kə zi Asi ya dövlət lə ri Si lah lı Qüvvə lə ri ‐ nin in ki şa fı və təc hi za tı proq ram la rı çər çi və sin də Qu ru Qo şun la rı nın aritil ‐ le ri ya sı nın in ki şa fı na da diq qət ye tir ‐ miş lər. Bu ma te ri al da Cə nu bi Qaf qaz və Mər kə zi Asi ya re gi o nu dövlət lə ri nin Qu ‐ ru Qo şun la rı nın ar til le ri ya si lah lan ma ‐ sı na ba xı la caq. Ma te ri al da si lah la rın qeyd olun muş no menk la tu ra sı və say ‐ la rı “The Mi li tary Ba lan ce” və “Glo bal Fi re po wer” mə lu mat la rı, həm çi nin açıq mən bə lə rin (kütlə vi in for ma si ya va si tə ‐ lə ri nin) mə lu mat la rı əsa sın da göstə ril ‐ miş dir. Bu rə qəm lər lə re al göstə ri ci lər ara sın da uy ğun suz luq la rın ol ma sı mümkündür. Cə nu bi Qaf qaz dövlət lə ri SSRİ‐ nin süqu tun dan son ra ya ran ‐ mış hər bi‐ si ya si və ziy yət re gi on ölkə lə ‐ ri ni öz si lah lı qüvvə lə ri ni fə al şə kil də in ‐ ki şaf et dir mə yə sövq et miş dir. Hər bi xərc lə rin ar tma sı ümu miy yət lə re gi on ölkə lə ri üçün xa rak te rik dir. Re gi on ölkə lə ri də öz müda fiə sə na ye si nin ya ‐ ra dıl ma sı na da sər ma yə qoy muş lar. Gürcüstan və Azər bay can atı cı si lah la ‐ rın, döyüş sur sat la rı nın və bə zi zi reh li tex ni ka növlə ri nin is teh sa lı ilə baş la ya ‐ raq öz si lah sis tem lə ri nin ya ra dıl ma sın ‐ da xüsu si lə fə al dır lar. Er mə nis tan da müəy yən in ki şaf lar nüma yiş et di rir. La ‐ kin mil li is teh sal im kan la rı ki fa yət qə ‐ dər məh dud ol du ğun dan, si lah lı qüvvə ‐ lə rin tə mi na tı və ye ni lən mə si nin əsas mən bə yi ola raq xa ric dən si lah və hər bi tex ni ka nın id xa lı qa lır. Bölgə yə əsas si ‐ lah tə darü kçülə ri Ru si ya, Be la rus, İs ra ‐ il, Uk ray na, Türki yə və Şər qi Av ro pa ölkə lə ri dir. Er mə nis tan və Gürcüstan da si lah lı qüvvə lər is tər ma liy yə, is tər sə də si lah ba xı mın dan əsa sən kə nar dan yar dım alır, Azər bay can isə öz da xi li im kan la rı və və sa it lə ri he sa bı na prob lem lə ri həll edir, la zım gə lər sə, bu və sa i ti ar tı ra bi ‐ lir. Ha zır da Azər bay can hər bi qüdrə ti ‐ nə və hər bi xərc lə ri nin həc mi nə görə re gi on ölkə lə ri ara sın da inam la bi rin ci yer də dir. Bir çox ölkə lər ki mi Azər bay ‐ can da öz müda fi ə si ni da i ma güclən dir ‐ mə yə ça lı şır. Azər bay can Cə nu bi Qaf qaz re gi o nun da apa rı cı ak tor ro lu nu bir da ‐ ha təs diq lə yib. Bu mövqe bu gün dünya ‐ nın apa rı cı or du la rın dan bi ri olan Mil li Or du muz tə rə fin dən xey li möhkəm lən ‐ di ri lib. Re gi o nun güclü or du su sta tu su Azər bay can Or du su nun yüksək döyüş qa bi liy yə ti, ni zam ‐in ti za mı, si lah lan ma ‐ sı, yüksək və tən pər vər lik ru hu nun əhə ‐ miy yə tin dən az de yil. Hər il Azər bay can hər bi cə hət dən güclə nir, Er mə nis tan isə zə if lə yir ki, bu da bey nəl xalq sə viy yə də öz təs di qi ni ta pır. Bu, tə əcc üblü de yil, çünki Azər bay can rəh bər li yi or du qu ru ‐ cu lu ğu na böyük diq qət ye ti rir. Azər bay ‐ can Si lah lı Qüvvə lə ri də fə lərlə döyüş mey ‐ da nın da öz qüdrə ti ni nüma yiş et di rib. Mə lum ol du ğu ki mi hər il “Glo bal Fi re po wer” Dünya or du la rı nın rey tin qi ‐ ni tər tib edir. Rey tinq tər tib edi lər kən si lah sə na ye sin də tex no lo ji in ki şaf, ma ‐ liy yə və ziy yə ti, or du la rın mad di‐ tex ni ‐ ki im kan la rı və çe vik li yi ki mi as pekt lər qiy mət lən di ri lir. “Glo bal Fi re po wer” a görə 145 ölkə ara sın da Cə nu bi Qaf qaz or du la rı nın 2023‐cü il rey tin qi aşağı ‐ dakı cədvəldə olduğu kimidir (cəd vəl ha zır la nar kən “Glo bal Fi re po wer”ıın rəs mi in ter net say tı nın mə lu mat lar ‐ ından is ti fa də edil miş dir): Qeyd: Dünya ordularının reytinqi “Power Index (güc indeksi) nə qədər aşağıdırsa, ölkə bir o qədər güclüdür” prinsipi əsasında formalaşır. Gürcüstan Respublikası Müstə qil Gürcüstan Or du su nun ta ‐ ri xi əs lin də 1990‐cı il de kab rın 20‐də Mil li Qvar di ya nın ya ra dıl ma sı ilə baş la ‐ yıb və son ra dan Gürcüstan Si lah lı Qüvvə lə ri nin in ki şa fı onun əsa sın da da ‐ vam edib. SSRİ‐ nin da ğıl ma sı nə ti cə sin ‐ də müstə qil Gürcüstan çox say lı ol ma sa da, ki fa yət qə dər və yax şı təc hiz olun ‐ muş si lah lı qüvvə lə rə sa hib ol muş dur. On lar yal nız so vet stan dart la rı na uy ğun ya ra dı lıb si lah lan mış dı lar və uzun müddət bu məq bul he sab olu nur du. 90‐ cı il lə rin or ta la rın dan Gürcüstan NA TO‐ nun müxtə lif əmək daş lıq proq ram la rın ‐ da iş ti rak edib və 2003‐cü il çev ri li şin ‐ dən son ra ye ni ha ki miy yət Al yan sa qo şul ma kur su nu müəy yən ləş di rib. Bu ‐ nun la bağ lı müxtə lif prob lem lə rin həl ‐ li nə yönəl miş ye ni proq ram lar, bir gə la yi hə lə rə start ve ri lib. Xüsu si lə, Gürcüstan Or du su nun NA TO stan dart ‐ la rı na uy ğun ye ni dən qu rul ma sı və ye ‐ ni dən si lah lan dı rıl ma sı nə zər də tu tu ‐ lur du. İlk il lər də be lə ye ni dən təc hi zat xa ri ci yar dım və xa ric dən gə ti ri lən nümu nə lə rin alın ma sı he sa bı na hə ya ta ke çi ri lir di. ABŞ və di gər ölkə lər Gür ‐ cüsta na əsa sən ye ni ol ma yan müxtə lif növ si lah və tex ni ka lar ve rir di. Gür ‐ cüstan im kan da xi lin də öz hər bi sə na ‐ ye si ni də ye ni dən qur ma ğa və bə zi məh sul lar, o cümlə dən, ye ni stan dart la ‐ ra uy ğun ola raq is teh sal et mə yə ça lı şır ‐ dı. 2008‐ci ilin av qust müha ri bə sin də ki fa yət qə dər əhə miy yət li miq dar da si lah it ki si nə bax ma ya raq, Gürcüstan Qu ru Qo şun la rı nın po ten si a lı nı tez bir za man da bər pa edə bil di. Bu müddət də Gürcüstan höku mə ti ölkə nin hər bi‐ sə ‐ na ye komp lek si nin in ki şa fı na böyük diq qət ye ti rib. Bu cür pro ses lər bu günə qə dər da vam edir və hə lə də ta mam lan ‐ maq dan uzaq dır. 49 <HU gONԥ FLOoQJF LQGHNVL 3RZHULQGH[ FLLO FLO $]ԥUED\FDQ ffiffi flfl fl *UFVWDQ fl ffi ffi (UPԥQLVWDQ ffi Gürcüstan Ordusunun RS‑122 YARS‑ı
Gürcüstan Müda fiə Qüvvə lə ri nin struk tu ru na Qu ru Qo şun la rı, Xüsu si Əmə liy yat Qüvvə lə ri, Mil li Qvar di ya, elə cə də mər kəz ta be lik li his sə lər və qu ‐ rum lar da xil dir. 2008‐ci ilə qə dər on la ‐ rın tər ki bin də Gürcüstan Hər bi Də niz Qüvvə lə ri və Gürcüstan Hər bi Ha va Qüvvə lə ri də var idi, la kin bu si lah lı qüvvə lə rin hər iki növü 2008‐ci ilin av ‐ qust ayın da baş ver miş “Beş günlük müha ri bə” ge di şa tı za ma nı prak ti ki ola ‐ raq məhv edil miş dir. Son ra dan Hər bi Ha va Qüvvə lə ri ki çik həcm də Qu ru Qo ‐ şun la rı nın tər ki bin də bər pa edil miş dir. Hər bi Də niz Qüvvə lə ri nə gə lin cə isə, Gürcüstan rəh bər li yi onu bər pa et mə ‐ mək qə ra rı na gəl miş dir. Qu ru Qo şun la ‐ rı Gürcüstan Müda fiə Qüvvə lə ri nin ye ‐ ga nə növüdür. On lar müstə qil və ya Xüsu si Əmə liy yat Qüvvə lə ri nin bölmə ‐ lə ri ilə qar şı lıq lı əla qə də döyüş əmə liy ‐ yat la rı apar maq üçün tə yin edi lib. Qu ‐ ru Qo şun la rı nın əsas tak ti ki va hi di bri ‐ qa da dır. Açıq mən bə lə rin mə lu ma tı na əsa sən Qu ru Qo şun la rı na 5 pi ya da, 2 ar ‐ til le ri ya, 1 mühən dis, 1 avi a si ya və 1 ha ‐ va hücu mun dan müda fiə bri qa da sı da ‐ xil dir. Bun dan baş qa, Qu ru Qoşun la rı ‐ nın 5 əla hid də ta bo ru – 2 yüngül pi ya da ta bo ru, 1 ra bi tə ta bo ru, 1 ra di o e lekt ron müba ri zə ta bo ru və 1 tibb ta bo ru var. Bütün ra ket və ar til le ri ya si lah la rı Qu ‐ ru Qo şun la rı nın pi ya da və ar til le ri ya bri qa da la rın da si lah lan ma da dır. Ha zır kı Gürcüstan Müda fiə Qüvvə ‐ lə ri keç miş də həm bir ba şa SSRİ‐ də, həm də Var şa va Müqa vi lə si Təş ki la tı (VMT) ölkə lə rin də is teh sal edil miş so ‐ vet tip li si lah və tex ni ka ilə si lah la nıb. Gürcüstan Or du su köhnə so vet ir si ni qo ru maq la ya na şı, da ha ye ni xa ri ci mə ‐ mu lat lar alır. Bu nun nə ti cə sin də də bir sı ra sa hə lər də si lah və hər bi tex ni ka la ‐ rın bütün prob lem lər lə müşa yi ət olu ‐ nan cid di de ‐un fi ka si ya sı baş ve rir. Özüye ri yən və ye dək li ar til le ri ya hə ‐ lə də SSRİ / VMT dövrünün mo del lə ri üzə rin də du rur, la kin is tis na lar da var. Be lə ki, müa sir stan dart la ra uy ğun tək ‐ mil ləş di ril miş 122 mm‐lik RM‐70 YARS Çe xi ya dan, 160 mm‐lik LAR‐ 160 YARS isə İs ra il dən alı nıb. Elə cə də İs ra il is teh ‐ sa lı olan 120 mm‐lik “Sol tam K6” da şı ‐ na bi lən mi na a ta nı si lah lan ma ya da xil edi lib. Gürcüstan Müda fiə Na zir li yi nin rəs ‐ mi mə lu ma tı na görə, di gər bir ləş mə lər ‐ lə ya na şı, Gütcüstan Müda fiə Qüvvə lə ‐ ri nin tər ki bi nə ar til le ri ya si lah la rı ilə si ‐ lah lan mış beş pi ya da bri qa da sı, iki ar til le ri ya bri qa da sı və iki yüngül pi ya ‐ da ta bo ru da xil dir. Açıq mən bə lə rin mə ‐ lu mat la rı na əsa sən bu bir ləş mə lə rin si ‐ lah lan ma sın da 6 ədəd İs ra il is teh sa lı 160 mm “Lynx LAR”, 18 ədəd Çe xi ya is ‐ teh sa lı 122 mm RM‐70, 13 ədəd so vet is teh sa lı 122 mm BM‐21 “Qrad” və 18 ədəd Gürcüstan is teh sa lı 122 mm RS‐ 122 “Magh vid za ra” (BM‐21 “Qrad” YARS ‐in tək mil ləş di ril miş ver si ya sı) YARS mövcud dur. Sözüge dən bir ləş mə ‐ lər 32 ədəd Çe xos lo va ki ya is teh sa lı 155 mm “vz.77 Da na”, so vet is teh sa lı 1 ədəd 152 mm 2S19 “Msta‐S ”, 13 ədəd 152 mm 2S3 “A ka si ya”, 1 ədəd 2S7 “Pi on” və 20 ədəd 122 mm 2S1 “Qvoz di ka” ÖAQ ilə təc hiz edi lib lər. Bir ləş mə lə rin ye də ‐ yə alı nan ar til le ri ya sis tem lə ri nə so vet is teh sa lı 58 ədəd 122 mm D‐30 ha u bit ‐ sa sı, 10 ədəd 152 mm 2A65 “Msta‐B” ha u bit sa sı və 3 ədəd 152 mm 2A36 “Gi ‐ a sint ‐B” to pu aid dir. Tank əley hi nə bölmə lər 72 ədəd ABŞ is tehsa lı FGM‐148 “Ja ve lin”, müəy yən say da so ‐ vet is teh sa lı 9K111 “Fa qot” və 9K111‐1 “Kon kurs” tank əley hi nə ida rə olu nan ra ket komp leks lə ri (TƏ İRK) ilə, həm çi ‐ nin təq ri bən 40 ədəd so vet is teh sa lı 100 mm MT‐12 “Ra pi ra” tank əley hi nə top lar la si lah lan dı rı lıb. Pi ya da bir ləş ‐ mə lə ri nin mi na a tan bölmə lə ri nin si lah ‐ lan ma sın da əsa sən 14 ədəd so vet is teh ‐ sa lı 120 mm 2S12 “Sa ni”, 33 ədəd Yu ‐ qos la vi ya is teh sa lı 120 mm M75, 18 ədəd İs ra il is teh sa lı Sol tam K6, yüzlər ‐ lə so vet is teh sa lı 82 mm BM‐37 və 2B14‐1 “Pod nos”, Gürcüstan is teh sa lı 60 mm Bi ca li ber Mor tar, 60 mm GM‐60, 82 mm GM‐82, 120 mm GM‐120 mi na ‐ a tan la rı, həm çi nin 120 mm GMM‐120 özüye ri yən mi na a tan mo dul la rı yer tu tur. Gürcüstan Müda fiə Qüvvə lə rin də tak ti ki ra ket komp lek si (TRK) və əmə