembelajaran ..................................................................................22
B. Pokok-Pokok Materi.....................................................................................22
C. Uraian Materi................................................................................................22
D. Forum Diskusi ..............................................................................................30

iii

PENUTUP ...............................................................................................................33
A. Rangkuman ...................................................................................................33
B. Tes Formatif .................................................................................................33

KEGIATAN BELAJAR 3 BASA KRAMA
PENDAHULUAN ………………………………………………..…………………39

A. Deskripsi Singkat ………………………………………………………….39
B. Petunjuk Belajar ...........................................................................................40
INTI …… .............................................................................................................41
A. Capaian Pembelajaran ………………………………………………… .....41
B. Pokok-Pokok Materi ....................................................................................41
C. Uraian Materi ...............................................................................................41

1. Tegese Krama Lugu...............................................................................41
2. Titikane Tembung Krama Lugu … .......................................................41
3. Pandhapuke Krama Lugu … .................................................................47
4. Pigunane Basa Krama Lugu … .............................................................50
D. Forum Diskusi .............................................................................................55
PENUTUP ………… .................................................................................................56
A. Rangkuman ..................................................................................................56
B. Tes Formatif ................................................................................................56

KEGIATAN BELAJAR 4 BASA KRAMA ALUS ...................................................61
PENDAHULUAN .....................................................................................................61

A. Deskripsi Singkat .........................................................................................61
B. Petunjuk Belajar ..........................................................................................62
INTI…………. ..........................................................................................................63
A. Capaian Pembelajaran …………………………………………………… .63
B. Pokok-Pokok Materi ....................................................................................63
C. Uraian Materi ...............................................................................................63

1. Tegese Krama Alus ...............................................................................63
2. Titikane Tembung Krama Alus ............................................................65
3. Pandhapuke Krama Alus ......................................................................66
4. Pigunane Basa Krama Alus ..................................................................69
D. Forum Diskusi .............................................................................................76
PENUTUP …… .........................................................................................................77
A. Rangkuman ..................................................................................................76
B. Tes Formatif ................................................................................................77

iv

C. Tes Sumatif...................................................................................................81
D. Tugas Terstruktur .........................................................................................86
DAFTAR PUSTAKA .................................................................................................87
KUNCI JAWABAN ...................................................................................................90

v



KEGIATAN BELAJAR 1
BASA NGOKO

PENDAHULUAN

A. Deskripsi Singkat
Basa Jawa duwe pakem sing baku babagan undha usuk. Undha usuk uga

kasebut unggah-ungguh basa sing ngrembug tingkatan tutur. Unggah-ungguh basa
dipantha dadi loro yaiku ragam ngoko lan ragam krama. Ragam ngoko duwevarian
ngoko lugu lan ngoko alus. Sejene ngoko, basa Jawa uga duweragam krama sing
wujude ana krama lugu lan krama alus. Ragam ngoko iku dumadi saka leksikon
ngoko. Unsur inti ing ragam ngoko kudu leksikon ngoko, ora kena nganggo leksikon
liyane kalebu ater-ater sing nyartani. Ragam ngoko padatan kanggo pacelathon sing
wis raket, wong tuwa marang bocah utawa status sosial sing luwih dhuwur marang
andhahane. Tembung sing digunakake ana ing ngoko lugu yaiku leksikon ngoko lan
netral. Leksikon netral yaiku tembung sing ora nduweni pasangan ngoko, krama, lan
krama inggil.

Ragam ngoko dadi salah sijine materi unggah-ungguh basa Jawa sing kudu
dikuwasani siswa. Ana ing padinan basa ngoko digunakake kanggo pacelathon.
Saliyane kuwi basa ngoko uga kanggo nlesik maneka werna informasi lesan lan tulis.
Mula kuwi nyinau unggah-unggah basa mligine ngoko kuwi wigati, supaya bisa
niteni leksikon ngoko lan ngecakake ana ing pacelathon sing jumbuh karo kaedah.

Modul PPG iki uga kajumbuhake karo capaian pembelajaran PPG dalam
jabatan Pendidikan Bahasa Jawa. Capaian Pembelajaran kasebut yaiku:
Menganalisis prinsip materi keterampilan berbahasa lisan dan tulis dan aplikasinya
dalam pembelajaran bahasa Jawa.

Tabel 1. Capaian Pembelajaran lan Ringkesan Sub Capaian

Pembelajaran

Capaian Pembelajaran Sub Capaian Pembelajaran

Menganalisis prinsip materi 1. ngandharake sejarah basa Jawa.

keterampilan berbahasa lisan dan tulis 2. ngandharake periodisasi basa Jawa.

dan aplikasinya dalam pembelajaran 3. ngandharake pamilahing unggah-

bahasa Jawa. ungguh miturut Karti Basa.

4. ngandharake pamilahing unggah-

ungguh miturut Poedjasoedarma.

5. Ngandharake leksikon ngoko.

1

6. Bisa niteni leksikon ngoko.
7. Ngandharake ater-ater (afiks)

panandha leksikon ngoko.
8. Niteni paugeran pamilihing unggah-

ungguh sacara umum.
9. Niteni paugeran pamilihing unggah-

ungguh basa mligine ragam ngoko.

B. Petunjuk Belajar
1. Wacanen daftar isi, pambuka, uga materi-materi ana ing modul iki kanthi
tliti!
2. Maspadakna prentah lan trap-trapane anggone nyinau modul kasebut supaya
luwih gampang mangerteni isine.
3. Pahamana saben materi teori dasar sing bakal nyokong panguwaosan, banjur
garapen pitakonan-pitakonan ana ing tes formatif kanggo ngukur nganti tekan
ngendi panguwaosan materi sing wis panjenengan sinau.
4. Kanggo mangsuli tes formatif paringana wangsulan sing singkat, jelas lan
garapen jumbuh karo panguwaosan panjenengan.
5. KKM paling sethithik 80%.
6. Manawa ana penugasan, garapen tugas kasebut kanthi tememen lan manawa
prelu konsultasi asil kasebut marang para guru/pembimbing.
7. Catheten manawa panjenengan manggihi materi sing durung dimangerteni
manawa prelu nyuwun pirsa marang para guru/pembimbing. Wacanen
referensi saliyane sing gayut karo materi modul kasebut kanggo tambahan
ngelmu.

2

MATERI 1 PAMILAHING UNGGAH-UNGGUH BASA

A. CAPAIAN PEMBELAJARAN MATA KEGIATAN
Menganalisis prinsip materi keterampilan berbahasa lisan dan tulis dan
aplikasinya dalam pembelajaran bahasa Jawa.

B. POKOK-POKOK MATERI
1. Pamilahing unggah-ungguh miturut Karti Basa
2. Pamilahing unggah-ungguh miturut Poedjasoedarma
3. Pamilahing unggah-ungguh miturut Sudaryanto utawa Ekowardono

C. URAIAN MATERI
Pamilahe unggah-ungguh miturut para pakar ana telung panemu yaiku miturut

Karti Basa (1946), Poedjasoedarma (1979), lan Sudaryanto utawa Ekowardono lpk
(1993). Karti basa sing digawe Jawatan Kementrian Pengajaran Pendidikan dan
Kebudayaan (1946) milah unggah-ungguh basa Jawa dadi pitu yaiku (1) ngoko,(2)
madya, (3) krama, (4) krama inggil, (5) kedhaton, (6) krama desa, lan (7)kasar.
Sasangka (2007: 13) ngandharake manawa basa ngoko digolongake basa sing lugu
lan durung diowahi. Tetembungan sing digunakake uga ngoko sakabehe. Manawa
ana tembung krama inggil sing mlebu kagolong ngoko antyabasa, ananging manawa
ana krama lan krama inggil digolongake basaantya.

Basa madya yaiku basa sing ana neng tengahe basa ngoko lan basa krama.
Leksikone awujud tembung madya lan ngoko. Manawa ukarane mung ana tembung
madya lan ngoko, ragam kuwi disebut madya ngoko utawa madyantara. Bisa kasebut
madya krama manawa ukarane ngemu tembung madya, krama, lan krama inggil..
Leksikone awujud tetembungan ragam krama. Manawa ing ukarane ana tembung
krama lan krama inggil disebut ragam mudha krama. Bisa disebut kramantara lan
wredha krama manawa leksikone mung krama, bedane mung saka panganggone.
Kasebut mudha krama manawa sing nganggo wong enom, umpama sing nganggo
wong tuwa disebut wredha krama.

Unggah-ungguh basa Jawa miturut Poedjasoedarma dkk (1979) dipantha dadi
telu yaiku (1) ngoko, (2) madya, (3) krama. Tingkat tutur ngoko dibagi dadi ngoko
lugu, basa antya, lan antyabasa; tingkat tutur madya dipilah dadi madya ngoko,
madyantara, lan madya krama; tingkat tutur krama dipara dadi mudha krama,
kramantara, lan wredha krama. Sasangka (2007: 16) ngandharake manawa antarane
O1 karo O2 srawunge rumaket banget. Tingkat tutur madya ditegesi tingkat tutur

3

sing ana ing tengah-tengah antarane krama lan ngoko, ananging tetep nuduhake
anane rasa sopan sing madya. Tingkat tutur krama ditegesi tingkat tutur sing kebak
rasa sopan lan ewuh antarane O1 lan O2.

Kajian unggah-ungguh miturut Sudaryanto lan Ekowardoyo dkk, mbabarake
unggah-ungguh basa Jawa dipilah dadi ngoko, ngoko alus, krama, lan krama alus.
Ukara ngoko manawa ditambah krama inggil dadine ngoko alus. Kasebut krama alus
manawa leksikon krama katambahan krama inggil. Supaya luwih gamblang, dakaturi
maspadakake tuladha ing ngisor iki.
(1) Ngoko Lugu

Tutik arep mangan jenang.
(2) Ngoko Antyabasa

Tutik arep nedha jenang kuwi.
(3) Ngoko Basaantya

Tutik arep dhahar jenang niku.
(4) Madya Ngoko

Samang napa arep mangan jenang kuwi?
(5) Madyantara

Semang napa arep nedha jenang kuwi?
(6) Madya Krama

Njenengan apa badhe dhahar jenang niku?
(7) Mudha Krama

Mbak, panjenengan punapa badhe nedha jenang niku?
(8) Kramantara

Bu, panjenengan punapa badhe dhahar jenang niku?
(9) Wredha Krama

Dhik, sampeyan kapurih nedha jenang niku.
(10) Krama Inggil

Panjenengan kapurih dhahar jenang menika
Leksikon sing padatan ndhapuk ngoko, madya, lan krama bisa dipirsani ing tabel
ngisor iki.

4

Tabel 3. Leksikon Pandhapuk Ragam Unggah-Ungguh Basa (Sasangka, 2007: 21)

Jinis Tingkat Tutur Variasi Tingkat Tutur Bentuk Leksikon

Ngoko Ngoko lugu ngoko
Ngoko andhap
Madya (1) Basa antya ngoko + krama + krama inggil/
Krama krama andhap
Krama Inggil (2) Antyabasa ngoko + krama inggil/ krama
andhap
Madya krama madya + ngoko + krama + krama
inggil/ krama andhap
Madyantara
Madya ngoko madya + ngoko + krama
Mudha krama madya + ngoko
krama + krama inggil/ krama
Kramantara andhap
Wredha krama
krama
krama
krama + krama inggil/ krama
andhap

D. FORUM DISKUSI

Rembugen sakelompok bagan pamilahe unggah-ungguh basa Jawa miturut

Poedjasoedarma lan kaparingana tuladha! Kepriye kahanan basa Jawa saiki

manawa ditandhingake pamanggihe Poedjasoedarma!

