POLİQON jurnalı 2023 may-iyun 3 (65)

4 29 23 24 44 40 32 12 16 ORDU Azərbaycan Silahlı Qüvvələri 105 il Ordu üçün yeni PUA-lar və uzaqmənzilli raketlər alınır........................4 MÜSAHİBƏ General-polkovnik Məhərrəm Əliyev: Silahlı qüvvələrin döyüş qabiliyyəti gücləndirilir, hərbi qurumlar arasında qarşılıqlı əlaqələr təkmilləşdirilir.........................................................................................12 MÜDAFİƏ Kəlbəcərdə hərbi hospitalın açılışı olub..............................................15 Prezident Müdafiə Nazirliyinin hərbçilərinə ali hərbi rütbələr verib ....15 Baş Qərargah rəisi Pakistanın GIDS təşkilatının qərargahını ziyarət edib..................................................................................................15 ANALİZ Aviasiya vasitələri üçün yeni nəsil qanadlı raketlər...........................16 TƏHSİL Müdafiə sənayesi üzrə ixtisaslı kadr hazırlığı konfransı keçirilib....23 AzTU ilə “Cyberpoint” arasında memorandum imzalanıb ................23 Müdafiə texnologiyaları sahəsində birgə layihələr müzakirə edilib...23 MİNATƏMİZLƏMƏ Vüqar SÜLEYMANOV: ANAMA‑nın maddi‑texniki bazası gücləndirilib, minatəmizləmə maşınları və xüsusi texnikaların sayı artırılıb........24 AVİASİYA Azərbaycan HHQ-nin yeni Mərkəzi Komanda Məntəqəsi - Egeydən Xəzərə qədər hava məkanına birgə nəzarət HAKİM olacaq..........................................................................................29 SİLAHLANMA Azərbaycan C‑27J “Spartan” hərbi nəqliyyat təyyarələri alır ..................32 DÜNYA Pentaqon 80-dən çox F-35 qırıcısını silahlanmaya qəbul etmək istəmir ..................................................................................35 “Elbit Systems” yeni növ süzən bomba yaradıb ................................35 SƏRGİ MILEX Beynəlxalq Silah və Hərbi Texnika sərgisi ...............................36 TANITIM “Rosoboroneksport” geniş çeşidli hərbi və xüsusi təyinatlı məhsullar nümayiş etdirib....................................................................40 REGİON Haluk Görgünə yeni vəzifələr verilib .........................................................43 IDEF-2023 Beynəlxalq Müdafiə Sənayesi Sərgisinə sayılı günlər qaldı .............................................................................................43 STM 10 ölkəyə 3000-ə yaxın “Kargu” tədarük edib..................................43 VİSİON Hədəfləmə pod sistemləri ....................................................................44

Dəyərli oxucu! Dünyada örnək ola biləcək “bir millət, iki dövlət” devizindən çıxış edən Azərbaycan və Türkiyə həm hərbi, həm də müdafiə sənayesi sektorunda ciddi və inkişaf etməkdə olan münasibətlərə malikdir. 1998‐ci ildə fəaliyyətə başlayan “ASELSAN‐Bakı” şirkəti ilə yanaşı bu gün Azərbaycanda çox sayda Türkiyənin müdafiə sənayesi şirkəti fəaliyyət göstərir. ASELSAN, ROKETSAN, OTOKAR, HAVELSAN, TUSAŞ, STM, ASFAT və digər türk firmaları Azərbaycan Ordusunun silahlanmasında və müdafiə sənayesinin inkişafında yaxından iştirak edir. İlbəil bu sahədə əlaqələrin dinamikası daha da yüksəlməkdədir. Azərbaycanda bu gün müdafiə sənayesi infrastrukturu və bu sahəni qeyri‐neft sektorunun aparıcı sahələrindən birinə çevrilməsi üçün şərait mövcuddur. Dünyada heç bir iqtisadi böhranlardan təsirlənməyən bu sahəni inkişaf etdirmək üçün sektorda özəl şirkətlərin, birgə müəssislərin yer almasına, müdafiə sənayesinin fəaliyyətinin stimullaşdırılması üçün qonşu ölkələrdəkinə bənzər xüsusi proqramların hazırlanıb həyata keçirilməsinə ehtiyac var. Bununla yanaşı xarici satınalmalar zamanı alınan məhsulun istehsalında, təmir və baxımında yerli müəssisələrin iştirakı şərt olaraq qoyulmalıdır. Aparıcı ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, məhz bunlar təmin olunmayınca, xarici hərbi‐texniki asıllığa son qoymaq mümkün deyil. Azərbaycanda son bir neçə ildə hərbi sənaye sektorunda fəaliyyət göstərmək arzusu ilə xeyli sayda şirkət meydana çıxıb. Bu sevindiricidir. Bazara daxil olan yeni oyunçular özləri ilə yenilikləri gətirir, rəqabət mühitini formalaşdırır, eləcə də dinamizmi təmin edirlər. Qonşu ölkələrin özəl şirkətlərə sektorda yer vermələri artıq müsbət mənada öz bəhrəsini verməyə başlayıb. Gənc, enerjili, dünya təcrübəsini təqib edən özəl müdafiə sənayesi şirkətləri innovativ yanaşmaları ilə qısa zaman kəsiyində öz sözlərini deməyə nail olurlar. İlk illərdə yalnız xarici istehsalçıların təmsilçisi qismində çıxış edən azsaylı şirkətlərin sırasına bu gün özünün məhsullarını yaratmağa çalışan yerli istehsalçılar qoşulurlar. Artıq özəl sektor şirkətlərimizin bəziləri istehsal etdikləri məhsulları ordu və güc strukturlarına təqdim edirlər. Özəl sektorun müdafiə sənayesində varlığının artması təbii və qaçılmazdır. Dünya müdafiə sənayesinin məşhur brendləri məhz özəl sektora aiddir. Özəl sektor şirkətləri dövlət müəssisələrindən fərqli olaraq, müstəqil və ya xarici tərəfdaşlarla müştərək şəkildə məhsulların qısa zamanda yaradılması, texnologiya transferi və s. istifadə etməklə çevik istehsal və genişlənmə siyasətini həyata keçirə bilirlər. Digər tərəfdən, bazarda rəqabət mühitini formalaşdırırlar. Özəl sektor müdafiə sənayesi şirkətlərinin formalaşmasında ilk başda dövlət dəstəyinin olması vacibdir. Təcrübələr göstərir ki, stimullaşdırıcı tədbirlər, dövlət müdafiə satınalmaları proqramında yerli sənayeyə ağırlığın verilməsi, yaradılma layihələrinin dəstəklənməsi, ixracın təşviqinə dəstək, özəl sektorun dövlət müəssisələrinin subpodratçısı qismində layihələrə cəlbi və s. kimi addımların atılması bu sahənin inkişafında əhəmiyyət daşıyır. Hazırda postsovet məkanında Belarus, Ukrayna, Qazaxıstan, Özbəkistanda yerli müdafiə sənayesinin dəstəklənməsi məqsədi ilə analoji tədbirlər həyata keçirilir. Müdafiə layihələrinin böyük maliyyə tutumu nəzərə alınaraq, bu gün ölkəmizdə Müdafiə Sənayesinə Yardım Fondunun yaradılmasına ehtiyac vardır. Türkiyədə və Qazaxıstanda mövcud olan, perspektiv məhsulların və həllərin yaradılmasını dəstəkləyən bu tip fondlar müdafiə sənayesinin təməlinin atılmasında, ideyaların araşdırma predmetinə çevrilməsində, məhsulların yaradılmasında mühüm rol oynayırlar. Bu Fondların vəsaitləri dövlət büdcəsindən ayırmalar və sonrakı dövrdə şirkətlərin reallaşdırılan layihələrinin gəlirlərinin müəyyən faizi hesabına formalaşır. Təcrübə göstərir ki, özəl sektorun müdafiə sənayesində iştirakı ilk növbədə yerli kadr potensialının yaranması, xüsusilə də gənclərin bu sahəyə marağının formalaşmasında, xaricdən geriyə beyin köçünün yaranmasına səbəb olur. Digər tərəfdən, ordudan və güc strukturlarından təqaüdə çıxan zabitlər bu şirkətlərdə təmsil olunmaqla, özlərinin uzun illər ərzində qazandıqları təcrübəni yerli istehsalçılarla bölüşür, ideyaları biznesə çevirirlər. Yekun nəticədə maliyyətcə ucuz, yerli mütəxəssislərin hazırladıqları milli sistem və həllər meydana çıxır. Ən əsas nailiyyət isə müdafiə sənayesinə bürokrat yanaşmadan uzaqlaşılaraq, biznes yanaşmasının ortaya qoyulmasıdır. Qiyməti: 9 manat POLİQON Hərbi‑texnoloji jurnal MAY–İYUN №03 (65) 2023 POLİQON (AZERI DEFENCE) jurnalının yaradıcısı mərhum Rəşad SÜLEYMANOV Tel: (+994 77) 311‐81‐18 E‑mail: [email protected] [email protected] Web: www.poliqon.az www.azeridefence.com Ünvan: Bakı şəhəri, Oskar Əfəndiyev küç. 110 Ariana Business Park 401 Türkiyə təmsilçiliyi Mehmet Demirkol Çankaya, 06540 Ankara – TÜRKİYƏ Tel: (+90 552) 437 32 67 azeridefence‐[email protected] Jurnal Ədliyyə Nazirliyində dövlət qeydiyyatına alınıb. № 3632 Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat Nazirliyi ya‐ nında Dövlət Vergi Xidməti tərəfindən 21 iyun 2012‐ci ildə dövlət qeydiyyatına alınıb. “POLIQON JURNALI” MMC Qeydiyyat nömrəsi (VÖEN): 1702953031 Reklam materiallarına görə POLİQON jurnalının redaksiyası məsuliyyət daşımır. Materiallardan istifadə zamanı istinad zəruridir. “Aspoliqraf LTD” MMC‑nin mətbəəsində çap olunmuşdur. Çapa imzalanmışdır 14.07.2023 Format 60x901/8. Baş redaktor Zaur Babaşov ? Redaktordan Qapaq fotosu: ANAMA

AZƏRBAYCAN SİLAHLI Ordu üçün yeni PUA‑lar və uzaqmənzilli raketlər alınır ?Amin Əvəzli İyun ayının 23‐də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı İlham Əliyev Müdafiə Nazirliyinin komando hərbi hissələrinin birində yaradılan şəraitlə tanış olub, hərbi hissəyə Döyüş bayrağını təqdim edib.

QÜVVƏLƏRİ 105 il 2018‑ci ildə Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin 100 illiyi münasibətilə Bakıda keçirilmiş hərbi paradda LORA əməliyyat‑taktiki raket kompleksləri keçid edərkən

Prezident İlham Əliyev şəxsi heyətin atış vərdişlərini təkmilləşdirməsi üçün təyin olunmuş qapalı atış şəhərciyinə baxıb. Dövlət başçısına məruzə olunub ki, burada tapança, pnevmatik silah və kiçikçaplı tüfənglərdən atəş açmaq üçün nəzərdə tutulmuş 25 metr uzunluğunda iki atış zolağı, həmçinin atışın nəticələri əks olunan monitor mövcuddur. Dövlət başçısı komandoların fiziki hazırlıq səviyyəsinin yüksəldilməsi üçün zəruri trenajor və digər idman ava dan ‐ lıq ları ilə təchiz olunmuş qapalı idman za lına gələrək buradakı şəraitlə maraqlanıb. Hərbi hissədəki açıq idman şəhərciyində isə güc məşğələlərinin icrası üçün avadanlıqlar, dözümlülüyün artırılması məqsədilə maneələr zolağı, eləcə də futbol, voleybol, uzunluğa və hündürlüyə tullanma meydançaları yaradılıb. Ali Baş Komandan burada komandoların intensiv hazırlıq məşqlərini izləyib. Sonra Ali Baş Komandan əsgər yataqxanasında yaradılan şəraitlə tanış olub, oradakı silah otağı, əşya anbarı, şəxsi heyətin mənəvi‐psixoloji hazırlığı üçün ideoloji iş və digər inzibati otaqlara baxıb. Silah otağında Prezident İlham Əliyevə əksəriyyəti Azərbaycan istehsalı olan silah nümunələrinin taktiki‐texniki xüsusiyyətləri barədə məlumat verilib. Əşya anbarında nümayiş etdirilən müxtəlif hərbi geyim formaları arasında Azərbaycan Ordusunda yeni tətbiq olunacaq səhra geyim forması da təqdim edilib. Sonra hərbi hissənin sıra meydanına gələn dövlət başçısına hərbi hissəyə Döyüş bayrağının təqdim edilməsi mərasiminə hazırlıq barədə məruzə olunub. Ulu Öndər Heydər Əliyevin və Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizədə həlak olan şəhidlərin xatirəsi bir dəqiqəlik sükutla yad edilib. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni səsləndirilib. Tədbirdə çıxış edən Prezident İlham Əliyev Silahlı Qüvvələrin bütün şəxsi heyətini Silahlı Qüvvələr Günü münasibətilə təbrik edib. Dövlət başçısı bu bayram günü ərəfəsində Azərbaycanda növbəti komando hərbi hissəsi açılışının əlamətdar hadisə olduğunu deyib: “Bildiyiniz kimi, Vətən müharibəsindən sonra mənim göstərişimlə Müdafiə 6 www.poliqon.az Yuxarıda: Prezident İlham Əliyevə Azərbaycan müdafiə sənayesinin istehsalı olan silahlar; Aşağıda: Azərbaycan Ordusunda yeni tətbiq olunacaq səhra geyim forması təqdim edilib.

Nazirliyində Komando Qüvvələri yara ‐ dılmışdır və komandoların sayı gündən‐ günə artır. Artıq bir neçə hərbi hissə fəaliyyət göstərir və yeni hərbi hissələrin açılışı nəzərdə tutulur. Beləliklə, biz öz döyüş qabiliyyətimizi əhəmiyyətli dərəcədə artırırıq və artıracağıq. İkinci Qarabağ müharibəsində Xüsusi Təyinatlı Qüvvələr xüsusi pe şə ‐ karlıq və qəhrəmanlıq göstərmişdir. Bir çox hərbi əməliyyatların keçirilməsində onların xüsusi rolu var idi. Bütün bunları və müasir döyüş əməliyyatlarını nəzərə alaraq yeni Komando Qüvvələrinin yaradılması mənim tərəfimdən qarşıya bir vəzifə kimi qoyulmuşdur və bu vəzifə uğurla icra edilir. İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra ordu quruculuğu prosesi daha ge ‐ niş vüsət almışdır. Təbii ki, işğal dövründə ordu quruculuğu bizim üçün bir nömrəli vəzifə idi və Ordumuzun, bütün Silahlı Qüvvələrimizin torpaqlarımızın azad olunması üçün hazırlıq işlərinə xüsusi önəm verilirdi və biz buna nail olduq. Vətən müharibəsi Azərbaycan dövlətinin tam Zəfəri ilə yekunlaşmışdır. Ancaq buna baxmayaraq, mü ‐ haribədən sonra ordu quruculuğu üçün əlavə addımlar atılır və buna böyük ehtiyac var. Çünki dünyada geosiyasi vəziyyət gərginləşir, bölgəmizdə yeni təhdidlər mövcuddur, Ermənistanda revanşist qüvvələr baş qaldırır. Bütün bunları nəzərə alaraq, Ordumuzun daha da gücləndirilməsi vəzifəsi bir nömrəli vəzifə olaraq qalır. Buna nail olmaq üçün təbii ki, kompleks tədbirlər görülür. Vətən müharibəsindən sonra yeni silahların alınması prosesi davam edir və artıq bir çox kontraktlar im za lan ‐ mış dır ‐ həm yeni pilotsuz uçuş apa ‐ ratlarının ölkəmizə gətirilməsi, həm uzaqmənzilli raketlərin ölkəmizə gətirilməsi, o raketlər ki, böyük dağıdıcı qüvvəyə və yüksək dəqiqliyə malikdir”. Prezident İlham Əliyev vurğulayıb ki, Müdafiə Nazirliyinin strukturunun təkmilləşdirilməsi prosesi gedir və bu proses davam edir. Dövlət başçısı əmin olduğunu bildirib ki, hərbi təhsillə bağlı qəbul edilmiş qərarlar yaxın gələcəkdə öz bəhrəsini verəcəkdir. Yeni döyüş birləşmələrinin yaradılması, ilk növbədə, Komando Qüvvələrinin yaradılması döyüş qabiliyyətimizin artırılması üçün önəmli amillərdən biridir. “Biz bu gün Silahlı Qüvvələrimizi vahid proqram əsasında inkişaf etdiririk və əminəm ki, yaxın gələcəkdə bizim Ordumuz yeni, yüksək səviyyəyə 7 Ali Baş Komandan İlham Əliyev Döyüş bayrağını hərbi hissənin komandirinə təqdim edib

qalxacaqdır. Mən bunu artıq demişəm, bir daha demək istəyirəm, bu gün Azərbaycan Ordusu müharibə dövründə qəhrəmanlıq və peşəkarlıq göstərmiş Azərbaycan Ordusundan daha da güclüdür. Bununla bərabər, digər xüsusi təyinatlı qüvvələrdə şəxsi heyətin say tərkibi genişləndirilir, Müdafiə Nazir ‐ liyinin Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrinin sayı böyük dərəcədə artırılmışdır. Mən artıq qeyd etdim, müharibə dövründə Müdafiə Nazirliyinin xüsusi təyinatlıları xüsusi qəhrəmanlıq və peşəkarlıq göstərmişlər. Müdafiə Nazirliyinin dəniz piyadalarının sayı bir neçə dəfə artırılıb və bu artım davam edir. Dövlət Sərhəd Xidməti, Daxili Qoşunlar, Dövlət Təhlükəsizliyi Xidməti, Xarici Kəşfiyyat Xidməti ‐ bu qurumların xüsusi təyinatlı qüvvələrinin sayı dəfələrlə artırılıb və bütün bu böyük qüvvə bir məqsəd güdür, ərazimizin qorunması, ölkəmizin ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi və əgər bizim təhlükəsizliyimizə təhdid olarsa, düşmən qüvvələrə sarsıdıcı zərbələrin endirilməsi. Bu gün deyəndə ki, İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Or ‐ dumuz daha da güclənib, o cümlədən mən bunu nəzərə alıram. Onu da bildirməliyəm ki, uğurlu iqtisadi siyasətimiz bizə imkan verir ki, ordu quruculuğuna, yeni silahların, yeni texnikaların alınmasına, yeni döyüş birləşmələrinin yaradılmasına lazımi dərəcədə dövlət vəsaiti ayrılsın. Bizim uğurlu iqtisadi siyasətimizi, ölkəmizin artan gəlirlərini nəzərə alaraq, bu yaxınlarda dövlət büdcəsinə əlavələr edilmişdir. Onsuz da bu ilin dövlət büdcəsi müstəqil Azərbaycan tarixində rekord büdcədir. Ancaq buna bax ma ‐ yaraq, biz əlavə vəsaiti əldə edən kimi büdcənin artırılmasına yeni böyük məbləğdə vəsait ayırdıq və burada iki əsas istiqamət müəyyən edilmişdir ‐ birincisi, Qarabağ və Şərqi Zəngəzurun bərpa edilməsi, ikincisi, hərbi po ‐ tensialımızın gücləndirilməsi. Yəni, təkcə bu fakt özlüyündə onu göstərir ki, bizim üçün bu gün prioritet məsələlərdən biri ordu quruculuğu, digəri isə Qarabağ və Şərqi Zəngəzurun bərpa edilməsidir”, ‐ deyə dövlət başçısı bəyan edib. Ali Baş Komandan vurğulayıb ki, bundan sonra da Azərbaycan Ordusunun daha da gücləndirilməsi üçün bütün lazımi tədbirlər görüləcək: “Azərbaycanın düşmənləri bunu bilir, görür, bilməlidir və görməlidir. Məhz buna görə bizə qarşı edilən istənilən təxribat cavabsız qalmır, hər bir təxribata layiqli cavab verilir, istər hərbi cavab, istər siyasi cavab. Bu gün Azərbaycan o ölkələrdəndir ki, öz müqəddəratını özü müəyyən edir, heç kimdən asılı deyil və olmayacaq, öz sözünü açıq deyir və müstəqil siyasət aparır. Yəni, bizim ölkəmiz, sözün əsl mənasında, müstəqil ölkədir, çünki müstəqil siyasət aparmaq iqtidarındadır və bizə bu gücü verən, ilk növbədə, bizim hərbi potensialımızdır. Biz İkinci Qarabağ müharibəsinə hazırlaşırdıq və bunu gizlətmirdik. Mən işğal dövründə dəfələrlə deyirdim ki, bizim üçün birinci vəzifə ərazimizin bərpasıdır, ərazi bütövlüyümüzün təmin edilməsidir. Deyirdim ki, əgər danışıqlar nəticə verməsə, biz güc tətbiq edərək öz tarixi torpaqlarımızı azad edəcəyik. Əfsuslar olsun ki, mənim sözlərimə bəziləri laqeyd yanaşdı. Ermənistan və onun xarici havadarları hesab edirdilər ki, onlar bizim torpaqlarımızı işğal altında əbədi saxlayacaq. Biz onların məkrli planlarını alt‐üst etdik. Müharibəyə hazırlaşdıq, düşmənə elə sarsıdıcı zərbə vurduq ki, düşmən bu günə qədər özünə gələ bilmir. İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra biz hərbi Zəfərimizi siyasi və diplomatik müstəvidə daha da möhkəmləndirməli idik. İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra bölgədə gündəliyi müəyyən edən yenə də biz olduq. Bu gün regionda proseslər yenə də bizim təkliflərimiz əsasında cərəyan edir. Əgər Vətən müharibəsindən sonrakı birinci ayları götürsək, görərik ki, yenə də Ermənistanın havadarları bizə köhnə tezisləri qəbul etdirməyə çalışırdılar. Biz isə bunu qətiyyətlə rədd etdik və bu gün hər kəs görür ki, vaxtilə erməni işğalını əbədiləşdirmək üçün səylər göstərmiş Minsk qrupu artıq gündəlikdə 8 www.poliqon.az Prezident İlham Əliyev “Orbiter” mini taktik pilotsuz uçuş aparatına (PUA) baxış keçirib

yoxdur, tarixin arxivindədir. Hər kəs görür ki, vaxtilə Qarabağ erməniləri üçün hansısa xüsusi status tələb edən qüvvələr artıq tamamilə fərqli açıq ‐ lamalar verirlər. Görürük ki, vaxtilə “Qarabağ Ermənistandır və nöqtə” deyən Ermənistan rəhbərləri indi mənim sözlərimi təkrarlayırlar: “Qarabağ Azərbaycandır!” Yəni, bütün bunlar bizim son iki il yarım ərzində apardığımız siyasətin nəticəsidir. Bu məsələlər elə‐ belə yaranmır. Azərbaycan‐Ermənistan şərti sərhəd istiqamətində baş vermiş hadisələr, ermənilərin yaşadıqları Qarabağ bölgəmizdə hərbi əməliyyatlar və iki ay əvvəl Ermənistan‐Azərbaycan sərhədində, onun Laçın istiqamətində sərhəd‐buraxılış məntəqəsinin yaradıl ‐ ması bizim çox güclü siyasi iradəmizin göstəricisidir. Yəni, biz bütün ad ‐ dımlarımızı vahid proqram əsasında atmışıq. Əgər son iki il yarım ərzində baş vermiş hadisələr təhlil olunarsa, hər kəs görə bilər ki, hər bir addımımızın arxasında güclü siyasi iradə dayanmışdır, güc dayanmışdır, məntiq dayanmışdır, beynəlxalq hüquq dayanmışdır və hər növbəti addım əvvəlki addımın məntiqi davamı idi. Bu gün biz öz şanlı Zəfərimizi siyasi və diplomatik müstəvidə daha da möhkəmləndirdik. Bu gün biz bölgədə söz sahibiyik. Bəziləri, o cümlədən Ermənistan və onun bəzi xarici himayədarları bizi qisasçılıqda ittiham edirlər. Tamamilə yalan bir tezisdir. Mən demişəm və müharibə dövründə demişəm ki, biz düşməndən qisasımızı döyüş meydanında alacağıq, şəhid ‐ lərimizin qanını döyüş meydanında alacağıq və belə də oldu. Azərbaycan Ordusu mülki əhaliyə qarşı müharibə aparmamışdır, bunu hər kəs bilir və görür. Ermənistandan fərqli olaraq onların şəhərlərini “İsgəndər”, “Toçka” və “Elbrus” raketləri ilə dağıtmamışıq. Azərbaycan Ordusu yüksək mənəvi xüsusiyyətlərə malikdir, Ali Baş Komandanın əmrlərini tam icra edir və icra edəcək. Ona görə bizi qisasçılıqda ittiham edənlər qoy gedib güzgüyə baxsınlar. Biz qisas yox, ədalət tələb edirik. Biz tələb edirik ki, haqq‐ədalət qorunsun. Biz tələb edirik ki, bizim daxili işlərimizə heç kim müdaxilə etməsin. Biz tələb edirik ki, bütün ölkələr sözdə yox, əməldə bizim ərazi bütövlüyümüzə hörmətlə yanaşsın və belə olan halda biz də onların ərazi bütövlüyünə hörmətlə yanaşacağıq. Əks təqdirdə bizim də addımlarımız adekvat olacaq. Yenə də deyirəm, biz qisasımızı döyüş meydanında aldıq. Ancaq bununla bərabər, biz erməni vəhşiliklərini heç vaxt unutmamalıyıq. İşğal dövründə bizim şəhərlərimiz yerlə‐yeksan edil ‐ mişdir. Tarixi abidələrimiz dağıdılmışdır. Bizim müqəddəs ocaqlarımız təhqir edilmiş və dağıdılmışdır. Bunu edən bizim mənfur qonşularımız idi. Buna göz yuman beynəlxalq aləm, beynəlxalq ictimaiyyət və indi hər gün Ermənistana baş çəkən rüşvətxor Avropa məmurları və deputatlarıdır. Onları bu ədalətsizliyə vadar edən nədir? İkili standartlar və rüşvət! Bunun başqa izahatı ola bilməz. Gedirlər, bizim sərhədimizə yaxın yerlərdə şəkillər çəkdirirlər, bizə hansısa mesajlar ünvanlayırlar. Hünərləri varsa gəlsin yaxınlaşsın bizim sərhədimizə. O vaxtlar artıq tarixdə qaldı. Yenə də onların ayağını biz qırdıq. Çünki İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra biz bunu unutmamışıq. Bəzi Avropa ölkələrinin rəsmi nümayəndələri bizim ərazimizə, Xankəndiyə icazəsiz soxulmuşdular. Mən o vaxt demişdim ki, əgər bizim bundan xəbərimiz olsaydı, onları burax maya ‐ caqdıq. Bu gün də deyirəm, hünəriniz varsa gəlin, görək sonra axırınız nə olacaq?”. Prezident İlham Əliyev bildirib ki, bu gün Azərbaycana qarşı aparılan çirkin kampaniyanın heç bir əhəmiyyəti yoxdur və olmayacaq: “Bizim iradəmizə heç kim təsir edə bilməz. Əgər Vətən müharibəsi dövründə bizim iradəmizə heç kim təsir edə bilmədisə, bu gün təbii ki, heç kim təsir edə bilməz. Yenə də deyirəm, biz haqq‐ədaləti tələb edirik. Bu gün Ermənistanla aparılan sülh danışıqlarının yekunlaşması həm bizə lazımdır, həm də daha çox Ermənistana lazımdır. Bu sülh anlaşması beynəlxalq hüququn norma və prinsipləri əsasında imza ‐ lanmalıdır. Bu sülh anlaşmasında postmüharibə reallıqları nəzərə alın ‐ malıdır. Bu, təbiidir. Biz qalib gəlmişik, biz qan tökmüşük, şəhidlər vermişik. Allah bütün şəhidlərimizə rəhmət eləsin! Biz öz torpağımızda müharibə aparmışıq və bu gün öz torpağımızda yaşayırıq və yaşayacağıq. Bizim şərtlərimiz bundan ibarətdir. Ermənistan keçən ilin oktyabr ayında rəsmən Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıyıb. Mən dedim ki, bu sözlər kifayət deyil, daha dəqiq sözlər deyilməlidir və keçən ay artıq bir daha rəsmən nəinki ərazi bütövlüyümüz Ermənistan tərəfindən tanınıb, hətta Azərbaycan ərazisinin parametrləri də qeyd olunub. Yəni, bu, müsbətə doğru atılan bir addımdır. Ancaq bundan sonra həmin bu ifadələr kağız üzərində də olmalıdır və Ermənistan buna imza atmalıdır. Belə olan halda Cənubi Qafqazda uzun ‐ müddətli sülh yarana bilər. Əks təqdirdə, sülh olmayacaq. Eyni zamanda, bizim şərtlərimizdən biri Zəngəzur dəhlizinin açılmasıdır. Bu, bizim haqlı tələbimizdir. Xüsusilə nəzərə alsaq ki, Ermənistan 2020‐ci il noyabrın 9 Prezident İlham Əliyevə mühəndis vasitələri haqqında məlumat verilib