liy yat‐ tak ti ki ra ket komp leks lə ri (ƏTR K) yox dur. Ümu mi ləş di rə rək qeyd et mək olar ki, Gürcüstan çox dan NA TO‐ ya da xil ol ‐ ma ğı plan laş dı rır və bu nun üçün la zı mi təd bir lər görür. Bu is ti qa mət də qar şı ya qo yu lan əsas və zi fə lər dən bi ri si lah lı qüvvə lə rin NA TO stan dart la rı na ke çi ril ‐ mə si və müva fiq ola raq ye ni dən təc hiz edil mə si dir. Bu günə qə dər xa ric də is ‐ teh sal olu nan tex ni ka və si lah lar or du ‐ da əhə miy yət li də rə cə də is ti fa də edil ‐ mək də dir, la kin on la ra tam ke çid pro ‐ se si hə lə də ta mam lan maq dan uzaq dır və nə zə rə çar pan prob lem lər lə üzlə şir. Si lah və tex ni ka nın ye ni lən mə si ba xı ‐ mın dan Gürcüstan si lah lı qüvvə lə ri nin gə lə cə yi ni ümu miy yət lə proq noz laş dır ‐ maq olar. Mövcud ye ni dən təc hi zat və si lah lan ma pro ses lə ri da vam edə cək, la ‐ kin on la rın tem pi in di ki sə viy yə də qa ‐ la caq və ya bir qə dər ar ta caq. Gürcüsta ‐ nın on la rı kəs kin su rət də sürət lən dir ‐ mək im ka nı yox dur. Be lə lik lə, ya xın il lər də, or ta və ya uzunm üddət li pers ‐ pek tiv də Gürcüstan Or du su nun ar se na ‐ lın da ey ni vaxt da həm so vet, həm də NA TO tip li sis tem lər ola caq. So nun cu ya tam ke çi di is tis na et mək ol maz, la kin bu qey ri‐m üəy yən vaxt və xüsu si səy lər tə ‐ ləb edə cək dir. Ermənistan Respublikası Müstə qil Er mə nis tan özünün si lah lı qüvvə lə ri nin rəs mən ya ra dıl ma sı na 1992‐ci ilin əv vəl lə rin də baş la yıb. 1992‐ci il yan va rın 28‐də “Er mə nis tan Res pub li ka sı nın Müda fiə Na zir li yi haq ‐ qın da” qə ra rın qə bu lu ilə Er mə nis tan Mil li Or du su nun ya ra dıl ma sı de‐ yu re 50 www.poliqon.az Gürcüstanın “Didqori Meomari” zirehli maşınının bazasında yaradılmış 120 mm‑lik mobil minaatan kompleksi
elan edi lib. Er mə nis tan Res pub li ka sı Si lah lı Qüvvə lə ri nin ya ra dıl ma sı nın əsa ‐ sı nı res pub li ka əra zi sin də yer lə şən Za ‐ qaf qa zi ya Hər bi Da i rə si nin 7‐ci or du su ‐ nun si lah və tex ni ka sı təş kil edib. Er mə ‐ nis tan Res pub li ka sı nın Si lah lı Qüv və lə ri Qu ru Qo şun la rın dan, Hər bi Ha va Qüv ‐ və lə rin dən və Ha va Hü cu mun dan Mü ‐ da fiə Qo şun la rın dan iba rət dir. Er mə nis ta nın Qu ru Qo şun la rı na mo to a tı cı qo şun lar, tank qo şun la rı, ra ‐ ket və ar til le ri ya qo şun la rı, ha va‐ de sant qo şun la rı, mühən dis qo şun la rı və ra bi ‐ tə qo şun la rı da xil dir. Ra ket və ar ti i le ri ‐ ya si lah la rı Er mə nis tan Qu ru Qo şun la ‐ rın da is tis mar olu nur və əsa sən SSRİ, Ru si ya və Er mə nis tan is teh sa lı olan si ‐ lah və döyüş tex ni ka sın dan iba rət dir. Xa ric dən da ha çox is ti fa də edil miş və mi ni mum məb ləğ də si lah və hər bi tex ‐ ni ka, həm çi nin ye ni si lah və hər bi tex ‐ ni ka lar dan TOS‐ 1A “Soln tsep yok, , 9K58 “Smerç ”, WM‐80 və AR 1A YARS, 9K720 “İs kən dər ‐E” ƏTRK ki mi ra ket ‐ar til le ri ‐ ya sis tem lə ri alın mış dır. Son il lər də Hin ‐ dis tan dan, Çin dən, Slo va ki ya dan, Be la ‐ rus dan, Uk ray na dan, Yu na nıs tan dan, Ser bi ya dan, Bos ni ya dan, Mon te neq ro ‐ dan müxtə lif növ si lah la rın alın ma sı hə ‐ ya ta ke çi ri lib. Açıq mən bə lə rin mə lu mat la rı na əsa sən Er mə nis tan Qu ru Qo şun la rı nın Ra ket və Ar til le ri ya Qo şun la rı nın si lah ‐ lan ma sın da so vet is teh sa lı 4 ədəd 9K79‐1 “Toç ka ‐U” TRK və 8 ədəd 9K72 “Elb rus” (və ya “Scud” ), 4 ədəd Ru si ya is teh sa lı 9K720 “İs gən dər ‐E” ƏT RK, 8 (12) ədəd Ru si ya is teh sa lı 300 mm 9K58 “Smerç ”, Çin is teh sa lı 6 ədəd 300 mm AR 1A və 4 (8) ədəd 273 mm WM‐80, 18 ədəd 220 mm TOS‐ 1A “Soln ‐ tsep yok”, 47 ədəd so vet is teh sa lı 122 mm BM‐21 “Qrad” və qey ri‐m üəy yən say da Er mə nis tan is teh sa lı 40 mm N‐2 YARS mövcud dur. Özüye ri yən ar til le ri ‐ ya qur ğu la rı na so vet is teh sa lı 28 ədəd 2S3 “A ka si ya” və 10 ədəd 2S1 “Qvoz di ka” aid dir. Həm ar til le ri ya bir ‐ ləş mə lə ri nin, həm də mo to a tı cı bir ləş ‐ mə lə rin ar til le ri ya di vi zi on la rı nın təc ‐ hi za tın da so vet is teh sa lı 26 ədəd 152 mm 2A36 “Gi a sint ‐B”, 34 ədəd 152 mm D‐20, 2 ədəd 152 mm D‐1, 69 ədəd 122 mm D‐30, 35 ədəd 85 mm D‐44 və 36 ədəd 100 mm MT‐12 “Ra pi ra” top və ha ‐ u bit sa la rı yer alır. Mi na a tan bölmə lər ‐ də əsa sən so vet is teh sa lı olan 120 mm‐ lik 12 ədəd M‐120 və 19 ədəd PM‐38, Yu qos la vi ya is teh sa lı 120 mm M‐75, 62 ədəd 160 mm M‐43, həm çi nin 200 ədə ‐ də ya xın Ser bi ya is teh sa lı 60 mm M57 və M70, so vet is teh sa lı 82 mm BM‐37 və 2B14‐1 “Pod nos” və Er mə nis tan is teh sa lı 82 mm mi na a tan la rın dan (so ‐ vet is teh sa lı 2B14‐1 “Pod nos” mi na a ta ‐ nı nın ana lo qu) is ti fa də olu nur. Qu ru Qo şun la rı nın tank əley hi nə bölmə lə ri so vet/ Ru si ya is teh sa lı 27 ədəd 9P149 “Şturm ‐S”, 9 ədəd 9P148 “Kon kurs” və 50 ədəd dən ar tıq 9K135 “Kor net ‐E” özüye ri yən və da şı nan TƏ İRK ilə si lah ‐ lan dı rı lıb. Bütün yu xa rı da göstə ri lən rə qəm lər Azər bay can Si lah lı Qüvvə lə ri tə rə fin dən er mə ni qəsb kar la ra qar şı 27.09.2022‐ 08.11.2022‐ci il ta ri xin də apa rıl mış 44 günlük Və tən müha ri bə si nə, 2022‐ci ilin 12–14 sent yabr (Sent yabr döy üşlə ‐ ri) ta ri xi nə və 2023‐cü ilin 19‐20 sent ‐ yabr ta ri xin də apa rıl mış lo kal an ti ter ‐ ror əmə liy ya tı na qə dər olan mə lu mat ‐ lar dır. Tə bii ki, döyüşlər za ma nı Azər bay can Si lah lı Qüvvə lə ri tə rə fin dən en di ril miş uğur lu atəş zər bə lə ri nə ti cə ‐ sin də bu si lah la rın böyük miq da rı məhv edil miş və ya qə ni mət ola raq götü ‐ rülmüşdür. Sa da la nan miq dar la ra Azər ‐ bay ca nın Qa ra bağ iq ti sa di ra yo nun da Ru si ya sülhmə ram lı la rı nın müvəq qə ti yer ləş di yi əra zi lər də fə a liy yət göstər ‐ miş se pa rat çı‐ ter ror çu si lah lı dəs tə lə rin si lah la rı da xil edil mə miş dir. Bu ara da qeyd et mək la zım dır ki, mövcud mə lu mat la ra görə, 44 günlük Və tən müha ri bə si za ma nı Azər bay can Si lah lı Qüvvə lə ri tə rə fin dən Er mə nis ta ‐ nın ümu mi lik də 425 ar til le ri ya və ra ket sis te mi: o cümlə dən 250 ədəd ye də yə alı nan ar til le ri ya qur ğu su (106 ədəd 122 mm‐lik D‐30 ha u bit sa sı, 18 ədəd 152 mm‐lik D‐1 ha u bit sa sı, 75 ədəd 152 mm‐lik D‐20 mm top‐ ha u bit sa sı, 15 ədəd 152 mm‐lik 2A36 “Gi a sint ‐B” to ‐ pu), 29 ədəd özüye ri yən ar til le ri ya qur ‐ ğu su (24 ədəd 122 mm 2S1 “Qvoz di ka” ÖAQ və 5 ədəd 152 mm‐lik 2S3 “A ka si ya” ÖAQ), 85 ədəd YARS (75 122 mm BM‐21 “Qrad”, 4 ədəd 300 mm 9K58 “Smerç ”, 1 ədəd 220 mm TOS‐1 “Soln tsep yok” ), 2 ədəd 9K72 “Elb rus” ƏTRK və 59 ədəd 120 mm‐lik mi na a tan məhv edi lib. Qeyd et mək la zım dır ki, iyir mi il dən ar tıq Er mə nis tan or du sun da is tis mar müddə tin də WM‐80 YARS fo to və vi deo ka me ra la rın ob yek ti vi nə tez‐ tez tuş gəl ‐ mə miş, la kin vax ta şı rı hər bi pa rad lar da nüma yiş et di ri lir miş dir. 2020‐ci ilin sent yab rın 27‐də baş la yan döyüşlər za ‐ ma nı bu YARS ‐in is ti fa də si ilə bağ lı yal ‐ nız bir fakt mə lum dur ki, bu za man re ‐ ak tiv mər mi lər ne cə de yər lər, açıq sa ‐ hə yə düşmüş və sə pə lən miş kas set al tsur sat lar (e le ment lər) işə düşmə miş ‐ dir. Görünür, sax la ma müddə ti nin bit ‐ mə si də bu fak ta öz tə si ri ni göstə rib. 2020‐ci ilin ok tyabr ayı nın 9‐da Azər ‐ bay can Müda fiə Na zir li yi nin yay dı ğı vi ‐ de ogö rüntülə rə əsa sən, pi lot suz uçuş apa rat la rı yürüşdə iki be lə döyüş ma şı ‐ nı nı tu ta raq on la rı məhv edib. WM‐80‐ lər baş qa yer də görünmə miş və er mə ni tə rə fin dən iş ti rak edən di gər si lah sis ‐ tem lə rin dən fərq li ola raq, bəl kə də cəb ‐ hə də olan ən ya rıt maz mo del lər dən bi ‐ ri ol muş dur. 2022‐ci ilin sent yabr ayın da mə lum ol muş dur ki, 44 günlük Və tən müha ri ‐ bə sin dən məğ lub çıx mış Er mə nis tan öz or du su nun atəş gücünü ar tır maq məq ‐ sə di ilə 250 mil yon dol lar dan çox də yə ‐ rin də müqa vi lə im za la ya raq Hin dis tan ‐ dan müxtə lif növ si lah nümu nə lə ri alır. Bu nümu nə lə rin sı ra sı na 214 mm‐lik “Pi na ka” YARS və on lar üçün ra ket lər, adı açıq lan ma yan TƏ İRK və müxtə lif döyüş sur sat la rı da xil dir. Müxtə lif mən ‐ bə lə rin mə lu ma tı na əsa sən alı nan “Pi na ka” YARS ‐ın sa yı 18 – 68 ara sın da 51 Ermənistan Ordusunda yer alan 9K72 “Elbrus” (və ya “Scud”) OTRK
də yi şir. Sis tem lər iki il ər zin də tə darük olu na caq. Bun dan baş qa, ca ri ilin av qust ayın ‐ da Er mə nis tan Hin dis tan dan 6 ədəd 155 mm çap lı ATAGS (Ad van ced To wed Ar til lery Gun System) ha i bit sa la rı alıb. Çat dı rıl ma əv vəl lər im za lan mış sövdə ‐ ləş mə yə uy ğun ola raq hə ya ta ke çi ri lib, ona əsa sən ya xın üç il də Er mə nis ta na da ha 84 ədəd ATAGS ha u bit sa sı nın tə ‐ darü kü plan laş dı rı lır. Sövdə ləş mə nin ümu mi də yə ri 155,5 mil yon ABŞ dol la ‐ rı təş kil edir. Bu, im za lan mış böyük müqa vi lə çər çi və sin də Er mə nis ta na gə ‐ lən ilk par ti ya dır, Hin dis ta nın “Bha rat For ge” müda fiə şir kə ti Er mə nis ta na ar ‐ til le ri ya sis tem lə ri ni vax tın dan əv vəl çat dır ma ğı plan laş dı rır. Hin dis ta nın ATAGS ha u bit sa la rı Pa kis tan la müna qi ‐ şə nin xüsu siy yət lə ri, yə ni dağ lıq əra zi nə zə rə alı na raq ha zır la nıb. Bu ra ya ava ‐ dan lı ğın aşa ğı tem pe ra tur da iş lə mə qa bi liy yə ti və mər mi lə rin müva fiq bal ‐ lis ti ka sı da xil dir. Nə zə rə al saq ki, Er mə ‐ nis tan ‐A zər bay can sər hə di nin əhə miy ‐ yət li his sə si də çə tin rel yef lə xa rak te ri ‐ zə olu nur, ATAGS ha u bit sa la rı nın se çil mə si tə sadü fi he sab edil mə mə li dir. Azərbaycan Respublikası Cə nu bi Qaf qa zın ən güclü or du su na sa hib olan Azər bay can Res pub li ka sı müstə qil lik əl də et di yi dövrdən in di yə ‐ dək Si lah lı Qüvvə lə rin qa baq cıl si lah və döyüş tex ni ka sı ilə təc hi za tı nı da im ön plan da tu tur. Bu nun nə ti cə si ola raq həm 2016‐cü ilin ap rel‐ may döyüşlə ri, həm 2020‐ci ilin 44 günlük Və tən müha ri bə si, həm 2022‐ci ilin sent yabr döyüşlə ri, həm də 2023‐cü ilin sent yab ‐ rın da baş tu tan lo kal an ti ter ror əmə liy ‐ yat la rı za ma nı er mə ni qəsb kar la rın atəş va si tə lə ri və nöqtə lə ri zər gər də qiq li yi ilə məhv edil miş dir. Öz müstə qil li yi nə ye ni cə qə dəm qoy muş Azər bay can Res pub li ka sı nın müa sir Si lah lı Qüvvə lə ri Qa ra bağ müna ‐ qi şə si za ma nı, 1993‐cü ilin son la rın da ya ra dı lıb. O, Qu