(1) Krama (2) Madya (3) Ngoko

a. mudha krama a. madya krama a. basa antya

b. kramantara b. madyantara b. antya basa

c. wredha krama c. madya ngoko c. ngoko lugu

5

MATERI 2 LEKSIKON NGOKO

A. CAPAIAN PEMBELAJARAN MATA KEGIATAN
Menganalisis prinsip materi keterampilan berbahasa lisan dan tulis dan
aplikasinya dalam pembelajaran bahasa Jawa.

B. POKOK-POKOK MATERI
1. Leksikon ngoko
2. Ater-ater (afiks) panandha leksikon ngoko

C. URAIAN MATERI
1. Leksikon Ngoko
Leksikon ngoko yaiku punjere saka sakabehe leksikon (Poedjasoedharma,

1979: 24). Leksikon ngoko bisa kanggo pacelathon O1 (utama purusa), O2
(madyama purusa), lan O3 (tripurusa). Tuladha:

(1) Adhiku arep tuku lawuh.
(2) Kowe arep tuku lawuh?
(3) Dheweke arep tuku lawuh?
Tembung arep lan tuku ing ukara ndhuwur kuwi kalebu leksikon ngoko sing bisa
digunakake O1, O2, lan O3. Saben leksikon duwe padhanan leksikon krama,
madya, krama inggil, lan utawa krama andhap. Menawa ana leksikon sing dikira
ngoko ananging ora duwe padanan leksikon krama, madya, krama inggil, utawa
krama andhap, leksikon kasebut kagolong leksikon netral.

Tabel 4. Tuladha Padanan Leksikon Ngoko (Sasangka, 2007: 29)

Padanan Leksikon

No Leksikon Ngoko Madya Krama Krama Krama

Inggil Andhap

1. cendhela ----

2. abang - abrit - -

3. arep ajeng badhe - -

Tabel 5. Tuladha tembung ngoko sing ngoko, krama, lan krama inggile padha

(Leksikon Netral)

No Ngoko Krama Krama Inggil
1 alu alu Alu
2 bajing bajing Bajing
3 coro coro coro
4 dhingklik dhingklik dhingklik
5 ember ember ember
6 galak galak galak
7 jujur Jujur jujur
8 kuthuk kuthuk kuthuk

6

9 lawa lawa lawa
10 mrica mrica mrica
11 nangka nangka nangka
12 ompreng ompreng ompreng
13 pacul pacul pacul
14 radhio radhio radhio
15 siwur riwur siwur

2. Ater-ater Panandha Leksikon Ngoko
Ater-ater panandha leksikon ngoko awujud morfologis yaiku afiks lan klitik.
Afiks penanda leksikon ngoko kababar ing ngisor iki.
a) Wuwuhan (Afiks)

Leksikon ngoko bisa ditandhani nganggo ater-ater (afiks) di-, -e (-ne), lan,
ake/-ke (-kake). Supaya luwih cetha dakaturi maspadakake tuladha ing
ngisor iki.
(1) Jamu kuwi wis diombe Ratna.
(2) Tempene rega nyewu.
(3) Bukuku wingi wis dibalekake.
b) Klitik
Klitik ing basa Jawa ana loro yaiku ater-ater tripurusa (proklitik) lan
tembung sesulih pandarbe (enklitik). Proklitik wujude dak-/tak- lan ko-
/kok. Manawa enklitik bisa awujud –ku lan –mu. Saliyane kuwi ana klitik
mang-. Tuladhane kababar ing ngisor iki.
(1) Taplak kuwi daksilih dhisik ya.
(2) Garapane arep koktumpuk kapan?
(3) Klambiku wis dikumbah wingi sore.
(4) Bukumu regane pira?
(5) Yen arep bali mangtutupke lawang kuwi.

D. FORUM DISKUSI
Gatekna omong-omongan ing ngisor iki banjur wangsulana pitakonane!

Piknik Sekolah

Sawijining dina Yoga, Ardi, lan Retno bali saka sekolah. Ana ing dalan

tetelune mau padha ngrembug babagan piknik sing meh dianakake sekolah.

Piknik mau dijadwalke sasi ngarep mapan ing Malang.

Yoga : “Ret, kowe meh melu piknik opo ra?”

Retno : “Koyone aku mangkat Yog. Lha yen kowe piye Di?”

7

Ardi : “Aku iseh bingung meh melu opo ora.”
Retno : “Yen kowe Yog, melu opo ora?”
Yoga : “Ya mesti melu, wong kuwi sing ngrapatke OSIS wingi kae aku

Retno sing usul kok.”
Ardi : “Oh iya dheng kowe lak panitia OSIS yo.”
Yoga : “Aku ora tekan matur marang bapak ibuku.”
Ardi : “Lha keno opo Di?”
Retno : “Bapakku wingi bar kelangan pit montore.”
Ardi : “Pas ono ngendi ilange Di?”
Yoga : “Jare pas fotocopy neng mburi kantore.”
Ardi : “Aku melu priatin ya Di.”
Retno : “Iya Yog matur nuwon.”
Ardi : “Muga-muga oleh gantine sing luwih apik ya Di.”
Yoga : “Aamiin…matur nuwon ya Ret.”
Ardi : “Banjur piye kowe meh matur bapakmu Di?”
Retno : “Lha mula kuwi aku ya iseh bingung campur mesakne.”
: “Ngene wae, kowe matur opo onone yen sekolahan arep
Ardi
Yoga ngenekake piknik sasi ngarep. Manawa bapakmu loggar
rejekine mesti wae kowe diparengke melu.”
Ardi : “Iya Ret, mengko tak matur yen bapak wis kondur saka kantor.”
Yoga : “Menawa kabotan biaya, OSIS bisa ngrewangi nanging ora
kabeh Di.”
Ardi “Oh ngono yo.”
Retno : “Wing pas rapat ya dirembug mbok menawa ana sing kabotan
Yoga
: biaya bisa direwangi pihak OSIS lan sekolah. Dadi ya entuk
subsidi ngono jarene.”
“Wah…Alhamdulillah menawa ngono.”

: “Aku bali disek yo, ra kroso wis tekan ngarep omah.”
: “Iyo yo, saking asik sing omong-omongan.”

a. Ayo tembung-tembung ing teks omong-omongan iku sing salah ditulis

lan disebutake sing bener!

No Tembung sing Salah Tulisane Tulisane sing Bener

b. Ayo menehi iguh pratikel bab tembung sing digunakake ing omong-
omongan!

8

No Tembung sing Salah Panulise Iguh Partikel (Saran)

1. Tembung sing kudune nganggo aksara
“a” nanging ditulis nganggo aksara “o”.

2. Tembung sing kudune ditulis nganggo
aksara “dh” nanging ditulis nganggo
aksara “d”.

3. Tembung sing kudune ditulis nganggo
aksara “i” nanging ditulis nganggo
aksara “e”.

4. Tembung sing kudune ditulis nganggo
aksara “u” nanging ditulis nganggo
aksara “o”.

c. Ayo ganepana pratelan ing ngisor iki supaya dadi pokok-pokok omong-

omongan ing ndhuwur!
(1) Paraga ing omong-omongan kasebut yaiku….
(2) Sing diomongake ing omong-omongan mau yaiku.…
(3) Papan kadadeyan omong-omongan mau yaiku….
(4) Basa sing digunakake yaiku basa…. kanggo ….

d. Ayo gawe pokok-pokok omong-omongan kanthi nggatekake peprincen

ing ngisor iki!
(1) Paragane ana …. yaiku …., …., .…
(2) Bab sing diomongake yaiku ….
(3) Papan sing kanggo omongan yaiku .…
(4) Swasana sing ana ing omong-omongan .…

e. Ayo pokok-pokok sing wis kokgawe mau didadekake teks omong-

omongan kanthi nggatekake tata tulis sing bener!

………………………………………

……… : …………………………………………………………………………………..
……… : …………………………………………………………………………………..
……… : …………………………………………………………………………………..
……… : …………………………………………………………………………………..
……… : …………………………………………………………………………………..
……… : …………………………………………………………………………………..
……… : …………………………………………………………………………………..

9

MATERI 3 PAUGERAN PAMILIHING RAGAM NGOKO

A. CAPAIAN PEMBELAJARAN MATA KEGIATAN
Menganalisis prinsip materi keterampilan berbahasa lisan dan tulis dan
aplikasinya dalam pembelajaran bahasa Jawa.

B. POKOK-POKOK MATERI
1. Paugeran pamilihing unggah-ungguh
2. Paugeran pamilihing unggah-ungguh ragam ngoko

C. URAIAN MATERI
Pamilihing unggah-ungguh miturut Hardiyanto (lumantar Sulaksono, 2016:

61-62) sesambungan karo: (1) Umur; (2) Kekerabatan; (3) Derajat pangkat; (4)
Derajat semat; (5) Getih; (6) Gelar kesarjanaan; lan (7) Wanuh utawa akrab.
Paugeran-paugeran pamilihing unggah-ungguh basa Jawa kaya ing ndhuwur kuwi
ora bisa ditrepke mung kanggo ragam ngoko. Ngoko lugu yaiku unggah-ungguh
basa Jawa sing tetembungane awujud ngoko lan netral (leksikon ngoko lan netral)
tanpa ana campuran krama, krama inggil, utawa krama andhap kanggo O1, O2, lan
O3 (Sasangka, 2009: 102). Undha usuk ngoko (ngoko lugu) lumrahe digunakake
ana ing kahanan kaya mangkene:

(1) Bocah karo bocah

Tuladha:

Bakri: “Kowe mengko mangkat les jam pira

Han?”

Hana: “Jam telu.”

Bakri: “Apa ora kesoren?”

Hana: “Tak kira ora, lha wong acarane wiwit

jam telu seprapat.”

Gambar 1. Tuladha Pacelathon Bocah karo bocah
(lumantar http://www.google.com//gambardialog)

Saka pacelathon ndhuwur kuwi bisa diarani manawa pasrawungane O1 lan

O2 rumaket. Leksikon ngoko sing ana ing tuladha kuwi mau adhedhasar

keakraban. Supaya luwih gamblang meneh dakaturi mbukak tuladha ana

ing https://youtu.be/XYHQ5CJJVCU

(2) Uwong tuwa marang bocah

Tuladha:

10

Gambar 2. Tuladha Pacelathon Uwong Tuwa marang anak
(lumantar http://www.google.com//gambardialog)

Ibu : “Ndhuk, tukokna gula neng warung!Sekilo wae.”
Anak: “Napa malih Bu?”
Ibu : “Tambah glepung seprapat kilo.Iki dhuwite, jujule kanggo kowe.”
Anak: “Nggih Bu, matur nuwun.”

Pacelathon uwong tuwa marang anak ing dhuwur kuwi, O1 (ibu) nganggo

ragam ngoko lan O2 (anak) nganggo krama inggil. O1 minangka ibu

nganggo ragam ngoko amarga umur sing luwih tuwa. Manawa O2 kudu

nganggo ragam krama inggil amarga umur sing luwih enom lan kudu

ngurmati mitra wicarane yaiku wong tuwane. Tuladha liyane bisa dipirsani

ana ing https://youtu.be/ND6BMEK-now.

(3) Guru marang murid

Tuladha:

Guru Gambar 3. Tuladha Pacelathon Guru marang murid
(lumantar http://www.google.com//gambardialog)
Murid : “Cah, aja lali sesuk nggawa piranti kanggo gawe prakarya!
Guru Diwadhahi besek ben ora mocar-macir.”
Murid : “Menawi boten gadhah besek Pak?”
: “Nganggo kerdus ya kena.”
: “Inggih Pak.”

Tuladha pacelathon ana ing dhuwur kuwi, O1 (guru) nganggo ragam ngoko
lan O2 (murid) nganggo ragam krama inggil. O1 minangka guru wangun
manawa nganggo ragam ngoko amarga mitra wicarane para murid sing

11

umure luwih enom. Ana tuladha sanes bisa dipirsani ana ing
https://youtu.be/u2jmue5oT6A.