10‐da imzaladığı kapitulyasiya aktında bu öhdəliyi öz üzərinə götürmüşdür. Ancaq bu günə qədər bu öhdəlik yerinə yetirilməyib. Digər şərtimiz odur ki, Ermənistan ordusunun silahlı bir ləş ‐ mə ləri Qarabağ bölgəsindən çıxa rıl ‐ malıdır. Bu da Ermənistanın üzərinə götürdüyü öhdəliklərdən biridir. Bu da icra edilmir. Biz hələlik özümüzü təmkinlə aparırıq. Son iki il yarım ərzində biz bir neçə dəfə məcbur olub Ermənistan tərəfinə öz gücümüzü göstərmişik, birincisi, onların hərbi təxribatlarına cavab olaraq. İkincisi, onlara bir siqnal göndərmişik ki, özlərini yaxşı apar ‐ masalar, öz imzalarına hörmət etməsələr, nəticə onlar üçün acınacaqlı olacaq. Ona görə hələ də özümüzü təmkinlə aparırıq. Biz heç vaxt tələskənliyə yol verməmişik, buna ehtiyac yoxdur. Bu gün güc də bizim tərəfimizdədir, zaman da bizim mövqeyimizi gücləndirir, beynəlxalq hüquq da. Dünya ictimaiyyəti artıq birmənalı şəkildə Qarabağı Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi kimi tanıyır. Biz gözləyə bilərik. Yenə də deyirəm, biz tələsmirik. Bu gün biz azad edilmiş torpaqlarda geniş quruculuq işləri ilə məşğuluq. Biz keçmiş köçkünləri öz dədə‐baba torpaqlarına qaytarırıq. Biz Ermənistanla sərhəd boyunca əlverişli mövqelərə sahibik. Biz o mövqelərdə möh kəm ‐ lənirik. Strateji yüksəkliklərdə olmağımız bizə strateji üstünlük təmin edir. Yenə də deyirəm, biz son iki il yarım ərzində Ordumuzu böyük dərəcədə güc lən ‐ dirmişik. Əgər bütün bu amilləri Ermənistan və onun arxasında dayanan xarici qohumları başa düşmürlərsə, onda günah onların boynundadır”. Dövlət başçısı bu gün Qarabağda və Şərqi Zəngəzurda genişmiqyaslı quruculuq işlərinin aparıldığını, keçmiş məcburi köçkünlərin öz dədə‐baba torpaqlarına qaytarıldığını deyib: “Onlarla görüşlər əsnasında mən demiş ‐ dim ki, siz öz torpaqlarınıza qayı ‐ dacaqsınız, belə də oldu. Demişdim, biz heç vaxt imkan vermərik ki, ərazimizdə ikinci erməni dövləti yaradılsın, belə də oldu. Biz demişdik ki, düşməni tor ‐ paqlarımızdan qovacağıq, düşməni torpaqlarımızdan qovduq, Azərbaycan Bayrağını bizim tarixi torpaqlarımızda qaldırdıq. Yəni, bu, böyük tarixi nailiyyətdir. Bu şanlı tarix Azərbaycan xalqının qəlbində əbədi yaşayacaqdır. Əziz hərbçilər, bildiyiniz kimi, Azərbaycan xalqı bu il Ulu Öndər Heydər Əliyevin 100 illiyini qeyd edir. Ulu Öndərin Azərbaycan Ordusunun for ma ‐ laşmasında xüsusi rolu vardır. Hələ sovet dövründə Naxçıvanski adına hərbi məktəbin yaradılması məhz bu məqsədi güdürdü ki, Azərbaycanda peşəkar zabit təbəqəsi yaransın. Ulu Öndərin doğum günündə, 100 illiyində mən Şuşada idim. Mən atamın doğum gününü Şuşada qeyd etmişəm və hesab edirəm ki, bu addımda böyük məna var. Şuşa Qarabağın tacıdır. Şuşa azad olunandan sonra Ermənistan dövləti və hökuməti öz məğlubiyyətini qəbul etməyə məcbur olmuşdur. Şuşa bizim gücümüzün, əyilməz ruhumuzun, qəhrəman hərbçilərimizin şücaətinin, qəhrəmanlığının təcəssümüdür. Bu gözəl bayram ərəfəsində mən sizi bir daha qarşıdan gələn Silahlı Qüvvələr Günü münasibətilə təbrik etmək istəyirəm. Azərbaycan Ordusuna yeni uğurlar, yeni qələbələr arzulayıram. Yaşasın Azərbaycan Ordusu, Qarabağ Azərbaycandır!”. Sonra komando hərbi hissəsinə Döyüş bayrağının verilməsi haqqında təqdimat oxunub. Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyev Döyüş bayrağını hərbi hissənin komandirinə təqdim edib. Komando andiçmə mərasimindən sonra şəxsi heyət Döyüş bayrağı ilə təntənəli marşın sədaları altında tribunanın önündən keçib. Daha sonra Ali Baş Komandana komando bölmələrinin silahlanmasında olan kiçik və iriçaplı silahlar, zirehli avtomobil və xüsusi texnika, o cümlədən artilleriya, kəşfiyyat, mühəndis, rabitə və digər döyüş vasitələri, eləcə də zərbə dronları və müxtəlif təyinatlı pilotsuz uçuş aparatları nümayiş etdirilib. Sonda dövlət başçısı dağçılıq qülləsi və kəşfiyyat cığırında komandoların nümunəvi məşqlərini izləyib. PJ Dağçılıq qülləsi və kəşfiyyat cığırında komandoların nümunəvi məşqləri

-XO\  fl  ‹STANBUL Büyükçekmece, ‹stanbul / Turkey TÜYAPFAIR CONVENTION AND CO   ONGRESS CENTER

– Cənab general‑polkovnik, Milli Ordumuzun yaranma tarixi, Azər ‑ baycan əsgərinin şanlı döyüş ənənələri haqqında nələri deyə bilərsiniz? – Məlum olduğu kimi, Azərbaycan xalqının Ümummilli Lideri Heydər Əliyev 1998‐ci ildə imzaladığı müvafiq Fərmanla Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə ilk Əlahiddə Azərbaycan Korpusunun yaradıldığı gün – 26 iyun Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələr Günü elan edildi. Bu Fərman Milli Ordu quruculuğunda varislik ənənələrinin bərpası istiqamətində tarixi bir addım oldu. Ulu Öndər Heydər Əliyev görkəmli dövlət xadimi, dünya miqyaslı böyük siyasətçi, həm də peşəkar hərbçi idi. 1969‐cu ildə Ümummilli Lider Heydər Əliyevin respublikaya rəhbər seçilməsi ilə azərbaycanlıların hərbi məktəblərə daxil olmalarının təmin edilməsi, zabit kadrlarımızın vəzifələrə irəli çəkilməsi, hərbi təmayüllü ixtisaslaşdırılmış orta məktəbin əsasının qoyulması ordu quruculuğu sahəsində milli maraqlarımızın bünövrəsini təşkil edirdi. Xalqın təkidli çağırışlarına səs verərək 1993‐cü ildə yenidən hakimiyyətə qayıdan Ümummilli Lider ordu quruculuğu sahəsində mühüm qərarlar qəbul etdi və genişmiqyaslı islahatlara start verdi. “Mənim həyatım da, fəaliyyətim də yalnız və yalnız Azərbaycanın müstəqilliyinin qorunub saxlanmasına, ölkəmizin bu ağır vəziyyətdən çıxmasına həsr olunacaqdır”, – deyən Ulu Öndər ilk növbədə ölkədə vətəndaş həmrəyliyi və sabitliyin bərqərar olunmasına nail oldu. Silahlı qüvvələrin qanunvericilik bazası yaradıldı, dövlətçiliyi və hərbi andı hər şeydən uca tutan, hərbçi olmağı şərəf bilən, mənəvi baxımdan sağlam zabitlər hərbi hissələrin rəhbərliyinə cəlb olundular. Müəyyən qrupların və siyasi dairələrin şəxsi maraqlarına xidmət edən silahlı dəstələr buraxıldı, ayrı‐ayrı qoşun növlərinin, hərbi hissələrin formalaşdırılması prosesi qısa müddət ərzində tam başa çatdırıldı, eyni zamanda orduya çağırış və fərarilik halları ilə bağlı problemlər həll edildi. Şəxsi heyətin mənəvi‐psixoloji hazırlığına, döyüş ruhunun yüksəldilməsinə diqqət artırıldı, hərbi vətənpərvərlik işi gücləndirildi. Ordunun mərkəzləşdirilmiş maddi‐ texniki təminatı və maliyyə‐təsərrüfat fəaliyyəti nizama salındı. Ümummilli Lider Heydər Əliyevin ideyalarının layiqli davamçısı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı cənab İlham Əliyev strateji əhəmiyyətli sahələrində dinamik inkişafa yol açan ardıcıl və sistemli islahatlar həyata 12 www.poliqon.az Silahlı qüvvələrin döyüş qabiliyyəti gücləndirilir, hərbi qurumlar arasında qarşılıqlı əlaqələr təkmilləşdirilir Azərbaycanın maraqlarına zidd atılan istənilən addımın qarşısı qətiyyətlə alınır və bundan sonra da alınacaq General‑polkovnik Məhərrəm Əliyev ?Anar Şuşalı İyun ayının 26‐da Azərbaycan Ordusunun yaranmasının 105‐ci ildönümü qeyd olunub. Bu ərəfədə Azərbaycan Respublikası Pre zi ‐ dentinin köməkçisi – Prezident Administrasiyasının Hərbi məsələlər şöbəsinin müdiri, general‐polkovnik Məhərrəm Əliyev müsahibəsində Silahlı Qüvvələrin quruculuq və inkişaf prosesindən, müasirləşməsi və təkmilləşməsi istiqamətində görülən işlərdən danışıb.

keçirərək müasir hərbi texnika ilə təchiz edilmiş, möhkəm nizam‐intizamlı və yüksək döyüş ruhu ilə seçilən Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin yaradılmasına nail oldu. Dünya miqyasında ən güclü ordular sırasında yer alan Silahlı Qüvvələrimiz işğal altında olan torpaqlarımızın azadlığı uğrunda 44 günlük Vətən müharibəsində mükəmməl döyüş taktikası ilə yeni nəsil müharibə nümunəsi göstərdi. Əks‐ hücum əməliyyatları ilə torpaqlarımızı işğaldan azad edən Azərbaycan Ordusu öz qüdrətini bir daha bütün dünyaya nümayiş etdirdi. Vətən müharibəsindən əvvəlki illərdə qazanılan qələbələrimiz deyərdim ki, bizi böyük zəfərə doğru aparan inamlı addımlar idi. 2016‐cı ilin aprel döyüşləri zamanı düşmənə dağıdıcı zərbələr endirildi. Nəticədə Ermənistan tərəfi atəşkəs rejiminin bərpa olunması üçün müraciətlər etmək məcburiyyətində qaldı. Sonra, 2018‐ci ildə Naxçıvan Muxtar Respublikası istiqamətində həyata keçirilmiş möhtəşəm Günnüt əməliyyatını qeyd etmək istərdim. Eləcə də Azərbaycan sərhədçilərinin 2019‐cu ildə Qazax rayonunda əldə etdikləri ciddi uğurlar. Bütün bunlar Silahlı Qüvvələrimizin real qüdrətinin mühüm nümayişi olmuşdur. Nəhayət, Müzəffər Ali Baş Ko ‐ mandanın rəhbərliyi altında 2020‐ci ilin 8 noyabrında Şuşa şəhəri düşmən tapdağından azad edildi və bu tarixi qələbə ilə böyük zəfər salnaməmiz ya ‐ zıldı. Bütün bu qeyd olunanlar Azər ‐ baycan Silahlı Qüvvələrinin şanlı döyüş ənənəsinin əsasını təşkil edir. – Bü gün Azərbaycan ordusu Ali Baş Komandan İlham Əliyevin diqqət və qayğısı nəticəsində dünyanın ən güçlü or duları siyahısındadır. Daha güclü ol mamız üçün hansı addımlar atılmalıdır? – Silahlı Qüvvələrdə çox ciddi və əhəmiyyətli işlər görülüb və bundan sonra da ordu quruculuğu sahəsində müvafiq tədbirlərin davam etdirilməsi nəzərdə tutulur. İki gün əvvəl – iyunun 23‐də cənab Prezident Müdafiə Naz ir ‐ liyinin komando hərbi hissələrinin birinə Döyüş bayrağının təqdim olunması mərasimində çıxışı zamanı vurğuladı ki: “Bu ilin dövlət büdcəsi müstəqil Azərbaycan tarixində rekord büdcədir. Buna baxmayaraq, biz əlavə vəsaiti əldə edən kimi büdcənin artırılmasına böyük məbləğdə vəsait ayırdıq. Burada iki əsas istiqamət müəyyən edilmişdir – bizim üçün bu gün prioritet məsələlərdən biri ordu quruculuğu, digəri isə Qarabağ və Şərqi Zəngəzurun bərpa olunmasıdır”. Ali Baş Komandanın tələb və tövsiyələrinə uyğun olaraq bu gün qarşımızda Silahlı Qüvvələrin, qoşun növlərinin, hərbi hissə və birləşmələrin döyüş qabiliyyətinin gücləndirilməsi, Ordu ilə digər hərbi qurumlar arasında qarşılıqlı əlaqələrin daha da tək mil ‐ ləşdirilməsi, hərbi qulluqçuların sosial‐ məişət şəraitlərinin yaxşılaşdırılması kimi tapşırıqlar durur. Cənab Ali Baş Komandan İlham Əliyev bu məsələlərə xüsusi diqqət göstərir və öz çıxışlarında Azərbaycan Ordusunun bundan sonra da gücləndiriləcəyini, dünyanın ən güclü orduları sırasında yerinin möh kəm ‐ ləndiriləcəyini vurğulayır. Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə Respublikası arasında hərbi‐strateji əməkdaşlığın perspektivləri baxımından müstəsna əhəmiyyət kəsb edən Şuşa Bəyannaməsi müdafiə qabiliyyətinin və təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsi, birgə təlimlərin keçirilməsi və şəxsi heyət mübadiləsi, aidiyyəti strukturların əlaqəli fəaliyyətinin təmin olunması, müştərək layihələrin reallaşdırılması və müdafiə sənayesi texnologiyalarının inkişaf etdirilməsi sahəsində iki ölkə

arasındakı münasibətlərin keyfiyyətcə yeni mərhələyə yüksəlməsinə mühüm töhfələr verəcək tarixi bir sənəddir. Bildiyimiz kimi, Azərbaycan Res ‐ publikası ilə Türkiyə Respublikası arasında hərbi əməkdaşlıq haqqında sazişə əsasən, illik plana uyğun olaraq hər iki ölkənin quru qoşunları və hərbi hava qüvvələrinin iştirakı ilə mütəmadi qaydada genişmiqyaslı döyüş atışlı taktiki və taktiki‐uçuş təlimləri keçirilir. Bu baxımdan, iki qardaş ölkənin Silahlı Qüvvələri daim dünyanın diqqət mərkəzində dayanır, ölkələrimizin hərbi gücünü, qüdrətini daha geniş sferada nümayiş etdirir. Təbii ki, yeni standartlar da qəbul edilir və icra olunur. Əbəs deyil ki, Prezident İlham Əliyev cənabları komando birliklərinin hazırlanması istiqamətində öz mühüm tapşırıq və tövsiyələrini verdi və artıq Azərbaycanın ərazilərini istənilən təhlükədən müdafiə edən çox güclü, peşəkar və kifayət qədər potensialı olan komando birlikləri mövcuddur. Həmin perspektivlər isə əlbəttə ki, inkişaf etdirilir və hərbi modelin təkmilləşdirilməsi amili də daim nəzərdə tutulur. – Son zamanlar erməni silahlı birləşməsinin təxribatlarının artmasının səbəbi nədir, bunu nə ilə izah edərdiniz? Bütün bunların fonunda Azərbaycan ordusu anti‑ terror əməliyatlarını intensivləşdirə bilərmi? – Cənab Ali Baş Komandan İlham Əliyev qarşıda duran məsələlər barədə fikirlərini açıqlayarkən vurğulayır ki, Ermənistan tərəfi yeni reallıqlarla barışmalı və bizimlə hesablaşmalıdır. Sülh və əmin‐amanlığı bərpa etməklə regionun inkişafından Ermənistan da bəhrələnə bilər. Məlumdur ki, bu gün Ermənistan yalnız iqtisadi, sosial deyil, həm də hərbi‐siyasi böhran içindədir və ölkədə hərc‐mərclik davam edir. Eləcə də keçmiş hakimiyyətdən olan re ‐ vanşistlərin yenidən iqtidara can atmaları təxribatları artıran amillərdəndir. Ermənistan üzərinə düşən öhdəlikləri, o cümlədən 10 noyabr Bəyanatın müddəalarını icra etməzsə, onlar üçün əvvəlkindən də böyük problemlərin yaranmayacağına kimsə zəmanət verə bilməz. Onu da deyim ki, artıq dünya birliyi də Azərbaycanın qələbəsini regionda sülhün möhkəmləndirilməsi istiqamətində önəmli töhfə kimi qiymətləndirir. Hesab edirəm ki, Ermənistan bu cəhdlərini nə qədər çox davam etdirərsə, hazırda düşdüyü acınacaqlı vəziyyətini daha da dərinləşdirəcək. Bir daha əminliklə qeyd edim ki, Azərbaycan Silahlı Qüvvələri xalqımızın və dövlətimizin etimadını şərəflə doğrultmağa və Müzəffər Sərkərdəmiz, cənab Ali Baş Komandanımız İlham Əliyevin növbəti əmr və tapşırıqlarını yerinə yetirməyə hər an hazırdır. – Cənab general, Ermənistan Siyasi hakimiyətinin ikili oyunu və sülh razılaşmasına mane olan tərəflər nədir? Azərbaycan Ermənistan sərhədlərinin delmitasiya və demarkasiya prosesində hansı irəliləyişlər var? – Məlumdur ki, Ermənistan keçən ilin oktyabr ayında Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü rəsmən tanıdı. Ali Baş Komandanın bildirdiyi kimi, Azərbaycan tərəfinin sülh üçün mühüm şərti Zəngəzur dəhlizinin açılması və Ermənistan ordusunun silahlı birləşmələrinin Qarabağ bölgəsindən çıxarılmasıdır. Bundan sonra beynəlxalq hüququn norma və prinsiplərinə uyğun olaraq hazırlanmış və ölkəmizin ərazi bütövlüyünün, müharibədən sonrakı reallıqların əks olunduğu sənədi Ermənistan imzalamalıdır. Belə olan halda Cənubi Qafqazda uzunmüddətli sülh yarana bilər. Biz şahidi olduq ki, 30 ilə yaxın dövrdə Ermənistan Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələri və digər nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların qərarları icra olunmadı. 44 günlük Vətən müharibəsində Azərbaycanın Müzəffər Ordusu parlaq qələbə ilə ədaləti bərpa etdi. Təəssüf ki, dünyada ikili standartlar reallığı bu gün də qalmaqdadır. Bir sıra siyasi dairələrin Ermənistanın təxribatçı əməllərinə göz yummaları, hətta ona dəstək vermələri isə onların özlərinin qəbul etdikləri hüquq prinsiplərini pozur. Azərbaycan müstəqil dövlətdir və onun maraqlarına zidd atılan istənilən addımın qarşısı qətiyyətlə alınır və bundan sonra da alınacaq. Bildiyiniz kimi, Azərbaycan ilə Ermənistan arasında dövlət sərhədinin delimitasiyası üzrə yaradılmış Dövlət Komissiyası fəaliyyət göstərir və işçi qrupların görüşləri keçirilir. Növbəti belə görüşün keçirilməsi nəzərdə tutulur. – Cənab general, sonda Silahlı Qüvvələr Günü ilə bağlı əlavə etmək isətədiyiniz fikirləriniz varmı? – Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələr Günü münasibəti ilə Silahlı Qüvvələrimizin şəxsi heyətini səmimi qəlbdən təbrik edir, möhkəm cansağlığı, uzun ömür, ailə səadəti və şərəfli xidmətlərində müvəffəqiyyətlər arzulayıram. Doğma Vətənimiz uğrunda canlarından keçən şəhidlərimizə Allahdan rəhmət, ailələrinə və yaxınlarına səbir, qazilərimizə şəfa diləyirəm. PJ 14 www.poliqon.az

Prezident Müdafiə Nazirliyinin hərbçilərinə ali hərbi rütbələr verib 15 Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev may ayının 27‐də Kəlbəcər rayonunda hərbi hospitalın açılışında iştirak edib. Azərbaycan Prezidenti hərbi hospitalda yaradılan şəraitlə tanış olub. Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevə məlumat verilib ki, 3,6 hektar ərazidə salınan Kəlbəcər hərbi hospitalı sülh dövrü üçün 180 çarpayılıqdır. Döyüş vəziyyəti zamanı çarpayı sayını 300‐dək artırmaq mümkündür. Müasir, tam rəqǝmsal, süni intellektə əsaslanan tibbi cihaz və avadanlıqlarla təchiz olunan hərbi hospitalda poliklinika, terapiya, cərrahiyyə, anes te zio lo giya‐rea nimasiya bölmələrindən ibarət birinci müalicə kor‐ pusu, yoluxucu xəstəliklər və dəri xəstəlikləri bölmələrindən ibarət ikinci müalicə korpusu, qərargah binası, eləcə də daimi tibbi oksigen təminatı üçün stan‐ siya, camaşırxana‐qazanxana, nə zarət‐ buraxılış məntəqəsi və ye məkxana tikilib. Poliklinika bölməsində ixtisaslar üzrə oftalmoloq, otorinolarinqoloq, kardioloq, stomatoloq, nevroloq, psixiatr, fiziotera‐ pevt və digər kabinetlər açılıb. Təcili yar‐ dım otağında ilkin yardım göstərmək üçün hər cür şərait mövcuddur. Hospitalda iki əməliyyat otağı fəa ‐ liyyət göstərir. Müalicə korpuslarında hərbi qulluqçulara yüksək səviy yədə tibbi xidmət göstərilməsi, o cümlədən onların müayinə və müalicəsi üçün bütün şərait yaradılıb. Laboratoriya bölməsi ən yüksək standartlara cavab verir. Burada müasir laborator müayinə üsulları tətbiq edil ‐ məklə klinik, biokimyəvi və mikrobioloji ana lizlərin aparılması mümkündür. Kəlbəcər hərbi hospitalı, həmçinin bioloji təmizləmə qurğusu, ehtiyat gene ‐ rator, cərrahi əməliyyatların fasilə sizliyi üçün UPS, mərkəzləşdirilmiş su, istilik və digər kommunikasiya sis temləri ilə tam təchiz olunub. Bundan əlavə, hərbi hospitalın avto‐ mobil parkında reanimobillər, yolsuzluq şəraitində təxliyə üçün ambulanslar, çöl şəraitində hərbi qulluqçulara tibbi xidmət göstərilməsi üçün avtomobillər var. Hərbi hospitalın ətrafındakı ərazidə yaşıllaş‐ dırma və abadlıq işləri də görülüb. Pakistan İslam Respublikasında rəsmi səfərdə olan müdafiə nazirinin birinci müavini – Azərbaycan Ordusunun Baş Qərargah rəisi general‐polkovnik Kərim Vəliyevin rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyəti may ayının 24‐də bu ölkənin müdafiə sənayesi sahəsində ixtisaslaşan və hərbi təyinatlı məhsulların ən iri istehsalçılarından olan Qlobal Sənaye və Müdafiə Həlləri (GIDS) təşkilatının qərargahında olub. Nümayəndə heyətinə GIDS‐in təyinatı və fəaliyyət sahələri haqqında ətraflı brifinqlər təqdim olunub. Bildirilib ki, müəssisə yerüstü, dənizdə və ha‐ vada, o cümlədən hava hücumundan müdafiə və inteqrasiya olunmuş sistemlərdə, həmçinin nüvə, bioloji (bakterioloji) və kimyəvi müdafiədə istifadə olunan hərbi təyinatlı məhsullar is‐ tehsal edir. Azərbaycan Respublikasının Pakistan İslam Respub‐ likasındakı Fövqəladə və Səlahiyyətli səfiri cənab Xəzər Fərhadovun da iştirak etdiyi görüşdə maraq doğuran məsələlər ətraflı müzakirə edilib. Kəlbəcərdə hərbi hospitalın açılışı olub Baş Qərargah rəisi Pakistanın GIDS təşkilatının qərargahını ziyarət edib Prezident İlham Əliyev Azərbaycan Respublikası Müdafiə Nazirliyinin hərbi qulluqçularına “general‐mayor” ali hərbi rütbəsinin verilməsi haqqında Sərəncam imzalayıb. Sərəncama əsasən Azərbaycan Müdafiə Nazirliyinin aşağı‐ dakı hərbi qulluqçularına “general‐ mayor” ali hərbi rütbəsi verilib: polkovnik Elmir İbrahimov polkovnik Arif Həsənov polkovnik İslam Əmirağayev polkovnik Bilal Çompuzov polkovnik İlqar Qafarov.

Qanadlı raketlərin bir neçə əsas fərqləndirici xüsusiyyətləri var. Yüksək aerodinamik xassələrə malik raketin xaçşəkilli qanadı, sürətlə hərəkət edən hədəflərə atəş açarkən raketin yüksək manevr qabiliyyətini təmin edir. Habelə, qanadlı raketlərin ərazinin əyilmələri boyunca aşağı hündürlükdə ixtiyari kurs və hərəkət təyin etmək imkanı var. Bu da onun düşmənin hava hücu mun ‐ dan müdafiə (HHM) sistemləri tərə ‐ findən aşkarlanmasını çətinləşdirir. Bun dan başqa, hədəfin yüksək də qiq lik ‐ lə məhv edilməsi qabiliyətini gös tər mək olar. Belə ki, müasir qanadlı ra ketlərin dairəvi sapma ehtimalı 10 metrdən çox deyil. Qanadlı raketlər zəruri hallarda bort kompüterindən və avtomatik idarəetmə sistemindən isti fa də edərək uçuşun proqram trayek to ri yasını dü ‐ zəltmək bacarığına da malikdir. Daşıyıcı və idarəetmə səthlərinin qarşılıqlı yerləşməsindən asılı olaraq, qanadlı raket təyyarə və ya raket aero ‐ di namik quruluşuna malik ola bilir. Qanadlı raket sxeminin seçimi onun uçuş sürəti və məsafəsi, manevr qa ‐ biliyyəti, aparatların yerləşdirilməsi şərtləri və s. ilə təyin olunur. Buna görə də geniş mənada demək olar ki, bütün idarə olunan raket növlərinə (təyyarə, zenit, gəmi və gəmi əleyhinə) qanadlı raketlər deyilir. Dar mənada isə qanadlı raketlər dedikdə təyyarə sxeminə uy ‐ ğun hazırlanmış raketlər başa düşülür. Təyyarə aerodinamik quruluşu uzun mənzilli və son dərəcə aşağı uçuş hün ‐ dürlüyünə (15‐150 m) malik qanadlı raket üçün xarakterikdir. Qanadlı raketlər atəş məsafəsinə və həll olunan tapşırıqların xarakterinə görə taktiki (150 km‐ə qədər), əmə ‐ liyyat‐taktiki (150‐1500 km) və strateji (1500 km‐dən çox) xüsusiyyətlərinə bölünür. Bu tip raketlər uçuş sürətinə görə – səsə qədər, səsdən iti və hipersəs sürətli xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Səsə qədər sürətli qanadlı raket səs sürətindən aşağı sürətlə hərəkət edir və təxminən 0,8 Mach sürətini inkişaf etdirir. Səsdən iti sürətli qanadlı raket 2,0‐3,0 Mach sürətlə hərəkət edir ki, bu da ona saniyədə bir kilometr məsafəni qət etməyə imkan verir. Hipersəs sürətli qanadlı raket 5,0 Mach‐dan artıq sürətlə hərəkət edir. Yəni saatda 6000 km və ya saniyədə 1,6 km sürətlə uçur. Belə raket ballistik və qanadlı raketlərin üstünlüklərini özündə birləşdirir. Bazalanma növünə görə – yerüstü, hava, dəniz (suüstü və sualtı) ba za ‐ lanmalı olur. Döyüş başlığının növünə görə – nüvə atımlı və adi (fuqas, fuqas‐ kumulyativ, kasset və s.) atımlı olur. Döyüş başlığı əvəzinə qanadlı raketlər bəzən kəşfiyyat, elektron əks tədbir və s. avadanlıqla təchiz edilə bilir. Döyüş təyinatına görə – “hava‐yer” və “yer‐ yer” sinifli qanadlı raketlər mövcuddur. Raketlərin və təyyarələrin digər növləri və tipləri ilə müqayisə edil ‐ dikdə, bəzi qanadlı raketlər aşa ğı da ‐ kıları müəyyənləşdirir: – Üstünlüklər * düşmənin raketdən müdafiə sistemi üçün o cümlədən dolama trayektoriyanı təyin etməklə çətinlik 16 www.poliqon.az AVİASİYA VASİTƏLƏRİ ÜÇÜN YENİ NƏSİL QANADLI RAKETLƏR ?Əhəd Əzizov müdafiə texnologiyaları mütəxəssisi Qanadlı raket dedikdə, quru və dəniz hədəflərinin yüksək dəqiqliklə məhv edilməsi üçün təyin edilmiş, qanadları, mühərriki (reaktiv və ya raket) və hədəfə tuşlama sistemi ilə təchiz edilmiş atmosfer pilotsuz uçuş aparatı başa düşülür. Qanadlı raketlər həm stasionar, həm də mobil quru, hava və dəniz bazalanmalı buraxma qurğularında yerləşdirilə bilər. SOM qanadlı raketi