ru Qo şun la rın dan, Hər ‐ bi Ha va Qüvvə lə rin dən, Hər bi Də niz Qüvvə lə rin dən və Xüsu si Tə yi nat lı Qüvvə lər dən iba rət dir. Qu ru Qo şun la rı Azər bay can Si lah lı Qüvvə lə ri nin ilk növbə də həm sər bəst, həm də Xüsu si Tə yi nat lı Qüvvə lər lə qar şı lıq lı əla qə də qu ru da döyüş əmə liy yat la rı apar maq üçün nə zər də tu tul muş ən böyük növüdür. On lar mo to a tı cı, tank, ra ket ‐ ar til le ri ya, mühən dis və di gər qo şun lar ‐ dan iba rət dir. “The Mi li tary Ba lan ce” il lik bülle te ni nin 2022‐2023‐cü il lər mə lu ma tı na əsa sən ra ket ‐ar til le ri ya, mo to a tı cı və tank qo şun la rı nın, həm çi ‐ nin xüsu si tə yi nat lı bir ləş mə lə rin si lah ‐ lan ma sın da müxtə lif növ ra ket ‐ar til le ‐ ri ya sis tem lə ri du rur. Bun la rın sı ra sı na ÖAQ‐ dan so vet is teh sa lı 18 ədəd 120 mm 2S9 “No na”, 68 ədəd 122 mm 2S1 “Qvoz di ka”, 16 ədəd 152 mm 2S3 “Akasiya”, 12 ədəd 203 mm 2S7 “Pi on”, Ru si ya is teh sa lı 18 ədəd 2S31 “Ve na”, 18 ədəd 152 mm 2S19 “Msta‐S ”, 36 ədəd Çexi ya is teh sa lı 152 mm Da na‐M1 CZ, İs ra il is teh sa lı 5 ədəd 120 mm “Cardom” və 18 ədəd Sand Cat “Spear” da xil dir. Ey ni za man da bir ləş mə lə rin təc hi za tın da so vet is teh sa lı 350 ədəd ‐ dən ar tıq 122 mm D‐30, 36 ədəd 130 mm M‐46, 50 ədəd 152 mm 2A36 “Giasint ‐B” və 30 ədəd dən ar tıq 152 mm D‐20, 200 ədəd dən ar tıq 85 mm D‐44 top və ha u bit sa lar var. Qu ru Qo ‐ şun la rı nın ra ket və re ak tiv ar til le ri ya bir ləş mə lə ri so vet is teh sa lı 30 ədəd 9K58 “Smerç ”, 78 ədəd 122 mm 9K51 “Qrad”, Ru si ya is teh sa lı 18 ədəd 220 mm TOS‐ 1A “Soln tsep yok”, Çe xi ya is ‐ teh sa lı 18 ədəd 122 mm RM‐70/85, Türki yə is teh sa lı 18 ədəd 122 mm T‐122 “Sa kar ya”, 18 ədəd 300 mm T‐300 “Ka sır ga”, 18 ədəd 107 mm T‐107 “Bo ran”, İs ra il is teh sa lı 30 ədəd 122/160 mm “Lynx Grad LAR”, 9 ədəd ‐ dən ar tıq 306 mm “Lynx Ex tra”, Be la rus is teh sa lı 10 ədəd 301 mm V‐200 “Po lo ‐ nez” və Yu qos la vi ya is teh sa lı 10 ədəd RAK‐ 12 “Pla men” YARS, so vet is teh sa lı 3 ədəd 9K79‐1 “Toç ka ‐U” TRK və İs ra il is teh sa lı 4 ədəd “LO RA” ƏTRK ilə si lah ‐ lan dı rı lıb. Tank əley hi nə bir ləş mə və bölmə lər 72 ədəd so vet is teh sa lı 100 mm MT‐12 “Ra pi ra” tank əley hi nə to ‐ pu, Ru si ya is teh sa lı 100 ədəd dən ar tıq 9K135 “Kor net”, 18 ədəd 9K123 “Xri zan ‐ te ma‐S ”, böyük say da so vet is teh sa lı 9K111 “Fa qot” /9K111‐1 “Kon kurs ”, 100 ədəd dən ar tıq Uk ray na/ Be la rus is ‐ teh sa lı “Skif” və müxtə lif ver si ya lar da 100 ədəd dən ar tıq İs ra il is teh sa lı “Spi ‐ 52 www.poliqon.az Yuxarıda: Azərbaycan Ordusuna məxsus “SpGH Dana” özüyeriyən haubitsalar. Aşağıda: T‑122 “Sakarya” YARS
ke” TƏ İRK ilə təc hiz edi lib. Mi na a tan bölmə lər də 100 ədəd dən ar tıq so vet is ‐ teh sa lı 120 mm PM‐38, 200 ədəd dən ar tıq Ru si ya is teh sa lı 120 mm 2S12 “Sa ni”, 100 ədə də ya xın Azər bay can is ‐ teh sa lı 120 mm 2B11M, böyük say da so vet is teh sa lı 82 mm 2B14‐1 “Pod nos”, Ru si ya is teh sa lı 82 mm 2B24, Azər bay ‐ can is teh sa lı 82 mm 20N5 “A şı rım‐ 5”, həm çi nin xa ri ci is teh sal və Azər bay can is teh sa lı 60 mm “Com man do” və 20N6 “A şı rım‐ 6” mi na a tan lar dan ge niş şə kil ‐ də is ti fa də olu nur. Əgər OTRK və TRK sis tem lə rin dən da nış saq, Er mə nis tan or du su 4 ədəd 9K270 “İs gən dər ‐E” (280 km) və 8 ədəd 9K72 “Elb rus” (300 km) ƏT RK, həm çi ‐ nin 4 ədəd 9K79‐1 Toç ka ‐U (120 km) ilə si lah la nıb. Ümu mi lik də Er mə nis tan or du sun da 16 TRK və ƏTRK mövcud olub. Am ma hə min dövrdə Azər bay can Or du sun da cə mi 4 ədəd 9K79‐1 “Toçka ‐U” TRK olub. Bu na bax ma ya raq, or du muz uzaq mən zil li YARS ‐da əhə ‐ miy yət li üstünlüyə ma lik ol maq la tak ‐ ti ki və əmə liy yat‐ tak ti ki ra ket komp ‐ leks lə ri nin ça tış maz lı ğı nı kom pen sa si ‐ ya edə bi lir di. Bu nun la be lə, Azər bay can Or du su YARS par kı nı ge niş lən dir mək və da ha uzun mən zi lə atəş apa ra bil mək üçün Be la rus dan 10 ədəd 301 mm‐lik V‐200 “Po lo nez” YARS alıb. Döyüş ma ‐ şın la rın da is ti fa də olu nan Çin is teh sa lı ra ket lə rin mo di fi ka si ya dan ası lı ola raq atəş mə sa fə si 200 və 300 km‐dir. Ra ke ‐ tin kütlə si 780 ki loq ram, döyüş baş lı ğı 140 ki loq ram, atı şa ha zır lıq müddə ti 10 də qi qə dir. “Po lo nez” tez‐ tez YARS ad lan ‐ dı rı lır, əs lin də bu komp leks ƏT RK‐ə da ‐ ha ya xın dır. O, Be la rus hərb çi lə rin bi la ‐ va si tə iş ti ra kı ilə “Də qiq elekt ro me xa ni ka za vo du” (ZTEM) dövlət müəs ‐ si sə si tə rə fin dən ha zır la nıb. Bun dan baş qa, Azər bay can da ha uzun mən zi lə yüksək də qiq lik li atəş apar maq, ey ni za man da Er mə nis ta nın əmə liy yat‐ tak ti ki ra ket komp leks lə ri ni üstə lə mək məq sə di ilə İs ra i lin “Is ra el Ae ros pa ce In dust ri es” (I A I) şir kə ti tə ‐ rə fin dən ha zır lan mış bir pil lə li bərk ya ‐ na caq lı bal lis tik ra ke tə ma lik ye ni “LO RA” (Long ‐Ran ge Ar til lery Mis si le – uzun mən zil li ar til le ri ya ra ke ti) ƏTRK alıb. Azər bay can Or du su nun ar se na lın da Be la rus və İs ra il dən tə darük edi lən ye ‐ ni YARS və ra ket komp leks lə ri nin pey ‐ da ol ma sı re gi on da qüvvə lər ba lan sı nı Azər bay ca nın xey ri nə nə zə rə çar pa caq də rə cə də də yiş miş dir. Bu nun la da Azər ‐ bay can öz ra ket po ten si a lı nı ya rat mış ‐ dır. O za man er mə ni mət bu a tı yal nız “Po lo nez” ra ket lə ri nə diq qət ye tir mə yi üstün tut muş və de mək olar ki, İs ra il ra ‐ ket lə ri nə mə həl qoy ma mış dır. Er mə ni hər bi ek spert lər “Po lo nez” ra ket lə ri ni 2016‐cı ilin pa yı zın da Er mə nis ta na tə ‐ darük edi lən “İs gən dər ‐E” ƏTRK ilə müqa yi sə edir di lər. Be lə bir müqa yi sə li təh lil Er mə nis ta nın ic ti mai rə yi üçün ar ‐ xa yın səs lə nir di, çünki “Po lo nez” ra ket ‐ lə ri hə qi qə tən də də qiq li yi nə görə “İs gən dər ‐E” ra ket lə rin dən ge ri qa lır lar. Bu nun la be lə, bi rin ci si, “Po lo nez” YARS “İs gən dər ‐E” ƏTRK ki mi bir və ya iki ra ‐ ket lə de yil, bir dən sək kiz ra ket lə 10x10 ki lo metr sa hə li kvad ra tı vu rur. Bu ara ‐ da mə lu mat üçün qeyd edək ki, Ru si ya ‐ nın 9K720 “İs kən dər ‐E” komp lek si 9K720 “İs gən dər” əmə liy yat‐ tak ti ki komp lek si nin ix rac üçün nə zər də tu tul ‐ muş sadələş di ril miş ver si ya sı dır. Onun ra ke ti nin uçuş mə sa fə si 280 km, döyüş baş lı ğı nın kütlə si isə 480 kq‐dan çox de ‐ yil. Bu rax ma qur ğu su ey ni an da yal nız bir ra ket at maq üçün nə zər də tu tu lub. Hə rə kət dən komp lek sin açıl ma müddə ‐ ti 20 də qi qə dir. 9K720 “İs gən dər ‐E” ƏTRK bir də qi qə lik fa si lə ilə iki fərq li hə də fə atəş aç ma ğa im kan ve rir. Bu ‐ nun la da mə lum olur ki, Ru si ya nın “İs gən dər” komp lek si əra zi də açıl ma müddə tin də Be la rus komp lek sin dən iki də fə ya vaş dır, həm çi nin Ru si ya komp ‐ lek si bir zər bə ilə yal nız 2 hə də fi, Be la ‐ rus komp lek si isə 8 hə də fi vu ra bi lər. “Po lo nez” mə sa fə ba xı mın dan da üs ‐ tündür – 280 km‐ə qar şı 300 km. Be la ‐ rus komp lek si nin zə if ol du ğu ye ga nə cə hət isə döyüş baş lı ğı nın gücüdür – “İs gən dər ‐E” ra ke ti nin 480 kq‐lıq döyüş baş lı ğı na qar şı “Po lo nez” 140 kq‐lıq döyüş baş lı ğı. Bu zə if lik isə yay lım atə şi ilə kom pen sa si ya olu nur. Məqalənin davamı, Mərkəzi Asiya regionu dövlətlərinin artilleriya si ‑ lahlanması POLİQON hərbi‑kosmik texnoloji jurnalının növbəti sayında yayımlanacaq. Bizi izləməkdə qalın! Azərbaycan Ordusunun istifadəsində yer alan “LORA” ƏTRK
“Dubai Airshow‐2023”ün hərbi sektorunda istehsalçı şirkətlər tərəfindən əsasən pilotsuz uçuş aparatları (PUA), süni intellekt avadanlıqları, rabitə cihaz ‐ ları, təyyarələr, helikopterlər, radarlar, naviqasiya və s. sistemlər təqdim olunub. Sərginin statik bölməsində 180‐dən çox təyyarə, helikopter və digər aviasiya vasitələri (hərbi və mülki) əyani şəkildə nümayiş etdirilib. Sərgidə ABŞ‐ın “Raytheon”, “Boeing”, “L3Harris”, “Lockheed Martin”, “Pratt & Whitney”, “Textron”, “GE Aerospace”, Böyük Britaniyanın “Rolls‐Royce”, İsrailin “Elbit Systems”, “Israel Aerospace Industries” (IAI), “Rafael”, İtaliyanın “Leonardo”, Rusiyanın “Rosoboronexport”, Çexiyanın “Aero Vodochody”, Türkiyənin “Roketsan”, Almaniyanın “Diehl Aviation”, “Eurofighter Typhoon”, “Hensoldt”, Fransanın “Dassault Aviation”, “Airbus”, MBDA, THALES, İsveçin “Saab”, Hin ‐ distanın “Bharat”, Pakistanın “PAC Kamra” və BƏƏ‐nin “EDGE Group” kimi böyük şirkətləri məhsul və xidmətlərini təqdim edib. Əvvəlki illərdə olduğu kimi, bu il də “Dubai Airshow‐2023”də Azərbay ‐ canın həm iştirakçı, həm də ziyarətçi qatılımı olub. Sərgidə “Azairtechservice” Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti stendlə təmsil olunub. 1999‐cu ildən “Dubai Airshow” sərgisnin iştirakçısı olan “Azairtechservice” şirkəti aviasiya vasitələrində və hava hücumundan müdafiə sistemlərinin modern ləşdiril ‐ məsi sahəsində imkanlarını təqdim edib. Azərbaycan Müdafiə Nazirliyinin və Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin nüma ‐ yəndə heyətləri sərgiyə ziyarətçi qis ‐ mində qatılıb. Sərgi çərçivəsində Azərbaycan müdafiə naziri general‐polkovnik Zakir Həsənovun rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyətləri İtaliyanın müdafiə naziri Quido Krosetto və Pakistan Aviasiya Komp ‐ leksinin sədri, aviasiya vitse‐marşalı Nadim Axtar Xan ilə görüşüb. Görüşdə ölkələr arasında hərbi, hərbi‐texniki, hərbi‐təhsil və digər sahələrdə əmək ‐ daşlığın inkişaf perspektivləri, eləcə də qarşılıqlı maraq doğuran bir sıra məsələlər müzakirə olunub. Həmçinin general‐polkovnik Zakir Həsənovun rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyəti “Dubai Airshow 2023”də İtaliyanın “Leonardo”, Türkiyə “Roketsan” və BƏƏ‐ nin “EDGE Group” şirkətlərinin stendində nümayiş etdirilən silah, texnika və hərbi təyinatlı vasitələrlə tanış olub. DUBAI AIRSHOW 2023 Yaxın Şərqin ən böyük beynəlxalq aviasiya sərgisi ?Amin Əvəzli 2023‑cü ilin 13‑17 noyabr tarixlərində Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin (BƏƏ) Dubay şəhərində “Dubai Airshow‑2023” 18‑ci beynəlxalq aviasiya sərgisi keçirilib. İki ildən bir təşkil edilən “Dubai Airshow” sərgisində bu il dünyanın 148 ölkəsindən 1400‑dən artıq şirkət iştirak edib. 5 gün davam edən “Dubai Airshow‑2023” beynəlxalq sərgisi 135 mindən çox ziyarətçiyə qaplarını açıb. Sərgi mülki və hərbi sektorda ümumi dəyəri 101 milyard ABŞ dollarından çox olan müqavilələrin imzalanması ilə başa çatıb.