(4) Pejabat marang andhahane
Tuladha:

Gambar 4. Tuladha Pacelathon Pejabat marang andhahane
(lumantarhttp://www.google.com//gambardialog)

Pejabat : “Wan, tulung ketikna surat iki!Didadekake limang lembar
banjur dicopy rong puluh.”

Andhahan : “Wonten malih Pak?”
Pejabat : “Oiya, aja lali dibagi kanca sakantor.”
Andhahan : “Sendika Pak.”

Pacelathon ana ing dhuwur kuwi O1 (pejabat) lan O2 (andhahan). O1

minangka pejabat nganggo ragam ngoko tumrap para andhahane amarga

ana unsur kuwasa. O2 banjur ngladeni nganggo ragam krama inggil,

amarga ngurmati witra wicarane.

(5) Mbatin (ngomong karo awake dhewe)

Tuladha:

Gambar 5. Tuladha Pacelathon Mbatin
(Lumantar http://www.google.com//gambardialog)
Hawane panas ngene iki enake ngombe es dhawet.
Aja dhing mengko malah dadi watuk.
Tuladha sing pungkasan rada beda, amarga pamicara ngomong dhewe
utawa bisa kasebut mbatin. Ing sasuwene mbatin pamicara nganggo ragam
ngoko, amarga ngomong karo dheweke dhewe.

12

D. FORUM DISKUSI

Outbond ing Masjid Agung Jawa Tengah (MAJT)
Anggara : “Assalamu’alaikum.”
Bapak : “Waalaikumsalam. Ana apa, le?”
Anggara : “Kula bade taken, Pak.”
Bapak : “We la dalah, arep takon apa, Le?”
Anggara : “Puniko lho, Pak. Kula kala wau rak pikantuk tugas saking guru kula

ngengingi Masjid Agung Jawa Tengah (MAJT). Para siswa

Bapak supados outbond dateng ngrika. Sasampunipun outbond lajeng damel
laporan pengamatan.”
: “Oh, ngono. Bapak ya bola-bali tindak rana karo kanca-kanca
kantor.”

Anggara : “Kaleresan. Menawi mekaten, saderengipun kula outbond, langkung

rumiyin taken dhumateng Bapak, supados menawi outbond boten
gunyak-gunyuk nglelingsemi.”
Bapak : “Apa kuwi, Le? Kowe saiki kok tambah pinter?”
Anggara : “Kula dipun-ngendikani guru Basa Jawi, bilih dados murid boten

kenging gunyak-gunyuk nglelingsemi, tegesipun boten gragapan

ngisin-ngisini kados tiyang ingkang sampun sepuh sanget, ingkang
tiyang sepuh kala wau tuwas tanpa isi.”

Bapak : “Oh mangkono karepe? Banjur kowe arep outbond kapan, Le?”
Anggara : “Benjing Minggu, Pak. Lajeng wonten ngrika kajawi masjid, punapa

kemawon ingkang saged dipuntingali?”

Bapak : “Akeh Le. Yen mengko sida mrana, kowe bisa ndeloki menara
masjid. Malah kowe bisa tekan pucuking menara.”

Anggara : “Kados pundi caranipun, Pak? Kula kesengsem sanget.”
Bapak : “Carane, kowe menyang dhasar menara. Ing kana mengko, kowe

tuku tiket disik regane kurang luwih limang ewu rupiyah. Sawise

ngono, kowe antri numpak lift. Lift ing kana ana rong panggonan.

Amarga sing arep padha ndeloki wong akeh, mulane pada antri.

Mligine dina Setu Minggu plancongan utawa pengunjung akeh. Mula
yen antri ya sabar.”

Anggara : “Manawi ‘motong kompas’ nyuwun rumiyin, pareng punapa boten,
Pak?”

Bapak : “Ora kena. Budaya antri kudu dilestarekake. Ora kena motong

kompas, senajan wis kenal karo petugas lift. Tumindak kaya
mangkono kudu didohi.”

13

Anggara : “Lajeng, wonten pucuking menarawonten punapanipun, Pak?”
Bapak : “Ing pucuking menara ana teropong. Teropong iki bisa digunakake

yen diisi koin. Mulane kudu ngijolake koin marang petugas disik.
Sawise kuwi, koin dilebokake ing teropong, banjur teroponge aktif.
Yen teroponge aktif, tegese bisa digunakake kanggo ndelengi laut
Jawa utawa segara Jawa, Tanah Mas, Pantai Marina, Gombel, lan
papan panggonan liyane kang adoh.”
Anggara : “Wah sae sanget nggih, Pak. Kula inggih kepengin sanget. Nanging
punika dintenipun nembe Senen, ateges taksih setunggal minggu
malih. Kajawi menara, wonten punapa malih, Pak?”

Gambar Payung Magnet ing Masjid Agung Jawa Tengah
(lumantarhttp://www.google.com//gambarpayungmasjidagungjawaten

gah)
Bapak : “Kejaba menara, isih ana maneh payung magnet. Payung iki mapan

ing teras masjid. Anggone mbukak payung magnet ora saben wektu,
nanging wektu tartamtu wae.”
Anggara : “Kapan, Pak? Payungipun wiyar punapa boten, tuwin werninipun
punapa?”
Bapak : “Payung sing dipasang cacahe kurang luwih enem lan dibukak ing
wektu tartamtu, umpomo jumatan, sholat tarwih, manasik kaji,
pengajian akbar, lan liya-liyane. Amarga sapisan mbukak payung iki,
ora sitik prabeya kang kudu ditokake. Payung iki amba banget,
wernane putih.”
Anggara : “Kajawi payung magnet, punapa wonten dangdutipun, Pak?”
Bapak : “We, la dalah. Dangdut ya ora ana ta, Le. Werna-werna wae sing kok
takokake.”
Anggara : “Oh, boten wonten, kula kinten wonten. Lajeng punapa malih?”
Bapak : “Ing parkir ana montor-montoran, mligine yen Setu, Minggu, lan
dina libur.”
Anggara : “Wah sae nggih.”

14

Bapak : “Malah yen pengin numpak kreta mini uga ana. Bayare cukup murah

mung telung ewu limang atus rupiyah. Yen ngelak arep ngombe ya

akeh wong dodolan. Sajabaning masjid ya ana, sacedhake papan

parkir ya ana, pujasera sisih kidul masjid uga ana. Malah yen arep

tuku souvenir uga wis disediyani. Wis ta, pokoke lengkap alias genep
banget.”

Anggara : “Inggih, katranganipun Bapak jangkep sanget. Ndadosaken kula
kepengin sanget enggal kesah ngrika.”

Bapak : “Iya, Le. Nanging iki lagi Dina Senen, ing mangka anggonmu
outbond dina Minggu. Ateges isih saminggu maneh.”

Anggara : “Wah, katranganipun Bapak jangkep sanget. Matur nuwun, nggih?”
Bapak : “Ya, padha-padha, Le. Ayo saiki padha mangan bareng. Ibumu lan

adhimu wis nunggu wiwit mau.”

Anggara : “Inggih, Pak. Kula inggih sampun luwe. Mangga kula dherekaken.”

Ayo tembung-tembung ing teks omong-omongan iku sing salah ditulis lan

disebutake sing bener!

No Tembung sing Salah Tulisane Tulisane sing Bener

Pilahen tembung-tembung ing pacelathon kasebut miturut ragam unggah-

ungguh basa!

No Ragam Unggah-ungguh Basa Tembung
1. Ngoko

2. Ngoko Alus

3. Krama

4. Krama Inggil

15

PENUTUP

A. RANGKUMAN
Pamilahe unggah-ungguh basa Jawa adhedhasar saka telung pakar yaiku

Karti Basa, Poedjasoedarma, lan Sudaryanto utawa Ekowardono lsk. Karti Basa
milah unggah-ungguh basa dadi pitu yaiku ngoko, madya, basa kasar, krama,
krama desa, basa kedhaton, lan krama inggil. Miturut Poedjasoedarma unggah-
ungguh basa kapantha dadi telu yaiku krama, madya, lan ngoko. Saliyane kuwi
Sudaryanto utawa Ekowardono milah unggah-ungguh basa dadi loro yaiku
ngoko lan krama.

Saben leksikon duwe padhanan leksikon krama, madya, krama inggil, lan
utawa krama andhap. Menawa ana leksikon sing dikira ngoko ananging ora
duwe padhanan leksikon krama, madya, krama inggil, utawa krama andhap,
leksikon kasebut kagolong leksikon netral. Kanggo niteni leksikon ngoko ana
afiks (wuwuhan) penandha yaiku awujud ater-ater di-, -e (-ne), lan, ake/-ke (-
kake) lan klitik.

Ragam ngoko lumrahe digunakake ana ing kahanan kaya mangkene:
1. bocah karo bocah
2. uwong tuwa marang bocah
3. guru marang murid
4. pejabat marang andhahane
5. mbatin utawa ngomong dhewe ana ing njero ati

B. TES FORMATIF

Wenehana tandha ping (x) ing aksara A, B, C, lan D kang dadi wangsulane

pitakon!
(1) Unggah-ungguh basa yaiku….

A. piranti kanggo micara

B. ngoko, ngoko lugu, krama, lan krama inggil

C. trap-trapane basa sing ngemu surasa pakurmatan

D. undhakane basa sing jinise ngoko lan krama

E. basa padinan
(2) Basa krama ora kena kanggo dhewe amarga….

A. ngurmati mitra wicara D. mbasakake uwong liya

B. ngisin-ngisinke mitra wicara E. ngurmati awake dhewe

C. mbasakake awake dhewe
(3) Basa ngoko nggambarake sesambungan olehe kekancan….

16

A. raket C. sedhengan E. rada adoh

B. adoh D. adoh banget

(4) Mas Rudi nyampingi adhiku. Tembung sing kacithak kandhel kuwi supaya
trep diowahi dadi….

A. nyedhaki C. njariki E. nyepaki

B. nglambeni D. ngathoki

(5) Manawa Raja dhawuh karo Patih sing umure luwih tuwa lumrahe nganggo
basa….

A. ngoko lugu C. ngoko inggil E. ngoko kasar

B. ngoko alus D. ngoko madya

(6) Panganggone unggah-ungguh basa adhedhasar saka….

A. sesambungan sing raket

B. patrap santun pamicara lan mitra wicara

C. pamicara lan panutur

D. sesambungan sing ora pati raket

E. uwong sing ora kenal
(7) Unggah-ungguh basa ragam ngoko lumrahe kanggo .…

A. uwong enom ngurmati sing awune luwih tuwa

B. uwong tuwa ngurmati uwong sing luwih enom

C. uwong wanuh sapadha-padha

D. uwong ora wanuh sapadha-padha

E. uwong sing lagi wae ditemoni
(8) Bapak : “Ayo wis wengi, padha turu sesuk mangkat esuk!”

Anak : “……”

Lumrahe anak mangsuli nganggo ukara….

A. Iya Pak. C. Inggih Pak. E. Siap Pak.

B. Ora Pak. D. Boten Pak.

(9) Kancaku mau (ngendika) manawa garapane bisa diklumpukake ana ing kantor
guru. Tembung njero kurung supaya trep unggah-ungguhe diganti…

A. ngomong D. ngandhani

B. sanjang E. ngaturi uninga

C. matur

(10) Menawi mekaten, saderengipun kula outbond, langkung rumiyin taken

dhumateng Bapak, supados menawi outbond boten gunyak-gunyuk
nglelingsemi.”. Tembung sing kacethak kandel kuwi manawa didadekake
ngoko tegese….