yaradan ixtiyari raket kursunu yerinə yetirmək imkanının olması; * ərazi relyefini əyməklə aşağı hündürlükdə hərəkət etmək imkanı var ki, bu da raketləri radiolokasiya va si ‐ tələri ilə aşkar etməyi çətinləşdirir; * müasir qanadlı raketlər hə dəf ‐ lərin yüksək dəqiqliklə vurulmasını təmin edir. – Çatışmazlıqları * nisbətən aşağı sürət (səs sürəti ilə ~1150 km/saat); * digər döyüş sursatları ilə müqayisədə yüksək qiymət; * nüvə atımı istisna olmaqla, bütün dağıdıcı atımların nisbətən aşağı gücü. Hədəfləri vurmaqda yüksək də ‐ qiqliyə malik müasir qanadlı raketlər təbii və süni maneələrdən, eləcə də düşmənin məhvetmə vasitələrindən etibarlı müdafiəyə malikdir. Hava bazalanmalı (havadan bu ‐ raxılan) qanadlı raket (HBQR) hərbi təyyarədən buraxılan qanadlı raketdir. Hazırkı versiyalar adətən adi, nüvə və ya termonüvə atımları ilə əvvəlcədən müəyyən edilmiş quru hədəflərinə hücum etmək üçün tətbiq edilən məsafədən idarə olunan silahlardır. Hazırda bir çox ölkələrdə HBQR istehsal olunur, eləcə də yeni nəsil qanadlı raketlərin üzərində layi ‐ hələndirmə və inkişaf işləri yerinə yetirilir. HBQR istehsal edən və yenilərinin yaradılması üzərində işlər yerinə yetirən ölkələr sırasında ABŞ, Fransa, Rusiya, Hindistan, Çin, İsrail, Pakistan, Norveç, Almaniya, İsveç, Bra ‐ ziliya, Böyük Britaniya, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Türkiyə, İran və Tayvan daxildir. Hazırda bir dünya çox öl kə ‐ lərinin ordularında geniş spektrdə hava bazalanmalı qanadlı raketlərdən is ti ‐ fadə olunur. Onların hamısı haq qın da materialın kiçik bir məqaləyə yer ləş ‐ dirilməsinin mümkün olmadığını nə ‐ zərə alaraq, burada yalnız yeni nəsil hava bazalanmalı qanadlı raketlərin bəziləri haqqında məlumat veriləcəkdir. Amerika Birləşmiş Ştatları Aviasiya döyüş vasitələrinin tələ ‐ batını ödəməkdən ötrü müxtəlif dövr ‐ lərdə ABŞ müdafiə şirkətləri tərəfindən AGM‐28 Hound Dog, AGM‐84H/K SLAM‐ER, AGM‐86 ALCM, AGM‐129 ACM, AGM‐158 JASSM, AGM‐158C LRASM və AGM‐181 LRSO kimi qanadlı raketlər yaradılmışdır. AGM‐158C LRASM uzun mənzilli gəmi əleyhinə raket ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələrinin (HDQ) sifarişi ilə DARPA Müdafiə Qabaqcıl Tədqiqat Layihələri Agentliyi tərəfindən layihələndirilib və inkişaf etdirilib, “Lockheed Martin” korporasiyası tərəfindən istehsal olunub. O, ABŞ HDQ gəmiləri və göyərtə təyyarələri üçün perspektivli gəmi əleyhinə silah hesab edilir. Uçuş mənzili 926 km‐dir. 2018‐ci ilin dekabrında raket ABŞ HHQ tərəfindən B‐1B strateji bombardmançıları üçün silah sistemi kimi ilkin istismara qəbul edilib. 2019‐ cu ildən isə AGM‐158C LRASM ABŞ HDQ tərəfindən F/A‐18E/F göyərtə bazalanmalı təyyarələrdə istifadəyə verilib. Döyüş başlığı WDU‐42/B HE qəlpəli‐fuqas nüfuzedici tiplidir və çəkisi 453,6 kq‐dır. Raketin setonasiya mexanizmi FMU‐156/B partladıcısıdır. İdarəetmə sistemi GPS, INS, elektro optik/termal IIR (EO) tiplidir. “Raytheon Technologies” şirkəti tərəfindən inkişaf etdirilən nüvə döyüş başlıqlı AGM‐181 LRSO qanadlı raketi AGM‐86 ALCM raketini əvəz edəcək. Gözlənilir ki, yeni nəsil perspektivli AGM‐181 ALCM silahlanmaya 2027‐ci ildə daxil olacaq və 2030‐cu ilə qədər müvafiq ALCM versiyalarının istifadəyə verilməsindən əvvəl IOC ilkin əməliyyat qabiliyyətinə çatacaq. Bununla da ABŞ nüvə triadasının – quru (qitələrarası ballistik raketlər), dəniz (nüvə sualtı raket daşıyıcıları) və hava (strateji aviasiya) – hava komponentinin zərbə imkanlarını ciddi şəkildə artıracaq. AGM‐181 raketində kompozit mate ‐ riallar və “stels” texnologiyasının digər elementləri istifadə olunacaq. Raketin uçuş məsafəsi 2500‐3000 kilometr, sürəti saatda 800‐850 kilometr olacaq. AGM‐181 üçün nüvə başlığı artıq seçilib – bu, sənaye tərəfindən istehsalı yaxşı 17 AGM‑158C LRASM qanadlı raketi

mənimsənilmiş ən son W80 mod 4 olacaq. Son dövrlərdə ABŞ‐da HACM raketi üzərində işlər yerinə yetirilir. HACM hipersəs HAWC hava‐reaktiv silahlar və hipersəs SCIFİRE proqramları kon ‐ sepsiyasının davamçısı olan hipersəs düzünə axın hava‐reaktiv mühərrikli hipersəs HBQR layihəsidir. Bu sistem ABŞ Ordusuna “digər strateji hədəflər üçün bombardmançıları saxlayarkən yüksək dəyərli, zamana həssas hə dəf ‐ ləri müdafiə etmək məqsədi ilə qı rı cı ‐ lar dan istifadə etmək üçün taktiki çeviklik” verəcək. Raketin əməliyyat mə safəsi 1600 km və maksimal sürəti >5,0 Mach (6100 km/saat) təşkil edir. HACM raketinin 2027‐ci ildə ABŞ Silahlı Qüvvələrinin silahlanmasına girəcəyi gözlənilir. Böyük Britaniya Müəyyən vaxtlarda Böyük Bri ta ‐ niya Ordusunda iki modifikasiyada “Blue Steel”, “Sea Eagle”, “Storm Shadow” kimi qanadlı raketlər istifadə olunub və olunmaqda davam edir. İs ‐ tifadə olunanların ən sonuncusu “Storm Shadow” raketidir. Eyni zamanda yeni “SPEAR 3” adlı “hava‐yer” sinif mini qanadlı raket və CVS401 “Perseus” səsdən iti sürətli qanadlı raketi də inkişaf etdirilməkdədir. “Storm Shadow” çoxməqsədli yük ‐ sək dəqiqlikli avtonom tuşlamalı uzun mənzilli qanadlı hava bazalanmalı raket Böyük Britaniya və Fransa tərəfindən birgə layihələndirilib, Av ro panın MBDA şirkəti tərəfindən istehsal edilir. O, silahlanmaya 2001‐ci ildə qəbul edilib və 2002‐ci ildən indiyədək istismar olunur. Raketin “Black Shaheen” avia ‐ siya qanadlı, MdCN dəniz qanadlı modifikasiyaları mövcuddur. Raketin əsas istismarçıları sırasına Böyük Britaniya, Fransa, İtaliya, Misir, Yuna ‐ nıstan, Hindistan, Qətər, Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirliyi və Ukrayna Silahlı Qüvvələri daxildir. Böyük Britaniya və Fransanın birgə layihələndirdiyi digər qanadlı raket isə səsdən iti sürətli “Perseus” və ya CVS401 “Perseus” raketidir. Raket MBDA şirkəti tərəfindən hazırlanır. O, Britaniya və Fransanın gəmi əleyhinə raketlərini (“Harpoon” və “Exocet”), eləcə də “Storm Shadow” “hava‐yer” sinif qanadlı raketini əvəz etmək üçün yaradılır. Raketin xarakterik xüsusiyyəti iki ayrı‐ayrılıqda hədəfə tuşlana bilən altsursatın olmasıdır. Raket geniş çe şid ‐ li daşıyıcılardan – sualtı qayıqlar, təy ya ‐ rələr, yerüstü buraxma qurğuları, o cümlədən Mk 41 və Sylver şaquli bu rax ‐ ma qurğularından buraxıla bilər. İnkişaf işləri başa çatdırılmadığı üçün raket hələlik silahlanmaya qəbul edilməyib. “SPEAR 3” Böyük Britaniyanın “hava‐yer” sinif mini qanadlı raketidir və ehtimal ki, gəmi əleyhinə təyinata malikdir. MBDA UK şirkəti perspektivli hava bazalanmalı “SPEAR 3” qanadlı raketini inkişaf etdirir. Bu il yeni tipli seriyalı istehsalı raketlər Kral HHQ və Kral HDQ‐nin silahlanmasına veril ‐ məlidir. “SPEAR‐3” raketinin F‐35 təyyarələrində tam əməliyyat hazırlığı 2028‐ci ildən sonraya planlaşdırılır. Texniki baxımdan perspektivli “SPEAR 3” “hava‐yer” sinif raketi mövcud “Brimstone” məmulatının dərin tək ‐ milləşdirilməsidir. Raketin uçuş mə ‐ safəsi 130‐140 km‐ə qədər olacaq. Eləcə də “SPEAR 3” raketinin aktiv maneələr qoyan bort stansiyalı radio ‐ elek tron mübarizə variantı olan “SPEAR EW” (Electronic Warfare) modi fi ‐ kasiyası da inkişaf etdirilir. Xüsusi əhəmiyyət kəsb edən isə üç fərqli ‐ millimetr diapazonlu aktiv radiolokasiya, yarımaktiv lazer və infraqırmızı özütuşlama başlıqlı (ÖTB), habelə INS və GPS naviqasiya üsulu ilə yeni idarəetmə sistemidir. Bu, hədəfin sonrakı axtarışı və məhv edilməsi ilə raketin təyin edilmiş rayona uçuşunu təmin edəcəkdir. Fransa “MBDA France” tərəfindən istehsal olunan ASMP orta mənzilli “hava‐yer” sinif, nüvə atımlı hava bazalanmalı qanadlı raketdir. Təkmilləşdirilmiş versiya olan ASMP‐A raketi 2009‐cu ildə silahlanmaya qəbul edilib. 2016‐cı ildə raketin ASMPA‐R markalı daha bir təkmilləşdirmə proqramına start verilib və 2021‐2022 ci illərdə atəş sınaqları keçirilib. ASMP‐A mo di fi ka ‐ siyası təxminən 500 kilometrlik uçuş məsafəsinə malikdir. ASMP raketinin düzünə axınlı hava‐ reaktiv mühərriklə təchiz edilmiş ASN4G olaraq adlandırılan varis hi ‐ persəs qanadlı raketi üçün tədqiqatlara 18 www.poliqon.az ASMPA‑R qanadlı raketi SPEAR‑3 mini qanadlı raketi

artıq başlanıb. Məqsəd yüksək səsdən iti (4,0‐5,0 Mach) və ya hipersəs sürətli (7,0‐8,0 Mach) uçuşa qadir olan raket layihələndirməkdir. ASN4G raketini “Rafale” qırıcı təyyarəsi daşıya biləcək və uçuş məsafəsi 1000 kilometrdən çox olmalıdır. ASN4G raketi “ArianeGroup” tərəfindən hazırlanır və istehsal olunacaq. İnkişaf etdirilən ASN4G hava bazalanmalı hipersəs qanadlı raketin 2035‐ci ildən etibarən strateji nüvə qarşıalma rolunda ASMP raketini əvəz edəcəyi gözlənilir. Rusiya Rusiya müdafiə sənayesi tərəfindən inkişaf etdirilmiş “Alfa” adlı raket 1993‐ cü ildə ilk dəfə Əbu‐Dabidəki silah sərgisində geniş mütəxəssislər və hərbi texnika həvəskarları üçün nümayiş etdirilmişdir. Sonra isə, həmin ildə Moskva vilayətinin Jukovsk şəhərində keçirilən birinci MAKS‐93 Beynəlxalq Aviasiya‐Kosmik Salonda nümayiş olun ‐ muşdur. Bu, layihənin baş lan masından on il sonra baş vermişdir. Görünüşünə və bəzi məlumatlardan başqa, uzun müddət “Alfa” raketi haqqında az şey məlum idi. İlk dövrlərdə o, AFM‐L olaraq işarələnmiş və xarici mən bələr ‐ də P‐10 “Biryuza”, “Alpha”, 3M14/3M54 kimi adlan dırılır dı. NATO‐da isə onun kodu SS‐N‐27 “Sizzler” kimi qeyd olunur. Sonradan məlum olduğu kimi, raket həm də Rusiya istehsalı mə ‐ mulatlara kifayət qədər uyğun gələn 3M54E indeksinə malikdir. Silah sistemlərini unifikasiya etmək üçün 3M54E raketi Yekaterinburq “Novator” Çoxprofilli Konstruktor Bürosu tərəfindən universal olaraq yaradılıb. Beləliklə “Club” ixracat adını alan “Kalibr” idarə olunan raketlər ailəsi hazırlanıb. Onlar suüstü döyüş gəmilərində, sualtı qayıqlarda və zərbə təyyarələrində yerləşdirilmək üçün təyin edilib. İnkişafın əsasında 971, 945, 671RTM, 667AT və s. layihə nüvə sualtı qayıqlarının silahlanmasında olan “Qranat” strateji qanadlı raketi (NATO kodu SS‐N‐21 “Sampson”) dururdu. Kompleksin aviasiya versiyası olan “Kalibr‐A” (“Club‐A”) raketləri gecə‐ gündüz sadə və çətin hava şəraitində stasionar və yavaş hərəkət edən yerüstü (sahil) və dəniz hədəflərini məhv etmək üçün təyin edilib. Bir neçə modifikasiyası mövcuddur: ‐ 3M‐54AE modifikasiyası – ayrı la bilən səsdən iti sürətli döyüş pilləsi olan gəmi əleyhinə üç pilləli qanadlı raket; ‐ 3M‐54AE‐1 modifikasiyası – gəmi əleyhinə iki pilləli səsəqədər sürətli qanadlı raket; ‐ 3M‐14AE modifikasiyası – yerüstü hədəfləri məhv etmək üçün təyin edilmiş səsəqədər sürətli qanadlı raket. 3M‐54AE və 3M‐54AE‐1 raketləri radioelektron əks tədbirlər şəraitində tək və qrup suüstü hədəflərin (məsələn, kreyser, esmines, desant gəmisi, nəqliyyat, kiçik raket gəmisi) məhv edilməsini təmin edir. Raketlər optimal nüfuz dərinliyində partlayan döyüş başlığı ilə təchiz olunub. 3M‐14AE yüksək dəqiqlikli qanadlı raket üçün tipik hədəflər yerüstü komanda və idarəetmə məntəqələri, silah və yanacaq anbarları, aerodrom və liman obyektləridir. Bu konfiqurasiyada istifadə edilən raketin start mühərriki yoxdur. O, daşıyıcı təyyarədən atılan nəqliyyat‐buraxma konteynerindən buraxılır. Bəzi mənbələrin bildirdiyinə görə, raketlər ixraca tədarük edilən mövcud və perspektivli aviasiya daşıyıcılarını silahlandırmaq üçün nəzərdə tutulub. Ən çox ehtimal olunan daşıyıcılar Su‐35, Su‐35BM, MiQ‐35, Su‐27KUB və s. ola bilər. Rusiya müdafiə sənayesi tərəfindən hazırlanmış ən son hava bazalanmalı qanadlı raketlərdən biri də 9‐A‐7660 “Kinjal” (“Xəncər”) hipersəs sürətli raket kompleksidir. Bəzi mənbələrdə X‐ 47M2 “Kinjal” kimi də göstərilir ki, bu da yanlışdır (Rusiya Silahlı Qüvvə ‐ lərində texnikaları markalama siste ‐ mində belə bir indeks yoxdur və bu, uydurmadır). 9‐A‐7660 kompleksinin təxminən 10,0 Mach hipersəs sürətli 9‐S‐7760 raketləri həm stasionar obyektləri, həm də aviadaşıyıcılar, kreyserlər, es mi ‐ neslər və freqatlar kimi suüstü gəmiləri vurmağa qadirdir. “Birləşmiş Təyya rə ‐ qayırma Korporasiyası”nın (rus. “Объединенная авиастроитель ная корпорация”) məlumatına görə, 9‐A‐ 7660 “Kinjal” raketi 9K720 “İs kəndər” kompleksinin 9M723 ballis tik raketinin aviasiya versiyasıdır. Bir sıra hərbi ekspertlər və analitiklər qeyd edirlər ki, “Kinjal” hava bazalanmalı ballistik raket olmaqla hipersəs silahı meyarlarına cavab vermir. Belə ki, düzünə axın hava‐ reaktiv mühər rikin dən istifadə et ‐ mədiyi üçün “Kinjal” raketi 9K720 “İskəndər” əməliyyat‐taktiki raket kompleksinin aeroballistik döyüş sursatının bir növüdür. Raketin daşıyıcısı qismində MiQ‐ 31BM təyyarəsinin təkmilləşdirilmiş MiQ‐31K və MiQ‐31İ variantları, həm ‐ çinin Tu‐22M3M və Tu‐160 təyyarələri istifadə olunur. Perspektivdə isə Su‐57 təyyarələrindən istifadəsi planlaşdırılır. Öz imkanlarına görə, “Kinjal” kompleksi mühüm infrastruktur ob ‐ yekt lərini – komanda mərkəzlərini, HHM və raket əleyhinə müdafiə (RƏM) sistemlərini, aviasiya bazalarını və s. məhv etməyə qadirdir. Raketdə nüvə başlığının istifadəsi mümkündür. Raketi həmçinin gəmi birləşmələrinə, ayrı‐ayrı gəmilərə, texnika cəmləşməsinə və s. kimi məhdud mobil hədəflərə tuşlamaq və onlara qarşı istifadə etmək mümkündür. 9‐S‐7660 aeroballistik raketin atış məsafəsi MiQ‐31K təyyarəsindən isti ‐ fadə zamanı 2000 km, Tu‐22M3M təyyarəsindən istifadə zamanı isə 3000 km‐dən artıqdır. Maksimal uçuş sürəti 10,0‐12,0 Mach (14688 km/saat və ya 4080 m/s‐ə qədər) təşkil edir. Hipersəs sürətə çatan zaman uçuş hündürlüyü 19 MiQ‑31K qırıcısına inteqrasiya edilən 9‑A‑7660 “Kinjal” raketi

20 km, DSE isə 1 m‐dir. 500 kq kütləyə malik döyüş başlığı həm adi nüfuzedici, həm də nüvə atımlı ola bilir. Raketin məsafə partladıcılı adi döyüş başlığı ilə təchiz edilməsi imkanı da var ki, bu da hədəfin yerüstü infrastrukturun qəl ‐ pəli‐fuqas təsiri ilə məhv edilməsi üçün təyin edilib. İdarəetməsi QLONASS sistemindən, AWACS, optik özütuşlama başlığından tənzimləmək imkanı olan INS tiplidir. Raket bərk yanacaqlı raket mühərriki ilə təchiz edilib. Açıq mənbələrin məlumatlarına əsasən raketin uzunluğu 7700 mm, diametri 900 mm‐dən, ümu ‐ mi kütləsi isə 4000 kq‐dan az deyil. 18 mart 2022‐ci il tarixində Ukray ‐ naya hücum zamanı Rusiya hərbçiləri çox güman ki, MiQ‐31K təyyarəsindən “Kinjal” raketi atıb. Bu isə kompleksin ilk döyüş tətbiqi və dünyada hipersəs silahlarının ilk döyüş istifadəsi hadisəsi kimi tarixə düşüb. Bundan başqa Rusiya qoşunları “Kinjal” raketi ilə 9 may (Tu‐22M3M) və 7 avqust (MiQ‐31K) 2002‐ci il tarix lərində, 9 mart (MiQ‐ 31K) və 4 may (MiQ‐31K) 2023‐cü il tarixlərində Ukrayna ərazisinə zərbələr endirmişdir. 4 may 2023‐cü ildə, da ‐ ğıntıların dərc edilmiş fotoşəkillərinə görə, Ukrayna HHM qüvvələri ilk dəfə “Patriot” kompleksindən istifadə edə ‐ rək 9‐S‐7660 “Kinjal” hipersəs sürətli raketi vurmuşdur. ABŞ hökuməti mən ‐ bə ləri, eləcə də çoxsaylı hərbi eks pertlər və analitiklər “Kinjal” raketinin “Patriot” zenit‐raket kompleksinin ra ket əleyhinə raketi ilə tutulduğunu açıqlayıblar. Rusiya istehsalı X‐69 yüksək də ‐ qiqlikli aviasiya qanadlı raketi ilk dəfə “Armiya–2022” beynəlxalq hərbi fo ru ‐ mun da geniş ictimaiyyətə nümayiş et ‐ dirilib. Belə raketlərin daşıyıcılarının beşinci nəsil Su‐57 və Su‐75 “Check ‐ mate” qırıcıları olacağı güman edilir. Bununla belə, xarici asqı ilə X‐69 raketi Su‐30, Su‐35, Su‐34 tipli istənilən müasir zərbə təyyarələrində istifadə edilə bilər. Raket 290 km‐lik uçuş mənzilinə 310 kq ağırlığında döyüş başlığını daşı ‐ maq imkanına malikdir. X‐69 raketinin çəkisi 710 kq, sürəti isə saatda 700‐1000 km‐dir. Yer səthindən uçuş hün dürlüyü relyefdən asılı olaraq 50‐300 m‐dir. Raketin aşdığı ərazi relyefinin hün ‐ dürlüyü 4 km‐ə qədərdir. Raketin gövdəsinin uzunluğu 4190 mm, eni və hündürlüyü qatlanmış qanad panelləri və quyruq pərləri ilə birlikdə 400 mm, qanad açıqlığı 2450 mm‐dir. X‐69 müvafiq olaraq 310 və ya 300 kq ağır ‐ lığında nüfuzedici və ya kasset döyüş başlığı ilə təchiz oluna bilər. Raket, QLONASS və GPS NAVSTAR peyk naviqasiya sistemlərinin kom mer ‐ siya kanallarının məlumat isteh lak ‐ çısının kompleksləşdirilmiş naviqasiya avadanlığı, həmçinin kompleks radio ‐ tex niki hündürlük və sürətölçən və OE‐M optiko‐elektron sistemi ilə in ‐ teqrasiya edilmiş bir platformasız inersial sisteminə əsaslanan kombi ‐ nələşdirilmiş naviqasiya və avtomatik idarəetmə sistemi ilə təchiz edilib. Raketin buraxılışı zamanı hədəf bucağı ±45O təşkil edir. Verilmiş hədəf nöqtəsindən DSE 5‐7 m‐dir. X‐69 raketi daşıyıcı təyyarə 200 metrdən 11000 m‐ ə qədər hündürlükdə və 0,5‐0,9 Mach sürətlə uçarkən buraxıla bilər. X‐69 raketi buraxılışdan əvvəl məlum olan yerləşmə koordinatları və hədəf ərazisinin əvvəlcədən məlum olan məlumat əlamətləri ilə geniş spek ‐ trli stasionar yer hədəflərini məhv etmək üçün təyin edilib. Raket həm ‐ çinin ətraf fona nisbətdə radio lokasiya, infraqırmızı və optik kontrast olmayan hədəfləri də məhv edə bilir. İran Təcrid və sanksiyalar şəraitində İran güclü raket silahı sistemi yarat ‐ mağa nail olub. 2023‐cü ilin iyun ayına qədər ölkənin arsenalında qısa mənzilli raketlər, ballistik, qanadlı və gəmi əley ‐ hinə raketlər var. Ümumilikdə açıq mənbələrdə İran müdafiə sənayesi məhsulları haqqında məlumatlar çox azdır. Hətta istehsalçı müəssisələrin rəsmi saytlarında belə silah və döyüş texnikası haqqında mə ‐ lumatları əldə etmək mümkün deyil. Cüzi taktiki‐texniki xüsusiyyətləri özün ‐ də əks etdirən bilgiləri isə yalnız İran kütləvi informasiya vasitələrinin xəbər ‐ lərində əldə etmək mümkündür. Bu ilin fevral ayının əvvəllərində “Tasnim” Xəbər Agentliyinin paylaşdığı məlumata görə, İran HHQ‐nə məxsus Su‐24MK cəbhə bombardmançılarının zərbə imkanları artırılıb. Təyyarənin silahlanmasına yeni “Asef” (“Asəf”) qa ‐ nad lı raketləri daxil edilib. Bu məhv etmə vasitəsi düşmənin müxtəlif ob yekt lərini və ağır hərbi texnikasını məhv etməyə qadir olan yüksək part layıcı və dağıdıcı gücə malik döyüş başlığı ilə təchiz olunub. “Asef” raketinin taktiki‐texniki xü ‐ susiyyətləri hələ açıqlanmayıb, lakin qeyd olunur ki, o, 1000 kilometrdən artıq məsafəni qət edə bilir. Bu raket silah arsenalındakı dəqiqlik çatış maz ‐ lıqlarını aradan qaldırmaq, həmçinin sağqalma qabiliyyətini və əməliyyat çevikliyini artırmaq üçün nəzərdə tutulub. Beynəlxalq və Strateji Araşdırmalar İnstitutu (ing. International Institute for Strategic Studies – IISS) da İranın Su‐ 24MK hücum təyyarəsi üzərində uzun mənzilli “Asef” qanadlı raketini nümayiş etdirdiyini bildirib. Sənəddə onun Rusiyanın Suriyada və Ukraynadakı xüsusi hərbi əməliyyatda istifadə etdiyi sovet X‐55 raketinə bənzədiyi iddia edilir. IISS mütəxəssisləri yazır ki, İran X‐55 planerini istehsal edə bilsə də, metallurgiya və dəqiq mühəndislik sa ‐ həsində əhəmiyyətli biliklər tələb edən kifayət qədər mürəkkəb texnologiyaya aid olan turbopərvanəli raket mü ‐ hərrikini istehsal edə bilməz. IISS hesabatında deyilir ki, Su‐ 24MK təyyarəsinin 560 km döyüş radiusu və “Asef” raketinin mümkün 20 www.poliqon.az “Heidar‑2”