“Roketsan” məhsullarına böyük maraq Yaxın Şərqin ən əhəmiyyətli raket və sursat istehsalçısı olan “Roketsan” şirkəti Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində ziyarətçilərə qapılarını açan “Dubai Airshow”da yeni və döyüş meydanında özünü təsdiqləmiş məhsullarını nümayiş etdirib. Sərgidə “Roketsan” şirkəti MAM‐C, MAM‐L və MAM‐T mini ağıllı sursat ailə ‐ sini, “Cirit” lazer başlıqlı idarə olunan raketini, “Çakır” qanadlı raketini, “Sungur” zenit‐raket kompleksini (ZRK), SOM‐J raketini və mikro peyk buraxma sistemini (MUFS) ziyarətçilərə və ölkələrin rəsmi nümayəndə heyətlərinə təqdim edib. Şirkətin sərgilədiyi məh ‐ sulların özlərini döyüş meydanında və aktiv əməliyyatlar zamanı uğurla sübut etməsi “Dubai Airshow”da onlara marağın artmasına səbəb olub. Xüsusilə, MAM mini ağıllı sursat ailəsinin həm Türkiyənin Suriyada həyata keçirdiyi antiterror əməliyyatlarında, həm Azər ‐ baycanın öz torpaqlarını azad etməsi uğurunda aparadığı 44 günlük İkinci Qarabağ müharibəsində, həm də Uk ‐ rayna‐Rusiya müharibəsində Ukraynanın Rusiya Silahlı Qüvvələrinə məxsus zirehli texnikaların, hərbi obyektlərin və s. hədəflərin məhv olunmasında uğurla istifadə edilməsi onlara diqqəti artırıb. Sərgidə nümayiş etdirilən “Çakır”, quru, dəniz və hava platformalarından atıla bilən yeni nəsil qanadlı raketdir. O, təyyarə və helikopterlərdən, pilotsuz uçuş aparatlarından, eləcə də taktiki təkərli quru nəqliyyat vasitələri və suüstü platformalardan atıla bilər. Ziyarətçilər tərəfindən maraqla qarşılanan SOM‐J, yüksək mühafizəyə malik quru və dəniz hədəflərinə qarşı istifadə üçün nəzərdə tutulmuş “hava‐ yer” tipli raketdir. O, döyüş təyyarəsinin həm daxili, həm də qanad altındakı xarici asqılarında daşına və buraxıla bilər. SOM‐J, öz seqmentindəki rəqiblərindən uzun diapazonu, azaldılmış görmə qabiliyyəti, uyğun qiymətləri və digər imkanları ilə fərqlənir. “Roketsan” şirkəti tərəfindən milli imkanlarla dizayn edilən “Sungur” ZRK portativ xüsusiyyəti ilə yerüstü, hava və dəniz platformalarına inteqrasiya oluna bilər. Quru Qoşunlarını qanadlı raketlərə, PUA‐lara, alçaqdan uçan sabit qanadlı təyyarələrə və helikopterlərə qarşı qısa mənzilli hava hücumundan müdafiə təmin edən “Sungur” yaxın mənzilli mobil ZRK yerdən havaya atəş aparan PORSAV Milli MANPADS sistemi ilə təchiz edilib. Sərgidə “Roketsan” şirkəti BƏƏ‐nin “EDGE Group” şirkəti ilə yeni və qabaqcıl ağıllı silah texnologiyalarının birgə inkişaf etdirilməsi məqsədi ilə əməkdaşlıq müqaviləsi imzalayıb. Müqaviləyə əsasən, iki şirkət yeni və qabaqcıl ağıllı silah texnologiyalarının inkişafı imkanlarını araşdırmaq üçün birlikdə çalışacaq. Pakistanın JF‑17 Block 3 qırıcısı ilk dəfə “Dubai Airshow‑2023”də Pakistanın “Pakistan Aeronautical Complex” (PAC) şirkəti “Dubai Airshow‐ 2023” sərgsində Pakistan Hərbi Hava Qüvvələrinin (PAF) aviasiya parkında yer alan JF‐17 Block 3 qırıcısını və “Super Mushshak” təlim təyyarəsini nümayiş etidirib. Beləliklə, JF‐17 Block 3 qırıcısı ilk dəfə beynəlxalq aviasiya sərgisində təqdim olunub. Pakistan “Dubai Airshow”da iştirak etməklə beynəlxalq əməkdaşlıqlarını gücləndirməyi və aviasiya sənayesində qlobal oyunçu olmağı hədəfləyib. Sərgi çərçivəsində baş tutan avia‐ şouda Pakistan Hərbi Hava Qüvvələri JF‐17 Block 3 qırıcısının manevr, uçuş və digər imkanlarını nümayiş etdiriblər. JF‐17 qırıcısının nümayiş uçuşu ziyarətçilər tərəfindən maraqla qarşılanıb və mütəxəssislər onun bacarıqlarını yüksək qiymətləndirib. Pakistanın PAC və Çinin CAIC şirkətləri tərəfindən birgə hazırlanan JF‐17 “Thunder” qırıcısının “Block 3” modifikasiyası havada yanacaq doldurma sisteminə və mükəmməl radara malikdir. Təyyarə yüksək manevr qabiliyyətinə, yüksək dartqı gücünə malik müasir yeni nəsil mühərrikə sahibdir. Demək olar ki, 4 ton döyüş yükü daşıyır. O, yaxın və orta mənzilli “hava‐hava” və “hava‐yer” sinif raketləri, bombaları, gəmi əleyhinə və radar əleyhinə raketləri, asma yanacaq çənlərini daşıya bilir. Quraşdırılmış 23 mm‐lik iki lüləli topa sahibdir. PAC şirkətinin istehsal etdiyi “Super Mushshak” təlim təyyarəsi bu gün dünyada öz sinfində həm təhlükəsizliyinə və imkanalarına, həm də qiymətinə görə ən münasib təyyarələrdən hesab olunur. İstehsalçının bildirdiyinə görə, təyyarə hərbi aerodomlar olmayan, əvvəlcədən uçuş üçün hazırlanmayan hər cür əraziyə eniş edə bilir və təhlüksəzlik standart ‐ larına tam cavab verir. “Super Mushshak” təlim təyyarəsi olaraq nəzərdə tutulduğu üçün tandem oturacaqlıdır və heyəti 2 nəfərdir. “Super Mushshak” təyyarələrindən əsasən pilotlara ilkin uçuş, manevr, döyüş və pilotaj bacırıqlarını qazandırmaq üçün istifadə olunur. O, döyüş pilotu yetişdirlməsi işində əyani uçuş kursunun ilkin mərhələsini təşkil edir. Burada pilotlar əyani olaraq ilkin uçuş vərdişlərinə yiyələndikdən və onları möhkəmləndirdikdən sonra növbəti mərhələdə reaktiv mühərrikli təlim təyyarələrinə keçid edirlər. Qeyd edək ki, “Super Mushshak” təlim məqsədləri ilə yanaşı, döyüş tapşırıqlarını da yerinə yetirə bilir. Bu zaman təyyarəni 300 kiloqram ağırlığındakı bomba və raketlərlə yükləmək mümkündür. Hazırda “Super Mushshak” təyyarələri Pakistan, Azərbaycan, Türkiyə, İraq, Səudiyyə Ərəbistanı, Oman, İran və CAR Hərbi Hava Qüvvələri tərəfindən istifadə edilir. BƏƏ müdafiə sənayesi sahə ‑ sindəki əməkdaşlıqlarını geniş ‑ ləndirir “Dubai Airshow”da gəniş şəkildə təmsil olunan BƏƏ‐nin hərbi və mülki 55
sektorunu əhatə edən 120‐dən artıq şirkəti sərgidə öz məhsul və xidmətlərini təqdim edib. BƏƏ‐nin ən böyük müdafiə sənayesi şirkəti olan “EDGE Group” sərgidə 11 yeni məhsulununun təq ‐ dimatını keçirib, bir çox əməkdaşlıq və alqı‐satqı müqaviləsinə imza atıb. Təqdim olunan yeni məhsullar arasında PUA və raket sistemləri yer alıb. Sərgidə təqdimatı keçirilən MALE sinifli “Reach‐M” PUA, ISR və hücum tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi üçün nəzərdə tutulub. Maksimum uçuş ağırlığı 1500 kq olan PUA, maksimum 350 kq faydalı yüklə birlikdə 24 saat uça bilir. Bundan başqa, “EDGE Group”un yaxın müddət ərzində səhmlərinin böyük hissəsini satın aldığı Polşanın FLARIS və İsveçrənin ANAVIA şirkətlərinin PUA‐ ları da EDGE stendində nümayiş olunub. FLARIS tərəfindən istehsal olunan “Sinyar” reaktiv mühərrikli PUA, 545 km/saat sürətlə uça, 30 min fut hündürlükdə fəaliyyət göstərə və 450 kq faydalı yük daşıya bilir. ISR və logistika missiyaları üçün ANAVIA şirkətinin hazırladığı helikopter tipli HT‐100 PUA, 120 km/saat sürətlə altı saata qədər uçmaq imkanına malikdir. EDGE‐nin təqdim etdiyi yeni məhsulların arasında səkkiz yeni raket, idarə olunan sursat və EW sistemi də yer alıb. Bunların sırasına “hava‐yer” təyinatlı subsonik NASEF‐20 qanadlı raketi, aviasiya vasitələrindən buraxılan RASH‐3H idarə olunan sursatı, NASEF‐ 125 və MANSUP‐ER gəmi əleyhinə raketləri, HUNTER 2‐SJ, HUNTER‐N və HUNTER SP süzən sursatları daxildir. Əlavə olaraq şirkətin təqdim etdiyi digər məhsulların sırasına “Desert Sting” və RASH seriyalı idarə olunan sursatlar, SKYKNIGHT hava hücumundan müdafiə sistemi, HUNTER 2‐S və QX süzən sursat ailəsi, GARMOOSHA, JENIAH PUA‐ları, “Thunder” tuşlama dəsti, SKYSHIELD antidron sistemi və s. aiddir. Sərgi çərçivəsində “EDGE Group” ABŞ‐ın “General Atomics Aeronautical Systems, Inc.” (GA‐ASI), Fransanın Airbus Defence & Space, Türkiyənin “Roketsan”, İtaliyanın “Leonardo” və digər xarici şirkətlərlə bir sıra əməkdaşlıq müqa ‐ vilələri imzalayıb. Bundan başqa, “EDGE Group” isteh ‐ sal etdiyi hərbi təyinatlı məhsulların satışına dair də yerli və xarici müş ‐ tərilərlə müqavilər bağlayıb. Rusiyadan “Dubai Airshow 2023”ə böyük qatılım Rusiyanın “Rostex” Dövlət Kor ‐ porasiyasının tərkibinə daxil olan “Rosoboroneksport” şirkəti “Dubai Airshow‐2023” sərgisində Hərbi Hava Qüvvələri, Hava Hücumundan Müdafiə və Elektron Müharibə Qoşunları üçün müasir hərbi məhsullarını nümayiş etdirib. Ümumi sahəsi 750 kvad rat metr ‐ dən çox olan vahid Rusiya pavilyonunda ölkənin 13 iri hərbi təyinatlı məhsul istehsalçısı 250‐dən çox müasir silah və hərbi texnika nümunəsini təqdim edib. “Rosoboroneksport”un baş direk ‐ toru Aleksandr Mixeyev “Dubai Airshow” sərgisinin ölçü və əhəmiyyətinə görə dünyanın ən böyük ilk 5 aviasiya sərgisindən biri olduğunu vurğulayıb: ““Rosoboroneksport” üçün bu, Rusiyanın aviasiya texnikası və hava hücumundan müdafiə sistemlərinin, ilk növbədə, şirkətin sifariş portfelindəki payı 50%‐ ə çatan Yaxın Şərq və Şimali Afrika ölkələrinə təqdim edilməsi üçün əsas xarici platformalardan biridir. Biz burada dünyanın aparıcı silah istehsalçıları ilə rəqabət aparmalıyıq. “Dubai Airshow” debüt və yeni məhsulların nümayişi üçün yerdir. 2023‐ cü ildə “Rosoboroneksport” burada ilk dəfə olaraq İl‐76MD‐90A(E) hərbi nəqliyyat təyyarəsini, 5‐ci nəsil qırıcılar üçün ən son silahlarını, RVV‐MD2 və RVV‐BD “hava‐hava” tipli idarə olunan raketlərini və X‐69 qanadlı raketini təqdim edib. Eləcə də dünyanın ən yaxşı döyüş helikopteri olan Ka‐52, real döyüş şəraitində müasir zirehli texnikalara qarşı effektivliyini sübut edən “hava‐ yer” tipli silahları ilə sərgilənib”. Statik bölmədə nümayiş etdirilən İl‐76MD‐90A(E) hərbi nəqliyyat təyyarəsi çoxfunksiyalıdır və müxtəlif missiyalarda, o cümlədən xüsusi əməliyyatlarda və havadan enişlərdə (desant) uğurla istifadə olunur. O, 60 tona qədər yükü 4 min kilometr məsafəyə kimi, 20 tona qədər yükü isə 8.5 min kilometr məsafəyə kimi daşımaq qabiliyyətinə malikdir. Təyyarə eniş yerlərini müəy ‐ yən ləşdirmək, yüklərin və qoşunların buraxılmasına nəzarət etmək üçün çoxkanallı optik‐elektronnişan alma sistemi, həmçinin “Prezident‐S” bort müdafiə sistemi ilə təchiz edilib. “Rosoboroneksport” İl‐76MD‐90A(E) ilə birlikdə Yaxın Şərqdə ilk dəfə olaraq “Junker‐DG‐250” avtomat laş dırılmış yükdaşıma sistemini, o cümlədən müxtəlif paraşüt sistemlərinin nü mu ‐ nələrini təqdim edib. Beynəlxalq ekspertlər tərəfindən bazar seqmentində ən yaxşı helikopter kimi tanınan Ka‐52 kəşfiyyat‐hücum helikopteri nümayiş uçuşları zamanı sərgiyə gələnlərə yalnız koaksial helikopter üçün mövcud olan pilotluq elementlərini ‐ hədəfə doğru düz dönüş, yüksək sürətlərdə yanlara doğru hərəkət etmək və mənfi meyl bucağı ilə dərin sürüşmə nümayiş etdirib. BƏƏ Müdafiə Nazirliyinin dəvəti ilə “Dubai Airshow”a gələn Rusiya Hava‐ Kosmik Qüvvələrinin “Rusiya Cənga ‐ vərləri” aviasiya qrupu nümunəvi uçuşlar zamanı Rusiyanın Su‐30SM və Su‐35S 56 www.poliqon.az