17

A. nyenengake C. sumringah E. gawe bungah

B. mongkog D. ngisin-ngisini

(11) Badhe ngaturi pirsa menawi benjing wonten kempalan RT. Yen diowahi ngoko
lugu yaiku….

A. Ajeng ngaturi pirsa menawa benjing wonten kempalan RT.

B. Ajeng menehi pirsa manawa benjing ana kempalan RT.

C. Arep menehi ngerti manawa benjing ana kempalan RT.

D. Arep menehi ngerti manawa sesuk ana kumpulan RT.

E. Arep wenehi ngerti manawa suk ana kumpulan RT.

(12) Aku (dicaosi) wajik karo gedhang. Tembung njero kurung supaya trep unggah-
ungguhe diganti….

A. dikeki D. diawehi

B. diwenehi E. dicepaki

C. diaturi

(13) Inggih, katranganipun Bapak jangkep sanget. Ukara kasebut gawenen nganggo

basa ngoko!

A. Nggih, katranganipun Bapak jangkep banget.

B. Nggih, katrangane Bapak jangkep banget.

C. Iya, katrangane Bapak jangkep banget.

D. Iya, katrangane Bapak pepak banget.

E. Iya, katrangan Bapak pepak sanget.
(14) Mbok kowe nyare kene wae. Tembung sing kurang trep yaiku….

A. kowe C. kene E. mbok

B. nyare D. wae

(15) Wangkingan punika kagunganipun PB IV. Tembung sing kacithak kandel
manawa digawe ngoko dadi….

A. tombak C. klambi E. blangkon

B. pedhang D. keris

(16) Adhiku wingi luntak amarga mangan bandeng. Tembung sing kurang trep
yaiku…

A. adhiku C. luntak E. bandeng

B. wingi D. mangan

(17) Manawa murid mangsuli pitakonane guru kudune nganggo basa….

A. krama inggil C. ngoko lugu E. ngoko madya

B. krama lugu D. ngoko alus

(18) Panjenengan sampun purna anggenipun dhahar? Ukara kasebut manawa
didadekake ngoko sing bener yaiku….

18

A. Njenengan sampun rampung anggone dhahar?
B. Sampeyan sampun rambung anggone mangan?
C. Kowe wis rampung anggone mangan?
D. Samang mpun rampung anggone mangan?
E. Panjenengan pun rampung mangane?

Ardi : “Aku ora tekan matur marang bapak ibuku.”
Yoga : “Lha keno opo Di?”
Ardi : “Bapakku wingi bar kelangan pit montore.”
Retno : “Pas ono ngendi ilange Di?”
Ardi : “Jare pas fotocopy neng mburi kantore.”
Yoga : “Aku melu priatin ya Di.”
Ardi : “Iya Yog matur nuwon.”

(19) Pacelathon ing dhuwur kuwi nganggo basa apa?

A. ngoko alus C. krama lugu E. krama madya

B. ngoko lugu D. krama inggil

(20) Unggah-ungguh basa sing kadhapuk saka leksikon netral kasebut…

A. Ngoko C. Krama Madya E. Krama

B. Krama Inggil D. Krama Lugu

Wenehana tandha ping (X) manawa kleru utawa tandha centhang (✓) manawa
bener pangetrape unggah-ungguh basa ing ukara ngisor iki!
(1) Simbah midhangetaken giyaran ringgit wacucal. ☐
(2) Wingi Dian sinjangan pas dadi patah manten. ☐
(3) Kamar kuwi dinggo sare Ami lan Rika wingi bengi. ☐
(4) Padharanipun Simbah lara. ☐
(5) Kucing kuwi anggone mlayu banter banget. ☐
(6) Bapak teka mau nggawa gethuk cacah lima. ☐
(7) Ing Balekambang ana pentas wayang uwong. ☐
(8) Aku ngampil bukune Tiwi. ☐
(9) Beja tenan adhiku bisa ngrawuhi adicara sing agung kuwi. ☐
(10) Mas Edi sida lunga menyang Pekanbaru. ☐
(11) Bukune Rian mpun diwangsulake. ☐
(12) Bima njaluk pangapura marang mbakyune. ☐
(13) Sewengi ana lelayu saka Pakdhe, arep dikubur mengko awan. ☐
(14) Dakaturi lungguh ngarep wae. ☐
(15) Pundhutan pinten jeruk niku? ☐

19

(16) Bulik Parti tindak sekolahan wau enjing. ☐
(17) Rasukanipun Tino wis dijait. ☐
(18) Adhine Yuli saweg tilem. ☐
(19) Ibu nitih montor mabur tindakipun dhateng Surabaya. ☐
(20) Aja playon wae mundhak sayah. ☐
(21) Pak Widodo dhaharipun gudheg wijilan. ☐
(22) Ulam nila enake dibumbu rujak. ☐
(23) Awakku dadi kuru amarga ajeg melek wengi. ☐
(24) Naura gumujeng sawise krungu yen dheweke lulus ujian. ☐
(25) Pak Ratno esuk-esuk mangkat kulakan menyang pasar. ☐

Coba isinen cecek-cecek sing ana ing pacelathon ngisor iki!

Sawijining dina Pak Arya lan mas Tarya arep budhal menyang Jakarta. Karo nunggu

jadwal montor mabure, wong loro kuwi mau padha omong-omongan ing ruang

tunggu.

Pak Arya : Lha iya ta Mas Karya, kaya awake dhewe iki kok ya saben

Mas Tarya dina mung disuguhi pawarta kasuse korupsi. Apa ora ana
pawarta sing mbungahake pa ya?”
: “Lho Pak, mesthi kemawon wonten ......... sanesipun ingkang

....... Nanging ingkang nembe dados berita kembang lambe

Pak Arya nggih nembe menika. Dados pantes kemawon layang kabar
sami ngemot berita kasebat.”
: “Lha aku nganti bingung je, saben-saben maca pawarta iku,

Mas Tarya kabeh golek benere dhewe-dhewe. Kaya-kayane ora ana sing
luput. Rak marahi njengkelake wae ta?”
: “Inggih makaten menika Pak, menawi priyantun sami pinter

Pak Arya lan kagungan panguwaos. Pinter-pinter menawi sami mbela
awakipun utawi golonganipun piyambak.”
: “Wah jaan wong ki yen padha ............ .......... kok ya wasis-

Mas Tarya wasis ya. Ora ana sing gelem ngakoni kaluputane dhewe-
dhewe.”
: “Pancen leres kok Pak. Menapa menika wonten gayutanipun
kaliyan budaya nggih Pak?”

Pak Arya : Karepmu?
Mas Tarya : “Lha menika, menawi wonten ing Jepang utawi Korea

Selatan, menawi dipun dhesek kapurih

20

Pak Arya lengser. Priyantun ingkang rumaos rak mesthi enggal
lengser ta? Boten ketang mangkenipun dereng mesthi lepat?”
: “Rak ya mesthi beda ta Mas. Iki rak ........ ing Indonesia.

Angel golek ....... sing gelem lengser. Dikapakna wae wegah.
Pancen budayane beda!”

Mas Tarya : “Inggih-nggih.....”

Kekarone banjur leren anggone jagongan amarga ana wara-wara kang ngandhakake

yen montor mabure sing arep mabur menyang Jakarta wis siap. Kaya ing pasinaon

sadurunge, para netter utawa para maos kasuwun kersa ngisi ukara sing durung

rampung. Tembung-tembung sing kacithak kandel minangka pancingan kanggo

ngisi. Sugeng ngisi!
Undha-usuking tembung ngoko – krama kaya sing digunakake ing dhuwur.

Tembung Ngoko Krama Krama Inggil
pawarta Pawartos -

nyenengake ngremenaken ngrenakaken

duwe Gadhah kagungan
panguwasa panguwaos -
ana Wonten -
wong Tiyang priyantun, priyayi

21

KEGIATAN BELAJAR 2
NGOKO ALUS

PENDAHULUAN

A. DESKRIPSI SINGKAT
Unggah-ungguh basa mligine ragam ngoko dipantha dadi loro yaiku ragam

ngoko lan ngoko alus. Ragam ngoko dumadi saka leksikon ngoko. Unsur inti ing
ragam ngoko awujut leksikon ngoko, ora kena nganggo leksikon liyane kalebu
wuwuhan kang dinggo. Ragam ngoko alus basane ngoko dicampuri krama inggil.
Basa krama inggil kang digunakake kanggo atur pakurmatan marang mitra wicara.
Ragam ngoko alus nggambarake sasambungan sing raket ananging alus lan ngajeni
banget marang wong sing diajak omong-omongan. Kahanan kaya mengkono mau
amarga leksikon ragam ngoko alus dicampuri karo leksikon krama inggil.

B. PETUNJUK BELAJAR
1. Wacanen dhaftar isi, pambuka, uga materi ana ing modul iki kanthi tliti !
2. Maspadakna prentah lan trap-trapane anggone sinau modul kasebut supaya
luwih gampang mangerteni isine !
3. Pahamana saben materi, banjur garapen pitakonan-pitakonan ana ing tes
formatif.
4. KKM saora-orane 80%.
5. Catheten menawa ana materi sing angel banjur bisa wawan rembug karo
guru.
6. Catheten manawa panjenengan manggihi materi sing durung dimangerteni
manawa prelu konsultasi marang para guru/pembimbing.
7. Waosen referensi saliyane sing gayut karo materi modul kasebut supaya
ngelmu.

22

INTI

A. CAPAIAN PEMBELAJARAN
Menganalisis prinsip materi keterampilan berbahasa lisan dan tulis dan
aplikasinya dalam pembelajaran bahasa Jawa.

B. POKOK-POKOK MATERI
1. Tegese Ngoko Alus
2. Titikane Ngoko Alus
3. Tetembungan Ngoko Alus
4. Paugeran Wujud Ngoko Lugu-Ngoko Alus
5. Proses Owahe Wujud Ngoko Lugu-Ngoko Alus
6. Paugeran pamilihing unggah-ungguh basa ngoko alus
7. Tuladha pacelathon basa ngoko alus
8. Pandhapuking tembung-tembung krama inggil camboran ing basa ngoko alus

C. URAIAN MATERI
1. Tegese Ngoko Alus
Ngoko alus yaiku unggah-ungguh basa kang ngemot leksikon ngoko,
leksikon netral, lan leksikon krama. Leksikon krama digunakake kanggo atur
pakurmatan marang mitra wicara. Padatan leksikon krama sing digunakake
awujud tembung aran, tembung kriya, lan tembung sesulih. Manawa ana
leksikon krama andhap, padatan awujud tembung kriya utawa tembung aran
(Sasangka, 2007). Miturut Harjawijana & Supriya (2009: 51) basa ngoko alus
saged mbangun swasana kang endah lan elok. Uwong sing nggunakake basa
ngoko alus anggone omongan karo uwong sing duwe status luwih asor,
tetembungan dhasare awujud ngoko antuk tambahan leksikon krama utawa
krama inggil supaya tuwuh rasa sing rumaket. Dadi ora ana let (jarak) tumrap
uwong sing diajak micara. Sejene kuwi, leksikon krama lan krama inggil sing
kacampur bisa nuwuhake rasa urmat. Panganggone basa ngoko alus yaiku
kanggo guneman :
a. Sedulur tuwa marang sedulur enom kang luwih dhuwur derajate
b. Bojone priyayi marang sing lanang
c. Priyayi marang priyayi sing wis kulina
Tuladha :
Wis seminggu iki simbah gerah ana rumah sakit . Nalika aku sowan
minggu kepungkur simbah dhawah ana pawon. Aku bingung kudu piye. Pak

23

Ari tangga mburi omah paring pitulungan. Simbah didherekake menyang rumah
sakit. Wingi bapak tindak menyang Jogja saperlu nuweni simbah. Esuk mau
bapak kondur ngasta oleh- oleh. Aku seneng banget amarga diparingi oleh-oleh
kaos. Bapak ora mung ngasta oleh-oleh kanggo aku ananging uga Ibu. Ibu uga
remen. Aku didhawuhi bapak sowan Bu Ratmi tangga sebelah saperlu ngaturi
oleh-oleh. Ngendikane bapak wingi bengi simbah wis kondur saka rumah sakit.