1000‐1500 km uçuş məsafəsi sayəsində yeni sursatın maksimal zərbə məsafəsi 2000 km‐i keçəcək ki, bu da, İranın İsrailin bütün ərazisinə zərbə endir ‐ məsinə imkan verəcək. İran Müdafiə Sənayesi Təşkilatının hava bazalanmalı qanadlı raketlərin inkişafı sahəsindəki son nailiy yət ‐ lərindən biri də “Fattah” (“Fəttah”) hipersəs sürətli qanadlı raketidir. Belə ki, cari ilin iyun ayının əvvəllərində İranın “Fars” Xəbər Agentliyi İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun (SEPAH) Hava‐Kosmik Qüvvələrinin yeni hipersəs sürətli “Fattah” raketini təqdim etdiyi barədə məlumat paylaşıb. Agentliyin məlumatına görə, təqdim edilən raket 1400 kilometr uçuş mə ‐ safəsinə malikdir və bütün RƏM sis ‐ temlərini keçərək onları məhv etməyə qadirdir. Raketin digər xüsusiyyətləri arasında yüksək dəqiqlik, 12,0‐13,0 Mach və ya 14‐15 min km/saata bərabər çox yüksək sürət, əla manevr qabiliyyəti, radiolokasiya sistemlərinə görünməmək və həm atmosferdə, həm də ondan kənarda manevr etmək qabiliyyəti var. Agentlik bildirir ki, bu tip raket ABŞ, Rusiya və Çin kimi ölkələrin istehsal və istifadə etdiyi ən son nəsil silahı özündə tərənnüm edir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu məlumatda şübhəli məqamlar çoxdur. Onlardan ən əsası isə, hipersəs sürətli raket (silah) üzərində işlər bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə yerinə yetirilsə də, hələlik buna yalnız ABŞ, Rusiya və Çində nail olunmasıdır. İranın mövcud müdafiə sə ‐ na yesinin isə qısa müddətdə belə yüksək taktiki‐texniki göstəricilərə malik ra ‐ ketin yaratması qeyri‐mümkün görünür. Eyni zamanda qeyd edim ki, “Fattah” raketlərinin təqdimatı İranın yeni nəsil dəqiq idarə olunan “Xürrəm ‐ şəhr‐4” (“Khorramshahr‐4” və ya “Khaibar”) uzun mənzilli strateji rake ‐ tini nümayiş etdirməsindən təx minən iki həftə sonra baş tutub. Bu, yerli istehsal olunan ilk qanadlı raket deyil. Sovet istehsalı X‐55 raketi İran qanadlı raketlərinin çoxsaylı modelləri üçün baza platforması rolunu oynayır. X‐55 raketi 1971‐ci ildə SSRİ‐ də 25 metr DSE ilə nüvə başlığını 2500 kilometrə qədər məsafəyə çatdıra bilən strateji qanadlı raket kimi hazırlanıb. Bu sursat X‐555 variantında 410 kq nüvə başlığı və ya 400 kq adi partlayıcı başlıq daşımaq qabiliyyətinə malikdir. Hər iki raket inersial tuşlama sistemi (INS) və ya ərazi kontur (ərazi rel ‐ yefinin izlənilməsi) sistemi (Terrain Contour Matching – TERCOM) tərə ‐ findən idarə olunur. Sadalanan raketlərlə yanaşı, İran müdafiə sənayesi “Heidar‐1” (bəzi mən ‐ bələrdə “Haidar‐1”) qanadlı raketini də hazırlayıb. Raket 200 km uçuş mən zi ‐ linə malikdir və hədəfi vurma anındakı sürəti saatda 1000 km‐ə çatır. Bu, PUA‐ dan buraxıla bilən ilk İran qanadlı raketidir. O, MALE (Medium Altitude Long Endurance) sinif “Fatras” (bəzi mənbələrdə “Fotros”, uçuş mə safəsi 2000 km) və “Kaman‐22” (uçuş məsa ‐ fəsi 3000 km) uzun mənzilli stra teji çoxfunksiyalı döyüş PUA‐larından bu ‐ raxıla bilər. İran 2022‐ci may ayında “Heidar” qanadlı raket ailəsinin yeni “Heidar‐2” versiyasını ilk dəfə nümayiş etdirib. TJ100 turbojet mühərriki ilə təchiz olunan raketin uçuş məsafəsinin ən az 700 km olduğu bildirilib. Türkiyə 2000‐ci illərin birinci onilliyindən etibarən Türkiyədə də hava baza ‐ lanmalı qanadlı raketlərin yaradılması və inkişafı istiqamətində uğurlu ad ‐ dımlar atılmışdır. Bunlara misal olaraq SOM və “Çakır” qanadlı raket lərini göstərmək olar. TÜBİTAK SAGE (Savunma Sanayii Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü – Müdafiə Sənayesi Tədqiqat və İnkişaf İnstitutu) tərəfindən 2006‐2012‐ci illərdə inkişaf etdirilən və 2012‐ci ildən etibarən “Roketsan” şirkəti tərəfindən seriyalı istehsal edilən SOM (Stand‐off Mühimmat Seyir Füzesi) qanadlı ra ket ‐ ləri “hava‐yer” tipli döyüş sursatı ailəsidir. O, güclü şəkildə qorunan stasionar və hərəkət edən quru və dəniz hədəflərinə qarşı havadan zərbə endirilməsi üçün təyin edilib. Eyni zamanda raket qurudan və dənizdən buraxılmaq üçün nəzərdə tutulub. SOM raketi tələb olunan əməliyyat çevikliyini təmin etmək üçün modul quruluşa malikdir. Raket Türkiyə Silahlı Qüvvələri üçün hazırlanıb və əsas daşıyıcıları F‐4 “Phantom II” (F‐4E 2020 variantında) uzun mənzilli qırıcı‐ tutucuları, dördüncü nəsil çoxfunksiyalı F‐16 “Fighting Falcon” (CCIP və Blok 50 variantlarında) yüngül qırıcıları, eləcə də Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin silah ‐ lanmasında olan “Bayraktar Akıncı” PUA‐larıdır. SOM raketləri həmçinin Türkiyənin almağı planlaşdırdığı beşin ‐ ci nəsil çoxfunksiyalı F‐35 “Lightning II” qırıcı‐bombar dmançı larının da silah lan ‐ masına daxil ediləcək. Raketin SOM‐J modifikasiyası havadan su səthinə zərbə endirmək məqsədilə F‐35 təy ya ‐ rələrinə inteqrasiya edilə bilən yeganə qanadlı raketdir. SOM qanadlı raketləri Azərbaycan HHQ də döyüş təyya rə ‐ lərinin silahlanmasında yer tutur. Öl ‐ kəmizin HHQ‐nin silahlan masında yer alan SOM raketi ilk dəfə Azərbaycan Ordusunun 100 illik yubiley paradında nümayiş etdirilib. Açıq mənbələrin mə ‐ lu matına əsasən, Azərbaycan HHQ raketin SOM‐B1 modifikasiyasını əldə edib. SOM döyüş sursatı ailəsi SOM‐A, SOM‐B1, SOM‐B2 və SOM‐J sursat ‐ larından ibarətdir. SOM‐C1 və SOM‐C2 sursatları yerüstü və hərəkət edən hədəflərə qarşı məlumat ötürmə xüs ‐ usiyyəti ilə hazırlanır. SOM raketləri 250 kilometrdən artıq məsafəni vura bilən və hədəfə dəqiqliklə çata bilən raket sistemidir. Raketin çəkisi mo ‐ difikasiyadan asılı olaraq 600‐650 kq arasında dəyişir. Döyüş başlığının çəkisi isə 230 kq‐dır. Raket Fransanın Microturbo TRI 40 turboreaktiv mühərriki ilə hərəkətə gətirilir. Tuşlanma ərazinin konturu boyunca korrelyasiya ilə (Terrain Reference Navigation (TRN) sistemi) GPS sistemi vasitəsilə həyata keçirilir. Düşmən GPS siqnallarını susduran zaman tuşlanmanın təmin edilməsi məqsədi ilə əlavə olaraq INS sistemi quraşdırılıb. Son mərhələdə tuşlama obyektin parametrlərini raketin yad ‐ daşında saxlanılan parametrlərlə mü ‐ qayisə edən infraqırmızı matrisdən istifadə etməklə həyata keçirilir. Raket, məhvetmənin lazımi effektivliyini təmin etmək üçün hədəfə müxtəlif bucaq ‐ lardan hücum etməyə proqramlaşdırıla bilər. SOM raketinin tipik hədəflərinə düşmənin zenit‐raket kompleksləri, açıqda yerləşən təyyarələri və heli ‐ kopterləri, strateji obyektləri, hərbi gəmiləri, komanda‐idarəetmə mər kəz ‐ ləri, rabitə qovşaqları, təyyarə an qar ‐ ları, bunkerləri və digər mühüm obyektləri aiddir. 2022‐ci ilin mart ayının sonlarında Türkiyədə yeni “Çakır” qanadlı raketi nümayiş etdirilib. “Roketsan” şirkəti tərəfindən hazırlanmış sursat quru və 21

sahil hədəflərini məhv etmək imkanına malikdir. Yeni döyüş sursatı təyya rə ‐ lərin, eləcə də quru və dəniz plat ‐ formalarının arsenalına daxil edilə bilər. Raket “Kale Arge” şirkəti tərəfindən hazırlanan yerli və milli KTJ‐1750 turboreaktiv mühərriki ilə, həmçinin istənilən hava şəraitində hədəfləri vur ‐ mağa imkan verən özütuşlama başlığı ilə təchiz olunub. “Çakır” raketi sabit və fırlanan qanadlı təyyarələrdən, TİHA (Taarruzi İnsansız Hava Aracı – hücum PUA), SİHA (Silahlı İnsansız Hava Aracı – silahlı PUA), SİDA (Silahlı İnsansız Deniz Aracı – silahlı pilotsuz dəniz aparatı), taktiki təkərli quru nəqliyyat vasitələri və suüstü platformalardan buraxıla bilən yeni qanadlı raketdir. O, istifadəçiyə quru və dəniz hədəflərinə qarşı əməliyyat baxımından geniş alternativlər təklif edir. 150 kilo ‐ metrdən artıq mənzilli “Çakır” raketinin hədəfləri arasında yerüstü hədəflər, sahilə yaxın yerüstü və suüstü hədəflər, strateji yerüstü hədəflər, sahə hədəfləri, mağaralar və bunkerlər var. Raketin çəkisi ≤275 kq (mü hər ‐ riksiz) və ≤330 kq (mühərriklə), çapı 275 mm təşkil edir. Döyüş başlığının çəkisi 70 kq‐dır. Döyüş başlığı bərk his ‐ səcikli fuqas yarım nüfuzedici ter mo ba ‐ rik təsirlidir. Raketin uzunluğu mü ‐ hərriksiz ≤3,3 m və mühərriklə ≤4,1 m‐ dir. Raket səsəqədər (0,75‐0,85 Mach) sürətə malik kreyser sürəti ilə uçur. “Çakır” raketinin aralıq mər hə ‐ lədəki tuşlamasına INS (ing. Inertial Navigation System), susdurmaya da ‐ yanıqlı GNSS (ing. Global Navigation Satellite System), radiolokasiya yük ‐ səklikölçəni, barometrik yüksək lik ‐ ölçəni, yer naviqasiya sistemi (türk. Yeryüzü Referanslı Navigasyon Sistemi) daxildir. Uçuşun son mərhələsindəki tuşlamaya isə infraqırmızı görüntülü özütuşlama başlığı (ing. Imaging Infrared‐IIR), RF (radio frequency) radio tezlikli özütuşlama başlığı və hibrid (IIR+RF) özütuşlama başlığı aiddir. Aralıq mərhələdə və uçuşun son mərhələsində qabaqcıl tuşlama sis ‐ temlərinin tətbiqi sayəsində pis hava şəraiti raketin vurmasının dəqiqliyinə təsir göstərmir. Şəbəkə məlumat ötürmə sistemi hətta hədəfə uçuş zamanı istifadəçinin seçimindən asılı olaraq hədəfi dəyiş ‐ məyə və tapşırığı ləğv etməyə imkan verir. Qeyd etmək lazımdır ki, cari ilin may ayının 12‐də Türkiyə dünyada ilk dəfə PUA‐dan qanadlı raket buraxıb. “Akıncı” döyüş PUA‐dan 7000 metr yük ‐ sək likdə buraxılan “Çakır” raketi məşq hədəfini uğurla və böyük dəqiqliklə vurub. Əminliklə qeyd etmək olar ki, ən müasir xüsusiyyətləri və təsirli döyüş başlığı ilə “Çakır” qanadlı raketi Türkiyə Ordusuna döyüş meydanında innovativ texnologiya ilə döyüşməyə imkan verəcəkdir. Yuxarıda qeyd olunan ölkələrlə yanaşı digər ölkələrin müdafiə sənayesi müəssisələri də aviasiya vasitələri üçün yeni nəsil qanadlı raketlərin yara ‐ dılması, inkişafı və istehsalı sahəsində müvafiq işlər yerinə yetirirlər. Bunlara misal olaraq Hindistanın Rusiya ilə birlikdə hazırladığı “BrahMos” və “BrahMos II”, həmçinin sərbəst ha ‐ zırladığı “BrahMos NG” raketlərini, Çinin Çj‐10 (Çj‐10A, Çj‐10K variant ‐ larında) və Çj‐20 raketlərini, Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin “Saber” raketini, İsrailin “Delilah” (“Delilah‐HL” heli ‐ kopter və “Delilah‐AL” təyyarə va ‐ riantın da) raketini, Pakistanın “Hatf‐ VIII” (“Ra’ad”) və “Ra’ad II” raketlərini, Norveçin ABŞ‐la birlikdə hazırladığı “Joint Strike Missile” (JSM) raketini və Almaniyanın İsveçlə birgə hazırladığı “Taurus KEPD 350” (Target Adaptive Unitary & Dispenser Robotic Ubiquity System / Kinetic Energy Penetrating Destroyer) raketini göstərmək olar. Tarixən ballistik raketlərin sələfi olan qanadlı raketlər sonralar dünyanın bir çox ölkələrində geniş yayılıb. Onlar yüksək dəqiqlikli silah növüdür. Müasir dövrdə yeni nəsil qanadlı raketlər inkişaf etdirilərkən, 100 kq‐a qədər aparat kütləsi ilə 3‐10 m DSE təmin edən uzun mənzilli qanadlı raketlər üçün idarəetmə sistemlərinin yaradıl ‐ masına böyük diqqət yetirilir. Qanadlı raketin görünmə qabiliyyətinin azal ‐ dılması aşağı əksetdirmə qabiliyyətli həndəsi formaların seçilməsi, radio ‐ lokasiya uducu materialların və ör ‐ tüklərin istifadəsi, effektiv səpmə səthini azaltmaq üçün xüsusi qurğular, antena qurğuları və hava qəbulediciləri ilə təmin edilir. Müxtəlif hədəfləri vurmaq üçün yüksək dəqiqlikli qanadlı raketlərdə istifadə olunan adi döyüş başlıqlarından və 250‐350 kq ağır lı ğın ‐ da çoxfaktorlu döyüş başlıqları (nüfuz edən fuqas‐kumulyativ) geniş istifadə olunur. Mikroelektronika, mü hərrik qurğuları, yüksək məhsuldar yanacaq və konstruktiv material növləri sahə ‐ sində ən son nailiyyətlər 3500 km‐ə qədər uçuş məsafəsi və 1500 kq‐dan çox olmayan kütləsi olan səsdən iti sürətli yüksək dəqiqlikli, aşağı görünmə qabiliyyətli qanadlı raketlərin yara ‐ dılmasını təmin edir. PJ 22 www.poliqon.az Helikopterə quraşdırılan “Çakır” raketi

22‐23 iyun tarixlərində Azərbaycan Texniki Universitetində (AzTU) ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 100 illiyinə həsr olunan “Müdafiə sənayesi üzrə ixtisaslı kadr hazırlığı: radioelektron, aerokosmik sistemlər və robotlar” mövzusunda II respublika elmi‐texniki konfransı keçirilib. Konfrans Elm və Təhsil Nazirliyi, Müdafiə Sənayesi Nazirliyi, AzTU və Milli Aerokosmik Agentliyinin birgə təşkilatçılığı ilə baş tutub. Konfransda çıxış edən rektor Vilayət Vəliyev bildirib ki, AzTU regionda müdafiə sənayesi üzrə ixtisaslı kadr hazırlayan ilk və yeganə universitetdir. Mütəxəssislər universitetin Xüsusi texnika və texnologiya fakültəsində hazırlanır. Rektor deyib ki, belə konfransların keçirilməsi gənc mühəndislərin elmi‐tədqiqat işlərinin təkmilləşdirilməsi, mövzuların əhatəliliyi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Rektor bu mövzuda konfransların mütəmadi, eyni zamanda növbəti illərdə beynəlxalq konfrans statusunda keçirilməsinin əhəmiyyətindən də danışıb. Daha sonra çıxış edən müdafiə sənayesi nazirinin müavini Mehman Baxışov AzTU ilə əməkdaşlıq əlaqələrinin perspektivləri barədə danışıb. Bildirib ki, tələbələrin ixtisaslı kadr kimi hazırlanması təkcə universitet auditoriyalarında deyil, həm də nazirliyin tabeliyində olan müəs ‐ sisələrdə aparılır. Müasir dövrün ixti sas ‐ larından olan radioelektron, aerokosmik sistemlər və robotlar sahəsində yerli mütə ‐ xəs sislərin hazırlanması əsas hədəflərdən biridir. Azərbaycan Milli Müdafiə Uni ver si ‐ te tinin rektoru, general‐leytenant Heydər Piriyev Ulu Öndərin 100 illiyinə həsr olunan konfransda müzakirə olunacaq mövzuların əhəmiyyətindən danışıb. Rektor ümummilli lider Heydər Əliyevin müdafiə sənayesi üzrə kadr hazırlığını hər zaman diqqətdə saxladığını vurğulayıb. Bildirib ki, müdafiə sənayesi üzrə ixtisaslı kadr ha ‐ zırlığında Azərbaycan Milli Müdafiə Uni ver ‐ siteti AzTU ilə əməkdaşlığı inkişaf etdirəcək. Daha sonra çıxış edənlər “ASELSAN Bakı” şirkətinin baş direktoru Özgür Kürüm, Milli Aerokosmik Agentliyinin baş direktoru Natiq Cavadov, müdafiə sənayesi nazirinin müşaviri Rövşən Əhmədov da konfransın gənc mütəxəssislər və təd ‐ qiqatçılar üçün əhəmiyyətindən danışıblar. Bölmə iclasları ilə davam edən konfras işini iyunun 23‐də yekunlaşdırıb. Müdafiə sənayesi üzrə ixtisaslı kadr hazırlığı konfransı keçirilib İstanbul Texniki Universitetinin (İTÜ) rektoru İsmayıl Koyuncunun başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti Azərbaycana səfəri çərçivəsində Azərbaycan Texniki Universitetinin (AzTU) rektoru Vilayət Vəliyev, universitetin rəhbər heyəti və struktur bölmələrinin rəhbərləri ilə görüşüb. Rektorlar AzTU və İTÜ arasında mövcud əməkdaşlığın inkişafı barədə fikir mübadiləsi aparıblar. Həmçinin müvafiq sahələr üzrə yeni əməkdaşlıq imkanları müzakirə olunub. Daha sonra İTÜ nümayəndə heyəti və AzTU‐nun struktur rəhbərlərinin iştirakı ilə geniş tərkibdə görüş keçirilib. Rektor Vilayət Vəliyev qonaqlara AzTU‐da həyata keçirilən və perspektivdə nəzərdə tutulan yeni layihələr barədə ətraflı məlumat verib. Nümayəndə heyəti ilə müzakirələr zamanı mütərəqqi nəqliyyat texnologiyaları, elektromobillər, yaşıl enerji, dağ‐mədən sənayesi, yeni materilalar, dəmiryolu, süni intellekt və kibertəhlükəsizlik, müdafiə sənayesi sahəsində tətbiq olunan texnologiyalar, enerji texnologiyaları kimi sahələrdə birgə layihələrin yerinə yetirilməsi imkanları müzakirə olunub. Tərəflər eyni zamanda süni intellekt və kibertəhlükəsizlik, həmçinin enerji sahələrində birgə tədqiqat mərkəzlərinin yaradılması imkanlarını da müzakirə ediblər. Müdafiə texnologiyaları sahəsində birgə layihələr müzakirə edilib Azərbaycanın aparıcı kibertəhlükəsizlik xidməti təminatçısı olan “Cyberpoint” MMC ilə ölkənin ən nüfuzlu univer ‐ sitetlərindən biri olan Azərbaycan Texniki Universiteti (AzTU) arasında əməkdaşlıq haqqında memorandum imzalanıb. Sənədi “Cyberpoint”in direktoru Fuad Niftəliyev və AzTU‐ nun rektoru Vilayət Vəliyev imzalayıblar. Memorandumun məqsədi tərəflər arasında öz nizam ‐ namələri çərçivəsində kibertəhlükəsizlik sahəsində milli, elmi‐ texniki və insan resursları potensialının gücləndirilməsi məqsədilə əlaqələrin və işgüzar münasibətlərin qurulmasının, birgə layihələrin həyata keçirilməsinin, səmərəli məlumat mübadiləsinin təşkil olunmasının təşviq edilməsidir. Bununla yanaşı “Cyberpoint”lə AzTU arasında imzalanan memorandum tərəflər arasında əməkdaşlığın həyata keçiriləcəyi ümumi sahələrin müəyyənləşdirilməsi məqsədini də özündə daşıyır. Əməkdaşlıq memomrandumunun başlıca hədəflərindən biri də kibertəhlükəsizlik sahəsi üzrə təhsil alan tələbələrin praktiki təlimlərə cəlb olunması və onların bu sahədə daha geniş biliklərə yiyələnməsi üçün lazımı şəraitin yaradılmasıdır. AzTU ilə “Cyberpoint” arasında memorandum imzalanıb

Hazırda ANAMA‐nın milli po ten ‐ sialı humanitar minatəmizləmə üçün bütün əsas resurs və vasitələrə ‐ minaaxtaranlara, minaaxtaran itlərə, mexaniki minatəmizləmə maşınlarına, müasir avadanlıqlara, regional və səyyar bazalara malikdir. Minatəmizləmə Agentliyinin (ANAMA) İdarə Heyətinin sədri Vüqar Süleymanovla müsahibəmizdə, rəh ‐ bərlik etdiyi qurumun 25 illik fəaliy ‐ yətinə nəzər salmağa çalışdıq. POLİQON: 25 il əvvəl ANAMA‑nın yaradılması Azərbaycanda mina və partlamamış hərbi sursat prob ‑ leminin həlli istiqamətində mühüm addım oldu. Agentliyin iş tempinin dayanıqlı olması, mina təhlükəsi ilə mübarizə proqramının inkişafı və səmərəli işləməsi üçün yaradılan şərait barədə nələri deyə bilərsiniz? Vüqar Süleymanov: İlk növbədə müsahibəyə görə sizə təşəkkür edirəm. Qeyd etdiyiniz kimi 25 il bundan öncə, 1998‐ci il 18 iyul tarixində Ulu Öndər Heydər Əliyevin Sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikası Ərazilərinin Minalardan Təmizlənməsi üzrə Milli Agentlik (ANAMA) yaradıldı. Bu, Azərbaycan Hökumətinin və BMT‐nin İnkişaf Proqramının birgə layihəsi idi. ANAMA‐nın yaradılmasında əsas məqsəd 1‐ci Qarabağ savaşından sonra işğaldan azad olunmuş, döyüş getmiş ərazilərdə mina və partlamamış hərbi sursat təhlükəsini aradan qaldırmaq idi. Bildiyiniz kimi, müharibədən sonra bərpa‐quruculuq işləri həyata ke ‐ çirilirdi, ancaq mina və partlamamış hərbi sursat problemi bu işlərin aparılmasına maneə törədirdi. 1998‐ci ildə Sərəncam im za lan ‐ dıqdan sonra, Agentliyin for ma laş dı ‐ rılması prosesinə başlanıldı və 2000‐ci ildə artıq təlim keçmiş, hazırlanmış işçi heyət sırf humanitar minatəmizləmə fəaliyyətinə başladı. Sözsüz ki, bu illər ərzində ANAMA böyüdü, bir sıra proqramlar və layihələr həyata ke ‐ çirildi. O cümlədən, iri miq yaslı yerli və beynəlxalq layihələr yerinə yetirildi. 24 www.poliqon.az Vüqar SÜLEYMANOV: ANAMA‑nın maddi‑texniki bazası gücləndirilib, minatəmizləmə maşınları və xüsusi texnikaların sayı artırılıb ? Zaur Babaşov, Elşən Abdulkərimov Azərbaycan Respublikası Minatəmizləmə Agentliyi (ANAMA) iş ‐ ğal dan azad olunmuş ərazilərin, habelə müharibə və hərbi əməliyyatların təsirinə məruz qalmış digər ərazilərin kimyəvi silah istisna olmaqla minalardan, partlamamış hərbi sursatdan, tərkibində partlayıcı olan qurğulardan və digər partlayıcı qalıqlardan tə miz lən ‐ məsi, həmçinin onların müvəqqəti saxlanılması, daşınması, zə rər siz ləş dirilməsi sahəsində fəaliyyət göstərən, habelə bu sahədə digər zəruri işlərin təşkilini, fəaliyyətin planlaşdırılmasını, əlaqələn ‐ dirilməsini və idarə edilməsini həyata keçirən məsul qurumdur.

Məsələn, Saloğlu və Ceyrançöl layihələri bunlara nümunədir. Eyni zamanda ölkə xaricində bir sıra uğurlu layihələr həyata keçirildi. POLİQON: 2‑ci Qarabağ mü ‑ haribəsindən sonra, işğaldan azad olunmuş ərazilərdə qar şılaşdığınız mina probleminin miqyası ANAMA qarşısında hansı tələbləri qoydu? Vüqar Süleymanov: 2‐ci Qarabağ savaşından sonra, bildiyiniz kimi, Azərbaycan çox ciddi mina problemi ilə üzləşdi. İşğaldan azad olunmuş əra ‐ zilərin kütləvi şəkildə minalanması üzə çıxdı. 2021‐ci il yanvar ayının 15‐də Azərbaycan Respublikası Pre zidentinin Fərmanı ilə ANAMA‐nın statusu də ‐ yişildi. Agentliyə dövlət statusu verildi və işğaldan azad olunmuş ərazilərin mina lardan təmizlənməsi əməliy yat ‐ larının əlaqələndirilməsi də quruma tapşırıldı. Sözsüz ki, ANAMA‐nın o zamankı potensialı qarşılaşdığımız mina probleminin miqyası ilə uyğunluq təşkil etmirdi. Elə həmin o vaxtdan da ANAMA‐nın həm insan resurslarının, həm maddi‐texniki bazasının geniş ‐ ləndirilməsi prosesinə başlanıldı. Bu ötən dövr ərzində ANAMA‐nın işçi heyətinin sayı 3 dəfədən çox artmışdır. Habelə, maddi‐texniki potensialı ‐ minatəmizləmə maşınlarının, xüsusi texnikalarının, nəqliyyat vasitələrinin, minaaxtaran itlərinin və s. sayı art ‐ mışdır. Yəni, bütün komponentlər üzrə sözügedən işlər dövlətimizin dəstəyi və cənab Prezidentin tapşırığına uyğun olaraq aparılmışdır. Eyni zamanda fəaliyyət dövrümüzdə beynəlxalq təşkilatlarla ciddi əməkdaşlıq proq ‐ ramları həyata keçirmişik. BMT‐nin İnkişaf Proqramı, Avropa İttifaqı, Cenevrə Beynəlxalq Humanitar Mina ‐ təmizləmə Mərkəzi (GICHD), BMT Uşaq Fondu (UNICEF), BMT‐nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı (UNHCR) və başqa beynəlxalq qurumlarla əməkdaşlığımız davam edir. POLİQON: Vüqar müəllim, ha ‑ zırda ANAMA respublikanın hansı ərazilərində mina və partlamamış hərbi sursatların təmizlənməsi əməliyyatlarını yerinə yetirir? Vüqar Süleymanov: Hal‐hazırda, işğaldan azad olunmuş bütün rayon ‐ larda minatəmizləmə fəaliyyəti davamlı olaraq həyata keçirilir. Minatəmizləmə fəaliyyətinə ANAMA‐dan başqa bir sıra qurumlar da cəlb olunub. Bunlar Müdafiə Nazirliyi, Fövqəladə Hallar Nazirliyi, Dövlət Sərhəd Xidməti və digər 4 yerli – şirkətlərdir. Hansılar ki, Azərbaycanda işğaldan azad olunmuş ərazilərdə minatəmizləmə fəaliyyəti icra edir. Minatəmizləmə əməliyyatına cəlb edilən qurum və yerli şirkətlər tərəfindən ümumilikdə, 86 min hektar ərazi təmizlənmiş və təmizləmə əməliyyatları nəticəsində 90 min ədədə yaxın mina və partlamamış hərbi sursat zərərsizləşdirilmişdir. POLİQON: İşğaldan azad olun ‑ muş ərazilərdə aparılan mina ‑ təmizləmə fəaliyyətindən danış ‑ dınız. Bu yaxınlarda Cəbrayıla təşkil edilən media‑tur zamanı orada ANAMA ilə Müdafiə Nazirliyinin birlikdə minatəmizləmə əməliyyatı həyata keçirdiyini gördük. Bu yeni proses Cəbrayılda ilk dəfə idi. Bu bərədə əlavə etmək istədiyiniz fikirləriniz varmı? Hazırda görülən işləri necə dəyərləndirirsiniz? Vüqar Süleymanov: Ümumiyyətlə, minatəmizləmə fəaliyyətinə cəlb olunmuş qurumların potensialının effektiv, səmərəli və rasional istifadə olunması üçün biz bu ildən sözügedən formatda minatəmizləmə əməliyyatları həyata keçiririk. Müdafiə Nazirliyinin tabeliyində olan MEMATT tipli me ‐ xaniki minatəmizləmə maşınlarından istifadə etməklə ANAMA‐nın mina tə ‐

mizləyənləri birgə təmizləmə əmə ‐ liyyatları həyata keçirirlər. İcra edilən birgə layihə çərçivəsində 3514 ha ərazi təmizlənib. POLİQON: İşğaldan azad edilən ərazilərdə “Böyük Qayıdış” proqramı çərçivəsində aparılan mina tə miz ‑ ləmə əməliyyatları mühüm əhə ‑ miyyət kəsb edir. Hazırda bu isti ‑ qamətdə hansı işlər görülür? Vüqar Süleymanov: İşğaldan azad olunan ərazilərdə minatəmizləmə fəa ‐ liyyəti əvvəldən orada icra olunan infrastruktur layihələrinin müşayiəti kimi qurulmuşdur. Yəni, çəkilən yollar, dəmir yolları, elektrik xətləri, yerinə yetirilən tikinti işləri, yaradılan su kanalları, kənd təsərrüfatı əraziləri, ekoloji ərazilər və s. kimi orada aparılan işlərdən öncə minatəmizləmə əmə ‐ liyyatları həyata keçirilir. İşğaldan azad edilən ərazilərin inkişaf planına əsasən, “Böyük Qayıdış” proqramı çərçivəsində, hökumət tərə ‐ findən təsdiq edilən müvafiq tədbirlər planına uyğun olaraq tənzimlənir. Məhz bu plana uyğun ANAMA‐nın bir yol xəritəsi var. Yol xəritəsinə əsasən, hər ilin sonunda növbəti il üçün bir tədbirlər planı hazırlayırıq. POLİQON: Ərazilərin minalardan təmizlənməsi demişkən, hazırda ANAMA minatəmizləmə işlərinin aparılması üçün qadınları da bu prosesə cəlb edir. Qadınların mina ‑ tə mizləmə işlərində iştirakı Azər ‑ baycanda bir ilkdir. Bununla bağlı fikirlərinizi bilmək istərdik? Vüqar Süleymanov: “Azərbaycan Respublikasının Minatəmizləmə Agen ‐ tliyinin imkanlarını artırmaqla məcburi köçkünlərin təhlükəsiz qayıdışına dəst ‐ ək” layihəsi çərçivəsində, bu proqram da artıq başlayıb. Azər bay canda ilk mina təmizləmə qadın komandası formalaşıb və onların təlimləri keçirilir. Qarşıdakı müddət ərzində həmin tə ‐ limlər bitdikdən sonra, im ta han lardan uğurlu nəticələr əldə edən qa dınlar Azərbaycanda həyata keçirilən mina ‐ təmizləmə işlərinə cəlb olu na caqlar. Sözügədən işlər Avropa İttifaqı və BMT‐ nin İnkişaf Proqramının dəstəyi ilə həyata keçirilir. Həmin proq ram çər ‐ çivəsində ilk dəfə olaraq Azərbaycanda mina təmizləyən siço vullardan istifadə ediləcək. Onlar da artıq Azər bay can ‐ dadır və təlimlərə cəlb ediliblər. Yaxın gələcəkdə həm qadın mina təmizləmə komandasını, həm də bu proqramın qalan hissəsini iş pro sesində gö ‐ rəcəyik. POLİQON: Agentliyin 25 illik fəaliyyəti dövründə nə qədər ərazi mina və partlamamış hərbi sur ‑ satlardan təmizlənib və ötən dövrü necə dəyərləndirirsiniz? Vüqar Süleymanov: Yaranan gündən 2020‐ci ilin noyabr ayına qədər Agentlik tərəfindən 52 min hektara yaxın ərazi minalardan və partlamamış hərbi sursatlardan təmizlənmiş, 809 mindən çox mina və partlamamış hərbi sursat aşkar edilərək zə rər siz ləş diril ‐ mişdir. 2‐ci Qarabağ müharibəsi bitdiyi dövrdən cari ilin 10 iyul tarixinədək Agentlik tərəfindən 42 min hektara yaxın ərazi təmizlənmiş və təmizləmə əməliyyatları nəticəsində 51 min ədəd ‐ dən çox mina və partlamamış hərbi sursat zərərsizləşdirilmişdir. Cəmi 25 il ərzində 94 min hektardan çox ərazi təmizlənərək təhvil verilmişdir. POLİQON: İşğaldan azad olun ‑ muş ərazilərdə həyata keçirilən minatəmizləmə layihələrindən bu günə qədər hansılar tamamlanıb? Vüqar Süleymanov: Son iki il ərzində bir sıra strateji layihələrin icrası başa çatdırılıb. Bunlardan Füzuli‐ Ağbənd dəmir yolu, Bərdə‐Ağdam dəmir yolu, Füzuli‐Ağbənd avtomobil yolu, Bərdə‐Ağdam avtomobil yolu, Zəfər yolu, habelə Füzuli‐Şuşa yeni tikilən avtomobil yolu, Qubadlı‐Eyvazlı avtomobil yolu, Çaylı‐Suqovuşan avto ‐ mobil yolu, Füzuli və Zəngilan hava limanları, Zabuxçay su anbarı boru xətti, Füzuli‐Şuşa elektrik xətti, Xın ‐ dırıstan‐Ağdam elektrik xətti, Zəngilan‐ Qubadlı elektrik xətti, Şahbulaq layihəsi kimi irimiqyaslı layihələrin mina və partlayıcı vasi tələrdən təmizlənməsi başa çatdırılıb. POLİQON: Vüqar müəllim, müm ‑ künsə bir qədər də mina təhlükəsi ilə mübarizə sahəsində qurum ‑ lararası birgə fəaliyyətdən danışaq. Bu proses necə icra edilir? Vüqar Süleymanov: Ölkə ərazisin ‐ də minatəmizləmə fəaliyyətinin əla ‐ qələn dirilməsi ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2021‐ci il 16 sentyabr tarixli Fərmanı mövcuddur. Sənədə