qırıcı təyyarələri ilə akrobatika həyata keçirib. “Rosoboroneksport” pilotsuz uçuş aparatları seqmentində statik daya ‐ nacaqda “Orlan‐30” pilotsuz uçuş aparatları, pavilyonda isə “Orion‐E” kəş ‐ fiy yat‐hücum PUA‐sından və KUB‐E süzən sursatından ibarət kompleks təqdim edib. Şirkət tərəfindən pavilyonda ziya ‐ rətçilərə 5‐ci nəsil Su‐57E qırıcısı, İl‐ 78MK‐90A tanker təyyərəsi, çox ‐ funksiyalı supermanevrli Su‐35 qırıcısı, Mi‐28NE döyüş helikopteri və Mi‐171Ş hərbi nəqliyyat helikopteri nümayiş olunub. Hava hücumundan müdafiə seq ‐ mentində “Rosoboroneksport” sərgidə geniş çeşiddə HHM və elektron müharibə sistemlərini təqdim edib. Bunlar həm ayrıca, həm də laylı hava hücumundan müdafiə sisteminin bir hissəsi kimi istifadə edilə bilər. Rusiya eks ‐ pozisiyasında “Almaz‐Antey” konserninin istehsal etdiyi S‐400 “Triumf” və “S‐ 350E Vityaz” zenit‐raket sistemləri (ZRS), “Vikinq” zenit‐raket kompleksi (ZRK) və “Tor” kompleksinin müxtəlif mo ‐ difikasiyaları nümayiş olunub. Bundan başqa, “Yüksək dəqiqlikli komplekslər” holdinqinin “Pantsir‐S1M” zenit raket‐ top kompleksi (ZRTK), habelə “İqla‐S” və “Verba” daşına bilən zenit‐raket kompleksləri (DZRK) təqdim edilib. Rusiya pavilyonunun qonaqları ölkənin RB‐504P‐E, “Repellent Patrul”, “Arqument‐2” və “Arqument‐3” antidron sistemləri, eləcə də “Pole‐21E” və R‐ 330J elektron müharibə kompleksləri ilə yaxından tanış ola biliblər. Ziya rət ‐ çilərə həmçinin kiçik pilotsuz uçuş aparatlarına qarşı mübarizə üçün Rusiyanın avtomatlaşdırılmış sistemi də təqdim olunub. “Rosoboroneksport” “Dubai Airshow‐ 2023” aviasiya sərgisində pilotlar üçün həyati dəstək və özü nü müdafiə ava ‐ danlıqları dəstini də təqdim edib. Bu məhsul təcili enişdən sonra təyyarə və helikopterlərdən sağ çıxan uçuş heyətləri üçün nəzərdə tutulub. Sözügedən dəst “Rosoboroneksport” mütəxəssisləri tərəfindən Rusiya Hava‐kosmik Qüvvə ‐ lərinin pilotları, habelə xüsusi avadanlıq istehsalçıları ilə birgə real döyüş əmə ‐ liy yatlarında əldə edilmiş təcrübə əsasında tərtib olunub. “Rosoboroneksport”un xarici ba ‐ zarda pilotlar üçün təqdim etdiyi həyati dəstək və özünümüdafiə ava danlıqları dəsti tematik olaraq 4 hissəyə bölünür: • Funksional geyim forması • Fərdi mühafizə və sağqalma va ‐ sitələri • Rabitə və müşahidə avadanlığı • Özünümüdafiə vasitələri Funksional geyim forması qrupuna döyüş şalvarı, köynək və ayaqqabı daxildir. İstənilən iqlim və hava şəraiti üçün təklif olunan geyim variantı +50 ilə –50C° temperatur diapazonu üçün nəzərdə tutulub. Fərdi mühafizə və sağ qalma vasi ‐ tələri qrupunda fərdi zireh, modern ‐ ləşdirilmiş ZŞ‐7 kaskı, ilk yardım dəsti, qablaşdırılmış yeməklər, bıçaq və digər avadanlıqlar yer alır. Fərdi zirehdə keramika və SVMPE olmaqla iki fərqli zirehli lövhə seçimi mövcuddur. Rabitə və müşahidə avadanlığı qrupuna R‐187 “Azart” ailəsinin qu laq ‐ cıqlı radiostansiyası, PN‐21K gecəgörmə cihazı və helikopter pilotları üçün nə ‐ zər də tutulmuş QEO‐ONV1‐01M gecə ‐ görmə eynəyi daxildir. Özünümüdafiə vasitələri qrupunda “Rosoboroneksport” müştərilərə Rusiya Hava‐kosmik Qüvvələrinin mütə xəs ‐ sislərinin tövsiyələrini də nəzərə alaraq 5.56 mm‐lik qısaldılmış AK‐19 avtomatını və ya PKU‐2 nişangahlı 9 mm‐ lik PPK‐20 tapança‐pulemyotunu, eləcə də 9 mm‐lik “Lebedev” tapançasını təklif edir. 57
Qu ru Qo şun la rı, Hər bi Ha va Qüvvə ‐ lə ri, Ha va Hücu mun dan Müda fiə Qo ‐ şun la rı və Hər bi Də niz Qüvvə lə rin dən iba rət olan Türkmə nis tan Or du su əra zi ba xı mın dan ölkə nin in zi ba ti 5 vi la yət bölgüsünə uy ğun ola raq 5 hər bi da i rə ‐ yə bölünüb. Ək sər Mər kə zi Asi ya ölkə lə ri ki mi, Türkmə nis tan Res pub li ka sı nın da si lah ‐ la ma sın da xa ri ci sa tı nal ma lar böyük üstünlük təş kil edir. Türkmə nis tan Si ‐ lah lı Qüvvə lə ri nin xa ri ci sa tı nal ma la ‐ rın da əsas ye ri Ru si ya, Çin, İta li ya və Türki yə is teh sa lı olan si lah sis tem lə ri tu tur. Həm çi nin ABŞ, Ka na da və Av ro ‐ pa dövlət lə ri nin si lah və alt sis tem lə rin sa tı şı mə sə lə sin də Türkmə nis ta na cid ‐ di məh du diy yət lər tət biq et mə mə si ölkə ‐ nin se çim im kan la rı nı ar tı ran amil lər ‐ dən dir. Ha zır da Türkmə nis tan Or du su ‐ nun in ven ta rın da Fran sa, Çe xi ya, Av ‐ stri ya və ABŞ ki mi ölkə lə rin is teh sal et ‐ di yi si lah sis tem lə ri nin yer al ma sı bu ‐ nun önəm li göstə ri ci si dir. Rəs mi Aş qa ‐ ba dın si lah və hər bi tex ni ka al dı ğı ölkə ‐ lər ara sın da Be la rus, Uk ray na, Bol qa ‐ rıs tan, Slo va ki ya və Ru mı ni ya da var. Türkmə nis tan bu və di gər ölkə lər lə si ‐ lah‐ sur sat sa tı nal ma la rı ilə ya na şı, bir ‐ gə şə kil də mövcud tex ni ka la rın mo dern ‐ ləş mə si proq ram la rı nı hə ya ta ke çi rir. “Po li qon” hər bi‐ kos mik tex no lo ji jur ‐ na lı ola raq əv vəl ki say la rı mız da da Türkmə nis tan Si la ha lı Qüvvə lə rin dən mə qa lə lər ha zır la mı şıq. Bu ya zı mız da Mər kə zi Asi ya nın çox qa pa lı ölkə si olan Türkmə nis ta nın əsa sən son il lə ri əha tə edən si lah lan ma sın dan bəhs edə cə yik. Qu ru Qo şun la rın si lah və hər bi tex ni ka par kı – Ar til le ri ya im kan la rı Türkmə nis tan Or du su nun ən böyük qo şun növü olan Qu ru Qo şun la rı nın si ‐ lah lan ma sın da əsas ye ri so vet ar til le ri ‐ ya va si tə lə ri ol maq la, ümu mi lik də 1000‐ dən ar tıq ar til le ri ya sis te mi tu tur. Re ‐ ak tiv ar til le ri ya bir ləş mə və bölmə lə ‐ rin də so vet is teh sa lı 122 mm 9P138/9K51 “Qrad”, 122 mm 9K55 “Qrad‐ 1”, 220 mm 9P140/9K57 “U ra ‐ qan”, Ru si ya is teh sa lı 300 mm 9A52 ‐ /9K58 “Smerç ”, Be la rus is teh sa lı 122 mm BM‐21A “BelQ rad” yay lım atəş li re ‐ ak tiv sis tem lə ri (YARS) is ti fa də olu nur. Ar til le ri ya bir ləş mə, his sə və bölmə ‐ lə rin də so vet is teh sa lı 122 mm 2S1 “Qvoz di ka”, 152 mm 2S3 “A ka si ya” özüye ‐ ri yən ha u bit sa la rı, ha be lə so vet is teh ‐ sa lı 122 mm D‐30, 152 mm D‐20 və 152 mm D‐1, 130 mm M‐46, 152 mm 58 www.poliqon.az REGİONAL FOKUS: Türkmənistan Ordusunun modernləşmə perspektivləri ?Zaur Babaşov Müstəqillik əldə etdikdən sonra, uzun müddət SSRİ‑dən miras qalan köhnə hərbi texnika və silahlardan istifadə edən Türkmənistan Respub‑ likası 2008‑ci ildən aktiv silahlanma proqramına və geniş formada yeni silah sistemlərinin satın alınmasına başlayıb. Silahlı Qüvvələrdə moder‑ nizasiya proqramlarında əsas diqqət yetirilən istiqamətlərdən biri köhnə sovet silah və texnikası ilə təchiz olunmuş arsenalın yenilənməsi olub. Öndə FD‑2000, arxada solda KS‑1A, arxada sağda S‑125‑2BM ZRK‑ləri
2A65 “Msta‐B ”, 152 mm 2A36 “Gi a sint ‐ B” ye dək də da şı nan top‐ ha u bit sa la rı is ‐ tis mar da dır. Tank əley hi nə his sə və bölmə lər so vet is teh sa lı 100 mm T‐12/MT‐12 “Ra pi ra” tank əley hi nə top la rı, 9K11 “Mal yut ka”, 9P122 “Mal yut ka‐M ”, 9P133 “Mal yut ka‐P ”, 9P148 “Kon kurs ”, 9K114 “Şturm ‐S”, 9K111‐1 “Kon kurs ”, Be la rus ‐ /Uk ray na is teh sa lı “Ka ra kal”, ha be lə so ‐ vet is teh sa lı 9K111 “Fa qot”, 9K115 “Me tis”, Uk ray na is teh sa lı “Şer şen”, Be la rus /Uk ray na is teh sa lı “Bar yer” özüye ri yən və da şı nan tank əley hi nə ida rə olu nan ra ket komp leks lə ri (TƏ İRK) ilə si lah lan dı rı lıb. Qu ru Qo şun la rı nın mi na a tan bölmə ‐ lər də isə so vet is teh sa lı 120 mm PM‐38, 82 mm BM‐37 və 2B14‐1 “Pod nos” mi ‐ na a tan la rı si lah lan ma da dır. Ra ket bri ‐ qa da sı 9K72 “Elb rus” (RS‐SS‐1C Scud B) əmə liy yat‐ tak ti ki ra ket komp leks lə ri ilə (ƏTR K) təc hiz edi lib. İn ter net qay naq la rın da yer alan mə ‐ lu mat la ra görə, son il lər rəs mi Aş qa ‐ bad Çin, Pa kis tan və Türki yə dən ye ni növ ar til le ri ya sis tem lə ri nin sa tın alın ‐ ma sı na da ir da nı şıq lar apa rır. Bu sis ‐ tem lər ara sın da ye ni özüye ri yən ha u ‐ bit sa lar, ope ra tiv‐ tak ti ki ra ket komp ‐ leks lə ri və yay lım atəş li re ak tiv sis tem ‐ lə rin ola ca ğı bil di ri lir. Ana liz lər göstə ‐ rir ki, 2030‐cu ilə qə dər Türkmə nis tan keç miş so vet or du sun dan mi ras qa lan ar til le ri ya va si tə lə ri ni tam ola raq si lah ‐ lan ma dan çı xar maq və on la rı Çin ilə ya ‐ na şı Türki yə, İs ra il və di gər Qərb ölkə ‐ lə ri nin is teh sa lı olan va si tə lər lə əvəz et mə yi plan laş dı rır. Zi reh li tex ni ka lar Türkmə nis tan Si lah lı Qüvvə lə rin də ölkə nin rel ye fi, coğ ra fi qu ru lu şu və iq ‐ li mi ki mi mə sə lə lər nə zər də sax lan maq ‐ la müxtə lif tip li zi reh li tex ni ka la rın alın ‐ ma sı na xüsu si diq qət ye ti ri