Tembung-tembung kang kacethak miring (italic) awujud tembung karma
kanggo atur pakurmatan .
2. Titikane Ngoko Alus

Ngoko alus dumadi saka leksikon ngoko/netral + leksikon krama/krama
inggil. Titikane ngoko alus yaiku :
a. Tetembungan kang gayutan karo wong sing diajak guneman utawa wong

liya sing dirembug nggunakake krama inggil.
Tuladha :
Aku seneng banget diparingi Bapak sangu.
Saben esuk sawise aku mangkat sekolah, ibu tindak menyang pasar.
b. Tetembungan sing kanggo awake dhewe nggunakake ngoko lugu utawa
krama andhap.
Tuladha :
Mangga menawi badhe dhahar, kula sampun neda.
c. Tembung sing diowahi krama inggil mung tembung linggane.

Aku sowan Bu Rini saperlu ngaturake oleh-oleh.
d. Leksikon krama inggil awujud tembung aran, tembung kriya, lan

tembung sesulih.
Apa panjenenengan wis pirsa yen Bu Parti seda wingi sore?
e. Wuwuhan awujud ater-ater (afiks), seselan (infiks), lan panambang
(konfiks) tetep ngoko.
Tuladaha :
Aku diparingi oleh-oleh kaos.
Ibu diaturi dhahar ora kersa.

3. Tetembungan Ngoko Alus
Tetembungan sing padatane ana ing ragam ngoko alus yaiku dhasare ngoko

utawa leksikon netral, krama, lan krama inggil. Tembung sing kanggo awake
dhewe nggunakake ngoko utawa leksikon netral. Manawa kanggo mitra wicara
utawa ngrembug wong liya lumrahe nganggo krama lan krama inggil. Kang
diowahi dadi ngoko alus mung tembung linggane; leksikon krama inggil

24

awujud tembung aran, tembung kriya, lan tembung sesulih; wuwuhan awujud

ater-ater (afiks), seselan (infiks), lan panambang (konfiks) tetep ngoko.

Tabel. Tuladha tembung Ngoko sing duwe Krama, lan Krama inggil. (lumantar

Subroto, dkk, 2008: 131-136)

No Ngoko Krama Krama Inggil Arti

1 akon aken dhawuh menyuruh

2 aku kula ingsung/adalem aku/saya

3 adhep sowan marak menghadap

4 anggo angge agem pakai

5 anom/enom anem/enem timur muda

6 apa menapa punapa apa

7 aran/jeneng nama asma nama

8 arep ajeng/badhe kersa akan/mau/ingin/

berkehendak

9 aten-aten memanahan penggalihan perasaan hati

10 ati manah penggalih hati

11 awak badan salira badan

12 ayo manga suwawi ayo/mari

13 rencang/ abdi/ ngabdi/ abdi/ pembantu/
batur/mbatur ngrencang
suwita mengabdi

14 bayi/bayen gadhah lare babaran bayi/ bersalin
15 bebed/ sinjang nyamping kain panjang

jarit/

4. Paugtearpainh Owahe Wujud Ngoko Lugu-Ngoko Alus
a. Kabeh tembung sesulih P2 lan utawa P3 sing awujud ngoko diowahi dadi
krama utawa krama inggil.
Kowe – panjenengan - panjenenganipun
b. Kabeh tembung kriya sing kanggo wong liya awujud ngoko diowahi dadi
krama inggil. Aku ngombe es teh dene ibu ngunjuk jeruk panas.
c. Tembung kriya sing kanggo awake dhewe diowahi dadi krama andhap.
Panjenengan lenggah wae aku tak sing lungguh dhingklik.
Yen panjenengan ora tindak aku arep sowan.
d. Kabeh tembung aran sing gayut karo pandarbe P2 sing awujud ngoko bisa
diowahi dadi krama utawa krama inggil.

25

e. Tembung-tembung ngoko sing kanggo kewan, wit-witan, lan barang
sanajan ana tembung krama inggil tetep nggunakake tembung ngoko.
Tuladha:
Kucingmu durung diadusi --- Kucing panjenengan durung diadusi.
Lampu kamare Bapak mati --- Lampu kamaripun Bapak mati.

f. Ora tau migunakake tembung krama, namung krama inggil utawa tembung
ngoko sing ora ana krama inggile.
Tuladha:
Kowe dak-kon maca geguritan -- Panjenengan dakaturi maos geguritan.

g. Ater-ater dak- bisa dadi rong werna, awujud dak- lan adalem. Ater-ater
dak- manawa kanggo micara karo wong sing nduweni sesambungan raket
utawa tatarane luwih asor. Diowahi dadi adalem manawa kanggo micara
marang uwong sing akrab ning tatarane langsung inggil.
Tuladha:
Dhik, dak-kon nginep ya? – Dhik, dakaturi nyipeng ya?

h. Ater-ater kok- diowahi krama inggil (panjenengan).
Tuladha:
kokpangan --- panjenengan dhahar

i. Ater-ater di- ora diowahi krama (dipun-), tetep ditulis di- .
Tuladha:
dituroni – disareni

j. Panambang –e ora diowahi dadi krama (-ipun) ananging tetep –e.
Tuladha: klambine --- rasukane
Ana ing padinan padatan diowahi nganggo tembung ingkang (ingkeng--
keng). Tuladha:
anake --- ingkang-putra

k. Panambang –mu, diowahi krama inggil (panjenengan).
Tuladha:
Rambutmu –- rikma panjenengan
Ana ing padinan padatan diowahi nganggo tembung ingkang (ingkeng--
keng). Tuladha:
anake --- putra-panjenengan (ingkang-putra)
adhine --- rayi-panjenengan (ingkang-rayi)
kakange --- raka-panjenengan (ingkang-raka)

l. Panambang –ku ana rong werna yaiku awujud –ku lan adalem. Panambang
–ku manawa kanggo micara karo wong sing nduweni sesambungan raket

26

utawa tatarane luwih asor. Diowahi dadi adalem manawa kanggo micara
marang uwong sing akrab ning tatarane luwih dhuwur.
Tuladha:
Adhimu nginep ing omahku. – Ingkang rayi nyipeng ing omahku.
Budhe wis mangkat menyang omahku. – Budhe sampun tindak
dhateng omah-adalem.
m. Camboran di-ake ora diowahi krama
Tuladha: ditukokake – dipundhutake
Ibu dipundhutake bapak jarik batik.
n. Camboran kok-ake, ater-ater kok- diowahi krama inggil (panjenengan),
panambang –ake ora diowahi krama, tetep awujud –ake.
Tuladha:
Kokomongake --- panjenengan-sanjangake
Nyuwun tulung panjenengan – sanjangke menawa aku wis sowan.
o. Camboran dak-ne ana rong werna yaiku awujud dak-ne lan adalem.
Camboran dak-ne manawa kanggo micara karo wong sing nduweni
sesambungan raket utawa statuse luwih asor. Diowahi dadi adalem
manawa kanggo micara marang uwong sing akrab ning tatarane luwih
dhuwur.
Tuladha:
Kakangmu daktukokne sate. – Ingkang raka dakpundhutne sate.
p. Camboran dak-ane ana rong werna yaiku awujud dak-ne lan adalem.
Camboran dak-ane manawa kanggo micara karo wong sing nduweni
sesambungan raket utawa statuse luwih asor. Diowahi dadi adalem
manawa kanggo micara marang uwong sing akrab ning tatarane luwih
dhuwur.
Tuladha:
Klambimu dakkethokane. – Rasukan panjenengan dakkethokane.
5. Proses Owahe Wujud Ngoko Lugu-Ngoko Alus
Kanggo ngrombak ngoko lugu dadi ngoko alus, perangan-perangan ukarane
bisa diowahi nggunakake tetembungan krama lan krama inggil. Supaya luwih
gamblang dakaturi maspadakake tuladha ing ngisor iki.
a. Jenange dipangan Mas Bima. (ngoko lugu)
Jenange didhahar Mas Bima. (ngoko alus)
b. Sing arep adus sapa dhisik? (ngoko lugu) Sing arep siram sapa dhisik?
(ngoko alus)

27

c. Mbak Rina teka wiwit esuk mau. (ngoko lugu) Mbak Rina rawuh wiwit

esuk mau. (ngoko alus)

Tuladha ukara-ukara ing dhuwur kuwi mau saka ngoko lugu diowahi dadi ngoko

alus. Tembung-tembung sing diowahi yaiku tembung kriya ngoko diowahi dadi

tembung kriya krama inggil. Tembung kriya sing kanggo awake dhewe diowahi

dadi krama, manawa kanggo wong liya diowahi dadi krama inggil. Tembung

sesulih ngoko lugu diowahi dadi tembung sesulih krama.

6. Paugeran Pamilihing Unggah-Ungguh Basa Ngoko Alus

a. Kanggo micara marang uwong sing statuse padha, ananging kanthi rasa

urmat.

b. Kanggo micara marang uwong sing statuse luwih dhuwur, ananging

nduweni sesambungan sing rumaket.

c. Kanggo micara marang uwong sing statuse saperangan luwih dhuwur,

ananging saperangan luwih asor.

d. Kanggo ngrasani utawa ngomongake liyane sing statuse luwih dhuwur.

7. Tuladha Panganggone Basa Ngoko Alus

a. Micara Marang Uwong sing Statuse Padha

Pak Narya lan Bu Dian minangka kanca kantor sing srawunge rumaket

ananging kanggo atur pakurmatan siji lan sijine nggunakake basa ngoko

alus

Pak Narya karo Bu Dian kanca sekantor, sawise rampung anggone

makarya arep padha mulih, padha takon-takonan dhisik.

Pak Narya : “Bu, njenengan ngasta payung?”

Bu Dian : “Ana neng cedhak meja.”

Pak Narya : “Manawa ngono, dakampil sedhela wae ya.”

Bu Dian : “Iya,njenengan asta wae ora apa-apa.”

Pak Narya : “Lha njenengan mengko kejawahan?”

Bu Dian : “Ora, aku ana serepe.

Pak Narya “Matur nuwun bu”

b. Micara Marang Uwong sing Statuse Luwih Dhuwur ananging
Sesambungane Raket Banget
Sugeng micara marang Bapake. Sugeng nggunakake basa ngoko alus,
dene Bapak ngoko lugu.

28

Sugeng : “Perkutute Bapak, mungele apik. Pundhutan
pira pak?”
Bapak
Sugeng : “Murah kok Le, mung rongatus ewu”
Bapak : “Lha pakane napa niku Pak?”
: “Iki mayar, diwenehi pakan ketan ireng
Sugeng
Bapak dicampuri kuningan ndhog pitik telung dina
: pisan.”
Sugeng : “Wah mayar niku pak.”
Bapak
“Nanging saben esuk njaluk didhedhe ben ora
Sugeng : nyekukruk.”
: “Kopine njenengan dakcawisake meja Pak.”
Bapak
Sugeng “Ya Le nuwun. Tulung matur Ibumu, aja
: kelalen gedhang godhoke.”

“Saweg digodhok Pak. Dina Rebo panjenengan
: entuk sedhahan saka Pak Lurah.”

“Babagan apa ya Le?”
“kumbokarnan”.

c. Micara Marang Uwong sing Statuse Saperangan Luwih Dhuwur, ananging

Saperangan Meneh Luwih Asor

Lik Bambang micara karo Arsenio, sanadyan ponakane luwih enom

ananging ana ing kantor Arsenio kuwi minangka pimpinan.