əsasən tapşırıqlar bölgüsünə uyğun olaraq əlaqələndirilməni, görülmüş işlərin icrasının monitorinqini və keyfiyyətlə tamamlanmasına nəzarət ANAMA‐ya həvalə edilib. Eyni zamanda, ölkə rəhbərinin sərən camı ilə Azərbaycan Respubli ka ‐ sının işğaldan azad edilmiş ərazilərində məsələlərin mərkəzləşdirilmiş qaydada həlli ilə bağlı yaradılmış Əlaqələndirmə Qərargahı nəzdində fəaliyyət göstərən 11 İşçi Qruplarından 6‐sında ANAMA təmsil olunur. Habelə, İdarələrarası Mərkəzin Minalardan və partlamamış hərbi sursatlardan təmizləmə üzrə İşçi Qrupuna Agentliyin İdarə Heyətinin sədri rəhbərlik edir. Keçirilən iclaslarda iştirak edən Müdafiə Nazirliyi, Föv qə ‐ ladə Hallar Nazirliyi, Dövlət Sərhəd Xidməti və digər aidiyyəti qurum nü ‐ ma yəndələri hesabatlar təqdim edir, qar şıda duran məsələlər müzakirə edilir. Bununla əlaqədar olaraq, mərhələli şəkildə yeni müdavimlər üçün təlimlər keçirilir. Həm nəzəri, həm də praktiki şəkildə keçirilən təlimlər Humanitar Minatəmizləmə və Döyüş Sahəsinin Təmizlənməsi, eləcə də İlkin Tibbi yardım üzrə kurslardan ibarətdir. POLİQON: ANAMA‑nın partlayıcı sursatların təhlükəsinə dair ma arif ‑ ləndirmə və minadan zərər çə kən ‑ lərə yardım sahələrində də təc rübəsi var. Bu barədə oxucularımıza nələri deyə bilərsiniz? Nizamnaməyə əsasən, fəaliyyət istiqamətlərimizdən biri də partlayıcı sursatların təhlükəsinə dair maarif ‐ ləndirmə işlərinin həyata keçirilməsidir. Bu, minatəmizləmə fəaliyyətinin çox vacib komponentidir. Çünki insanlar təhlükəni bilməli, onu dərk etməli və həmin təhlükədən qorunmalıdırlar. Bildiyiniz kimi, minaların partlayışı nəticəsində insanların həm ya ‐ ralanması, həm də həlak olması faktları var. 2‐ci Qarabağ müharibəsi bitdikdən sonra, 304 nəfər mina qurbanı vardır. Təəssüflər olsun ki, onlardan 57 nəfər həyatını itirib. Təcrübə onu göstərir ki, mina hadisələrinin qarşısının alınması üçün maarifləndirmə işləri mütləq aparılmalıdır və bu istiqamətdə ge ‐ nişmiqyaslı fəaliyyət icra edilir. 2‐ci Qarabağ savaşından keçən dövr ərzində Agentliyin maarifləndirmə tədbirləri 410 min nəfərdən artıq insanı əhatə etmişdir. Maarifləndirmə tədbirləri həm Qarabağda bərpa‐quruculuq fəaliy yətinə cəlb olunan işçiləri, həm Böyük Qayıdış proqramı çərçivəsində geri dönən keçmiş məcburi köçkünləri, həm də məktəblərdə tədris alan şagirdləri əhatə edir. Artıq, bildiyiniz kimi, bizim ilk məcburi köçkünlərimiz işğaldan azad olun muş ərazilərə dönüb. Birinci məs ‐ kunlaşma ərazisi Zəngilan rayonunda Ağalı kəndi oldu. ANAMA tərəfindən Ağalı kəndinin 2021‐ci ildə min hek ‐ tardan artıq kənd və kənd ətrafı əraziləri insanların köçməsi üçün ha ‐ zırlandı. Ondan sonra, Tərtər ra ‐ yonunun Talış kəndinə köç oldu. Daha sonra, vətəndaşlarımız Laçın rayo ‐ nununa köçürüldü. Bu yaxınlarda həm Laçın rayonun özünə, həm də orada bir sıra kəndlərə yenidən insanlar köçəcək və sözsüz ki, insanları partlayıcı sursatların təhlükəsi haqqında mə ‐ lumatlandırmaq istiqamətində Agentlik tərəfindən işlər görülür. Ümumiyyətlə, Elm və Təhsil Nazirliyi, UNICEF və ANAMA arasında üçtərəfli birgə layihəmiz var. Bu la ‐ yihəyə uyğun olaraq müharibənin təsirinə məruz qalmış və işğaldan azad olunmuş ərazilərə yaxın olan 10 rayonun məktəblərində mina təhlükəsi ilə mübarizə dərsləri keçirilir. ANAMA ilə Elm və Təhsil Nazirliyi birlikdə xüsusi dərslik hazırlayıb. Metodiki Şura bunu təsdiq etdikdən sonra 45 minə yaxın dərslik çap olunub və həmin məktəblərin şagirdlərinə paylanılıb. Maarifləndirmə sahəsində BMT‐nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı ilə də əməkdaşlıq edirik. Məcburi köçkünlərin məskunlaşdığı qəsəbələrdə, şəhər və kəndlərdə müvafiq sahədə işarələrin quraşdırlması olduqca vacibdir. Bundan əlavə, işğaldan azad olun ‐ muş ərazilərdə tərəfdaşların dəstəyi ilə 900‐ə yaxın bilbord yerləşdirilib. Onlar mina təhlükəsi haqqında xəbərdaredici bilbordlardır. Həmçinin, ərazilərə “təh ‐ lükəlidir mina” xüsusi nişanları qu ‐ raşdırılıb. İnsanların maarif ləndiril ‐ məsində habelə radio və televiziya verlişlərindən istifadə edirik. Bundan başqa, işğaldan azad olunmuş əra zi ‐ lərdə və ona yaxın olan rayonlarda elektrik sərfiyyatı üçün evlərə gələn qəbzlərin arxa hissəsində xüsusi maarif ləndirmə mesajları çap olunur. Bu, ANAMA‐nın “Azərişıq”la birgə əməkdaşlığının nəticəsidir. Həmin regionlara yaxın olan və işğaldan azad

edilmiş ərazilərin daxilindəki “Azpetrol” yanacaqdoldurma stansiyalarının da ödəmə qəbzlərinin üzərində maarif lən ‐ di rici mesajlar çap olunur. Bu isti qa ‐ mətdə görülən işləri genişləndirmək üçün müəyyən planlarımız var. Həm sırf ANAMA olaraq, həm də başqa qu ‐ rumlarla birlikdə bu işlər davam edəcək və genişləndiriləcək. POLİQON: Azərbaycan Preziden ‑ tinin təşəbbüsü ilə mina təhlükəsi ilə mübarizə sahəsində 18‑ci Dayanıqlı İnkişaf Məqsədinin təşviq edilməsi, minadan zərərçəkmiş ölkələrin yeni dayanıqlı inkişaf məqsədi ətrafında bir araya gətirilməsi istiqamətində müvafiq tədbirlər həyata keçirilir. Bu istiqamətdə görülən fəaliyyət barədə məlumat verə bilərsinizmi? Vüqar Süleymanov: Bildiyiniz kimi, 2015‐ci ildə BMT Baş Assam ‐ bleyası tərəfindən 17 Dayanıqlı İnkişaf Məqsədi qəbul və təsdiq olundu. Təcrübə onu göstərir ki, bu 17 Dayanıqlı İnkişaf Məqsədindən 12‐si birbaşa, 5‐i isə dolayı yolla mina ‐ təmizləmə fəaliyyəti ilə bağlıdır. Mina problemi insanların təhlükəsiz yaşa ‐ ması, təhlükəsiz təhsil alması, habelə təsərrüfat fəaliyyətini həyat keçirməsi və s. kimi amillərə çox ciddi təhdiddir və onların həyata keçiril mə sinə mane olan bir şərtdir. Ölkə Prezidentinin təşəbbüsü ilə mina təhlükəsi ilə mübarizə sahəsində 18‐ci Dayanıqlı İnkişaf Məqsədinin təşviq edilməsi, minadan zərərçəkmiş ölkələrin yeni Dayanıqlı İnkişaf Məq ‐ sədi ətrafında bir araya gətirilməsi istiqamətində müvafiq tədbirlər həyata keçirilir. Azərbaycan humanitar mina ‐ təmizləmə üzrə xüsusi milli Dayanıqlı İnkişaf Məqsədi müəyyənləşdirib. Növbəti ildən qəbulu planlaşdırılır. Eyni zamanda, ölkəmiz qlobal miqyasda humanitar minatəmizləmə səylərini dəstəkləyir. Son iki il yarım dövr ərzində Azər ‐ baycan mina problemi ilə bağlı qlobal gündəlikdə dayanan mühüm mə ‐ sələlərin həlli istiqamətində ke çirilən bir neçə beynəlxalq konfranslara ev sahibliyi etmiş, bu sahədə qabaqcıl platformaya çevrilmişdir. “Mina təh ‐ lükəsi ilə mübarizə – dayanıqlı inkişafa gedən yol” mövzusunda Bakıda keçi ‐ rilən beynəlxalq konfrans çərçivəsində tədbirdə iştirak edən Qoşulmama Hərəkatına üzv olan mina probleminə məruz qalmış ölkələrin aidiyyəti nü ‐ mayəndələri ilə görüş keçirdik. Gö ‐ rüşdə, ölkə Prezidenti İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə Minaların Təsirinə Məruz Qalmış Ölkələrin Həmfikirlər Qrupunun yaradılması üzrə fikir mübadiləsi aparıldı. İştirak edən nümayəndələr ölkə rəhbərinin təklifini maraqla qar ‐ şılayıb, bu istiqamətdə gələcəkdə birgə əməkdaşlıq imkanlarının müzakirəsini dəstəklədilər. Habelə, qeyd edim ki, 2‐ci beynəlxalq konfransın sonunda Bəyannamə qəbul edildi. POLİQON: Sonda əlavə etmək istədiyiniz fikirləriniz varmı? Vüqar Süleymanov: Diqqətinizə görə sizə bir daha minnətdarlığımı bildirirəm və sizin jurnal vasitəsilə bütün oxucularınızı, geniş ictimaiyyəti əmin etmək istəyirəm ki, ANAMA kollektivi, qarşısında duran böyük vəzifələrin və çağırışların həyata ke ‐ çirilməsi üçün əlindən gələni əsir ‐ gəməyəcək. Çox sağ olun, təşəkkür edirik. ANAMA‑nın 25 illik yubileyi mü ‑ nasibəti ilə sizi və bütün əmək ‑ daşlarınızı təbrik edirik.

29 Bu ərəfədə POLİQON hərbi‐tex ‐ noloji jurnalına müsahibə verən ASELSAN şirkətinin sabiq İdarə He ‐ yətinin sədri və baş direktoru (hazırda Türkiyənin Müdafiə Sənayesi (SSB) başqanı) Prof. Dr. Haluk Görgün Azər ‐ bay canda həyata keçirdikləri HAKİM Hava Komanda İdarəetmə Sis temi (HKİS) layihəsindən bəhs edib. H.Görgün bildirib ki, HAKİM HKİS layihəsi Azər baycan və Türkiyə Hərbi Hava Qüv vələrinin birgə ən kritik layihələrindən biridir. “İki dövlət, tək millət və tək hava məkanı” O bildirib ki, bu layihə ilə Azər bay ‐ canın hava məkanına nəzarətin təmin edilməsi ilə birlikdə, eyni zamanda Azərbaycan ilə Türkiyənin Hərbi Hava Qüvvələri birgə əmə liy yatlar aparmaq imkanına malik olacaq: “Elə bu səbəbəndir ki, adı çəkilən layihənin şüarını da Ümummilli Lider Heydər Əliyevin şüarı ilə uy ğun laşdıraraq “İki dövlət, tək millət və tək hava məkanı” şəklində qoyduq. Bu layihə tam şəkildə həyata keçirildikdə, birgə hava məkanına nə ‐ zarət zonası Egey dənizindən Xəzər hövzəsinə qədər genişlənəcək. İki ölkənin Hərbi Hava Qüvvələri də bu şəkildə hərəkət edə biləcək”. HAKİM HKİS, fərqli tip və qa ‐ biliyyətə malik sensorlardan aldığı məlumatları qiymətləndirərək Müəy ‐ yən lənmiş Hava Görüntüsünü yaradan, sahib olduğu təhlükə qiy mət lən diril ‐ məsi və qırıcı/silah alqoritmlərinin va ‐ sitəsilə Silah Sistemləri və Qırıcı Təyyarələr üzərindən Hava Missiyasını İdarəetmə fəaliyyətini həyata keçirən, real vaxt rejmində qərara dəstək funksiyaları ilə taktiki və əməliyyat səviy yəsində Hava Məkanına Nəzarət fəaliyyətlərini yerinə yetirmək imkanı verən hava komanda idarəetmə sistemidir. Azərbaycan HHQ‑nin yeni Mərkəzi Komanda Məntəqəsi ‑ Egeydən Xəzərə qədər hava məkanına birgə nəzarət HAKİM olacaq ?Zaur Babaşov İyun ayının 13‐də Azərbaycan Respublikası Hərbi Hava Qüvvələrinin (HHQ) yeni Mərkəzi Komanda Məntəqəsinin açılışı olub. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və ölkəmizdə dövlət səfərində olan Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan HHQ‐nin yeni Mərkəzi Komanda Məntəqəsinin açılışında iştirak ediblər.

30 www.poliqon.az Hərbi Hava Qüvvələrinin bütün qərar dəstək elementləri ilə C4ISR (Command, Control, Communications, Computers (C4) Intelligence, Sur ‐ veillance and Reconnaissance (ISR)) proseslərinə inteqrasiya edilən HAKİM HKİS, özünəməxsus yerli və milli al qo ‐ rit mləri sayəsində bütün ün sür lərin bir‐biri ilə uyğun formada və səmərəli şəkildə fəaliyyət göstərməsini təmin edir. Bu sistem, müxtəlif növ sen ‐ sorlardan aldığı məlumatları qabaqcıl “fusion” (füzyon) alqoritmləri ilə emal edir, hava görüntüsü ilə bağlı ope ra ‐ torlara diaqnostik variantlar təklif edir və müəyyənlənmiş hava görüntüsünü yaradır. Daha sonra müəyyənlənmiş hava görüntüsündə yer alan təhdid ünsür ‐ lərinə qarşı qabaqcıl səviyyə təhdid qiymətləndirmə və silah bölgüsü al ‐ qoritmlərindən istifadə edərək döyüş təyyarələri, pilotsuz uçuş aparatları, zenit‐raket sistemləri və lüləli silah sistemləri ilə hava məkanı idarəetmə missiyasının effektiv icrası üçün lazımi qərar dəstək elementlərini təmin edir. Sistemin əsas üstünlüklərindən biri modul və genişləndirilə bilən ar xi ‐ tekturası sayəsində hazırda inventarda olan və gələcəkdə inventarda yer alması planlaşdırılan sistemlərlə tamamilə uyğun formada işləmək qabiliyyətinə sahib olmasıdır. HAKİM Hava Komanda İda rə ‑ etmə Sisteminin istifadəçiyə verdiyi imkanlar: • Şəbəkə Dəstəkli Sensor İdarəetmə imkanı; • Sensor Məlumatların İdarəedilməsi; • Plot Fusion və İz Korrelyasiya alqoritmləri; • Müəyyən edilmiş Hava Görün‐ tüsünün yaradılması; • ATO/ACO/Uçuş Planı/Kəşfiyyat Əsaslı Diaqnoz; • Prosessual Hava Məkanı və Hava Hərəkətinə Nəzarət imkanı; • Təhlükənin Qiymətləndirilməsi və Qırıcı/Silah Bölgüsü alqoritmləri; • İnteqrə Silah Kilidlənmə qabiliyyəti (hava məkanını pozan təhdidlə mübarizə üçün seçilən silah sistemi‐ nin məhv edəcəyi hədəfə kilidlənməsi) və Şəbəkə Dəstəkli Silah Kontrolu; • Hava‐Hava və Quru‐Hava qarşısınıalma geometrikasının yaradılması (hədəfi məhv etmək üçün seçilən silah sisteminin hərəkət marşrutunun cızılması); • Qırıcı Təyyarələrinin Pozitiv və Prosedural Uçuş Kontrolu; • Xarici Sistemlərlə İnteqrasiya (digər Əməliyyat Mərkəzləri, dəniz, hava və quru elementləri). Yuxarıda da qeyd olunduğu kimi, HAKİM HKİS sensorlar, silah sistemləri və komanda idarəetmə elementləri ilə birləşdirilə bilir. NATO daxilində 20 ildən artıq bir müddətdə inkişaf edən ACCS layihəsinin real vaxt rejiminə cavab verən HAKİM Hava Komanda İdarəetmə Sistemi NATO standartlarına uyğun bir taktiki və nəzarət sistemi olaraq inkişaf etdirilib. Hərbi Hava Qüvvələri daxilində strateji və əməliy ‐ yat səviyyəsində hazırlanmış missiya və əməliyyat planlarına uyğun olaraq, HAKİM sistemi taktiki və əməliyyat səviyyəsində real vaxt rejimində möv ‐ cud komanda və idarəetmə fəaliy ‐ yətlərini təmin edə biləcəkdir. HAKİM ilə Azərbaycan və Tür ‑ kiyə HHQ‑nin birgə hərəkəti Türkiyə Milli Müdafiə Nazirliyinin təsdiqilə Hərbi Hava Qüvvələri Ko ‐ mandanlığı ilə HAKİM HKİS‐in təda ‐ rükünə dair saziş im zalanıb. Bundan əvvəl, ASELSAN şirkəti HAKİM HKİS‐i Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələrinə təklif edib və faza halında

31 həyata keçiriləcək layihənin radar inteqrasiyasını və hava görüntüsünün yaradılmasını əhatə edən ilk fazasının müqaviləsi 2018‐ci ilin sentyabr ayında ADEX‐2018 sərgisi çərçivəsində im ‐ zalanıb. Azərbaycan HHQ‐nin İnteqrasiya Olunmuş Hava Hücumundan Müdafiə İdarəetmə Sistemi Layihəsinə əsasən HHQ‐nin Belarus, Ukrayna, Rusiya və İsrail kimi müxtəlif ölkələrdən təmin edilmiş 13 tip, ümumilikdə 70‐ə yaxın hava müşahidə / erkən xəbərdarlıq ra ‐ dar sistemi ilə S‐300 PMU2 və “Barak 8” zenit‐raket kompleksləri kimi müxtəlif növ hava hücumundan mü dafiə sistemlərinin bir‐biri ilə inteqra siyası təmin edilməlidir. HAKİM HKİS‐də Azərbaycan HHQ üçün xüsusi proqram təminatı işlədiləcək və NATO üzvü olmadığı üçün Azərbaycan üçün xüsusi NATO‐ya bənzər Taktiki Məlu ‐ mat Bağlantı Sistemləri istifadə edilə ‐ cək. Layihədə ASELSAN və HAVELSAN əməkdaşlıq edir. Layihə çərçivəsində 2018–2019‐cu illərdə Azərbaycan HHQ‐nin bazaları ziyarət edilib, radarla əlaqədar bəzi qurğular quraşdırılıb və sınaqları keçirilib. HAKİM HKİS, müvafiq bağlantılar vasitəsi ilə Quru Qoşunları və Hərbi Dəniz Qüvvələrindən alınacaq hava və səth izlərini korrelyasiya edərək birgə ətraf görüntüsünü (JEP) yaradacaqdır. Prosessual hava məkanı nəzarəti və hava hərəkətinə nəzarəti fəaliy yət ‐ lərinin həyata keçirilməsinə imkan verəcəkdir. Təhlükə elementlərinə qarşı ən təsirli qarşısının alınması elementini ən uyğun zamanda təyin etmək üçün təhlükəni qiymətləndirmə və silah ayrılma alqoritmləri olacaqdır. Hava‐hava kəsişməsi üçün dö yüş ‐ çülərə hədəf təyin edilməsi, tutması və qırıcı təyyarələrin uçuş nəzarətinə im ‐ kan verəcəkdir. Quru‐hava mü da xiləsi üçün yer bazalı raket sis temlərinə (SAM) hədəf ayırmağı və hədəf ayırma nəticəsi məlumatını əldə edərək və ziy yə tin qiymətləndirilməsini təmin edə cəkdir. HAKİM HKİS, hava müdafiə radio şəbəkəsi (HSTA) kimi sistemlərlə tam inteqrasiya olunmuş və ahəngdar bir şəkildə işləmək bacarığına sahib olacaqdır. Bundan əlavə, sahib olduğu Link‐1 / Link‐11 / Link‐16 və Jreap‐C interfeysləri sayəsində NATO‐ya uyğun komanda idarəetmə sistemləri və silah sistemləri ilə uyğun şəkildə işləyə biləcək. Hava xəbərdarlığı komanda və idarəetmə sistemi, yaxın gələcəkdə Türkiyənin Hərbi Hava Qüvvələrinin inventarına girəcək yeni nəsil RadNet sistemi, EIRS Radar, HİSAR və SİPER hava hücumundan müdafiə sistemləri ilə tam inteqrasiya şəraitində işləyəcək. 2023‐cü ildə HAKİM layihəsi çər çivə ‐ sində inkişaf etdiriləcək Hava Komanda İdarəetmə Sisteminin hər iki ölkənin Hərbi Hava Qüvvələrinin inventarına daxil edilməsi plan laşdırılırdı. HAKİM sisteminin dost ölkələrin inventarına daxil edilməsi ilə, həmin ölkələrin Hərbi Hava Qüvvələrinin birlikdə ça ‐ lışması üçün alt quruluşlar təmin ediləcəkdir. PJ HAKİM HAVA KOMANDA İDARӘETMӘ SİS TEMİ

Azərbaycan müdafiə nazirinin müavini ‐ Hərbi‐Texniki Təchizat Baş İdarəsinin rəisi Aqil Qurbanov iyunun 7‐də Romada İtaliyanın müdafiə naziri cənab Quido Krosetto ilə görüşüb. Hərbi Dəniz Qüvvələrinin komandanı vitse‐admiral Sübhan Bəkirovun da iştirak etdiyi görüşdə Azərbaycan ilə İtaliya arasında hərbi, hərbi‐texniki və hərbi təhsil sahəsində əməkdaşlığın inkişaf perspektivləri, eləcə də qarşılıqlı maraq doğuran məsələlərə dair fikir mübadiləsi aparılıb. Azərbaycan Müdafiə Nazirliyinin yüksək səviyyəli nümayəndələrinin İtaliyaya rəsmi səfəri çərçivəsində “Leonardo” şirkəti ilə C‐27J “Spartan” hərbi nəqliyyat təyyarələrinin alın ‐ masına dair müqavilə imzalanıb. “Leonardo” şirkətindən bildirilib ki, ilkin olaraq enerji sektoru ilə əlaqəli olan İtaliya ‐ Azərbaycan arasındakı əməkdaşlıq İtaliya Müdafiə Nazirliyinin işçi qrupunun verdiyi dəyərli töhfə sayəsində indi müdafiə sənayesi məhsullarının tədarükü istiqamətində də genişlənir: “Ən çətin əməliyyat ssenarilərində uzun illər sübut edilmiş təcrübəyə malik olan “Leonardo”dan C‐ 27J‐nin alınması proqramı İtaliya və Azərbaycan Müdafiə Nazirlikləri ara ‐ sında keçirilən texniki müza kirələrin nəticəsidir. Bu müqavilə İtaliya sə ‐ nayesinin məhsullarına daha çox diqqət yetirən Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin modernləşdirilməsi proqramının tərkib hissəsidir”. C‑27J “Spartan”a böyük maraq Azərbaycan bir neçə ildir ki, İta ‐ liyanın “Leonardo” şirkətinin istehsalı olan C‐27J “Spartan” hərbi nəqliyyat təyyarəsinə maraq göstərirdi. Bir neçə dəfə Azərbaycanın hərbi nümayəndə heyəti şirkətin test mərkəzində və İtaliya Hərbi Hava Qüvvələrində bu təyyarələrin sınaqlarında iştirak edib. C‐27J “Spartan” hərbi nəqliyyat təy ‐ yarəsinin performansı yüksək qiy ‐ mətləndirilib. Bundan sonra, Azər ‐ baycan nümayəndə heyətləri ilə adıçəkilən təyyarə ilə bağlı danışıqlar aparılıb. 32 www.poliqon.az Azərbaycan C‑27J “Spartan” hərbi nəqliyyat təyyarələri alır ?Zaur Babaşov Azərbaycan ilə İtaliya arasında C‐27J “Spartan” hərbi nəqliyyat təyyarələrinin alqı‐satqısına dair müqavilə bağlanıb. Azərbaycan nümayəndə heyəti iki ölkənin müdafiə nazirlərinin yüksək səviyyəli nümayəndələrinin iştirakı ilə müqavilənin imzalanması üçün İtaliyada olub.