lir. Rel ye fi ‐ nə görə ova lıq və dağ lıq his sə lər dən iba rət olan Türkmə nis ta nın iq li mi qu ‐ ru subt ro pik dir. Məhz bu sə bəb dən dir ki, sa tı nal ma lar da əsas üstünlük ağır və tır tıl lı tex ni ka lar dan da ha çox tə kər li və yüngül kütlə li plat for ma la ra ve ri lir. Yu xa rı da da qeyd et di yi miz ki mi, Türkmə nis tan Or du su nun Qu ru Qo şun ‐ la rın da so vet is teh sa lı si lah və tex ni ka ‐ la rı üstünlük təş kil et sə də, son il lər Türki yə, İs ra il, Bir ləş miş Ərəb Əmir lik ‐ lə ri, Ser bi ya, Çin və Ru si ya ki mi ölkə ‐ lər dən ye ni zi reh li döyüş ma şın la rı əl ‐ də edi lib. SSRİ da ğı lan dan son ra, res ‐ pub li ka əra zi sin də ki so vet or du su his ‐ sə lə ri nin tex ni ka la rı nın bir his sə si nə sa hib olan Türkmə nis tan 1996‐cı il də Ru si ya dan 530 ədəd T‐72 tan kı al mış və ha zır da bu ölkə nin is ti fa də sin də 650 ədəd T‐72/T‐72UMQ, T‐80, T‐64 və T‐55 tan kı, ha be lə 2010‐ci il də Ru si ya ‐ dan sa tın alın mış ən azı 10 ədəd T‐90S tan kı yer alır. 2011‐ci il də rəs mi Aş qa ‐ ba dın əla və 30 ədəd T‐90S tan kı si fa riş ver di yi bil di ril sə də, çat dı rıl ma ilə bağ lı mə lu ma ta rast gə lin mir. Türkmə nis tan höku mə ti 2010‐cu il dən baş la ya raq or ‐ du nun si lah lan ma sı na da xil olan bə zi köhnə tex ni ka la rın mo dern ləş di ril mə si proq ram la rı nı re al laş dır ma ğa baş la yıb. Mə lu mat la ra görə, bu çər çi və də Uk ray ‐ na və Çin şir kət lə ri nin iş ti ra kı ilə T‐72 tan kı nın mo dern ləş di ril mə si hə ya ta ke ‐ çiri lib. 2016‐cı il də ke çi ril miş hər bi pa ‐ rad da Türkmə nis tan Or du su T‐72A tank ‐ la rı nın Uk ray na mo der ni za si ya sı olan T‐72UMQ ver si ya sı nı nüma yiş et di rib. Ki yev Zi reh li Tank Za vo du tə rə fin dən mo dern ləş di ril miş bu tank la rın sa yı ba rə də hər han sı in for ma si ya mövcud de yil. Or du nun si lah lan dı rıl ma sın da müx ‐ tə lif li yə va cib əhə miy yət ve rən Türkmə ‐ nis ta nın hər bi tex ni ka par kın da əsas döyüş tank la rı ilə ya na şı 1050‐yə ya xın pi ya da döyüş ma şı nı – So vet/ Ru si ya is teh sa lı 600 ədəd BMP‐1/BMP‐1M, 4 ədəd BMP‐1UM, 430 ədəd BMP‐2, 4 ədəd BMP‐2D, 4 ədəd BMP‐3 mövcud ‐ dur. Bun dan baş qa, 1200‐dən ar tıq zi ‐ reh li trans port yor – So vet/ Ru si ya is ‐ teh sa lı 120 ədəd BTR‐60, 300 ədəd BTR‐ 70, 450 ədəd BTR‐80, 4 ədəd BTR‐80A, 4 ədəd BTR‐80 “Grom”, 8 ədəd BMD‐1, bi lin mə yən say da Ka mAZ‐ 63968 “Tay fun‐ K”, BARS və Ser bi ya is teh sa lı 59 “Lazar 3” zirehli transportyoru "Karakal" özüyeriyən TƏİRK BM‑21A “BelQrad” YARS
bi lin mə yən say da “La zar 3”, Türki yə is ‐ teh sa lı 28‐dən çox “Kir pi” 4x4 MRAP, açıq lan ma yan say da “U ral” və 4‐dən çox “Cob ra”, Çin is teh sa lı “Dong feng Meng ‐ shi” 4×4 MRAP, BƏƏ is teh sa lı 8 ədəd “Nimr Aj ban”, açıq lan ma yan say da “Al Shibl ‐2”, İta li ya is teh sa lı IVE CO M65 və s. zi reh li döyüş ma şın la rı, ha be lə am ‐ fi bi ya tip li 200 ədəd BRDM‐2 və 60 ədəd BRM‐1 si lah lan ma da dır. Həm çi nin açıq lan ma yan say da MRZR‐D2, MRZR‐D4, DA GOR yüngül tak ‐ tik nəq liy yat va si tə lə ri or du nun ar se ‐ na lın da yer alır. Türkmə nis tan Or du su ‐ nun tex ni ka par kın da ge niş yer alan MRZR və DA GOR yüngül tak tik nəq liy ‐ yat va si tə lə ri nin çe vik hə rə kət im kan ‐ la rı na ma lik ol ma sı bölmə lə rə həm düzən lik, həm də dağ lıq şə ra it də sürət li ma nevr, həm lə və müda xi lə im kan la rı qa zan dı rır, elə cə də pat rul iş lə ri nin apa ‐ rıl ma sın da kömək edir. Son il lər də İs ra il hər bi sə na ye komp ‐ lek si ilə əla qə lə ri in ki şaf et dir mə yə ça ‐ lı şan rəs mi Aş qa bad 2016‐cı il də İs ra il ‐ dən kə nar dan ida rə olu nan döyüş mo ‐ du lu ilə komp lekt ləş di ri lən, 4x4 tə kər for mu lu na sa hib “Com bat Gu ard” zi reh li ma şın la rı al maq la bu sa hə də bir il kə im za at dı. Son ra kı il lər də müna si bət lə ‐ ri ge niş lən di rən Türkmə nis tan 2021‐ci il də Or du nun zi reh li nəq liy yat va si tə si ‐ nə olan eh ti yac la rı nı qar şı la maq üçün İs ‐ ra i lin “Pla san” şir kə tin dən “Storm Ri der” zi reh li ma şın la rı alıb. Azər bay can Or ‐ du su nun da si lah lan ma sın da olan “Storm Ri der”, İs ra i lin “Pla san” şir kə ti tə rə fin dən is teh sal edi lən “Sand Cat” zi ‐ reh li nəq liy yat va si tə si nin ye ni mo di fi ‐ ka si ya sı dır. “Storm Ri der” 4x4 tə kər for ‐ mul lu na ma lik dir və “Sand Cat ”in Mk‐IV ilə M‐LPV va ri ant la rın dan da ha böyük və ge niş dir. Stok holm Sülh Araş dır ma la rı İn sti ‐ tu tu nun (Stock holm In ter na ti o nal Pe a ce Re se arch In sti tu te – SIP RI) he sa ‐ ba tı na əsa sən Türkmə nis tan 2018‐ 2023‐cü il lər ara lı ğın da yu xa rı da da qeyd et di yi miz ki mi, Ser bi ya dan “La zar 3”, Ru si ya dan Ka mAZ‐ 63968 “Tay fun‐ K” zi reh li nəq liy yat va si tə lə ri sa tın alıb. Bu tex ni ka lar ilk də fə, Türkmə ‐ nis ta nın müstə qil li yi nin 30‐cu il dönümü müna si bə ti lə Aş qa bad da ke çi ri lən hər ‐ bi pa rad da nüma yiş et di ri lib. Türkmə nis ta nın Ser bi ya ya si fa riş et di yi “La zar 3” zi reh li trans port yo ru ‐ nun də qiq sa yı açıq lan ma yıb. Qey ri‐ rəs ‐ mi mə lu mat la ra görə, Türkmə nis tan 2021‐ci il də çat dı rıl ma sı şər ti ilə 2020‐ci il də 24 ədəd “La zar 3” zi reh li trans port ‐ yo ru nun tə darü künə da ir müqa vi lə im ‐ za la mış dır. Di gər mən bə lər isə Türkmə ‐ nis ta nın zi reh li trans port yo run 9 ədəd ‐ lik sı naq par ti ya sı nı al dı ğı nı və is tis ‐ mar nə ti cə lə ri nə əsa sən son ra kı alış ba rə də qə rar qə bul edə cə yi ni bil dir ‐ miş dir. Türkmə nis tan Or du su Ka mAZ‐ 63968 “Tay fun‐ K” zi reh li trans port yo ru nun ilk xa ri ci müştə ri si və Ru si ya Or du sun dan baş qa ye ga nə is ti fa də çi si dir. Qey ri‐ rəs ‐ mi mən bə lə rə əsa sən, Türkmə nis tan 2020‐ci il də Ru si ya ya açıq lan ma yan say ‐ da “Tay fun‐ K” si fa ri şi ve rib və on la rı 2021‐ci il də təh vil alıb. Türkmə nis tan Or du su “Tay fun‐ K” zi reh li trans port yo ‐ ru nu ilk də fə 2021‐ci ilin sent yab rın da hər bi pa rad da nüma yiş et di rib. Hə min vaxt hər bi tex ni ka la rın ke çi din də “Tay fun‐ K” zi reh li trans port yo ru tək şə ‐ kil də keç miş, bu isə onun sı naq və qiy ‐ mət lən di ril mə üçün bir ədəd alın ma sı mə sə lə si ni gündə mə gə tir miş dir. Yüngül atı cı si lah lar Türkmə nis tan, ölkə nin Si lah lı Qüvvə ‐ lə ri ni və güc struk tur la rı nı ha mı lıq la ye ni ümu mi si la ha keç mə yi ni və bu qu ‐ rum la rın şəx si he yə ti ni tam şə kil də İta ‐ li ya nın “Be ret ta” şir kə ti nin is teh sa lı olan AR X‐160 av to mat la rı ilə si lah lan dır ma ‐ ğı plan laş dı rıb. 2020‐ci il də rəs mi Aş ‐ qa ba dın or du və güc struk tur la rı nın va ‐ hid si la hı ola raq AR X‐160 av to ma tı nı seç di yi açıq la nıb. Proq ram çər çi və sin ‐ də 2025‐ci ilə dək Türkmə nis tan Or du ‐ su, Sər həd Qo şun la rı, hüquq‐ müha fi zə or qan la rı və di gər qu rum la rın si lah lan ‐ ma sın dan keç miş So vet/ Ru si ya is teh ‐ 60 www.poliqon.az “Otokar” tərəfindən Türkmənistan Ordusu üçün istehsal olunan “Cobra 1” taktik təkərli zirehli maşınlar ARX‑160 avtomatı
sa lı olan “Ka laş ni kov” av to mat la rı nın tam şə kil də çı xa rıl ma sı na qə rar ve ri lib. Bu nun la be lə, or du, sər həd və po lis qüvvə lə ri nin xüsu si bölmə lə ri nin si lah ‐ lan ma sın da mövcud si lah nümu nə lə rin ‐ dən məh dud say da sax la nıl ma sı nə zər ‐ də tu tu lub. Son il lər də Türkmə nis tan AR X‐160 av to ma tı nın böyük həcm li sa tı nal ma la ‐ rı nı hə ya ta ke çi rib. Türkmə nis tan 2014‐cü il də “Be ret ta” şir kə tin dən 3.9 mil yon av ro də yə rin də 1680 ədəd AR X‐ 160A1 av to ma tı, bu si lah lar üçün 2 mil ‐ yon dan ar tıq döyüş sur sa tı, 150 ədəd GLX‐160 lülə al tı qum ba ra a ta nı sa tın alıb. AR X‐160 av to mat la rı ha zır da Türkmə nis tan Xüsu si Tə yi nat lı Qüvvə ‐ lə ri nin si lah lan ma sı na da xil dir. Türkmə ‐ nis tan 2018‐ci il də əla və ola raq AR X‐ 160 si lah ai lə si nin AR X‐160A3 mo di fi ‐ ka si ya sı nı da əl də edib. HHQ‑nin avi a si ya va si tə lə ri İs tə ni lən ölkə nin ha va üstünlüyünü ələ al ma sın da döyüş təy ya rə lə ri, he li ‐ kop ter lər və PU A‐ la rın ro lu əvəz siz dir. Bu ha va plat for ma la rı Si lah lı Qüvvə lə ‐ rə hər bi əmə liy yat lar za ma nı va cib avi ‐ a si ya dəs tə yi göstə rir və ən əsa sı ha va mə ka nın təhl ükə siz li yi nin tə min olun ‐ ma sın da ya xın dan iş ti rak edir. Türkmə nis ta nın müstə qil lik qa zan ‐ dıq dan son ra SSRİ‐ dən ölkə nin Hər bi Ha va Qüvvə lə ri nə (HHQ) Mi‐24 döyüş və Mi‐8 nəq liy yat tip li he li kop ter lər mi ‐ ras qa lıb. Türkmə nis tan HHQ‐nin 2000‐ci il lə rin əv və li nə qə dər əsas üstünlüyünü məhz so vet və Ru si ‐ ya is teh sa lı olan hər bi tə yi nat lı he ‐ li kop ter lər təş kil edib. Si lah lı Qüvvə lə ri ni güclən dir ‐ mək də da vam edən Türmə nis tan 2006‐cı il də Ru si ya dan 2 ədəd Mi‐1 7‐1B hər bi nəq liy yat he li kop ter ‐ lə ri sa tın alıb. Ölkə nin 2010‐cu il dən in di yə ki mi xa ri ci he li kop ter sa tı nal ma ‐ la rı na bax saq bu ra da Ru si ya dan son ra İta li ya və Fran sa nın ön pla na çıx dı ğı nı görmək mümkündür. 