Lik Bambang : “Piye kabare Nak Arsen, arep ana dhawuh apa

Arsenio : iki?”

“Alhamdulillah sae Lik. Boten kok Lik namung

Lik Bambang : badhe silaturahmi mawon.”

Arsenio : “Kepriye, garwa putra rak padha sugeng ta?”

Lik Bambang : “Alhamdulillah, sami wilujeng Lik.”

“Lha kadingaren dolan mrene? Iki mau saka

Arsenio : omah apa saka tindak ngendi?”
“Mangke sekaliyan badhe tuwi Pakdhe Santosa
Lik Bambang
Arsenio : ingkang gerah.”
: “Gerah apa Pakdhemu?”

“Mustakanipun vertigo, Lik.”

d. Ngrasani utawa Ngomongake Liyan sing Statuse Luwih Dhuwur

Ani karo Tutik lagi ngomongake Ibune sing dinas menyang luar kota.
Ani : “Kira-kira Ibu kondur dina apa ya Tik?”

29

Tutik : “Ngendikane Ibu wingi, arep kondur mbesuk Setu
Ani : Mbak.”
Tutik : “Ngasta oleh-oleh apa ya?”
Ani : “Menawa Yogja padatane bakpia, Mbak.”

“Oo iya, Ibu rak kagungan lengganan toko oleh-oleh
bakpia pathok sacedhake Prambanan.”

supaya luwih cetha, dakaturi mirsani tuladha pacelathon lan tuladha tetembungan ing
basa ngoko alus ana ing URL iki:
https://youtu.be/1eoIKrSaEiY contoh ibu& anak
https://youtu.be/s9ptEYj_ROQ kosakata ngoko-krama
https://youtu.be/hnbZa-n2XN8 kosakata ngoko-krama
https://youtu.be/IsOZIdl8r_k kosakata ngoko-krama
Pandhapuking Tembung-Tembung Krama Inggil Camboran Ing Basa
Ngoko Alus

Tabel 3. Pandhapuking Tembung-Tembung Krama Inggil Camboran ing Basa

Ngoko Alus (lumantar Harjawijana & Supriya, 2009: 64-69)

Rimbag Tembung Tembung Tembung Ngoko/

Lingga Andhahan Katrangan

a: N- suwun ngampil nyuwun ngampil mi nyilih

a: kok- pundhut ngampil mundhut ngampil ma nyilih ma
a: kok suwun priksa nyuwun priksa mi takon
a: kok pundhut priksa mundhut priksa ma takon
suwun ngampil panjenengan-suwun mi- silihen
ngampil ma
pundhut ngampil panjenengan- mi- silihen
paring priksa pundhut ngampil ma
panjenengan-paring mi- kandhaa/aweha
priksa weruh

30

c: kok-N suwun ngampil panjenengan-nyuwun mi- nyiliha

c: kok-N pundhut ngampil ngampil mi
c: kok-N suwun priksa panjenengan-
c: kok-N pundhut priksa mundhut ngampil mi- nyiliha
panjenengan– ma
nyuwun priksa mi- takona
panjenengan- mi
mundhut priksa mi- takona
ma

Katrangan cekakan-cekakan ing Tabel:
a: ater-ater (prefiks)
c: camboran (konfiks)
N: ater-ater nasal (hanuswara/bunyi sengau; n, ny, m, ng)
mi: minggah, ma: mandhap

D. FORUM DISKUSI
Wacanen crita ing ngisor iki kanthi permati, banjur diskusia karo

kancamu lan jawaben pitakon-pitakone.

Timun Mas

Dhek jaman biyen ing salah sijining desa, ing desa kasebut ana Mbok
Randha sing urip dhewe ora ana putra utawa sedulur. Amarga urip dhewe
Mbok Randha mau kepengin kagungan putra. Saben dina Mbok Randha donga
awan bengi ing ngarsane Gusti Allah supaya diparingi putra. Dheweke yakin
menawa penjaluke bakal dikabulake dening Gusti Hyang Widhi Wasa. Mbok
Randha, anggone donga awan bengi ing omahe kuwi mau keprungu buta sing
kebeneran liwat sacedhake kono. Buta Ijo banjur nyeluk Mbok Randha supaya
metu saka omahe. Mbok Randha kaget ngerteni sana Buta Ijo ing ngarep omahe.

Buta Ijo ngomong menawa bisa nulungi menehi putra. Buta Ijo lan Mbok
Randha nganakake prajanjen. Mbok Randha bungah atine krungu kandhane Buta
Ijo kuwi maul an nyaguhi kabeh panjaluke Buta Ijo menawa diparingi putra tenan.

Penjaluke Buta Ijo yaiku menawa putrane Mbok Randha wis gedhe dijaluk
arep dipangan. Kekarone nyetujoni prajanjen mau, sabanjure Buta Ijo iku menehi

31

wit timun sing kudu ditandur Mbok Randha. Sawise Buta Ijo kuwi mau lunga,
Mbok Randha nandur wiji timun iku ana kebone. Wiji kuwi dirumat lan diopeni
kanthi gemati, disiram, diresiki sukete, lan dirabuk supaya cepet thukul.

Sawise thukul lan dadi wit timun kang subur, wit timun iku mau wis padha
uwoh. Ing antarane akehe who timun, ana salah sijine timun kang nganeh-
anehi. Rupane kuning emas lan gedhene sak guling. Timun iku banjur pecah lan
ing njero timun mau ana bayi sehat kang apik lan ayu rupane.

Mbok Randha bungah penggalihe amarga penjaluke kepengin kagungan
putra wis kaleksanan. Mbok Randha ngucapake syukur marang Gusti Allah
amarga dongane wis dikabulake. Bayi iku mau wadon, pakulitane resik alus kaya
kulit timun amarga lair saka timun sing kuning kaya emas, bayi wadon kuwi mau
dijenengake Timun Mas. Sawise Timun Mas ngancik diwasa, Mbok Randha
kelingan janjine karo Buta Ijo menawa arep menehake Timun Mas. Mbok Randa
dadi susah atine, rina wengi Mbok Randha donga supaya entuk pitulungan saka
Gusti Allah. Salah sawijining wengi, Mbok Randha ngimpi ketemu
pertapa/resi ing Gunung Gandhul. Pertapa kuwi mau kang bisa nulungi supaya
Timun Mas ora dipangan Buta Ijo.

Esuke Mbok Randha tindak menyang Gunung Gandhul kaya impene. Sawise
ketemu karo pertapa/resi kaya ing impene, Mbok Randha disangoni buntelan
kanggo Timun Mas. Resi kuwi mau maringi pitutur piye carane supaya Timun
Mas bisa oncat saka bebaya ngadhepi Buta Ijo. Sawise ngucapake matur nuwun
Mbok Randha pamitan kondur.

Tekan omah Mbok Randha menehi buntelan kang cacahe papat, lan dituturi
piye carane nggunakake. Mbok Randha ngutus Timun Mas lunga saka omah lan
mlayu sak cepet-cepete. Sawise iku Buta Ijo kanga rep njupuk Timun Mas teka ing
omahe Mbok Randha. Buta Ijo muntab ngerteni Timun Mas wis ora ana. Buta Ijo
nesu lan ngamuk, kebon sing ana ing cedhak omahe Mbok Randha dirusak lan
bengaok-bengok ngoyak playune Timun Mas.

Amarga Buta Ijo jangkahe amba sedhela wae Timun Mas wis meh kasil
koyak. Timun Mas banjur nguncalake buntelan sing isine wiji timun. Wiji
timun kang diuncalake mau sanalika malih dadi kebon timun kang akeh woh
timune, Buta Ijo mandheg lan mangan timun sing katon seger-seger kuwi mau
sawarege nganti lali tujuan utamane yaiku ngoyak Timun Mas. Nanging, sawise
timune entek, Buta Ijo kelingan menawa ngoyak Timun mas. Buta Ijo banjur
ngoyak Timun Mas maneh sing wis mlayu tekan adoh.

Amarga langkahe amba lan cepet playune, mula lagi sedhela wae Buta Ijo
wis meh kasil ngoyak Timun Mas. Buntelan sing isi dom kang digawa dening

32

Timun Mas, terus diuncalake marang Buta Ijo. Buntelan isi dom kang diuncalake
Timun Mas kasebut sedhela wae malih dadi alas pring. Alas pring mau ngalangi
playune Buta Ijo. Nanging sedhela wae alas pring mau kasil diliwati Buta Ijo,
wusana bisa metu saka alas pring mau.

Rumangsa wis meh kecekel Buta Ijo, Timun Mas banjur nguncalake
buntelan kang isih ana ing astane, yaiku isine uyah. Sawise dibalangake marang
buta galak mau, sanalika malih dadi segara kang amba lan jero. Buta Ijo kasil
nglangi ing segara kuwi mau lan tetep ngoyak Timun Mas kang ayu rupane.
Wusana Buta Ijo kasil mentas saka segara mau. Mangerteni kahanan kang kaya
mangkene, Timun Mas isih kelingan yeng ing astane isih ana buntelan siji kang
durung dibalangake Buta Ijo. Wusana Timun Mas kasil mbalangake buntelan kang
pungkasan yaiku kang isine trasi.

Sanalika, buntelan kang isine trasi mau malih dadi segara lumpur
kang jero banget. Buta Ijo kecemplung ing segara lumpur mau lan kangelan
mentas. Pungkasane Buta Ijo kang ngoyak Timun Mas iku mati kleleb ing njero
segara lumpur. Timun Mas slamet lan urip tentrem karo Mbok Randha. Kapethik
saka Crita Rakyat Nusantara lumantar buku Marsudi Basa lan Sastra Jawa
(Priyantono & Sawukir, 2015: 46-47).

Rembugen sakelompok kanggo mangsuli pitakon-pitakon ing ngisor iki!
1. Tetembungan apa wae kang dadi titikane ngoko alus?
2. Kena ngapa crita Timun Mas iki diandharake nganggo ngoko alus?
3. Golekana tetembungan sing katulis durung trep!
4. Gawea sinopsis saka crita kasebut, banjur critakna meneh nganggo

basa panjenengan ananging jumbuh karo paugeran basa ngoko alus

33

PENUTUP

A. RANGKUMAN
Ngoko alus yaiku unggah-ungguh basa sing ngemot leksikon ngoko,

leksikon netral, lan krama. Basa ngoko alus bisa mbangun swasana sing endah
lan elok uga kebak rasa urmat ananging sesambungane rumaket. Titikane ngoko
alus yaiku: dumadi saka leksikon ngoko/netral + leksikon krama/krama inggil;
tetembungan kang gayutan karo wong sing diajak guneman utawa wong
liya sing dirembug nggunakake krama inggil; tetembungan sing kanggo awake
dhewe nggunakake ngoko lugu utawa krama andhap; tembung sing diowahi
krama inggil mung tembung linggane; leksikon krama inggil awujud tembung
aran, tembung kriya, lan tembung sesulih; wuwuhan awujud ater-ater (afiks),
seselan (infiks), lan panambang (konfiks) tetep ngoko.

Pangowahe wujud ngoko lugu dadi ngoko alus saka ngowahi tetembungan
ngoko sing awujud kriya, aran, lan sesulih ngoko lugu dadi ngoko alus. Sejene
kuwi, panambang lan camboran uga bisa diowahi.

Paugeran pamilihing unggah-ungguh basa ngoko alus ana papat yaiku:
micara marang uwong sing statuse padha; micara marang uwong sing statuse
luwih dhuwur ananging sesambungane raket banget; micara marang
uwong sing statuse saperangan luwih dhuwur, ananging saperangan meneh
luwih asor; lan ngrasani utawa ngomongake liyan sing statuse luwih dhuwur.