Ən çətin coğrafi relyef və əməliyyat şəraitində özünü sübut edən C‐27J “Spartan” təyyarələri geniş çeşidli müdafiə və mülki müdafiə missiyalarını yerinə yetirməyə qadirdir. Dünyada müxtəlif hava qüvvələri ilə əməliy ‐ yatlarda əldə edilmiş geniş təcrübə bu təyyarəni hərbi nəqliyyat missiyaları, paraşütçülərin və materialların hava ‐ dan atışları, qoşunların taktiki dəstəyi, xüsusi təyinatlıların əməliyyatları, humanitar yardım və fəlakətlərin nəticələrinin aradan qaldırılması üçün ideal hava nəqliyyat vasitəsi kimi tanıdıb. İtaliyalı aviasiya mütəxəssislərinin fikrincə, bu təyyarə Azərbaycanın hərbi aviasiya parkının modernləşdirilməsi proqramı çərçivəsində uçuş heyətinin Qərb standartlarına malik təyyarələri öyrənməsində vacib rol oynaya bilər. “Leonardo”nun C‑27J seriyası “Leonardo” şirkəti tərəfindən “Aeritalia” G.222 təyyarəsi əsasında hazırlanan C‐27J “Spartan” hərbi nəq ‐ liyyat təyyarəsi orta ağırlıqdakı yük ‐ lərin daşınması üçün nəzərdə tu tulub. Çoxməqsədli nəqliyyat təyyarəsi olan C‐ 27J “Spartan” MPA (Maritime Patrol Aircraft), ASW (Anti‐Submarine Warfare), C3ISR (Command‐Control‐ Communications, Intelligence, Surveil ‐ lance and Reconnaissance), habelə MC‐ 27J “Multimission Aircraft” variant ‐ larında konfiqurasiya edilə bilir. C‐27J “Spartan” təyyarəsinin ilk seriyalı istehsal partiyası 2006‐cı ildə İtaliya HHQ‐nin, 2007‐ci ildə isə ABŞ HHQ‐nin aviasiya parkına qəbul edilib. Hazırda təyyarə həm Latın Amerikası, həm Avropa ölkələri tərəfindən istifadə edilir. 2010‐cu ildən bu günə qədər “Leonardo” şirkəti Avstraliya, Meksika, Peru, Slovakiya və Sloveniyaya C‐27J satışını reallaşdırıb. Hindistan, İndo ne ‐ ziya, Boliviya, Qana və Böyük Britaniya kimi ölkələr də C‐27J təyyarəsinin istifadəçiləri arasında yer alır. Son imzalanan müqavilə çərçi və ‐ sində C‐27J‐lərin Azərbaycana çatdı ‐ rılması ilə bu ölkə sözügedən təy ‐ yarənin 17‐ci müştərisi olacaq. Qeyd edək ki, “Leonardo” indiyədək cəmi 88 ədəd C‐27J təyyarəsi sifarişi alıb və onların hamısı təhvil verilib. C‐27J “Spartan” hərbi nəqliyyat təyyarəsinin uçuş ağırlığı 31,8 ton, yük götürmə qabiliyyəti 11,3 ton təşkil edir. C‐27J təyyarəsi 46‐60 personalı daşımaq qabiliyyətinə malikdir. Hər biri 4,637 at gücündə (3,458 kVt) olan 2 ədəd “Rolls Royce” AE2100‐D2A mü ‐ hərrikinə sahib C‐27J “Spartan” təy ‐ yarəsinin kreyser sürəti 602 km/saat (325 KTAS), maksimum xidmət tavanı isə 9,144 metr (30,000 fut) təşkil edir. C‑27J “Next Generation”un adı açıqlanmayan müştərisi... Hazırda hərbi təyinatlı yüklərin və personalın daşınması üçün şirkət tərəfindən müştərilərə təyyarənin C‐ 27J “Next Generation” (“Yeni Nəsil”) adlı versiyası təklif olunur. Sözügedən müqavilə imzalanmamışdan əvvəl, “Leonardo” şirkətindən POLİQON hərbi‐texnoloji jurnalına verilən mə ‐ lumatda yaxın vaxtlarda ilk C‐27J “Next Generation” təyyarəsinin adı açıq ‐ lanmayan bir müştəriyə çatdırılacağı bildirilmişdi. Yeni avadanlıq, yeni aviasiya sistemi və müasir aerodinamik cihaz ‐ lara sahib C‐27J “Next Generation” təyyarəsinin 2021‐ci ildə sınaqları tamamlanıb. C‐27J “Next Generation” təyyarəsi FANS 1/A+ datalink də daxil olmaqla kabinə ekranları, hava radarı, habelə yeni radionaviqasiya sisteminə malik yeni avionika ilə təchiz edilib. O cümlədən, müasir peyk rabitəsi və radio rabitə imkanları, yeni kokpit və yük panelləri, Mod 5 IFF / ADS‐B çıxışı, taktiki axtarış və xilasetmə sistemi, LED texnologiyalı işıqlandırma sistemi ilə komplektləşdirilib. Təhlükəli mühit ‐ lərdə işləmək üçün təyyarə özünü ‐ müdafiə sistemi və ballistik mühafizə sistemi ilə təchiz oluna bilər. And dağlarının yüksəkliklərindən Əfqanıstana qədər ən çətin əməliyyat mühitlərində istifadə edilən C‐27J‐nin arxitekturası digər nəqliyyat təyyarələri ilə qarşılıqlı fəaliyyətə imkan verir. Uçuş zamanı yanacaq doldurma qabiliyyəti olan C‐27J köməkçi güc bloku (APU) sayəsində tam muxtariyyətdə işləyə bilər. C‐27J öz kateqoriyasındakı ən böyük yük bölməsinə malikdir, hər kvadrat metrə təxminən 5 ton yük daşımağa qadirdir və asan yükləmə və boşaltma üçün hündürlüyü və meyli tənzimlənir. Ən yaxşı enmə və qalxma sürətləri (4000ft/dəq və 2500 fut/dəq) ilə 3g‐də taktiki manevrlər edə bilir və qarlı, qumlu və hazırlıqsız uçuş‐enmə zolaqlarında qısa uçuş və eniş (STOL) üçün uyğundur. Geniş missiyalar üçün Çoxsaylı dəstlər və quraşdırılması asan və daşına bilən roll‐on/roll‐off missiya sistemləri C‐27J‐ni sürətlə müvafiq missiya üçün tələb olunan konfiqurasiyaya çevirməyə imkan verir. Taktik aviasiya vasitəsi olaraq, təy ‐ yarənin universallığı qoşunların və yüklərin havadan daşınmasından para ‐ şütçülərin və materialların havadan atılmasına, tibbi döyüş mey dançasının təxliyəsindən VIP da şınmasına, hu ‐ manitar yardımdan və təbii fəlakətlərə müdaxiləsindən yan ğının söndürül ‐ məsinə qədər uzanır. 33

Sensorlar, sistemlər, avadanlıq və yanğınsöndürmə C‐27J təyyarəsi AESA aktiv elektron skanedən antena radarı, elektro‐ optik/infraqırmızı sistemlər və ISR kəşfiyyat, müşahidə və incələmə sistemi, MPA dəniz patrul, ASW sualtı qayıqlara qarşı müharibə və SIGINT siqnal kəşfiyyatı missiyaları üçün vacib olan digər xüsusi sensorlarla təchiz olunaraq Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrə və Quru Qoşunlarına dəstək ola bilər. Təyyarənin sensorları toplanmış mə lu ‐ matları təhlil edən və real vaxt rejimində heyətə ötürən paletli və sü ‐ rətlə çıxarıla bilən missiya sistemi vasitəsilə idarə oluna bilər. Qabaqcıl hava tətbiqi sistemlərində dünya lideri olan UAC (United Aeronautical Corporation) şirkəti tərəfindən roll‐on/roll‐off ikinci nəsil Modul Havadan Yanğınsöndürmə Sistemi (MAFFS II) ilə yanğınsöndürən konfiqurasiyası C‐27J‐nin çox missiya imkanlarını artırır. Silahlandırılmış MC‑27J “Mul ‑ timission Aircraft” “Leonardo” şirkətinin C‐27J se ‐ riyasının MC‐27J “Multimission Aircraft” multimissiyalı silahlandırılmış versiyası da mövcuddur. MC‐27J ver si ‐ yası ABŞ‐ın ATK firması ilə əməkdaşlıq çərçivəsində hazırlanıb. 2012‐ci ildə təqdimatı keçirilən MC‐27J si lah lan ‐ dırıl mış nəqliyyat təyyarəsi idarə olunan 30 mm‐lik topla təchiz olunub. MC‐27J “Multimission Aircraft” təyya ‐ rəsi antiterror əməliyyatları, heyətin təxliyəsi, asimetrik təhdidlərlə mü ba ‐ rizə, eləcə də xüsusi təyinatlı qüvvələrin bütün standart əməliyyatlarında isti ‐ fadə oluna bilər. MC‐27J təyyarəsi ISR kəşfiyyat, nəzarət və incələmə qabiliy ‐ yətinə malikdir. Əməliyyatlarda MC‐27J təyyarəsi hədəfləri təyin et mək lə yanaşı, üzərindəki silah sis temləri ilə Quru Qoşunların bölmələrinə dəstək verə bilir. Hərbi nəqliyyat təyyarələrinin imkanları Məlumat üçün qeyd edək ki, hərbi əməliyyat və strateji enişlərin yerinə yetirilməsi, qoşunların və yüklərin hava yolu ilə sürətli şəkildə daşınması üçün nəzərdə tutulan hərbi nəqliyyat təy ya ‐ rələri həmçinin, hava kəşfiyyatı apar ‐ maq, yer hədəflərinə zərbələr en dir ‐ mək, elektron müharibə aparmaq və xüsusi tapşırıqları yerinə yetirmək qabiliyyətinə malikdir. Hərbi nəqliyyat təyyarələrinin döyüş xüsusiyyətləri uzun uçuş mə ‐ safəsi, müasir uçuş və naviqasiya avadanlıqlarının olması və çox yön ‐ lülüyü ilə xarakterizə olunur. Hərbi əməliyyatlar başlamazdan əvvəl nəq ‐ liyyat təyyarələri qoşunların, hərbi texnikanın, döyüş sursatının və digər materialların daşınması vəzifələrini yerinə yetirir və Hərbi Hava Qüvvə ‐ lərinin (HHQ) hava manevrini təmin edir. Döyüşlərin başlaması ilə nəqliyyat təyyarələrinin əsas vəzifəsi düşmən xətlərinin arxasına eniş etməkdir. Son ra dan bu təyyarələr düşmənin ar xa sında yerləşən qo şun ‐ lara müxtəlif yük lərin çatdırılmasında iştirak edə bilər. Ənənəvi olaraq, nəqliyyat təyya rə ‐ ləri ordunun mənafeyinə uyğun hərəkət edir ‐ hava‐desant qüvvələrinin enişi, habelə silahların, döyüş sursatının, maddi‐texniki hissələrin çatdırılması, hərbi hissələrin operativ köçürülməsi və yaralıların təxliyəsini həyata keçirir. Lazım gələrsə, hərbi nəqliyyat avia ‐ siyası humanitar vəzifələr də daxil olmaqla müəyyən xüsusi vəzifələrin həllinə cəlb edilə bilər. PJ 34 www.poliqon.az C‑27J SPARTAN: TƏDARÜK OLUNAN ÖLKƏLƏR Slovakiya HHQ Litva HHQ Rumıniya HHQ Bolqarıstan HHQ ABŞ Sahil Mühafizəsi Azərbaycan HHQ Meksika HHQ İtaliya HHQ Mərakeş HHQ Türkmənistan HHQ Yunanıstan HHQ Peru HHQ Zambiya HHQ Keniya HHQ Çad HHQ Sloveniya HHQ Avstraliya HHQ ABŞ Xüsusi Əməliyyat Komandanlığı

İsrailin “Elbit Systems” şirkəti adi bombaları idarə olunan döyüş sursatına çevirmək üçün REST (Range Extension and Smart Tail) adlı tuşlama dəsti hazırlayıb. REST‐in köməyi ilə bombalar daha dəqiq olur və daha çox məhvetmə mənzili əldə edir. REST naviqasiya üçün “ağıllı” quyruqdan və uçuş mənzilini artırmaq üçün üst qanad dəstindən ibarətdir. Ümumi təyinatlı aviasiya bombaları üçün REST tuşlama dəsti, istənilən təyyarənin geniş mənzilli dəqiq zərbələr vurmaqdan ötrü silah qabiliyyətini təkmilləşdirir. Yaradıcıların fikrincə, döyüş sursatının maksimal məsafəsi 120 km‐ə çatacaq ki, bu da ABŞ istehsalı JDAM‐ER sursatının maksimal hündürlükdəki 70 km‐lik mənzilindən 1.7 dəfə artıqdır. REST dəsti ilə təchiz edilmiş aviasiya bombası özünün uçuş mənzilinə görə bir çox “hava‐yer” sinif aviasiya raketlərini üstələyir. Tuşlama GNSS (Global Navigation Satellite System) peyk naviqasiya sistemi və INS (Inertial Navigation System) inersial naviqasiya sistemi olmaqla ikili olacaq. Dəst susdurmanın qarşısını almaq imkanlarına (anti‐jamming capabilities) malikdir. Ayrıca qeyd olunur ki, REST dəsti “Qərb” (NATO) və “Şərq” (Sovet) standartlı döyüş təyyarələri ilə uyğunlaşacaq. Dəstdən istifadə etmək üçün avionika və sursat bərkitmə sistemlərində heç bir dəyişiklik etmək lazım deyil. Bütün hava şərtlərində mövcud döyüş sursatlarına təkmil ləş ‐ dirilmiş uzun mənzilli xüsusiyyət təmin edir. REST dəsti çəkisi 250 kq, 500 kq və 1000 kq olan aviasiya bombaları üçün uyğundur. Sursatların qanadlar sistemi ilə atılması “atdın‐unutdun” prinsipi ilə həyata keçiriləcək. İdarə olunan bomba hədəfə özü çatacaq. Uçuş zamanı döyüş sursatı uçuş marşrutuna əvvəlcədən daxil edilmiş uçuş manevrlərini yerinə yetirə bilər. Bomba hədəfə yuxarıdan (şaquli) zərbə endirə (vura) biləcək. “Elbit Systems” şirkətindən bildirirlər ki, bombanın hədəfdən orta dairəvi sapma ehtimalı 10 metrə qədərdir. Tuşlama dəsti standart MK 8X, HSLD, MPR döyüş başlıqları ilə uyğun gəlir və digər döyüş başlıqlarına da uyğunlaşdırıla bilir. REST dəsti hər döyüş başlığını avtonom dayanıqlı və dəqiq silah sisteminə çevirir. Effektiv və istifadəsi asan olan REST yüksək dəqiqliklə maksimal istismar çevikliyini təmin edir. “Elbit Systems” yeni növ süzən bomba yaradıb Pentaqon (ABŞ Müdafiə Nazirliyi) yeni konfiqurasiyanı sınaqdan keçirənə qədər F‐35‐ləri silahlanmaya qəbul etməkdən imtina etdiyi üçün 80‐dən çox qırıcı (F‐ 35) qeyri‐müəyyən vəziyyətdə qala bilər. Birgə F‐35 proqramı ofisinin sözçüsü Russ Gemaerenin sözlərinə görə, yeni F‐ 35 təyyarələrinin tədarükü ən yaxşı halda cari ilin dekabr ayına qədər dayandırılıb. Ən pis ssenari isə, qırıcıların 2024‐cü ilin aprelinə qədər silahlanmaya girməyəcəyini nəzərdə tutur. Bu isə o deməkdir ki, gecikmə dekabr ayına qədər uzanarsa, “Lockheed Martin” şirkəti 45 təyyarədən, aprel ayına qədər uzanarsa 81 təyyarədən imtina etməli olacaq. Mövcud müqavilə texniki tək ‐ milləşdirmə nəzərə alınmaqla ayda doqquz təyyarənin tədarükünü nəzərdə tutur. Pentaqon F‐35 parkında Blok 4 kimi tanınan bir neçə texnologiyanı tək ‐ milləşdirir. Lakin təyyarələr təkmil ləş ‐ dirmədən əvvəl bir sıra aparat və proqram təminatı təkmilləşdirmələrinə ehtiyac duyurlar. “Technology Refresh 3” (TR‐3) kimi tanınan bu təkmilləşdirmələr artıq qrafikdən bir il geri qalıb. Bu yayın sonundan başlayaraq, TR‐3 təkmilləşdirilməsi ilə konveyerdən çıxan F‐35 təyyarələri döyüş qabiliyyətləri təsdiqlənməyincə silahlanmaya daxil olmayacaq. Maliyyə nəticələrinin nə olacağı ilə bağlı suala isə şirkət “hələlik bu məsələ ilə bağlı şərh verə bilməz” deyərək cavab verib. Bununla əlaqədar Mitchell adına Aerokosmik Tədqiqatlar İnstitutunun icraçı direktoru Doug Birkey bildirib ki, TR‐3‐ ün təkmilləşdirilməsi ilə F‐35 təyyarələrinin tədarükünün azalması Hərbi Hava Qüvvələrinin (HHQ) imkanlarının azalması deməkdir. Xatırladaq ki, ABŞ hökuməti F‐35A təyyarələrinin Çexiyaya satışını təsdiqləyib. Bununla yanaşı, Böyük Britaniyanın da iki F‐35B təyyarəsi aldığı bildirilir. Pentaqon 80‑dən çox F‑35 qırıcısını silahlanmaya qəbul etmək istəmir

36 www.poliqon.az Artıq 20 ildən çoxdur ki, keçirilən MILEX sərgisində əvvəlki illər ilə müqayisədə iştirakçı ölkələrin sayı baxımından azalma müşahidə olundu. Sözsüz ki, sərgiyə qatılan ölkələrin sayının azalmasındakı ən böyük səbəb Şərqi Avropa regionunda mövcud olan Ukrayna‐Rusiya müharibəsidir. Buna baxmayaraq MILEX‐2023 sərgisi kifayət qədər yadda qalan oldu. Bu il cəmi dörd ölkə – Belarus, Rusiya, Çin və İrandan olan 130‐dan artıq şirkət (30‐dan çoxu xarici) öz məhsullarını “Minsk Arena”da nümayiş etdirdilər. MILEX‐2023‐də şirkətlər tərəfindən ümumilikdə 1500‐ ə yaxın hərbi təyinatlı məhsul sərgiləndi ki, onların da 150‐dən çoxu ilk dəfə təqdim olundu. Bu il baş tutan MILEX sərgisi 32 ölkədən olan rəsmi nü ma ‐ yəndə heyətinə, 10 mindən çox ziyarətçiyə və mütəxəssisə, eləcə də yerli və xarici media orqanlarına qapılarını açdı. Şərqi Avropanın ən böyük müdafiə sənayesi sərgilərindən biri kimi qəbul edilən MILEX‐2023‐də, ümumi olaraq 266 milyon ABŞ dolları dəyərində 14 ixrac müqaviləsi imzalandı. Bu isə özündən əvvəlki MILEX‐2021 ilə mü ‐ qayisədə böyük uğurdur. Sərginin ilk günü açılış mərasiminə Belarusun müdafiə naziri Viktor Xrenin, Təhlükəsizlik Şurasının katibi Aleksandr Volfoviç, Dövlət Hərbi Sənaye Komi ‐ təsinin sədri Dmitri Pantus, Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının (KTMT) baş katibi İmanqali Tas ma ‐ qambetov və digər rəsmi şəxslər qatılıb. Açılış mərasimində çıxış edən Belarusun müdafiə naziri V.Xrenin bildirib ki, ağır hərbi‐siyasi vəziyyətə baxmayaraq, sərgiyə qatılan qonaqlar arasında dünyanın demək olar bütün regionlarından nümayəndələr var. Nazirin sözlərinə görə, Belarusda keçirilən sərgidə təkcə yeni və ən qabaqcıl texnologiyaya malik silahlar deyil, həm də davamlı və etibarlı məhsullar təqdim olunur: “Onlardan bəziləri XX əsrin sonunda və hətta ortalarında işlənib hazırlanıb, lakin hələ də öz potensialını və resursunu tükən ‐ dir məyib. Bu da dərin modernləşmədən və müasir müharibə şəraitinə uy ğun ‐ laş dırıldıqdan sonra onların döyüş effektivliyini, operativliyini, xüsu siy yət ‐ lərini və erqonomikasını əhəmiyyətli dərəcədə artırıb”. Daha sonra Belarus Təhlükəsizlik Şurasının katibi Aleksandr Volfoviç açılış mərasimində çıxış edib. O, müasir dövrdə müdafiə sektorunun iqtisadiyyatın ən prioritet, texniki və yüksək tələbatlı sahələrindən birinə çevrildiyi diqqətə çatdırıb. Təhlükəsizlik Şurasının katibi vurğulayıb ki, iqtisadi və siyasi sank ‐ siyalar altında ölkənin müdafiə sənayesi tərəfindən istehsal olunan məhsullar beynəlxalq silah bazarında kifayət qədər rəqabət aparmaq qabiliyyətindədir və onlara tələbat var. Hazırda keçirilən MILEX‐2023 sərgisi Belarus müdafiə sənayesi tərəfindən istehsal edilən ən yaxşı məhsulları və həlləri bir araya toplayıb. Dövlət Hərbi Sənaye Komitəsinin sədri Dmitri Pantus da öz çıxışında MILEX‐2023 sərgisinin belə bir mü ‐ rəkkəb dövrdə keçirilməsindən və onun əhəmiyyətdən danışıb. Sədr MILEX‐in Belarus müdafiə sənayesinin po tensialını geniş ictimaiyyətə çat dırılması yö ‐ nündəki rolunu yüksək qiymət lən ‐ dirdiyini qeyd edib. MILEX‐2023‐ün ilk günündə Belarusun baş naziri Roman Qolovçenko sərginin keçirildiyi salona baş çəkib. Belarusun baş naziri burada nümayiş etdirilən atıcı silahlar, zirehli texnikalar, pilotsuz uçuş aparatları və digər silahların nümunələri ilə tanış olub. Beynəlxalq Silah və Hərbi Texnika sərgisi ?Elşən Abdulkərimov 2023‐cü ilin 17‐20 may tarixlərində Belarusun paytaxtı Minsk şəhərində XI MILEX Beynəlxalq Silah və Hərbi Texnika sərgisi keçirildi. POLİQON hərbi‐texnoloji jurnalı olaraq, ənənəvi şəkildə bu il də MILEX sərgisini izləyib, Azərbaycan oxucularına və hərbi ictimaiyyətə maraqlı olacaq yenilikləri işıqlandırmağa çalışdıq.

Belarus MILEX‑2023‑ə möhür vurdu MILEX‐2023 sərgisinə nəzər yetirdikdə əvvəlki illər də olduğu kimi yenə də Belarus müdafiə sənayesinin istehsal etdiyi məhsulların ön plana çıxdığını görmək mümkündür. MILEX‐2023 11‐ci Beynəlxalq Silah və Hərbi Texnika Sərgisi zamanı “Belspetsvneshtechnika” şirkətinin stendində kifayət qədər geniş çeşiddə silah sistemləri təqdim olunub. Onların arasında SMAR‐100BPM hücum tüfəngi, SCR‐1200M snayper tüfəngi, 7.62 mm‐ lik GSHG dördlüləli pulemyotu, “Sapfir MGU” qumbaraatanı, Belarus Ordusu tərəfindən inventara yaxın vaxtlarda qəbul edilmiş VSK‐100 hücum tüfəngi, eləcə də ilk dəfə nümayiş olunan SV‐ 1000 “Stiletto” ilə “Şepot‐739” snayper tüfəngləri və bir sıra avtomatlar yer alıb. Bundan başqa, şirkətin setndində aviasiya vasitələrindən atılmaq üçün müxtəlif növ idarə olunan raketlər, tank əleyhinə idarə olunan raketlər (TƏİR), “Fleyta” yaylım atəşli reaktiv sistem (YARS) və “Berserk” döyüş robotu daha çox diqqət çəkib. “MILEX‐2023”də “Belspetsvnesh ‐ technika” şirkəti “T” PUA əleyhinə mobil elektron müharibə (EW) stansiyasını da ilk dəfə sərgiləyib. Bu stansiya PUA‐ ları aşkarlamaq, yerlərini müəyyən ‐ ləşdirmək və onlara qarşı elektron müharibə aparmaq üçün nəzərdə tutulub. Stansiyanı avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemlərinə inteqrasiya etmək mümkündür. Eyni zamanda “T” mobil stansiyası məlumatların mə sa fə ‐ dən ötürülməsi imkanlarına malikdir. “T” mobil stansiyası, qarşı tərəfin PUA‐nın idarə edilməsi və məlumat ötürülməsi üçün istifadə etdiyi kanal siqnallarının (CDTC) aşkarlanmasını, kəşfiyyat siqnallarının parametrlərinin qiymətləndirilməsini, görüş zonasında aşkarlanan PUA‐nın koordinatlarının müəyyənləşdirilməsini təmin edir. Sistemin çalışma tezliyi diapazonu 100‐ 6000 Mhz, PUA‐ları aşkarlama diapazonu 22 km, radio siqnallarını aşkarlama diapazonu 50 km, PUA‐nın idarə edilməsi və məlumatın ötürülməsi üçün istifadə olunan kanalın elektron müharibə sistemi ilə basdırma diapazonu 30 km, PUA‐ların GNSS (GPS, GLONASS, Galileo, Beidou) naviqasiya qəbuledicilərinin basdırma diapazonu 40 km və ekipajı 3 nəfərdir. “Fleyta”, 80 mm‐lik S‐8 aviasiya idarə olunmayan reaktiv mərmiləri raketlərinin atılması üçün nəzərdə tutulmuş YARS‐dır. 80 ədəd isti qa ‐ mətləndiricidən ibarət olan “Fleyta” YARS, ASILAK APC‐6 yüngül zirehli avtomobilininin şassisi üzərində yerləşdirilib. O, Quru Qoşunlarının və Xüsusi Əməliyyat Qüvvələrinin birbaşa atəş dəstəyi, düşmənin açıqda yerləşən və gizlənmiş canlı qüvvəsinin, zirehli və yüngül zirehli texnikasının, artilleriya və minaatan batareyalarının məhv edilməsi və digər atəş tapşırıqlarının həlli üçün təyin edilib. Dəqiqliyi və vahid idarəetmə orqanının rəhbərliyi altında bir qrupun tərkibində döyüş maşınının istifadə imkanını artırmaq üçün “Fleyta” YARS, “Alyans” avtomatlaşdırılmış atəşi idarəetmə sistemi (AİS), həmçinin bort naviqasiya kompleksi ilə təchiz olunub. Dünya ölkələrinin orduları tərə ‐ findən getdikcə döyüş robotlarına artan marağı diqqət mərkəzində saxlayan BVST şirkətinin sərgidə önə çıxardığı məhsullardan biri də “Berserk” döyüş robotu olub. “Berserk”, GSHG‐7.62 pu ‐ lemyotu ilə təchiz edilib. Bu isə ona düşmənin canlı qüvvəsinin və ya alçaqdan uçan dronların olduğu yer ‐ lərdən qarşı tərəfi effektiv şəkildə atəşə tutmağa imkan verir. İstehsalçının sözlərinə görə, operator tərəfindən idarə olunan döyüş robotu yüksək manevr və hərəkət qabiliyyətinə malikdir. “Berserk” açıq ərazidə 5 km‐ə qədər məsafədə və şəhər mühitində 1 km‐ə qədər məsafədə (bəzən 2 km) insanın siluetini tanıyır. Döyüş robotu insan siluetindən fərqli olaraq, daha iri qabaritə sahib zirehli texnika, helikopter və bu kimi digər vasitələri 6‐10 kilometr məsafədən müəyyənləşdirə bilir. Dünya ölkələrinin orduları tə ‐ rəfindən PUA və onların əleyhinə olan sistemlərə getdikcə daha çox ehtiyacın yarandığını nəzərə alan “2566 Elektron Silahların Təmiri Zavodu” ASC, pilotsuz uçuş aparatları ilə mübarizənin apa ‐ rılması üçün “Kreçet” döyüş modulu hazırlayıb. Sərgidə diqqət çəkən məhsullardan olan “Kreçet”, aşkarlayıcı və atəş silahlarından birgə istifadə prinsiplərinə əsaslanır. O, havadakı düşmən PUA‐larını aşkarlayır, koor di ‐ nat larını müəyyənləşdirir və təchiz olunduğu silahların vasitəsi ilə məhv edir. İstehsalçının sözlərinə görə, döyüş modulunun əsas üstünlüklərindən biri avtomatik hədəf təyinatları verildikdən sonra atəş vasitələrinin avtonom şəkildə fəaliyyət göstərə bilməsidir. “Kreçet” aşkarlama vasitəsi kimi rəqəmsal radarlardan istifadə edir. Radardan hədəf təyinatları avtomatlaşdırılmış atəş sisteminə verilir. Döyüş modulu elektro‐ optik sistemdən istifadə edərək hədəfi tutur, avtomatik olaraq izləyir və mühafizə edilən əraziyə daxil olduqda zərərsizləşdirir. Zirehli yolsuzluq avtomobilinin üzərinə quraşdırılan 37 “Sapfir MGU” qumbaraatanı ilə komplektləşdirilən döyüş robotu