2009‐2015‐ci il ‐ lər də Türkmə nis ta nın avi a si ya va si tə ‐ lə ri nin sa tın alın ma sın da Qər bə üz tut ‐ ma sı müşa hi də olun ma ğa baş la yıb. Bu dönəm də İta li ya dan AW ‐101, AW ‐139, Fran sa dan “E u ro cop ter‐ 145” və “E u ro cop ter‐ 365”, AB Ş‐dan S‐76 (bun ‐ lar or du və dövlət rəs mi lə ri nin is ti fa ‐ də si, ax ta rış‐ xi la set mə əmə liy yat la rı üçün is ti fa də olu nur. HHQ və Sər həd Qo şun ‐ la rı nın is ti fa də sin də dir) sa tın alı nıb. Be lə ki, Türkmə nis tan İta li ya nın “Le o nar do” şir kə tin dən 2010‐cu il də AW 101, 2011‐ci il də 4 ədəd AW 139, 2016‐2017‐ci il lər ər zin də 6 ədəd “A gus ta” A‐ 109K he li kop ter lə ri sa tın alıb. Türkmə nis tan 2020‐ci ilin may ayın da İta li ya nın “Le o nar do” şir kə tin ‐ dən əla və (bə zi mən bə lər də 8 ədəd) AW 139 çox məq səd li he li kop te ri nin sa ‐ tı na lın ma sı ilə bağ lı müqa vi lə im za la ‐ yıb. Ru si ya dan isə 2010‐2015‐ci il lər də ümu mi lik də 4 ədəd Mi‐8 MT, 2 ədəd Mi‐1 7V tip li hər bi nəq liy yat he li kop ter ‐ lə ri alıb. Bu ra dan da görmək müm ‐ kündür ki, Türkmə nis tan HHQ si lah lan ‐ ma sın da əsas üstünlüyü döyüşdən da ‐ ha ar tıq çox məq səd li və nəq liy yat he li ‐ ko ter lə ri nə ve rir. Türkmə nis tan Si lah lı Qüvvə lə ri son il lər mo dern tex no lo gi ya la ra xüsu ‐ si yer ayır ma ğa baş la yıb. Qeyd olu nan il lər dən son ra Türkmə nis tan tex no lo ji ye ni lik lər is ti qa mə tin də Çi nə və elə cə də di gər ölkə lə rə da ha çox ma raq göstər mə yə baş la yıb. He li kop ter par kı nı güc lən di ril mə si is ti qa mə tin də ar tıq Çin lə da nı şıq la ra baş la yıb. Be lə ki, Çin lə Z‐9 və Z‐10 he li kop ter lə ri nin alın ma sı ilə bağ lı da nı şıq la rı da vam et ‐ di rir. Ar tıq he li kop ter lə rin test sı naq la rı da ke çi ri lib. Bun dan baş qa, Türkmə nis tan və İta li ya ara sın da im za lan mış müqa vi lə çər çi və sin də “Le o nar do” şir kə ti Türkmə ‐ nis tan HHQ‐yə 2019‐2021‐ci il lər ara lı ‐ ğın da 6 ədəd M‐346 tə lim‐ döyüş təy ya ‐ rə si tə darük edib. SIP RI‐ nın he sa ba tı na əsa sən, Türki mə nis ta nın İta li ya dan al ‐ dı ğı 6 ədəd M‐346 təy ya rə sin dən 4 ədə ‐ di M‐346 FA (Figh ter At tack) hücum ver si ya sı, 2 ədə di isə M‐346 FT (Figh ter Tra i ner) tə lim‐ döyüş ver si ya sı dır. SIP RI‐ nın he sa ba tı na görə, Türkmə ‐ nis tan 2019‐cu il də İta li ya ya 2 ədəd C27‐J “Spar tan” NG təy ya rə si də si fa riş edib və on la rı 2021‐ci il də təh vil alıb. Türkmə nis tan HHQ‐nin is tis ma rı na ve ‐ ri lən C27‐J “Spar tan” NG or ta ağır lıq da ‐ kı yüklə rin da şın ma sı üçün nə zər də tu ‐ tu lur. “Le o nar do” şir kə ti tə rə fin dən is ‐ teh sal edi lən bu təy ya rə ilk də fə 2021‐ci ilin sent yab rın da Aş qa bad şə hə rin də ke ‐ çi ri lən hər bi pa rad da nüma yiş et di ri lib. SIP RI‐ nın he sa ba tı na əsa sən, Türk ‐ mə nis tan HHQ 2019‐cu il də “Emb ra er” şir kə tin dən 5 ədəd A‐29 “Su per Tu ca ‐ no” si fa riş edib və hə min təy ya rə ‐ lə ri 2021‐ci ilə ki mi təh vil alıb. 61 C27‑J “Spar tan” NG PT‑ZHJ Embraer A‑29 Super Tucano
Türkmə nis tan HHQ‐nin bu təy ya rə lə ri seç mək də məq sə di həm pi lot la ra il kin pi lo taj ba ca rıq la rı nın və təcr übə nin qa ‐ za nıl ma sın da im kan ya rat maq, həm də pi ya da və də niz bölmə lə ri nə əmə liy yat za ma nı ya xın ha va dəs tə yi göstər mək dir. Bu sa tı nal ma lar dan da göründüyü ki mi, Türkmə nis tan HHQ‐nin avi a si ya par kı müa sir tə ləb lər və uni ver sal lıq ami li nə zə rə alın maq la ye ni dən qu ru lur. Açıq mən bə lə rə əsa sən, ha zır da Türkmə nis tan Si lah lı Qüvvə lə ri nin avi a si ya par kın da 22 ədəd MiQ‐ 29A/S, 2 ədəd MiQ‐ 29UB qı rı cı təy ya rə, 19 ədəd Su‐2 5, 12 ədəd Su‐2 5MK hücum təy ya ‐ rə si, 6 ədəd M‐346, 5 ədəd A‐29 “Su per Tu ca no”, 2 ədəd L‐39 “Al bat ros”, bi lin ‐ mə yən say da “Di a mond ‐42” tə lim təy ‐ ya rə si, ha be lə, 2 ədəd C‐27J “Spar tan”, 1 ədəd An ‐26 “Curl ”, 2 ədəd An ‐74TK “Co a ler” nəq liy yat təy ya rə si, 6 ədəd “A gus ta” A‐ 109K və 4 ədəd AW 139 çox ‐ məq səd li he li kop te ri, ha be lə 15 ədəd Mi‐8 MT/Mi‐1 7V‐5 nəq liy yat və 10 ədəd Mi‐2 4P “Hind F” döyüş he li kop te ri mövcud dur. PUA sa tı nal ma lar Türkmə nis tan Or du su nun rəs mi lə ‐ ri son 10 il də dünya da baş ve rən müha ‐ ri bə lə ri təh lil edə rək PU A‐ la rın ar tan üstünlüyünü gördüklə ri ni və bu na görə, ölkə nin al dı ğı si lah sis tem lə rin də PU A‐ la rın va cib yer tut du ğu nu eti raf edir lər. Qeyd edək ki, Türkmə nis tan PU A‐ la rın tət bi qi üçün çox əl ve riş li iq li mə sa hib ‐ dir. Mə lum ol du ğu ki mi, avi a si ya va si ‐ tə lə ri nin əmə liy ya tı ef fek tiv şə kil də ye ‐ ri nə ye ti rə bil mə si üçün ha va nın tut ‐ qun ol ma ma sı va cib amil dir. Məhz Türkmə nis ta nın iq li mi nin də qu ru sub ‐ t ro pik ol ma sı sə ma nın çox vaxt ay dın ol ma sı na və PU A‐ la rın əmə liy yat za ma ‐ nı ef fek tiv li yi nin ar tma sı na im kan ve ‐ rir. An caq bu, di gər bir nə zə rə alın ma lı amil olan PU A‐ nın mak si mum is ti və so yuq temp ra tur da iş lə mək mə sə lə si ni də gündə mə gə ti rir. Ona görə də, Türkmə nis tan Si lah lı Qüvvə lə ri nin rəs ‐ mi lə ri sa tın alı nan avi a si ya va si tə lə rin ‐ də bu amil lə ri diq qət mər kə zin də sax ‐ la yır. Qey ri‐ rəs mi mə lu mat la ra görə, Türkmə nis tan 2020‐ci il də İs ra i lə açıq ‐ lan ma yan say da “SkyStri ker” ka mi kad ‐ ze pi lot suz uçuş apa ra tı (süzən sur sat) si fa riş edib və hə min PU A‐ la rı 2021‐ci il də təh vil alıb. Di gər ye ni avi a si ya va si ‐ tə lə ri ki mi, “SkyStri ker” də 2021‐ci il ‐ də ki hər bi pa rad da nüma yiş olu nub. İs ra il ilə ya na şı in ven ta rın da Ru si ‐ ya, Be la rus, Çin və s. ölkə lə rin is teh sal et di yi PU A‐ lar olan Türkmə nis tan 2020‐ ci il də Türki yə dən 3 ədəd “Bay rak tar TB2” PUA si fa riş edib və on la rı 2021‐ci il də təh vil alıb. “Bay rak tar TB2” PU A‐ nın si lah lan ma sı na “Ro ket san” şir kə ti tə rə fin dən is teh sal olu nan MAM‐L və MAM‐C mi ni ağıl lı sur sat la rı da xil dir. Ha zır da Türkmə nis tan Or du su nun ar se na lın da “SkyStri ker” ka mi kad ze PU A, “Bay rak tar TB2”, “Sca nE ag le”, CH‐3A, WJ‐600 A/D, “Fal co”, “Or bi ter 2B” PU A‐ la rı mövcud dur. HHM ar se na lı Qeyd et di yi miz ki mi, Türkmə nis tan çox qa pa lı ölkə dir və ora da olan ra di o ‐ lo ka si ya stan si ya la rı ilə bağ lı və ziy yə ‐ tin ne cə ol du ğu nu söylə mək çə tin dir. Bu nun la be lə, açıq mən bə lər də bə zi mə ‐ lu mat la ra rast gəl mək mümkündür. SSRİ‐ nin da ğıl ma sın dan son ra di ‐ gər hər bi bir lik və bir ləş mə lər lə bir lik ‐ də 17‐ci HHM di vi zi ya sı da müstə qil Türkmə nis ta nın yu ris dik si ya sı na keç ‐ miş dir. Ra di o tex ni ki hər bi his sə lər də yüzə ya xın P‐15, P‐14, P‐18, P‐19, P‐35, P‐37, P‐40 və P‐80 ra da rı var idi. Ha zır ‐ da iyir mi yə ya xın ra di o lo ka si ya pos tu ha va şə ra i ti nə nə za rət edir. Bu qüvvə ‐ lə rin si lah lan ma sın da S‐75МZ, S‐125М, S‐200VМ, “Kub” ze nit‐ ra ket komp leks ‐ lə ri mövcud olub. Türkmə nis ta nın HHM sis te mi nin bər pa sı və mo dern ləş di ril mə si proq ra ‐ mı çər çi və sin də “Uk ro bo ron ser vis” Dövlət Müəs si sə si 2005‐2006‐cı il lər ‐ də Uk ray na nın bir sı ra ix ti sas laş mış müəs si sə lə ri ilə bir lik də ra di o lo ka si ya tex ni ka la rı nın qis mən tə mi ri ni və təc ‐ hi za tı nı hə ya ta ke çir mə yə na il olub. Uk ‐ ray na lı mütə xəs sis lə rin, müəs si sə və institut la rın kömə yi ilə Türkmə nis ta ‐ nın bütün HHM sis te mi nin ra di o tex ni ki va si tə lə ri nin, o cümlə dən ra dar və ra ‐ di o tex ni ki ava dan lı ğın bər pa sı üzrə iş ‐ lər ye ri nə ye ti ri lib. Köhnəl miş so vet ra ‐ dar la rı nı əvəz et mək üçün Uk ray na dan müa sir 36D6M və “Kol çu qa‐M” ra di o ‐ lo ka si ya stan si ya la rı nın tə darü kü hə ya ‐ ta ke çi ri lib. Türkmə nis tan Müda fiə Na ‐ zir li yi 2014‐cü il də “Uk ro bo ron ser vis” Dövlət müəs si sə si va si tə si lə eh ti yat his ‐ sə lə ri və nə za rət‐ ölçmə apa rat la rı dəs ‐ ti ilə bir lik də 80K6M ra da rı nı id xal edib. Be la ru sun “A lev kurp” müəs si sə si 2009‐cu il də Türkmə nis ta nın si lah lan ‐ ma sın da kı S‐125 ZRK‐ni mo dern ləş di ‐ rə rək on la rı “Pe ço ra‐2 M” sə viy yə si nə çat ‐ dı rıb. 2017‐ci ilin ok tyabr ayı nın 27‐də 62 www.poliqon.az "Bayraktar" PUA FM‑90 ZRK