B. TES FORMATIF
1. Wacanen crita ing ngisor iki, owahana dadi ngoko alus.
Esuk mau bapak mulih saka Sala nggawa oleh-oleh kanggo aku lan
ibu. Aku seneng banget diwenehi kaos. Aku dikon ibu menehi bulik oleh-
oleh. Bulik katon seneng diwenehi oleh – oleh jarik batik. Saben sasi bapak
pancen lunga menyang Sala saperlu tilik simbah sing wis suwe lara. Aku ora
tau entuk melu amarga kudu ngancani ibu. Umure simbah wis 90 tahun.
Sakjane simbah bola-bali dikon ana Jogja bae ben ana kancane ananging ora
gelem. Anake simbah ya mung bapak mula repota kaya apa bapak mesti
lunga saperlu niliki simbah. Sasi kepungkur Simbah tiba ana pawon. Sawise
kuwi simbah kerep lara.

2. Wenehana tandha ping (x) ing aksara A, B, C, lan D kang dadi wangsulane
pitakon!
1. Unggah-ungguh basa ragam ngoko alus lumrahe kanggo….
a. uwong enom ngurmati sing awune luwih tuwa

34

b. uwong tuwa ngurmati uwong sing luwih enom
c. uwong wanuh sapadha-padha
d. uwong ora wanuh sapadha-padha
e. uwong sing sesambungane rumaket nanging atur pakurmatan
2. Ngoko alus kadhapuk saka….
a. ngoko lan krama
b. ngoko lan krama andhap
c. ngoko, krama, lan krama inggil
d. ngoko, krama madya, lan krama
e. ngoko, netral, lan krama inggil
3. Manawa kanggo awake dhewe, tembung kriya bisa diowahi nggunakake….
a. ngoko
b. krama
c. krama inggil
d. krama lan ngoko
e. krama inggil
4. “Pak, kae lho kopine wis takcawisake ono meja. Enggal panjenengan
unjuk.” Tembung sing kacethak kandel kuwi tegese….
a. dicepakake
b. diparingake
c. digawekake
d. digawakake
e. diwenehake
5. “Lha Panjenengan wae durong siram. Iki wis jam pitu lho Pak. Panjenengan
arep tindak jam pira? Ngendikane ana undangan rapat.”. Tembung sing ora
trep yaiku….
a. tindak
b. ngendikane
c. durong
d. jam
e. rapat
6. Tembung kriya kanggo wong liya ana ing ngoko alus lumrahe nganggo….
a. ngoko
b. ngoko andhap
c. krama madya
d. krama andhap
e. krama inggil

35

7. Sapimu wis dakpakani. Ukara kasebut gawenen nganggo ngoko alus!
a. Sapimu mpun dakpakani.
b. Sapimu sampun dakpakani.
c. Sapi panjenengan sampun dakpakani.
d. Sapi sampeyan pun kula pakani.
e. Sapi panjenengan wis dakpakali.

8. Kowe arep menyang ngendi?. Ukara kasebut gawenen nganggo ngoko alus!
a. Kowe arep tindak ngendi?
b. Kowe badhe tindak ngendi?
c. Sampeyan arep menyang ngendi?
d. Panjenengan arep tindak ngendi?
e. Panjenengan badhe tindak pundi?

9. Jarike Simbah wis dikumbah. Tembung sing kacithak kandel manawa
digawe ngoko alus dadi….
a. sinjang
b. jarit
c. jaritan
d. nyampinge
e. nyampingan

10. Aku diwenehi dhuwit satus ewu. Manawa digawe ngoko alus
tembung sing kurang trep yaiku…
a. aku
b. diwenehi
c. dhuwit
d. satus
e. Ewu

11. Ngoko alus bisa digunakake pacelathon…. marang….
a. bapak, ibu
b. bocah, simbah
c. andhahan, pimpinan
d. siswa, guru
e. siswa, siswa

12. Mas Sukri tindak dhateng dalemipun Pakdhe. Ukara kasebut manawa
didadekake ngoko alus sing bener yaiku….
a. Mas Sukri tindak neng daleme Pakdhe.
b. Mas Sukri lunga neng daleme Pakde.
c. Mas Sukri tindak menyang daleme Pakdhe.

36

d. Mas Sukri tindak menyang omahe Pakdhe.
e. Mas Sukri lunga menyang omahe Pakdhe.

Dhek jaman biyen ing salah sijining desa, ing desa kasebut
ana Mbok Randha sing urip dhewe ora ana putra utawa sedulur.
Amarga urip dhewe Mbok Randha mau kepengin kagungan putra.
Saben dina Mbok Randha donga awan bengi ing ngarsane Gusti
Allah supaya diparingi putra. Dheweke yakin menawa penjaluke
bakal dikabulake dening Gusti Hyang Widhi Wasa. Mbok
Randha, anggone donga awan bengi ing omahe kuwi mau
keprungu buta sing kebeneran liwat sacedhake kono. Buta Ijo
banjur nyeluk Mbok Randha supaya metu saka omahe. Mbok
Randha kaget ngerteni sana Buta Ijo ing ngarep omahe.

13. Crita kasebut nganggo basa apa?
a. ngoko Alus
b. ngoko Lugu
c. krama Lugu
d. krama Inggil
e. krama Andhap

14. Teks crita kasebut ana tembung sing ndadekake ukara ngoko alus, yaiku…
a. anggone
b. donga
c. omahe
d. mbok
e. kagungan

15. Unggah-ungguh basa sing ngemot rasa santun ananging duwe
sesambungan sing rumaket kasebut…
a. krama Inggil
b. krama Madya
c. krama Lugu
d. ngoko Alus
e. ngoko Lugu

16 . Camboran dak-ne ing ngoko alus ana rong werna yaiku
a. awujud dak-ne lan adalem.
b. awujud dak-ne lan dak
c. awujud adalem lan dak

37

d. awujud dak lan dalem
e. awujud adalem
17. Kanggo ngrombak ngoko lugu dadi ngoko alus,
a. perangan-perangan ukarane bisa diowahi nggunakake tetembungan

krama lan krama inggil
b. perangan-perangan ukarane bisa diowahi nggunakake tetembungan

krama
c. perangan-perangan ukarane bisa diowahi nggunakake tetembungan

krama inggil
d. ora perlu ana kang diowahi
e. kabeh tembung diowahi nggunakae tembung karma
18. Panganggone basa ngoko alus yaiku kanggo guneman :
a. sedulur tuwa marang sedulur enom kang luwih dhuwur derajate
b. sedulur tuwa marang sedulur enom
c. wong wadon marang wong lanang
d. priyayi marang priyayi sing durung kulina
e. wong kang durung kenal.
19. Paugeran owahe wujud ngoko lugu-ngoko alus yaiku
a. kabeh tembung sesulih P2 lan utawa P3 sing awujud ngoko diowahi dadi

krama utawa krama inggil.
b. kabeh tembung sesulih diowahi dadi karma
c. kabeh tembung sesulih diowahi dadi karma inggil
d. ora ana kang perlu diowahi
e. mung tembung sesulih P3 kang diowahi dadi karma inggil
20. Ana ing ngoko alus tembung kriya kanggo awake dewe nganggo tembung…
a. karma
b. karma inggil
c. ngoko
d. ngoko alus
e. miturut kahanan

38

KEGIATAN BELAJAR 3
KRAMA LUGU

PENDAHULUAN

A. DESKRIPSI SINGKAT

Modul iki ngrembug babagan Krama Lugu kang kaperang dadi telung materi

pokok, yaiku 1. Tegese Krama Lugu, 2. Paugeran pandhapuking krama lugyu, lan 3.

Paugeran pamilihing krama lugu. Kanthi urut-urutan mengkono kaajab mahasiswa

luwih gampang anggone nampa informasi babagan krama lugu lan dipungkasi kanthi

kawasisan micara nggunakake ragam krama lugu kanthi bener lan pener.

Adhedhasar andharan sing wis kababar ing pambuka ing dhuwur iku mau, para

dwija wis samesthine kudu bisa nindakake pakaryane dwija basa Jawa jumbuh karo

kode etik profesi guru. Dwija kudu tanggap ing budaya, ngajeni marang etnik kang

maneka warna, agama, sarta faktor-faktor liyane sing ana gegayutane karo para siswa

(peserta didik), yaiku guru bisa wawan pangandikan sarta nglairake gagasan

nggunakake basa Jawa kanthi trampil, nganggo basa lesan apadene basa tulis kanthi

nggunakake kasugihaning tembung (kosakata) lan paramasastra sing trep lan jumbuh

karo unggah-ungguhing basa Jawa.

Modhul PPG iki uga kajumbuhake karo capaian pembelajaran PPG dalam

jabatan Pendidikan Bahasa Jawa. Capaian Pembelajaran kasebut yaiku:

Menganalisis prinsip materi keterampilan berbahasa lisan dan tulis dan aplikasinya

dalam pembelajaran.

Tabel 1. Capaian Pembelajaran lan Ringkesan Sub Capaian

Pembelajaran

Capaian Pembelajaran Sub Capaian Pembelajaran
Menganalisis prinsip materi 1. Ngandharake tegese krama lugu.
keterampilan berbahasa lisan dan tulis
dan aplikasinya dalam pembelajaran. 2. Ngandharake titikane tembung krama

lugu

3. Ngandharake pandhapuke

tetembungan krama lugu.

4. Ngandharake pigunane basa krama

lugu.

5. Ngowahi wujud krama lugu.

6. Nggawe tuladha pacelathon

nggunakake basa krama lugu.

39

B. PETUNJUK BELAJAR
1. Wacanen isining buku, pambuka, uga materi-materi ana ing modhul iki kanthi
tliti!
2. Maspadakna prentah lan trap-trapane anggone nyinau modhul kasebut supaya
luwih gampang mangerteni isine!
3. Ngertenana saben materi teori dasar sing bakal nyengkuyung kawasisan,
banjur garapen pitakonan-pitakonan ana ing tes formatif kanggo ngukur
nganti tekan ngendi kawasisan materi sing wis koksinau!
4. Kanggo mangsuli tes formatif wenehana tandha ping (x) ing aksara A, B, C,
D, lan E kang dadi wangsulane pitakonan!
5. KKM paling sethithik 80%.
6. Manawa ana tugas garapen kanthi tememen, lan manawa prelu bisa nyuwun
pirsa marang para pembimbing/instruktur!
7. Catheten manawa nemokake materi sing durung dimangerteni prelu nyuwun
pirsa marang para pembimbing/instruktur!
8. Wacanen kapustakan liyane sing gayut karo materi modhul kasebut kanggo
tambahing ngelmu!
PETA KONSEP

Bagan 1. Peta Konsep Modhul

40

INTI

A. CAPAIAN PEMBELAJARAN
Menganalisis prinsip materi keterampilan berbahasa lisan dan tulis dan
aplikasinya dalam pembelajaran.

B. POKOK-POKOK MATERI
1. Tegese Krama Lugu
2. Titikane Tembung Krama Lugu
a. Titikane Tembung Krama Sacara Morfologis
b. Titikane Tembung Krama Dudu Morfologis (Non Morfologis)
3. Pandhapuke Krama Lugu
a. Ngramakake tembung
b. Ngramakake ater-ater
c. Ngramakake panambang
d. Ngramakake rimbag camboran
4. Pigunane Basa Krama Lugu

C. URAIAN MATERI
1. Tegese Krama Lugu
Krama lugu uga diarani kramantara, iku gunemane wong lumrah padha wong

lumrah, utawa wong tuwa marang wong nom sing tanpa pangkat (dudu sadulure
dhewe) (Padmosoekotjo, 1960: 14). Krama lugu yaiku basa kang sing tembung-
tembunge kabeh krama, klebu ater-ater lan panambange. Tuladha: Menawi sampeyan
gadhah wos, bok kula dipunsambuti.