“Kreçet” döyüş modulu, uzaq zonada 500‐1000 metr məsafədə PUA‐larla mübarizə aparmaq üçün xüsusi “dron‐ tutucu” istifadə edir. İstehsalçı qeyd edir ki, bu tip döyüş modullarının istifadəsi hərbi əməliyyatlar zamanı qoşunların sağ qalma qabi ‐ liyyətini əhəmiyyətli dərəcədə artıracaq və mühüm dövlət obyektlərinin etibarlı mühafizəsini təmin edəcək. MILEX‐2023‐də ziyarətçilərin və mütəxəssislərin diqqətini çəkən ekspo ‐ natlardan biri T‐72 tankının yeni modifikasiyası olub. Dünya üzrə bir çox hərbi ekspert tankların döyüş mey ‐ danında artıq öz mövqelərini itirdiyini düşünsə də, son münaqişələr tankların hələ də effektiv olduğunu göstərdi. Məhz bu səbəbdəndir ki, hələ sovet dövründə hazırlanmış T‐72 tankı, Belarus hərbçiləri və mütəxəssisləri tərəfindən müasir tendensiyalar nəzərə alınmaqla mo ‐ difikasiya edilib. Elə sərgidə də ziyarətçilərə tankın T‐72BM2 mo di ‐ fikasiyası nümayiş etdirilib. Belarus mütəxəssislərinin yenilədiyi T‐72‐nin atəş imkanları artırılıb, termal və digər cihazların vasitəsilə tank ekipajının görüş qabiliyyəti daha yaxşılaşdırılıb. Tank həmçinin, gövdəsini və qülləsini geniş şəkildə əhatələyən dinamik mühafizə ilə təchiz edilib. Əvvəlki modifikasiyalardan fərqli olaraq, yenilənmiş T‐72 avtonom enerji təchizatı blokuna malikdir. T‐72BM2 tankından əlavə, sovet dövründə istehsal edilən və hazırda Belarus mütəxəssisləri tərəfindən modernləşdirilən ZSU‐23‐4 “Şilka” özüyeriyən zenit qurğusu da sərgilənən məhsullardan olub. “Şilka”, PUA‐lar da daxil olmaqla, alçaqdan uçan hava hədəfləri ilə mübarizə aparmaq üçün nəzərdə tutulub. Onun hədəfi məhv etmə mənzili 2.5 km‐ə qədər və hündürlüyü 1.5 km‐ə qədərdir. O, 450 m/san sürətlə uçan hədəfləri effektiv formada məhv etmək bacarığına sahibdir. Modernləşdirilən ZSU‐23‐4 “Şilka”, müasir “Strij‐M2” elektro‐optik stansiya ilə təchiz olunub ki, bu da özüyeriyən zenit qurğuya hədəfi tapmaq, tutmaq və avtomatik izləmək imkanı verir. Bundan başqa, hava və yer hədəflərinin axtarışı da avtonom şəkildə həyata keçirilə bilər. “Şilka” özüyeriyən zenit qurğusunun modernləşdirməsi nəti ‐ cəsində situatsiya və xidmət məlumatları əhəmiyyətli dərəcədə vizuallaşdırılıb. Belarus müdafiə sənayesi tərəfindən MILEX‐də təqdim edilən məhsullar sırasında pilotsuz uçuş aparatları da xüsusi yer tutub. Sərgidə “KB Display” şirkətinin hazırladığı kvadrokopter tipli “Kvadro‐1400” PUA‐sı nümayiş olunub. “Kvadro‐1400” PUA zərbə və kəşfiyyat tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi üçün nəzərdə tutulub. Bununla bərabər, o, həm də ağırlığı 10 kiloqrama qədər olan yükləri də daşıya bilir. “Kvadro‐1400” PUA‐nı iki ədəd RPQ‐ 26 tank əleyhinə qumbaraatanla təchiz etmək mümkündür. Bu halda 2 ədəd RPQ‐26 qumbaraatanı PUA‐nın giro‐ sabitləşdirilmiş asqısına quraşdırılır. Çəkisi 45 kq olan “Kvadro‐1400” PUA‐ nın havada qalma müddəti 25 dəqiqədir. O, 40 km/saat sürətlə 5 km‐ə qədər məsafəyə uça bilir. PUA üzərinə quraşdırılmış avadanlıqdan asılı olaraq video məlumatları 6 min metrədək məsafəyə ötürür. “Belvneşpromservis” şirkəti tərə ‐ findən MILEX‐də “Burevestnik” PUA‐nın MN və MK seriyalı modifikasiyaları təqdim edilib. “Burevestnik” MK modifi ‐ kasiyası sərgiyə gələn ziyarətçilər, rəsmi heyətlər və mütəxəssislər tərəfindən daha maraqla qarşılanıb. “Burevestnik” MK modifikasiyası özündə kəşfiyyat və zərbə funksiyalarını birləşdirir. “Burevestnik” MK xarici asqılarında iki ədəd kiçik ölçülü MB‐30 PUA‐nı daşı ‐ mağa qadirdir. MILEX‐2023 sərgisində Belarus Milli Elmlər Akademiyasının Fizika və Texnologiya İnstitutu tərəfindən hazır ‐ lanan “Busel MKR” PUA‐sı nümayiş etdirilib. “Busel MKR” pilotsuz uçuş aparatı ilk növbədə kəşfiyyat əməliy ‐ yatları üçün nəzərdə tutulub. O, ilk uçuşunu 2011‐ci ilin sonunda yerinə yetirib. Həmin vaxtdan bəri PUA bir neçə dəyişikliyə və təkmilləşməyə məruz qalıb. Sərgidə “Busel MKR” adı altında nümayiş olan variantı isə onun son versiyasıdır. 2.5 saata qədər havada qala bilən “Busel MKR” PUA‐nın uçuş sürəti 100 km/saat, ümumi kütləsi 14 kq, mənzili 70 kilometr və əməliyyat tavanı 4 kilometrdir. “Busel MKR”, kəşfiyyat məlumatları toplaması üçün hiper ‐ spektral kamera ilə təchiz edilib. İstifadəçi bu kameranın köməyi ilə çətin meteoroloji şəraitdə belə quru və dəniz sahələrinə nəzarət edə bilər. “Minsk Arena”da “NPÇ çoxfunksiyalı pilotsuz sistemlər” şirkəti tərəfindən reaktiv mühərrikli R‐50 pilotsuz uçuş aparatı təqdim edilib. Onu həm hava hədəfi, həm də kamikadze PUA kimi istifadə etmək mümkündür. İstehsalçının sözlərinə görə, R‐50 katapult vasitəsilə havaya buraxılır. O, kamikadze PUA kimi fəaliyyət göstər ‐ dikdə 25 dəqiqəyə qədər havada qala və 5 kiloqrama qədər partlayıcı maddə daşıya bilir. Bu halda onun kruiz sürəti 38 www.poliqon.az

220 km/saat, uçuş məsafəsi isə 90 kilometr təşkil edir. MILEX‐2023 sərgisi çərçivəsində “Lemt” şirkəti uzaqdan idarə olunan “Quad‐Terminator” döyüş modulunu nümayiş etdirib. O, zirehli döyüş ma ‐ şınlarına və ya stasionar platformalara in teqrasiya oluna bilər. “Quad‐Ter mi na ‐ tor”un imkanlarına ərazi moni to rinqinin aparılması, hədəfin aşkar lan ması, hədəfə qədər olan məsafənin ölçülməsi və həmin hədəfin atəşə tutulması daxildir. Bu sistem istənilən hava və gecə/gündüz şəraitində işləməyə qadirdir. Qaranlıq mühitdə istifadə üçün döyüş modulu termal cihazlarla təmin edilib. Platformada əsas silah kimi 7.62 mm‐lik pulemyot və 107 mm‐lik tank əleyhinə idarə olunan raketlərdən (TƏİR) istifadə olunur. Ancaq döyüş modulunu daha böyük kalibrli silahlara da uyğunlaşdırmaq mümkündür. “Lemt” mütəxəssilərinin bildirdiyinə görə, “Quad‐Terminator” sifarişçinin istəyinə uyğun silahlarla təchiz oluna bilər. MILEX‐2023 sərgisində nümayiş etdirilən döyüş modullarından biri də “Display” dizayn bürosunun hazırladığı “Adunok‐2N” oldu. Uzaqdan idarə olunan “Adunok‐2N” döyüş modulu geniş və dar bucaqlı kameralar, termal görün ‐ tüləmə cihazı, eləcə də lazer məsafəölçən ilə təchiz edilib. Öz oxu ətrafında fırlanan platforma üzərinə quraşdırılan “Adunok‐ 2N”, düşmən hədəflərinin hərtərəfli müşahidəsini və məhv edilməsini təmin edir. Tərtibatçının sözlərinə görə, “Adunok‐2N” modulunu həm quru, həm də dəniz vasitələrinə quraşdırmaq mümkündür. Elan edilmiş taktiki‐texniki xüsu ‐ siyyətlərə əsasən, “Adunok‐2N” döyüş modulu yüngül zirehli hədəfləri və düş ‐ mənin canlı qüvvəsini uzaqdan müşahidə və məhv etmək üçün nəzərdə tutulub. Bundan əlavə, dövlət sərhədinin və ya digər xüsusi əhəmiyyətli obyektlərin qorunması üçün istifadə edilə bilər. Verilən tapşırıqdan asılı olaraq, “Adunok‐2N” döyüş modulu PKT, NSVT, “Kord” pulemyotları və AGS‐17M qum ‐ ba raatanı ilə silahlandırıla bilər. Həm ‐ çinin, döyüş moduluna RPQ‐26 və ya RGSH‐2 tank əleyhinə raketlər də quraşdırıla bilər. “Adunok‐2N”in mo ‐ nito rinq və hədəf təyinat bölməsi videokameralardan istifadə edərkən 2000 m, termal görüntü cihazından isti ‐ fa də edərkən isə 100 m məsafədə düş ‐ mən hədəflərini aşkar etməyə qadirdir. Belarusun “Minsk Təkərli Traktor Zavodu” (MZKT) MILEX‐2023 sərgisində özünün zirehli texnikalarını nümayiş etdirib. Bunların arasında “Volat” 490101, MZKT‐490100‐217 və MZKT‐ 690003 (V‐2) zirehli nəqliyyat vasitələri yer alıb. Beş nəfərlik “Volat” zirehli avto mo ‐ bili ekipajı atıcı silahlardan və partlayıcı qurğulardan qorumaq üçün nəzərdə tutulub. Dinamik sürüş xüsusiyyətlərinə malik “Volat”, təkərlərdəki hava təzyiqinə nəzarət sistemi və bloklanma imkanı olan tam diferensial asqı sistemi sayəsində 40 sm hündürlüyündəki maneələri aşa bilir. 4x4 təkər formullu “Volat” 490101, STANAG 4569 səviyyəli ballistik mühafizəyə və STANAG 4569 2a/2b səviyyəli mina partlayışları mühafizəsinə sahibdir. 4x4 təkər formullu MZKT‐490100‐ 217 yüngül zirehli avtomobili maksimum 110 km/saat sürətlə hərəkət etməyə, 0.4 metr hündürlüyündəki maneələri aşmağa və 0.7 metr dərinliyindəki xəndəkləri dəf etməyə qadirdir. 240 at gücündəki mühərrikə sahib nəqliyyat vasitəsi, altı irəli və bir geri mexaniki transmissiya ilə təchiz olunub. 8x8 təkər formullu MZKT‐690003 (V‐2) zirehli transportyoru, quruda maksimum 110 km/saat sürətlə, suda isə 10 km/saat sürətlə hərəkət edir. Zirehli transportyor hündürlüyü 0.5 metr olan maneələri və eni 2 metr olan xəndəkləri dəf etməyə qadirdir. Onun yanacaq çəninin həcmi 400 litr (2x200) və kruiz məsafəsi 900 kilometrdir. 560 at gücündəki mühərrikə sahib MZKT‐ 55613, avtomatik transmissiya ilə təchiz edilib. Zirehli avtomobilin ekipajı üç nəfər və personal daşıma bacarığı 8 nəfərdir. O, uzaqdan idarə olunan “Adunok‐BM30.2” döyüş modulu, 30 mm kalibrli avtomatik top və 7.62 mm çaplı pulemyotla, eləcə də 6 tüstü qumbarası ilə silahlandırlıb.

Sərgidə nümayiş etdirilən məh ‐ sullarla bağlı fikirlərini bölüşən “Rosoboroneksport” şirkətinin baş direktoru Aleksandr Mixeyev bildirib ki, rəhbərlik etdiyi şirkət MILEX‐2023 sərgisində Rusiyanın geniş çeşidli hərbi və xüsusi təyinatlı məhsullarını, habelə dövlətin müdafiəsini və təhlükəsizliyini təmin etməyə yönəlmiş texnologiyaları təqdim edib: “Biz burada Rusiya müəssisələrinin güclü texnoloji po ‐ tensialını nümayiş etdirən innovativ və rəqabətədavamlı məhsulları sərgilədik. Belarus Dövlət Hərbi Sənaye Komitəsinin iyirminci ildönümü və Rusiyanın hərbi‐texniki əməkdaşlıq sisteminin 70 illik yubiley ilində, iki ölkə arasında əməkdaşlığın, qarşılıqlı etimadın və müasir məhsulların birgə işlənməsi və istehsalı sahəsində misli görünməmiş sənaye əməkdaşlığının ən yüksək səviyyəsini qeyd edirik”. Rusiya ekspozisiyasında ümumilikdə 17 istehsal şirkəti, o cümlədən “Rostex” Dövlət Korporasiyasının iri holdinqləri öz məhsullarını təqdim ediblər. Bu şirkətlər arasında “Yüksək dəqiqlikli komplekslər”, “Şvabe”, “Vertoleti Rossii”, “Roselektronika”, “Kalaşnikov”, “Ural ‐ vaqonzavod”, “Birləşmiş Aviasiya Korporasiyası” və digərləri yer alıb. “Rosoboroneksport” sərgidə Ru ‐ siyanın müdafiə sənayesi tərəfindən istehsal olunan aviasiya vasitələrinin müasir modellərini ‐ İl‐76MD‐90A hərbi nəqliyyat təyyarəsini, Su‐35 çoxməqsədli supermanevrli qırıcısını, Mi‐17V‐5 hərbi nəqliyyat və Mi‐35M nəqliyyat‐döyüş helikopterlərini, habelə Mi‐28NE və Ka‐52 döyüş helikopterlərini nümayiş etdirib. Hava hücumundan müdafiə (HHM) seqmentində qonaqlara “Almaz‐Antey” konserninin inkişaf və istehsalı olan komplekslər, xüsusən də “Vikinq” zenit‐ raket kompleksi (ZRK) təqdim edilib. Bu kompleks taktiki ballistik və qanadlı raketləri, strateji və taktiki aviasiya vasitələrini, o cümlədən “Stealth” texnologiyasından istifadə etməklə istehsal olunan təyyarələri, yüksək dəqiqlikli idarə olunan silahları, pilotsuz uçuş aparatlarını (PUA) və helikopterləri vurmağa qadirdir. “Vikinq” adətən yüksək dəqiqlikli silahlardan qorunma vasitələri ilə, məsələn, “Tor” tipli zenit‐ raket kompleksi ilə birləşdirilə bilər. Qısa mənzilli Tor‐M2KM zenit‐raket kompleksi aşağı hündürlüklərdə uçan PUA‐lar da daxil olmaqla geniş spektrli hava silahlarının hücumlarını dəf etmək üçün nəzərdə tutulub. “Rostex” Dövlət Korporasiyasının tərkibinə daxil olan “Yüksək dəqiqlikli komplekslər” holdinqinin Minskdə nümayiş etdirdiyi “Pantsir‐S1” zenit raket‐top kompleksi (ZRTK), raket silahları ilə 1200 m‐dən 20 km‐ə qədər məsafədə və 15 m‐dən 15 km‐ə qədər yüksəklikdə, top (artilleriya) silahları isə 200 m‐dən 4 km‐ə qədər məsafədə və 3 km‐ə qədər olan yüksəklikdə hava hədəflərini zərərsizləşdirir. O, eyni vaxta dörd hava hədəfini məhv etmək imkanına sahibdir. Bundan başqa, Rusiya istehsalı olan TOS‐1A ağır odatan sistem və “Kornet‐ EM” tank əleyhinə idarəolunan raketlər (TƏİR) də ziyarətçilər tərəfindən maraqla qarşılanıb. Sərgidə Quru Qoşunları tərəfindən istifadə edilmək üçün nəzərdə tutulun zirehli texnikalar da nümayş olunub. Onların arasında T‐90MS tankı, BTR‐ 82A və BT‐3F zirehli transportyoru, “Linza” zirehli ambulans maşını, habelə “Tayfun‐K” K‐53949 və “Tayfun‐VDV” zirehi nəqliyyat vasitələri yer alıb. “Linza” ambulansları yaralılara döyüş şəraitində mümkün qədər səmərəli ilk yardım göstərmək və onları tez bir zamanda təxliyə etmək üçün nəzərdə tutulub. 4×4 təkər formuluna malik “Linza” zirehli ambulansı KAMAZ‐ Tayfun nəqliyyat vasitəsinin bazasında yaradılıb. O, istifadəçiyə döyüş bölgəsindən altı nəfərə kimi yaralı personalı təxliyə etməyə imkan verir. “Linza”nın balistik mühafizəsi üçüncü sinif qoruma səviyyəsindədir. Ambulans, korpusun altında 8 kq TNT ekvivaletində partlayışa qarşı döümlüdür. Təkərləri zirehli olan “Linza”, zədələnmiş təkər ilə 50 km məsafəni qət edə bilir. Zirehli ambulans bütün tibbi avadanlıqlarla təchiz olunub. MILEX‐də ziyarətçilərə “Kalaşnikov” konserninin 7.62x54 mm çaplı “Çukavin” snayper tüfəngi də təqdim olunub. “Çukavin” döyüşçülərə çətin iqlim və “Rosoboroneksport” geniş çeşidli hərbi və xüsusi təyinatlı məhsullar nümayiş etdirib Rusiyanın “Rostex” Dövlət Korporasiyasının tərkibinə daxil olan “Rosoboroneksport” şirkəti Minskdə keçirilən MILEX‐2023 sər gisində geniş çeşiddə silah və təhlükəsizlik texnikası təqdim edib.

coğrafi şəraitdə tapşırıqları yerinə yetirməyə imkan verən müasir özü‐ özünə yüklənən snayperdir. O, Rusiya istehsalı olan snayper tüfənglərinin yeni nəslidir. Silah müştəriyə Rusiya və xarici istehsalçıların hazırladığı nişagahlardan istifadə etməyə imkan verir. “Çukavin” snayper tüfənginin maqazinsiz kütləsi 4.8 kiloqramdır. Onun ümumi uzunluğu 1170 mm, lüləsinin uzunluğu isə 620 millimetrdir. Bu snayper tüfəngi artıq Rusiya Ordusunun sınaqlarından uğurla keçib. Yüksək dəqiqlikli tüfənglər məşq və idman atışlarından tutmuş 1500 m və ya daha çox effektiv məsafədə xüsusi tapşırıqların yerinə yetirilməsinə qədər geniş taktiki seçimlər təqdim edir. “Rosoboroneksport”un sərgidə nümayiş etdirdiyi silah nümunələrindən bəziləri səssiz və alovsuz atəş açmaq, həmçinin zirehli hədəfləri vurmaq qabiliyyətinə malikdir. Yüksək dəqiqliyə malik yeniliklər arasında “Rosoboroneksport” Rusiyanın “Bespoke Gun” markalı “Phantom” və “Raptor” modellərinin tüfənglərini təklif edir. Eyni zamanda şirkət ORSIS və “Lobaev” tüfənglərini dünya bazarına çıxarır. Bundan əlavə, “Rosoboroneksport” stendində ziyarətçilər müxtəlif çaplı “Kalaşnikov” avtomatları ilə də tanış olublar. Bunlar arasında PPK‐20, AK‐ 12, AK‐15, AK‐19 və AK‐308 avtomatları, AK‐200 seriyasına daxil olan avtomatlar, “Lebedev” tapançası və s. yer alıb. Terror təhlükəsinin yayılması və cinayətkar fəaliyyətin güclənməsi şəraitində vətəndaşların təhlükəsizlik səviyyəsinin yüksəldilməsi prioritet dövlət vəzifəsinə çevrilir. “Təhlükəsizlik avadanlığı” layihəsinin bir hissəsi kimi “Rosoboroneksport” ənənəvi olaraq öz tərəfdaşlarına hüquq‐mühafizə or qan ‐ larının və xüsusi bölmələrin təchiz edilməsi üçün ən müasir və səmərəli vasitələri təklif edir. Dünyanın ən güclü tapançalarından biri olan SR1.M hər zaman döyüşə hazırdır. O, istifadəçiyə 100 metrə qədər məsafədə nişan alaraq atəş açmağa imkan verir. Tapança yüngül gövdəsinə baxmayaraq, zirehlə qorunan hədəfləri belə vurmağa qadirdir. İri çaplı silahların yığcamlığını və misilsiz gücünü özündə birləşdirən “Şak‐ 12” avtomatı “bullpup” quruluşuna uyğun şəkildə dizayn edilib. O, müxtəlif növ sursatlarından istifadə etdiyinə görə yüksək effektivliyə malik silahdır və döyüş meydanında düşmənə heç bir imkan verimir. Müxtəlif hava şəraitində və günün istənilən vaxtında hədəflərin müşahidəsi, tanınması və təsdiqi, eləcə də orta və uzun məsafələrdə fərqli silahlardan yüksək dəqiqlikli məqsədyönlü atışların aparılması universal nişangahların sayəsində mümkündür. Bu baxımdan “Rosoboroneksport” sərgidə “Arqus” və “Dedal” brendlərinin termal və optik nişangahlarını nümayiş etdirib. Kəşfiyyatın aparılması və müşahidə məntəqələrinin təşkili, eləcə də stasionar və mobil komplekslər perimetrin texniki, video və termal görüntülərə nəzarəti ilə təmin edilir. Yanmağa qarşı əlavə qoruma ilə yüngül elektroşok qalxanı, həmçinin müxtəlif hərəkətli patronları olan lüləsiz tapança ‐ travmatik, lakrimator və di ‐ gər ləri yaxın məsafədən hüquq‐mühafizə orqanları əməkdaşlarının fərdi mü ha fi ‐ zə sini təmin edəcək. Bunlar təhlükəsizlik və hüquq‐mühafizə or qanlarının əmək ‐ daşları üçün ölümcül olmayan əvəzsiz vasitələrdir. Sərgidə, həmçinin uzaqdan mə ‐ ruzqalma və metal detektor funksiyaları da daxil olmaqla, müxtəlif forma faktorlarında geniş erqonomik xüsu ‐ siyyətlərə malik elektroşok cihazları nümayiş etdirilib. 41

İran PUA‑larına maraq olduqca böyük olub MILEX‐2023 sərgisində İran da özünün müdafiə sənayesi məhsullarını nümayiş etdirib. Dünyada baş verən hadisələrin fonunda İran istehsalı olan silahlara maraq getdikcə artmaqdadır. Xüsusilə İran PUA‐ları qaynar nöq tə ‐ lərdəki hərbi əməliyyatlar zamanı özünü kifayət qədər sübut etməyi bacarıb. Məhz bu səbəbdəndir ki, MILEX‐də milli pavilyonla çıxış edən İranın PUA‐larına maraq olduqca böyük olub. Sərgidə İran Müdafiə Nazirliyinin stendinidə raketlər, silahlar, aviasiya, elektronika, tele ‐ kommunikasiya vasi tələri və digər sistemlər təqdim olunub. MILEX‐2023‐də İranın “Şahin” pilotsuz uçuş aparatı nümayiş etdirilib. Qabaqcıl texnologiya və silahlarla təchiz edilmiş “Şahin”, zərbə tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş platformadır. “Şahin”, üç kiloqramlıq 4 ədəd kamikadze PUA buraxa bilir ki, bu da ona eyni vaxtda bir neçə hədəfi vurmağa və döyüş meydanında səmərəliliyi artırmağa imkan verir. Yüksək performansa malik “Şahin”in maksimum sürəti 120 km/saat, kruiz sürəti isə 80 km/saatdır. Onun havada qalma müddəti 2.5 saat və əməliyyat tavanı 12‐14 min fut arasındadır. “Şahin”dən başqa, İran sərgidə aviasiya vasitələri sırasında P071A‐007 seriya nömrəli “Mohajer‐6” pilotsuz uçuş aparatını, SABA‐248 helikopterini, “Yasin” təyyarəsini və digər platformalarını nümayiş etdirib. İranın Aviasiya Sənayesi Təşkilatı (AIO) tərəfindən hərbi pilotların hazırlanması üçün inkişaf etidirilən “Yasin”, reaktiv mühərrikli təlim təyyarəsi vasitəsilə pilotların həm “hava‐ hava”, həm də “hava‐yer” tipli əməliyyat ssenarilərinə uyğun təlim keçməsi nəzərdə tutulub. Təlim təyyarəsinin boş kütləsi 3800 kiloqram, faydalı yük götürmək bacarığı 1100 kiloqram (hazırda əlavə yanacaq üçün nəzərdə tutulsa da, irəlidə döyüş tapşırıqlarının yerinə yetirə bilməsi üçün raket və aviasiya bombaları ilə silahlandırıla bilər) və maksimum qalxış ağırlığı 6700 kiloqramdır. Maksimum uçuş sürəti 0.85 Mach və xidmət tavanı 10 kilometr olan “Yasin” tam dolu daxili yanacaq çəni ilə 950 kilometr, əlavə xarici yanacaq çəni ilə birlikdə isə 1500 kilometr məsafə qət edə bilir. İran müdafiə sənayesinin nüma yən ‐ dələri raket sistemləri sahəsində “Almas1” tank əleyhinə idarə olunan raket kompleksini (TƏİRK) geniş ictimaiyyətin diqqətinə təqdim ediblər. İran nümayəndələrinin sözlərinə görə, onun aviasiya vasitələrindən atılmaq və portativ şəkildə istifadə edilə bilməsi üçün iki növü yaradılıb. “Almas1”in tank əleyhinə idarə olunan raketləri tandem döyüş başlığı ilə təchiz olunub və səkkiz kilometrə qədər məsafədə düşmən hədəflərini məhv etmək qabiliyyətinə malikdir. Aviasiya versiyasında “Almas1” TƏİR kompleksi “Mohajer‐6” pilotsuz uçuş aparatı tərəfindən istifadə olunur. Bir sıra hərbi ekspertlər “Almas1”in portativ versiyasını, ABŞ‐ın “Javelin” və İsrailin “Spike” TƏİR kompleksləri ilə müqayisə edir. Onun portativ versiyasının hədəfi məhv etmə məsafəsi 4 km, kütləsi 11.5 kq, raketinin uzunluğu 1100 mm və kalibri 130 mm təşkil edir. Açıqlanan performans xüsusiyyətlərinə görə, raketinin tandem döyüş başlığı 600 mm zirehə nüfuz etməyə qadirdir. İranın MILEX‐də nümayiş etdirdiyi digər bir TƏİR kompleksi də “Tufan‐5” olub. ABŞ‐ın BGM‐71 TOW TƏİRK‐i əsasında dizayn olunan “Tufan‐5”, “Tufan” seriyasının qabaqcıl versiyası hesab edilir. O, lazerlə idarə olunan tandem döyüş başlığına malikdir və 900 mm‐ə qədər zirehi dələ bilir. TƏİR kompleksinin hədəfi məhv etmə məsafəsi 3.5 km, kütləsi 23 kq və döyüş başlığının ağırlığı 6.2 kiloqramdır. İran Müdafiə Nazirliyinin stendində “Zülfikar” sinifli raketlərin son modeli olan 155 mm‐lik “Bəsir” raketi diqqət çəkən məhsullardan olub. Uçuş məsafəsi 17.4 kilometr olan raket ilə sərgi zamanı stendlərə baş çəkən Belarusun müdafiə naziri Viktor Xrenin də yaxından tanış olub. Çin MILEX‑2023‑ə yeni məhsulları ilə qatılıb Belarusun paytaxtında baş tutan MILEX‐2023 sərgisində müdafiə sənayesi məhsullarını təqdim edən ölkələrdən biri də Çin olub. Sərgidə Çini “China Aerospace Science and Technology Corporation”, “CoBTec”, “Shanghai Everay Electro‐Optical”, “Huangshan Jiushi Technology” və s. şirkətlər təmsil edib. Çin şirkətləri özlərinin yeni müdafiə təyinatlı məhsullarını nümayiş etdiriblər. Çinin ziyarətçilərə təqdim etdirdiyi məhsulların əksər hissəsini elektro‐optik cihazlar, pilotsuz uçuş aparatları, raketlər və digər silah sistemləri təşkil edib. Pilotsuz uçuş aparatları Çinin sərgidə nümayiş etdirdiyi məhsullar arasında diqqəti xüsusilə cəlb edib. Belə ki, Çin tərəfindən “Loong” PUA ailəsinə daxil olan bütün pilotsuz uçuş aparatları Minskdə nümayiş olunub. Onlardan “Loong 3” PUA kəşfiyyat tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi üçün nəzərdə tutulub. PUA‐nın havaya qalxıb və enə bilməsi üçün uçuş‐enmə zolağı tələb olunmur. 10 kq faydalı yük daşıya bilən “Loong 3” PUA‐nın havada qalma müddəti 200 dəqiqədir. Sərgilənən digər “Loong 5” PUA, maksimum yükü 20 kq faydalı yük daşıyır və 240 dəqiqə havada qalır. İstehsalçının bildirdiyinə görə, PUA iki müstəqil güc qurğusundan istifadə edir. Bunlardan baş qa, sərgidə multikopter tipli “Loong 2” və “Loong 4” pilotsuz uçuş aparatları da nümayiş etdirilib. “China Aerospace Science and Technology Corporation” (CAST) şir ‐ kətinin törəməsi olan ALIT, MILEX‐ 2023‐də geniş məhsul çeşidini sər ‐ giləyib. Onlardan WS‐43 miniatür qanadlı raketi ziyarətçilər tərəfindən maraqla qar şılanıb. Bu qanadlı raket daha əvvəl “Air Show China 2014” sərgisində təqdim olunub. 20 ki lo ‐ qram lıq döyüş baş lığına sahib WS‐ 43, 60 kilometr uzaqlıqdakı hə dəfləri məhv etmək imkanına malikdir. O, həmçinin tərs yamacda hərəkət edən düşməni, eləcə də çətin vurulan hə ‐ dəfləri tapmaq, izləmək və məhv etmək üçün istifadə olunur. Bundan əlavə, CAST‐ın FH‐901, CH‐5 və FH‐92A PUA‐ları da sərgi salonuna gələn ziyarətçilərə nümayiş etdirilib. PJ 42 www.poliqon.az