Aş qa bad da dövlət müstə qil li yi nin 26‐ cı il dönümü müna si bə ti ilə ke çi ri lən hər bi pa rad da Türkmə ni is tan Or du su “A lev kurp” şir kə ti tə rə fin dən müa sir ‐ ləş di ril dik dən son ra S‐125‐2BM “A ‐ le ber da” (“Pe ço ra‐2 BM”) in dek si ve ril ‐ miş ZRK‐ni ilk də fə nüma yiş et di rib. “Pe ço ra‐2 M” müa sir ləş dir mə si nin son ‐ ra kı in ki şa fı sa yı lan “A le ber da” nın ilk xa ri ci si fa riş çi si nin Türkmə nis tan ol du ‐ ğu üzə çı xıb. Türkmə nis ta nın son il lər də hə ya ta ke çir di yi sa tı nal ma lar da Çin və Fran sa xüsu si yer tu tur. Pa rad lar dan və tə lim ‐ lər də ki nüma yiş lər dən, həm çi nin is teh ‐ sal çı müəs si sə lə rin açıq la ma la rın dan göründüyü qə dər 2015‐2017‐ci il lər də rəs mi Aş qa bad Çin dən HQ‐9 ZRK (ix rac ver si ya sı FD‐2000 ad la nır), ha be lə FM‐90, KS‐1A ze nit‐ ra ket komp leks lə ‐ ri, QW‐2 da şı nan ZRK‐lər əl də edib. Üçüncü nə sil ZRK si ni fi nə da xil edi lən HQ‐9 ZRK “yer‐ yer” tip li tak tik bal lis tik ra ket lə rin aş kar olun ma sı və məhv edil ‐ mə si im ka nı na ma lik dir. O, Ru si ya nın S‐300 ZRK‐si nin rə qi bi he sab olu nur. Bun dan baş qa, Türkmə nis tan Çin ‐ dən DWL002 pas siv ra di o tex ni ki kəş ‐ fiy yat stan si ya sı, aşa ğı hündürlüklə rin mo ni to rin qi üçün YLC‐18 üç ko or di nat lı və YLC‐2V üç ko or di nat lı yüksək hündürlüklü ra dar lar, ha be lə çox funk ‐ si ya lı HT‐233 ra da rı, aşa ğı mə sa fə dən uçan hə dəf lə ri müəy yən et mək üçün Тype‐1 20 ra da rı da alıb. Türkmə nis tan Fran sa nın “MBDA Systems” şir kə tin dən isə ötən 10 il də açıq lan ma yan say da “Sim bad‐ RC” və “Mist ral” ze nit‐ ra ket komp leks lə ri əl də edib. Bu komp leks lər Hər bi Də niz Qüvvə ‐ lə ri nin və Qu ru Qo şun la rı nın HHM bölmə lə ri nin si lah lan ma sı na da xil dir. Həm çi nin, Qu ru Qo şun la rı nın HHM bölmə lə ri nin ar se na lın da açıq lan ma yan say da 2K12 “Kub”, ha be lə 40 ədəd 9K33 “O sa”, 13 ədəd 9K35 “Stre la‐1 0”, bi lin ‐ mə yən say da 9K38 “İq la”, 9K32M “Stre la‐2 M” və 9K34 “Stre la‐3” ze nit‐ ra ket komp leks lə ri var. Bu nun la ya na şı 48 ədəd 23 mm‐lik ZSU‐2 3‐4 özüye ri ‐ yən, 23 mm‐lik ZU‐2 3‐2 və 22 ədəd 57 mm‐lik S‐60 ye dək də da şı nan ze nit‐ top sis te mi is tis mar da dır. Ha zır da, Hər bi Ha va Qüvvə lə ri nin HHM bölmə lə ri nin ar se na lın da uzun mən zil li 2 ədəd 2K11 “Kruq” və 12 ədəd S‐200 “An ga ra”, ha be lə or ta mən zil li 4 ədəd S‐125 “Pec ho ra‐2 M” və 4 ədəd KS1A, o cümlə dən qı sa mən zil li 12 ədəd S‐125M1 “Ne va‐M 1” və S‐125‐2BM “Pec ho ra” yer alır. HDQ‑nin də niz plat for ma la rı Müstə qil lik qa zan dıq dan son ra, Türkmə nis ta nın Hər bi Də niz Qüvvə lə ri (HDQ) de mək olar ki, sı fır dan ya ra dı ‐ lıb. Türkmə nis ta nın Xə zər də ni zi nin sa ‐ hi lin də yer ləş mə si onu HDQ‐ni də in ki ‐ şaf et dir mə yə sövq edib. Xə zər də ni zin ‐ də güclü do nan ma ya sa hib ol maq is tə ‐ yən Türkmə nis tan HDQ‐nin do nan ma ‐ sın da müxtə lif tip li hər bi gə mi lər və sa ‐ hil müha fi zə sis tem lə ri mövcud dur. 2000‐ci il lə rin əv vəl lə rin də Ru si ya və Uk ray na dan ki çik su ba sı mı na ma lik ka ter lə rin sa tın alın ma sı ger çək ləş di ‐ ril sə də, 2010‐cu il dən HDQ‐nin ye ni və da ha böyük gə mi lər lə təc hiz edil mə si pro se si nə start ve ri lib. Türkmə nis tan HDQ‐nin əsas ba za sı li man şə hə ri olan Türkmən ba şı li man şə hə rin də yer lə şir. Ölkə nin də niz təhl ükə siz li yi ni və sa hil müha fi zə si ni tə min edən bu qo şun növündə 2 min dən ar tıq hərb çi xid mət edir. 2009‐cu ilin av qus tun da Türkmə ‐ nis ta nın Türkmən ba şı şə hə rin də ya ran ‐ maq da olan HDQ üçün ba za nın bünövrə ‐ si qo yu lub. Ha zır da Türkmə nis tan bu ba za da kı tex ni ki im kan lar dan is ti fa də edə rək, Xə zə rin özünə aid olan his sə ‐ sin də op tik və ra di o la ka si ya müşa hi də ‐ si apa rır. Türkmə nis tan HDQ 2011‐ci il də Ru si ya is teh sa lı olan 2 ədəd 12418 “Mol ni ya” la yi hə li ra ket ka te ri ni do nan ‐ ma ya da xil edib. Son ra kı il lər də hər iki ka ter MBDA (İ ta li ya) şir kə ti nin is teh ‐ sa lı olan “O to mat Mk 2” gə mi əley hi nə ra ket lər, o cümlə dən “Mar te Mk 2/N” yüngül gə mi əley hi nə ra ket sis te mi və “SIM BAD‐ RC” ze nit‐ ra ket komp lek si ilə si lah lan dı rı lıb. Ha zır da bu gə mi lər “E der men” və “Gay ratl y” ad la rı ilə Xə ‐ zər də ni zin də üzürlər. 2011‐ci il dən Türkmən ba şı da yer ‐ lə şən tər sa nə də Türki yə nin DE AR SAN şir kə ti tə rə fin dən Türkmə nis tan HDQ və Sa hil Müha fi zə si üçün müxtə lif ölçülü hər bi gə mi lə rin in şa sı na baş la nı lıb və pro ses ha zır da da vam et di ri lir. Qeyd edək ki, Türkmə nis tan HDQ və Sa hil Müha fi zə si DE AR SAN şir kə ti tə rə fin dən in şa edil miş 10 ədəd Ye ni Tip Gözət çi Gə mi si, 20 ədəd müxtə lif ölçülü (o cümlə ‐ dən LSM‐1 la yi hə li 4 ədəd de sant) ka te rə sa hib olub. Gə mi lə rin si lah lan ‐ ma sı na 40 mm‐lik “O to Me la ra Twin Com pact” av to mat top, “Ro ket san” şir ‐ kə ti nin is teh sa lı olan ASW ra ket bu ra ‐ xı lış qur ğu su, ASEL SAN şir kə ti nin is ‐ teh sa lı olan 2 ədəd 25 mm‐lik STOP sis ‐ te mi da xil dir. Bun dan baş qa, gə mi lər su al tı bom ba lar la və su al tı qa yıq la ra qar şı ra ket bu ra xı lış qur ğu su, HA VEL SAN döyüş ida rə et mə sis tem lə ri, Yal tes /IPMS sis te mi, ope ra tor kon sol la rı, tak ti ki ek ‐ ran bölmə lə ri və EO/ So nar Kon sol ota ‐ ğı, ASEL SAN şir kə ti nin is teh sa lı olan “A selF LİR‐ 200D” müşa hi də qur ğu su ilə təc hiz edi lib. Gə mi lər “Tha les” şir kə ti ‐ nin is teh sa lı olan, X və C di a pa zon lar da ça lı şan VA RI ANT 2D ha va/ yer müşa hi ‐ də ra da rı na ma lik dir. Onu da qeyd et mək la zım dır ki, Türkmə nis tan gə mi lə rin si lah ar se na lı ‐ nın təc hi za tı ilə bağ lı Av ro pa şir kət lə ri ilə sıx əmək daş lıq edir. 2013‐2016‐cı il lər də İta li ya da fə a liy yət göstə rən “Rhe in me tall Ita li a” şir kə ti Türkmə nis ‐ ta na 2.4 mil yon av ro də yə rin də 25 mm‐ lik KBA to pu, “O TO Me la ra” şir kə ti 63 Türkmənistan Ordusunun arsenalında yer alan Çin istehsalı üç koordinatlı YLC‑18 radarı
28 mil yon av ro də yə rin də 40/70 mm ka libr li gə mi to pu, 10 min ədəd sur sat, MBDA şir kə ti isə 162 mil yon av ro də ‐ yə rin də 25 ədəd “Mar te” gə mi əley hi nə ra ke tin sa tı şı nı re al laş dı rıb. Ümu mi lik də Türkmə nis tan son 10 il ‐ də də niz də si lah lan ma ya 1.5 mil yard ABŞ dol la rın dan ar tıq və sa it xərc lə yib. Bu göstə ri ci yə görə, rəs mi Aş qa bad Xə zər hövzə sin də li der mövqe də qə rar la şır. Türkmə nis tan Xə zər də ni zin də ki neft ‐qaz ya taq la rı nın müha fi zə si, də niz sər həd lə ri nin qo run ma sı, qa çaq mal çı ‐ lıq la müba ri zə nin yüksək sə viy yə də apa ‐ rıl ma sı üçün mütə ma di ola raq ye ni gə ‐ mi lər alır. Bu çər çi və də Türkmə nis tan son il lər də Türki yə dən C‐92 “Də niz Xan” kor ve ti ni əl də edib. C‐92 “Də niz xan” kor ve ti nin in şa sı ilə bağ lı Türki yə və Türk mə nis tan ara sın da müqa vi lə IDEF‐ 2019 sər gi sin də im za la nıb. Müqa ‐ vi lə yə əsa sən, 2019‐cu il də Türki yə nin DE AR SAN tər sa nə si tə rə fin dən in şa edil ‐ mə yə baş la nan kor vet 2021‐ci ilin av ‐ qus tun da Türkmə nis tan HDQ‐yə təh vil ve ri lib. Türkmə nis tan HDQ‐yə məx sus “Kars hi” ba za sın da is ti fa də yə ve ril miş “Də niz xan” kor ve ti ölkə nin Xə zər də ni ‐ zin də ki mil li ma raq la rı nı və dövlət sər ‐ həd di nin qo run ma sı üçün in şa edi lib. Ye ni kor vet Türki yə, İta li ya, ABŞ və Fran sa müda fiə sə na ye si nin is teh sa lı olan si lah və tex ni ki va si tə lər lə: 200 km mən zil li “O to mat Mk 2” gə mi əley hi nə ra ket komp lek si, 76 mm‐lik “Su per Ra pid” də niz to pu, “Kro nos” çox funk si ‐ ya lı ra da rı, VL‐MI CA ze nit‐ ra ket komp ‐ lek si, ha be lə 14.5 mm‐lik ze nit ‐ar til le ‐ ri ya si lah la rı, “Sca nE ag le” pi lot suz uçuş apa ra tı, ASEL SAN is teh sa lı “Gökde niz” ya xın HHM sis te mi, “Ro ket san” is teh sa lı DSH (De ni zal tı Sa vun ma Har bi) ra ke ti və atı cı sis te mi ilə təc hiz olu nub. Pers pek tiv Türkmə nis ta nın si lah lan ma sın da rel ye fə uy ğun, yüksək tex no lo gi ya ya sa ‐ hib və döyüş mey da nın da özünü sübut et miş si lah sis tem lə ri nin, ha be lə müxtə ‐ lif ölkə lə rin is teh sal et di yi müda fiə məh ‐ sul la rı nın sa tın alın ma sı mə sə lə lə ri ön plan da tu tu lan amil lər dir. Türkmə nis ‐ ta nın Türki yə və İta li ya ilə ar tan əmək ‐ daş lı ğı gə lə cək də də bu ölkə lər dən ki ‐ fa yət qə dər hər bi tə yi nat lı məh sul la rın sa tın alı na ca ğı na da ir siq nal lar ve rir. Türkmə nis ta nın ha va üstünlüyünü tə ‐ min et mək üçün gə lə cək də Türki yə dən stra te jik əhə miy yə tə ma lik KA AN və ya Çin dən “Cheng du” J‐20 qı rı cı la rı nı ala ‐ ca ğı nı proq noz laş dır maq olar. Həm çi ‐ nin Si lah lı Qüvvə lə rin bütün bölmə lə ri ‐ nin va hid hücum tüfən gi nə ke çi di mə ‐ sə lə sin də İta li ya dan böyük par ti ya lar la AR X‐160 av to mat la rı nın tə darük edi lə ‐ cə yi ni söylə mək mümkündür. Müa sir döyüşün tə ləb lə ri ni yax şı qiy mət lən dir ‐ mə yi ba ca ran Türkmə nis ta nın ki çik ölçülü ka mi kad ze PU A‐ lar, PU A‐ la ra qar ‐ şı müba ri zə va si tə lə ri, elekt ron müha ‐ ri bə sis tem lə ri, elə cə də qu ru plat for ‐ ma la rı sa hə sin də yüngül tank lar la bağ lı ad dım at ma sı nı gözlə mək olar. Nə ti cə Türkmə nis ta nın hər bi gücü 2023‐ cü il üçün “Glo bal Fi re Po wer” Bey nəl ‐ xalq Araş dır ma Təş ki la tı nın il lik ic ma ‐ lı na görə 145 ölkə ara sın da 82‐ci yer ‐ də dir və müda fiə büdcə si 407 mil yon ABŞ dol la rı təş kil edir. Mər kə zi Asi ya ölkə lə ri içə ri sin də son il lər də Si lah lı Qüvvə lə ri ni güclən dir mək də da vam edən ikin ci ölkə Türmə nis tan he sab olu nur. Türkmə nis ta nın son il lər ke çir di yi hər ‐ bi pa rad lar za ma nı nüma yiş olu nan hər ‐ bi tex ni ka la ra nə zər ye tir dik də Türkmə ‐ nis tan Si lah lı Qüvvə lə ri get dik cə öz ar ‐ se na lı nı Qərb və Çin tex no lo gi ya la rı ilə əvəz et mə yə ça lış dı ğı görünür. Türkmə ‐ nis tan Si lah lı Qüvvə lə ri son il lər mo ‐ dern tex no lo gi ya la ra xüsu si yer ayır ‐ ma ğa baş la yıb. Rəs mi Aş qa bad mak si ‐ mum sə viy yə də Çin, İta li ya və Türki yə ‐ yə is ti qa mət lə nib. Qeyd edək ki, Çi nin hər bi‐ tex ni ki əla qə lər də əsas ye ri tut ‐ ma sı, Türkmə nis ta nın qa zı nın əsas id ‐ xal çı lar dan bi ri nin ol ma sı ilə bağ lı dır. Bə zi xa ri ci mən bə lər də yer alan mə lu ‐ mat la ra görə, sa tı lan hər bi tex ni ka nın də yə ri nin ödə nil mə si kar bo hid ro gen re ‐ surs lar va si tə si lə hə ya ta ke çi ri lir. Yə ni Çin al dığı qaz və nef tin qar şı lı ğın da Türkmə ni sa ta na si lah və hər bi tex ni ka ‐ nın tə darü künü hə ya ta ke çi rir. C‑92 “Dəniz Xan” korveti