Kang wigati saka krama lugu yaiku nengenake rasa kasusilan lan aweh
pakurmatan. Harjawijana & Supriya (2009: 74) ngandharake manawa basa krama
kapantha dadi basa madya (madya-ngoko, madyantara, madya-krama), basa krama
desa, basa krama (mudha-krama, kramantara, wredha-krama), basa krama inggil, lan
basa kedhaton. Sasuwene pangrembakane basa, basa kramantara ditata dadi basa
krama (lugu).

2. Titikane Tembung Krama
Wujud tetembungan ing undha usuk basa Jawa bisa katitik saka panandha kang

digunakake. Sasangka (2007: 62) mratelakake menawa panandha leksikon iku bisa
kapantha dadi loro, yaiku: panandha morfologis lan panandha dudu morfologis.

41

Saliyane iku Marmanto (2012: 27) ngandharake menawa panandha leksikon ing
sajroning tingkat tutur basa Jawa iku bisa katitik saka aspek leksikal lan proses
pandhapuking tembung (aspek morfologis). Menawa dijingglengi kanthi premati,
antarane ragam ngoko lan krama iku bisa katitik saka tetembungane (kosa
kata/leksikone). Mula banjur ana tetembungan (1) tembung ngoko, (2)tembung
krama, (3) tembung madya. Tuladhane menawa ana uwong kang ngomong: “Kang
Parto durung mangan sega awit esuk”, kalebu jinising wujud ragam ngoko. Dene
menawa ukara iku diowahi dadi ragam krama, bakal kapocapake dadi: “Kang Parto
dereng nedha sekul awit enjing”. Saka tuladha kasebut bisa luwih gamblang menawa
panganggone jinis tetembungan tartamtu ing sajroning ukara bisa dadi tandha jinis
undha usuke.

Saka tuladha iku bisa didudut manawa “tetembungan (kosa kata) utawa
leksikon” iku bisa kalebu perangan kang dadi panandhaning (penanda) wujud undha
usuk. Menawa sawijining ukara kabeh nggunakake tembung ngoko, ateges ukara
kasebut kalebu jinising ragam ngoko.

Saliyane iku ana uga wuwuhan-wuwuhan ing sajroning proses pandhapuking
tembung (proses morfogis) kang bisa dadi titikane tembung ngoko utawa tembung
krama. Umpamane:
(1) Ater-ater kang dadi panandhaning tembung ngoko (prefiks ngoko), kaya ta:

ater-ater tripurusa {dak-, ko-, di-}
(2) Panambang kang dadi panandhaning tembung ngoko (sufiks ngoko) kaya ta: { -

e/ne-, -ke/-ake}
(3) Ater-ater kang dadi panandhaning tembung krama (prefiks krama), kaya ta:

ater-ater tripurusa {dak-} menawa dikramakke dadi kula , {kok-} menawa
dikramakke dadi sampeyan/panjenengan , {di- } menawa dikramakke dadi
dipun-}
(4) Panambang kang dadi panandhaning tembung krama (sufiks krama) kaya ta: { -
ipun, -aken}

Tuladha iku bisa nuduhake menawa proses pandhapuking tembung (proses
morfologis) iku uga bisa nandhani unggah ungguh utawa undha usauk basa Jawa.

Perangan kang bisa dadi panandhaning tingkat tutur basa Jawa yaiku bisa saka
tembunge (aspek leksikal), proses pandhapuking tembung (aspek morfologi), lan saka
aspek non morfologi.
a. Titikane Tembung Krama Sacara Morfologis

Wuwuhan kang ana ing basa Jawa bisa digunakake kanggo ndhapuk leksikon
ngoko utawa krama. Mligine panandha tetembungan krama bakal kaandharake ing

42

ngisor iki.
1) Ater-ater
Ater-ater kang bisa dadi panandhaning tataran tutur basa Jawa yaiku ater-ater
tripurusa. Ater-ater tripurusa {dak-, ko-, di-} iku dadi panandhaning leksikon
ngoko. Ater-ater {dak-} menawa sinambung ing tembung kang arep didadekake
bentuk krama bakal malih dadi tembung ‘kula’. Ater-ater {kok} malih dadi
tembung ‘sampeyan/panjenengan’. Dene ater-ater {di-} menawa didadekake
krama malih dadi ater-ater {dipun-}. Tuladha:

(1) a. Buku iku lagi daksilih esuk iki. (ukara ngoko)
b. Buku niku nembe kula ampil enjing niki. (ukara krama lugu)

(2) a. Klambi kang kanggo arisan iki apa wis koktuku? (ukara ngoko)
b. Rasukan kang kangge arisan niki napa sampun sampeyan tumbas? (ukara
krama lugu)

(3) a. Jajanan iki wis dipangan anak-anakmu. (ukara ngoko)
b. Jajanan punika sampun dipuntedha lare-lare sampeyan. (ukara krama
lugu)
Ana ing tuladha (1) bisa dikandhakake menawa bentuk {dak-} ana ing

tembung ngoko bakal malih dadi ‘kula’ ing tembung krama, semana uga
{kok-} malih dadi ‘sampeyan <lingga>’ ana ing bentuk krama utawa
panjenengan ing bentuk krama inggil. Dene panambang {di-} malih dadi
{dipun-} ana ing bentuk krama, krama andhap, apa dene krama inggil. Ater-
ater {dipun-} panulisane mesthi kudu digabung karo tembung linggane.

Ater-ater {dipun-} bisa sinambung ana ing tembung netral. Menawa
sinambung ing tembung netral, bakal ngowahi bentuk tingkat tuture, yaiku dadi
bentuk krama. Tuladha:
(4) Sukunipun Paiman abuh amargi dipuntendhang kancanipun.
(5) Perkawis punika sampun dipunlapuraken polisi.

Saka tuladha (4) lan (5) bisa dikandhakake menawa ater-ater {dipun-} bisa
sinambung ing tembung netral. Tembung ‘tendhang’ lan ‘lapur’ iku kalebu
tembung netral amarga ora duwe padhanan ing bentuk krama. Tembung iku
nalika sinambung karo ater-ater {dipun-}, bakal malih dadi bentuk /leksikon
krama.

Isih magepokan bab ater-ater, ana ater-ater basa Jawa kang bisa dadi
padhananing bentuk ngoko lan krama. Salah sijine yaiku ater-ater hanuswara
{N-}. Tembung lingga ngoko kang oleh ater-ater hanuswara, menawa
didadekake bentuk krama racake uga bisa kasambungan ater-ater hanuswara

43

(N-) kasebut. Tuladha:
Tabel. 1. Tuladha tembung ngoko lan krama kang antuk ater-ater hanuswara

No. Tembung Ngoko Tembung Krama

1 mulang = {m- + wulang} mucal = {m- + wucal}
2 nyoba = {ny- + coba} nyobi = {ny- + cobi}
3 nggawa = {ng- + gawa} mbeta = {m- + beta}
4 nandur = {n- + tandur} nanem = {n- + tanem}

Saka tuladha iku bisa dijlentrehake tembung ngoko kang oleh ater-ater
hanuswara, wujud kramane uga bisa nganggo ater-ater hanuswara. Dene
alomorf ana kang ajeg lan ana kang owah, gumantung aksara wiwitane
tembung.

Saka tuladha (1) tekan (4) bisa dikandhakake menawa alomorf saka ater-
ater anuswarane tetep/ajeg. Dene ana ing tuladha (5) tekan (7) alomorf saka
ater-ater anuswarane ngalami owah-owahan. Owah- owahaning alomorf iku
gumantung marang aksara wiwitane tembung. Upamane: ‘nyilih’ dadi
‘ngampil’. Tembung kramane tetep nganggo ater- ater anuswara, ananging
alomorf saka ater-ater anuswarane owah saka {ny-} dadi {ng-}. Bab iku bisa
dimangerteni amarga tembung “ampil” kawiwitan aksara vokal /a-/.

2) Panambang
Panambang kang bisa dadi panandhaning undha usuk basa Jawa yaiku

panambang {-ipun/-nipun} lan {-aken/-kaken}. Panambang kasebut bisa dadi
panandhaning tembung (leksikon) krama, kalebu krama inggil lan krama
andhap, amarga panambang iku prasasat mesthi sinambung ana ing leksikon-
leksikon kasebut. Tuladha:

(1) Dhuwite Parjo disilih Adhine kanggo mbayar SPP. (ukara ngoko)
Artanipun Parjo dipunampil adhinipun kangge mbayar SPP. (ukara
krama lugu)

(2) Mbakyuku nulisake resep kanggo simbah (ukara ngoko)
Mbakyu kula nyerataken resep kangge simbah (ukara krama)

Saka ukara (1) – (2) bisa dikandhakake menawa panambang {-ipun} kang
ana ing tembung artanipun, {-aken} kang ana ing tembung nyerataken, kalebu
panambang kang dadi panandhaning leksikon krama. Panambang {-ipun} lan {-
aken} mesthi sinambung ana ing tembung krama, krama inggil utawa krama
andhap. Panulisane panambang iku mesthi kagabung karo tembung linggane.

44

Ana ing pacelathon padinan, panganggone panambang {-ipun} lan {-aken}
kang sinambung ing leksikon krama, kalebu panambang kang kerep
digunakake.

Panambang {-ipun} lan {-aken} kang biasane sinambung ana ing bentuk
krama, bisa uga sinambung ana ing leksikon utawa tembung netral. Panambang
{-ipun} lan {-aken} kang sinambung ana ing tembung netral bakal ngowahi
bentuk tingkat tuture dadi wujud krama. Tuladhane kaya kang kacetha ing
ngisor iki.
(3) Sepedhanipun Mas Manto badhe dipunsade. (bentuk krama lugu).
(4) Artha ingkang kalawingi sampeyan titipaken kula, sampun kula

bayaraken. (bentuk krama lugu).
Saka dhata nomer (3) lan (4) bisa dikandhakake menawa panambang {-
ipun} lan {-aken} bisa rumaket ana ing tembung netral. Manawa tembung
‘sepedha’, ‘titip’, lan ‘bayar’ kalebu tembung netral, ananging menawa
kapanjingan panambang {-ipun} lan {-aken} bakal malih dadi bentuk krama.

Panambang liyane kang uga bisa dadi panandhaning bentuk tingkat tutur,
yaiku panambang {-a}. Panambang iki lumrahe kanggo ndhapuk tembung kriya
kang ngemu teges pakon (akon supaya wong liya nindakake pakaryan kaya
kang dikarepake). Panambang iku menawa sinambung ing tembung ngoko
utawa netral, dadi bentuk ngoko. Dene menawa arep didadekake bentuk krama,
panambang iku bakal owah/malih dadi tembung sesulih kang manggone ana
sangarepe tembung kriya mau. Owah-owahan panambang iku bisa
kawaspadakake ing tuladha ngisor iki.

(5) a. Tulung mangkata saiki supaya ora telat! (bentuk ngoko)
b. Tulung sampeyan bidhal sakmenika supados boten telat! (bentuk
krama lugu).

Saka tuladha (5a) iku bisa diandharake menawa ‘mangkata’ kang asale saka
tembung {mangkat + -a}, panambang {-a} bakal malih dadi tembung sesulih
purusa yaiku madyama purusa “sampeyan utawa panjenengan”, lan manggone
ana sangareping tembung kriyane. Panambang iku ora bisa sinambung ana ing
tembung krama. Upamane tembung {bidhal + -a} dadi bidhala. Bentuk kang
mangkono iku mau kalebu ora lazim.

b. Titikane Tembung Krama Dudu Morfologis (Non Morfologis)
Panandhaning wujud tembung ing sajroning undha usuk basa Jawa,

saliyane sacara morfologis, uga ana kang kalebu panandha dudu morfologis

45