2023‐cü il 25‐28 iyul tarixlərində Türkiyənin İstanbul şəhərində keçiriləcək 16‐cı IDEF Beynəlxalq Müdafiə Sənayesi Sərgisinin hazırlıq işləri tamamlanmaq üzrədir. IDEF‐2023 sərgisi, Türkiyə Milli Müdafiə Nazirliyinin (MSB) ev sahibliyi, Müdafiə Sənayesi Başqanlığının (SSB) dəstəyi və Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin Gücləndirmə Fondunun idarəçiliyi altında TÜYAP Sərgi və Konqres Mərkəzində keçiriləcək. Dünyanın ən nüfuzlu müdafiə sənayesi sərgiləri arasında yer alan IDEF Beynəlxalq Müdafiə Sənayesi Sərgisi 2023‐cü ildə böyük uğurlara imza atamağa hazırlaşır. IDEF‐2023‐də dünyanın müxtəlif ölkələrindən olan şirkətlər özlərinin yeni və müasir məhsullarını, həllərini və xidmətlərini həm dövlətlərin rəsmi nümayəndə heyətlərinə, həm də sərgi salonuna gələn ziyarətçilərə və mütəxəssislərə təqdim edəcəklər. 1000‐dən artıq müdafiə və təhlükəsizlik həlləri istehsal edən şirkətin məhsul və texnologiyalarını nümayiş etdirəcəyi IDEF‐2023‐də Azərbaycandan Müdafiə Sənayesi Nazirliyi və “POLIQON JURNALI” MMC stendlə təmsil olunacaq. 10 ilə yaxındır IDEF‐in Rəsmi Media Tərəfdaşı olan “POLIQON JURNALI” MMC‐yə daxil olan “Poliqon” hərbi‐texnoloji jurnalının Xüsusi Buraxılışı hazırlanıb. İngilis dilində nəşr olunan “Poliqon” IDEF‐2023 Xüsusi Buraxılışı sərgi iştirakçıları və ziyarətçiləri arasında yayımlanacaq. 2023‐cü il iyun ayının 5‐də ASELSAN şirkətinin sabiq İdarə Heyətinin sədri və baş direktoru Prof. Dr. Haluk Görgün Türkiyənin Müdafiə Sənayesi (SSB) başqanı təyib edilib. Bundan əlavə, SSB başqanı Haluk Görgün “Savunma Teknolojileri Mühendislik ve Ticaret” (STM) şirkətinin İdarə Heyətinin sədri seçilib. 43 IDEF‑2023 Beynəlxalq Müdafiə Sənayesi Sərgisinə sayılı günlər qaldı Haluk Görgünə yeni vəzifələr verilib Türkiyənin STM şirkəti indiyə kimi 3000 ədədə yaxın “Kargu” pilotsuz uçuş aparatı (PUA) istehsal edib. STM şirkətinin baş dirktoru Özgür Güleryüz bildirib ki, “Kargu” PUA bu günə qədər 10 ölkəyə ixrac olunub və hazırda bir sıra dövlətlərlə alqı‐satqı danışıqları davam etdirilir. STM şirkəti tərəfindən istehsal edilən “Kargu” PUA gündüz/gecə kəşfiyyatı və hücum əməliyyatları üçün nəzərdə tutulub. O, müasir hədəf aşkarlama və izləmə alqoritminə sahibdir. İstehsal prosesində təkmilləşdirilən “Kargu” PUA verilən koordinata və ya görüntü əsasında seçilən hədəfə kamikadze hücumu həyata keçirmək üçün təyinatlandırılıb. Avtonom uçuş, dəqiq zərbə endirmə funksiyasına malik multikopter tipli “Kargu” məhvetmə gücü, dəqiqliyi və müasir texnologiyalar əsasında hazırlanması sayəsində düşmən qüvvələrinə sürpriz hücumlar təşkil etməyə imkan verir. “Kargu” bir əsgər tərəfindən daşına və idarə oluna bilir. Bir mərkəzdən idarə edilən dron sürüləri süni zəkanın, üz və obyekt tanıma kimi qabaqcıl alqoritmləri sayəsində hücum ediləcək hədəfləri özləri seçir. Beləliklə ya hədəfə taran etməklə, ya da müəyyən məsafədə özünü partlatma üsulu ilə hədəfi zərərsizləşdirir. Vertikal qalxma və enmə (VTOL) xüsusiyyətinə sahib olan “Kargu” PUA 5‐10 kilometr mənzilə, 30 dəqiqə havada qalmaq bacarığına malikdir. Çəkisi 6285 qram, sürəti 72 km/saat olan “Kargu” maksimum 1000 metr yüksəkliyə qalxa və hədəfə 45 dərəcə bucaq altında hücum edə bilir. “Kargu”nun digər özəlliyi döyüş başlığının asanlıqla dəyişdirilə bilməsidir. “Kargu” üçün 3 fərqli növdə döyüş başlığı hazırlanıb. “Kargu” 600 qramdan 1.5 kiloqramadək müxtəlif döyüş başlığını (MKE MOD38, MKE termobarik, MKE MOD50 qəlpəli) daşıya bilir. MKE MOD38 minalarının daxilində hazır şəkildə 700 ədəd, MKE MOD50 başlığında isə 1600 ədəd qəlpə yerləşir. Sonuncu 50 metr radiusda canlı qüvvəni sıradan çıxarır. Operator kiçik idarəetmə kompüteri üzərindən PUA‐nın hədəf üzərində partlama məsafəsini seçə və işə sala, hədəfi dəyişə, hücum prosesində komandadan imtina edərək, PUA‐nı geri çağıra, yaxud digər hədəfə yönləndirə bilir. Kamikadze dron hədəfin təyin olunması, hücumun edilməsi, tapşırığın icra prosesində hədəfin dəyişdirilməsi və yaxud hücumdan imtina edilməsi kimi funksiyalara malikdir. Sürü halında 20‐dən çox dronun eyni vaxtda tətbiqi mümkündür. STM 10 ölkəyə 3000‑ə yaxın “Kargu” tədarük edib

Hə dəf lə mə pod sis tem lə ri nin ta ri xi ‐ nə nə zər sal dıq da, il kin ver si ya la rı nın 3‐cü nə sil döyüş təy ya rə lə ri nin za ma nın da ha zır lan dı ğı nı görmək müm kün dür. An ‐ caq, on la rın ge niş şə kil də tət biq olun ‐ ma sı na 1990‐ci il lər dən 4‐cü nə sil təy ‐ ya rə lər lə baş la nıb. Bu dövrdə hə dəf lə ‐ mə pod la rı nın 3‐cü nəs li, qə bul edi lən nəs li is teh sal edil mə yə baş la nıb ki, ha ‐ zır da bu di zayn fəl sə fə sin dən gü ‐ nümüzdə də is ti fa də olu nur. Qeyd edək ki, hə dəf lə mə sis tem lə rin dən an caq qı ‐ rı cı lar da de yil, ey ni za man da he li kop ter və pi lot suz uçuş apa rat la rın da da is ti fa ‐ də edi lir. Bu nun la be lə hə min sis tem lər ara sın da cid di di zayn fərq lə ri mövcud ‐ dur. Bun la rın əsas sə bəb lə rin dən bi ri döyüş təy ya rə lə ri nin yüksək sürət lər də uça və ma nevr edə bil mə si üçün ae ro di ‐ na mik xüsu siy yət lə rin nə zə rə alın ma sı ‐ dır. Elə ona görə dir ki, pod sis tem lə ri xa ‐ ri ci görünüş cə hət dən ra ke tə bən zər di ‐ zay na ma lik dir. Bil di rək ki, hə dəf lə mə pod la rın dan baş qa, tə lim pod la rı da mövcud dur. Tə lim po du di gə rin dən fərq li ola raq tə lim pro se sin də pi lo tun döyüş ra ket və sur sat la rın dan is ti fa də ‐ si ni si mul ya si ya et mək üçün nə zər də tu ‐ tu lub. Ar tıq ki fa yət qə dər müddət dir ki, döyüş təy ya rə lə ri ilə ke çi ri lən NA TO‐ nun uçuş tə lim lə rin də bu pod lar dan is ti fa də edi lir. Hə dəf lə mə pod la rı nın iş prin si pi qı ‐ rı cı nın ra dar va si tə si lə aş kar la dı ğı düşmən ob yek ti nin müəy yən ləş di ril mə ‐ si və atı lan ra ke tin hə min hə də fə yön ‐ lən di ril mə si ni tə min et mək dir. Bu pod ‐ lar bir ne çə kom po nent dən iba rət dir və po dun xüsu siy yə tin dən ası lı ola raq də ‐ yiş kən lik göstə rə bi lir. Ümu mi lik də isə hə dəf lə mə po du nun ele ment lə ri sı ra sı ‐ na elekt ro ‐op tik və ter mal ka me ra lar, ge cə g ör mə ci ha zı, la zer işa rə lə yi ci, kom ‐ pü ter ida rə et mə sis te mi, güc qur ğu su və s. da xil dir. ASEL SAN ‑ın ASEL POD müa sir hə dəf lə mə po du Türki yə nin ASEL SAN şir kə ti tə rə ‐ fin dən is teh sal edi lən ASEL POD hə dəf ‐ lə mə sis te mi ilk növbə də ölkə nin da xi li tə lə ba tı nı ödə mək üçün ha zır la nıb. O, hə dəf lə mə, kəş fiy yat və müşa hi də, elə cə də la zer lə işa rə lə mə funk lsi ya la rı nı hə ‐ ya ta ke çir mək dən ötrü nə zər də tu tu lub. Türki yə Hav va Qüvvə lə ri ilə im za ‐ la nan ilk müqa vi lə də F‐4E 2020 “Phan ‐ tom” və F‐16C/4 döyüş təy ya rə lə ri üçün hə dəf lə mə po du nun 4 pro to ti pi nin ya ‐ ra dıl ma sı və in teq ra si ya sı, 16 ədəd po ‐ dun tə darü kü nə zər də tu tu lur du. Qeyd edək ki, Türki yə Ha va Qüvvə lə ri nin F‐4 təy ya rə lə rin də da ha zə if im kan la ra sa ‐ hib “Spi ke”, F‐16 təy ya rə lə rin də isə LANTIRN (Low Al ti tu de Na vi ga ti on and Tar ge ting In fra Red for Nigh t) hə dəf lə ‐ mə pod la rı tət biq olu nur. ASEL SAN tə ‐ rə fin dən ta ma mi lə mil li ola raq ya ra dı ‐ lan pod la rın pro to tip lə ri adı çə ki lən təy ‐ ya rə lə rin üzə rin də və AB Ş‐da “Lock he ed Mar tin” şir kə ti nin la bo ra to ri ya sın da test lər dən ke çi ril miş və Test Uçuş Təhl ‐ ükə siz li yi Qu ru mun dan ica zə alın dıq dan son ra ke çi ri lən uçuş test lə ri uğur la ta mam ‐ lan mış dır. Mə lu mat la ra görə, ASEL POD döyüş təy ya rə lə ri ilə ya na şı CN235‐100 nəq liy yat təy ya rə si nə də in teq ra si ya olu nub. Açıq mə lu mat la ra əsa sən, ha zır da bu pod sis te min dən Türki yə Hər bi Ha va Qüvvə lə ri nin (HHQ) F‐16, İraq HHQ‐nin L‐159, Pa kis tan və Ni ge ri ya HHQ‐nin JF‐17 qı rı cı la rın da is ti fa də edi lir. ASEL POD hə ‐ dəf lə mə pod sis te mi 2016‐cı il də Pa kis ‐ tan Si lah lı Qüvvə lə ri nin JF‐17 “Thun der” 44 www.poliqon.az Hədəfləmə POD sistemləri ?Elşən Abdulkərimov Müharibə zamanı döyüş təyyarələrinin düşmənə havadan en di ri lən zərbələri vacib rol oynayır. Onlar artilleriya bölmələrinin vura bil mədiyi düşmən obyektlərini və mövqelərini məhv etmək imkanına sahibdirlər. Sözsüz ki, bu döyüş tapşırıqlarının həyata keçirilməsi üçün qırıcılara dəqiq silah və müasir hədəfləmə sistemləri lazımdır. Bu yazımızda qırıcı təyyarələrin zərbə missiyalarını dəqiq şəkildə yerinə ye tirə bilməsi üçün vacib olan müasir hədəfləmə podlarından bəhs edəcəyik.

döyüş təy ya rə lə ri üçün se çi lib. Be lə lik ‐ lə, Pa kis tan sözüge dən pod sis te mi nin ilk xa ri ci is ti fa də çi si olub. Onun ha zır da sı naq mər hə lə sin də ki “Hürjet” və in ki ‐ şaf et di ril mək də olan KA AN mil li dö yüş təy ya rə sin də də is ti fa də edil mə si gözlə ‐ ni lir. Yu xa rı da da qeyd olun du ğu ki mi, ASEL POD döyüş təy ya rə lə ri üçün di zayn edil miş ye ni nə sil, çox say da hə də fi müəy yən edə bi lən hə dəf lə mə ci ha zı dır. Sis tem özündə ən müa sir xüsu siy yət lə ‐ rə ma lik aşa ğı da kı ci haz la rı və qa bi liy ‐ yət lə ri cəm ləş di rir: • Yüksək ayır det mə yə sa hib 3‐cü nə sil ter mal ka me ra (FLIR) • La zer mə sa fəöl çən/ hə dəf işa rə lə yi ci • La zer nöqtə iz lə mə ci ha zı • La zer ay dın lat ma ci ha zı • Müa sir av to ma tik vi deo hə dəf iz lə yi ci sa yə sin də çox say da hə də fin tə qi bi, ter mal və gündüz ka me ra la rı vi de o la ‐ rın da ey ni an da iz lə mə im ka nı • Ter mal və gündüz vi de o su nu qey də al ma • Müa sir görüntü iş lə mə al qo ritm lə ri • Hə də fə aid də qiq coğ ra fi ko or di nat la ‐ rı he sab la ya bil mə • Gə lə cək əla və və zi fə lər üçün ge niş lən ‐ mə im ka nı Şir kət mütə xəs sis lə ri nin sözlə ri nə görə, ASEL POD ter mal ka me ra sın da üçüncü nə sil 3‐5 mik ron (MWIR) dal ğa ‐ da ça lı şan 640x512 pik sel lik de tek tor ‐ dan is ti fa də olu nur. ASEL POD‐ da yer alan ter mal ka me ra nın su per ge niş (28°x 21°), ge niş (4°x 4°) və dar (0.8°x 0.8°) ol maq la üç görmə bu ca ğı var. Su ‐ per ge niş görmə bu ca ğı təy ya rə nin uçuş‐ na vi qa si ya qa bi liy yə ti ni ar tır dı ğı ki mi nə zər dən ke çi ri lən sa hə nin əsas in ‐ frast rukt ru haq qın da da ha çox mə lu mat top lan ma sı nı tə min edir. Su per ge niş görmə bu ca ğı re ji min də pi lo ta təq dim edi lən görmə bu ca ğı LANTIRN po du ilə ey ni dir. ASEL POD ‐un əsas rə qib lə rin dən olan “Sni per‐ XR”də isə bu xüsu siy yət mövcud de yil. Ter mal ka me ra da re al vaxt re ji min ‐ də de tal lı in fra qır mı zı görüntünün əl də edil mə si üçün mükəm məl görüntü iş lə ‐ mə al qo ritm lə rin dən is ti fa də olu nur. Bu ‐ nun la ASEL POD ‐un mən zil per for man sı əhə miy yət li şə kil də ar tı rı lır. Üstə lik proq ra mın mil li ol ma sı su per ge niş ba ‐ xış bu ca ğı ilə əl də olu nan ter mal görüntünü HUD‐ da göstə ril mə si nə im ‐ kan ve ri rir. ASEL POD həm vi de o, həm də iner si al iz lə mə qa bi liy yə ti nə sa hib ‐ dir. ASEL SAN ‐ın təq di mat ma te ri al la rın ‐ dan mə lum olur ki, pod da ter mal və gündüz ka me ra sı ilə qey də alı nan vi de ‐ o lar üzə rin dən nöqtə və sa hə iz lə mə qa ‐ bi liy yə ti mövcud dur. Hə də fin xa rak te ris ‐ ka sı nın ani də yiş mə si, ya xud it mə si ha ‐ lın da sis te min hə dəf üzə rin də qa la bil mə si üçün iner si al iz lə yi ci yer alır. ASEL POD ey ni an da dörd hə də fin iz lən mə si ni hə ya ta ke çi rir. Ağır lı ğı 220 kq, uzun lu ğu 230 sm, ça pı 43 sm olan po dun mak si mum görüntülə mə mən zi li 25 km üzə rin də, də qiq li yi isə ±5 metr təş kil edir. Ön bölmə də ki dörb is ti qa ‐ mət li gim bal sa yə sin də ASEL POD ‐un üzə rin də yer alan tə yi ne di ci lə rin həs sas sta bil ləş mə si tə min olu nub. Be lə lik lə, ba xış xət ti çə tin uçuş şərt lə rin də be lə sa bit lə nir. Hə dəf lə mə, mövqe yi tap ma və plat ‐ for ma nın sürə ti ilə uyar la na bil mə qa bi ‐ liy yə ti nə sa hib ASEL POD‐ da na vi qa si ya mə lu mat la rı da xi li iner si al ölçmə ci ha ‐ zı nın mə lu mat la rı ilə bir ləş di ri lə rək, xüsu si al qo ritm lər va si tə si ilə hə də fin ye ri, hə rə kət tra yek to ri ya sı və sürə ti də ‐ qiq lik lə təs bit olu nur. Hə dəf lə mə po dun da ASEL SAN tə rə ‐ fin dən ya ra dıl mış iki dal ğa di a po zo nun ‐ da ça lı şan di od pom pa lı la zer dən is ti fa ‐ də edi lir. Gözə zə rər siz, 1570 nm və döyüş re ji min də is ti fa də edi lən 1064 nm dal ğa da ça lı şan la zer va si tə si ilə yu xa rı hün dürlükdən mə sa fə mə lu mat la rı də ‐ qiq lik lə tə min olu nur. La zer qur ğu sun ‐ da NA TO PRF kod la rın dan is ti fa də et ‐ mək lə hə dəf lər işa rə lə nə bi lir. Komp lek sin da xi lin də yer alan La ‐ zer nöqtə iz lə mə qur ğu su ilə ASEL POD xa ri ci la zer mən bə lə ri ilə işıq lan dı rı lan hə dəf lə rə ki lid lə nə rək on la rı iz lə mə yə im kan ya ra dır. Qeyd edək ki, ASEL POD həm də hə dəf lə ri la zer lə işıq lan dı ra raq əmə liy yat sa hə sin də ki di gər qüvvə və va si tə lə rə göstə rən La zer İşıq lan dır ma qur ğu su na sa hib dir. Komp leks də in fra ‐ qır mı zı və gündüz görmə ci haz la rın dan alı nan vi de o la rın təhl ükə siz şə kil də qeyd edil mə si üçün Qa tı Hal Yad daş ci ‐ ha zı mövcud dur. Şir kət mütə xəs sis lə ri nin sölə ri nə görə, ASEL POD ‐un ar xi tek tu ra sı müa sir re ak tiv təy ya rə lə rin üzləş di yi ən çə tin uçuş şərt lə ri nə da vam gə ti rə cək şə kild di zayn edi lib. Qur ğu üzə rin də tem pe ra ‐ tur tən zim çi si nə və da xi lin də bu xar lı ha ‐ va so yut ma sis te mi nə sa hib dir. Qeyd edək ki, ASEL SAN şir kə ti bu il ‐ dən ASEL POD ‐un ye ni ver si ya sı olan ASEL POD‐2 hə dəf lə mə sis te mi nin üzə ‐ rin də ça lış ma la ra baş la ma ğı plan laş dı ‐ rıb. Bun dan əv vəl ASEL SAN yet ki li lə ri ‐ nin açıq la ma la rın da bil di ri li miş di ki, sis ‐ te mə HDMI ka me ra la rın və eh ti ya ca müva fiq SAR ra da rı nın ta xı la bil mə si üzə rin də iş lər apa rı lır. Ey ni za man da iki is ti qa mət li, krip to lu da ta‐ link sa yə sin də ASEL POD hə dəf lə mə ci ha zı ol maq la bə ‐ ra bər kəş fiy yat qur ğu su ki mi də is ti fa ‐ də olun bi lə cək dir. Bu nun la ASEL POD‐ lu təy ya rə həm yer ba za la rı, həm də ha va ‐ da kı di gər təy ya rə lər lə iki tə rəf li görüntü ötürmə im ka nı na sa hib ola caq. “Ra fa el ”in “Li te ning” ATP hə dəf ‑ lə mə po du Qa baq cıl tex no lo gi ya ya ma lik sis ‐ tem lə rin in ki şaf et di ril mə sin də da i ma ön sı ra lar da olan İs ra il məhz pod sis ‐ tem lə rin də də ön sı ra lar da yer alır. Ötən əs rin 70‐ci il lə rin so nu və 80‐ci il lə rin əv və lin dən eti ba rən döyüş təy ya rə lə ri tə rə fin dən hə dəf lə mə sis tem lə ri nə ar ‐ tan tə lə ba tı görən İs ra i lin “Ra fa el” şir ‐ kə ti bu sa hə də ilk ad dım atan lar dan bi ‐ ri olur. Elə bu sə bəb dən dir ki, hə min vaxt “Ra fa el” şir kə ti tə rə fin dən ha zır la ‐ 45 “Rafael”in “Litening” ATP podu ASELPOD

46 www.poliqon.az nan “Li te ning” ATP (Ad van ced Tar ge ting Pod) hə dəf lə mə po du, müa sir hə dəf lə ‐ mə pod la rı nın öncülə rin dən he sab edi ‐ lir. Ar tıq uzun müddət dir (1993‐cü il) is ‐ teh sal edi lən bu pod, 27 ölkə nin Hər bi Ha va Qüvvə lə ri və 25 müxtə lif döyüş təy ya rə si tə rə fin dən is ti fa də olu nur. Hə ‐ min döyüş təy ya rə lə ri nin sı ra sı na F‐15, F‐16, F/A‐1 8, F‐4, F‐5, B‐52, “Mi ra ge 2000”, “E u ro figh ter Typho on”, M346, və s. da ‐ xil dir. Bu ra da əsas mə qam lar dan bi ri “Li te ning” po du nun tək cə NA TO stan ‐ dart lı qı rı cı lar tə rə fin dən de yil, həm də SSRİ stan dart lı MiQ‐ 21, MiQ‐ 27 və Su‐30 döyüş təy ya rə lə ri tə rə fin dən is ti fa də edil mə si dir. Bir çox döyüş sı naq la rın dan uğur la çıx ma ğı ba ca ran “Li te ning” hə ‐ dəf lə mə po du nun ha zır da müxtə lif va ‐ ri ant la rı mövcud dur. “Li te ning” hə dəf lə ‐ mə po du nun II I, IV, V və “Rec ce li te” ver ‐ si ya la rı günümüzdə “Ra fa el” şir kə ti tə rə fin dən müştə ri lə rə tək lif olu nur. Çoxs pekt ral hə dəf lə mə və na vi qa si ‐ ya po du olan “Li te ning” ge cə‐g ündüz və əl ve riş siz ha va şə ra i tin də tam şə kil də fə a liy yət göstə rə bi lir. Pod müa sir döyüş təy ya rə si üçün tə ləb olu nan bütün hə ‐ dəf lə mə xüsu siy yət lə ri ni özündə bir ləş ‐ di rir. “Li te ning ”in yüksək ke fiy yə tə ma lik sen sor la rı hə də fin müəy yən ləş di ril mə si ‐ ni yax şı laş dı rır və ta nın ma di a pa zo nu ‐ nu ar tı rır. Pod, ob yekt lə ri hə dəf lə mək və iz lə ‐ mək ilə pi lo tun iş yükünü azal dır, ey ni za man da pi lo ta çox say lı mis si ya la rı ye ‐ ri nə ye ti rə bil mək üçün çe vik lik ve rir. Şir kət is teh sa lı olan “Li te ning” pod la rı dünya üzrə 2.2 mil yon dan çox uçuş sa a ‐ tı na ma lik dir. Onun əsas xüsu siy yət lə ri ‐ nə da ya nıq lı lıq, yüksək də qiq lik və döyüş tap şı rıq la rı nın qiy mət lən di ril mə ‐ si im kan la rı da xil dir. Pod, sta si o nar və hə rə kət li yer‐ ha va hə dəf lə ri də da xil ol ‐ maq la, bir çox hə də fi iz lə yə bi lir. Elekt ‐ ro ‐op tik və ter mal ka me ra lar sa yə sin də is ti fa də çi 24/7 görüntü im ka nı qa za nır. Bun dan baş qa, pod la zer işa rə lə yi ci ilə də təc hiz olu nub. “Li te ning” hə dəf lə mə po du nun uzun lu ğu 220 sm, di a met ri 40.6 sm və kütlə si 220 ki loq ram dır. IA I‑ nın EL M‑20600 RTP hə dəf lə ‑ mə po du EL M‐20600 RTP (Re con na is san ce and Tar ge ting Pod) kəş fiy yat və hə dəf ‐ lə mə po du İs ra i lin “Is ra el Ae ros pa ce In ‐ dust ri es” (I A I) şir kə ti nin törə mə si olan “EL TA Systems” tə rə fin dən in ki şaf et di ‐ ri lib. Pod sis te mi ge cə‐g ündüz və is tə ni ‐ lən ha va şə ra i tin də is ti fa də çi yə həm kəş fiy yat, həm də hə dəf lə mə mis si ya la ‐ rı nı dəs tə kə mək üçün nə zər də tu tu lub. O, yer də ki hə dəf lə ri aş kar la yır, təs nif edir, iz lə yir və də qiq ida rə olu nan sur ‐ sat lar la məhv et mək üçün hə dəf lə yir. EL M‐20600 RTP, is ti fa də çi yə si tu at si ya mə lu mat lı lı ğı, döyüş tap şı rıq la rı nın qiy ‐ mət lən di ril mə si ki mi im kan lar təq dim edir. Onun uzun lu ğu 220 sm, ça pı 41 sm və ağır lı ğı 180 ki loq ram dır. 40 min fit mə sa fə yə qə dər olan yüksək lik də iş lə yə bi lən EL M‐20600 RTP, MIL‐ STD‐1760 in ter fey si nə ma lik dir. “Lock he ed Mar tin ”in “Sni per” ATP və “LAN TIRN” ATP hə dəf lə mə po du AB Ş‐ın “Lock he ed Mar tin” şir kə ti tə rə fin dən in ki şaf et di ri lən “Sni per” müa sir hə dəf lə mə po du (ATP) gü nü ‐ müzdə ge niş şə kil də is ti fa də edi lən pod ‐ lar dan bi ri dir. Üstün hə dəf lə mə qa bi liy ‐ yə ti nə görə se çi lən “Sni per” hə dəf lə mə po du müa sir dövrün döyüş sı naq la rın ‐ dan uğur la çıx ma ğı ba ca rıb. Ha zır da “Sni per” po du 27‐dən ar tıq ölkə nin Hər ‐ bi Ha va Qüvvə lə ri və 15 fərq li döyüş təy ‐ ya rə si tə rə fin dən is ti fa də edi lir. Bu günə qə dər “Lock he ed Mar tin” şir kə ti 1500 “Sni per” hə dəf lə mə sis te mi ni is teh sal edə rək, si fa riş çi lə rə çat dı rıb. On dan F‐ 2, F‐15, F‐16, F/A‐1 8, A‐ 10, B‐1, B‐52, “E u ro figh ter Typho on” və di gər döyüş təy ya rə lə rin də is ti fa də olu nur. Böyük Bri ta ni ya ya, Bel çi ka, Ka na da, Küveyt, Nor veç, Oman, Pa kis tan, Pol şa, Sə u diy ‐ yə Ərə bis ta nı, Sin qa pur, Tay land və Türki yə “Sni per” pod la rı nın is ti fa də çi lə ‐ ri sı ra sın da dır. Qeyd edək ki, “Lock he ed Mar tin” şir kə ti “Sni per” dən son ra onun tək mil ‐ ELM‑20600 RTP “Sniper” ATP

ləş di ril miş ver si ya sı “Sni per XR” və ix ‐ rac mo de li “Pan te ra” nı is teh sal edib. Təy ya rə nin alt his sə si nə ta xı lan “Sni per”, is ti fa də çi yə qu ru da, də niz də və ha va da də qiq hə dəf lə mə və ISR (In tel li gen ce, Sur ve il lan ce and Re con na is san ce) im kan la rı ve ‐ rir. Elekt ro ‐op tik hə dəf lə mə sis te mi çək di yi görüntülə ri pi lo tun və ya ope ra to run önün də ki ek ra na göndə rir. Po ‐ dun ön his sə sin də FLIR ka me ‐ ra və de tek tor lar yer alır. Sis tem hə də fi tə yin və tə qib edə, elə cə də la zer va si tə si ilə işa rə lə yə bi lir. ABŞ Hər bi Ha va Qüvvə lə ri nin yük ‐ sək rütbə li nüma yən də lə ri nin yüksək qiy mət lən dir di yi “Sni per” hə dəf lə mə po du, ölkə sin də bir çox müka fa ta la yiq görülüb. “Lock he ed Mar tin” şir kə ti nin is teh ‐ sal et di yi pod sis tem lə rin dən bi ri də “LAN TIRN” na vi qa si ya və hə dəf lə mə pod sis te mi dir. Ar tıq ki fa yət qə dər müddət ‐ dir ki, is teh sal edi lən “LAN TIRN” po du ‐ nun son ve ris ya sı “LAN TIRN ER ”dır (Ex ‐ ten ded Ran ge). Döyüş mey dan la rın da özünü sübut edən sis tem lər dən olan bu pod, baş da ABŞ Si lah lı Qüvvə lə ri ol maq ‐ la müttə fiq ölkə lə rin əsa sən F‐15 və F‐16 qı rı cı la rı nın is ti fa də si üçün ha zır la nıb. İs teh sal edil mə yə baş lan dı ğı dövrdən in di yə ki mi Bel çi ka, Mi sir, Yu na nıs tan, Türki yə, İs ra il, Ni der land, Sin qa pur, Tay ‐ van və Cə nu bi Ko re ya bu po dun is ti fa ‐ də çi lə ri sı ra sın da öz yer lə ri ni alıb lar. “Nort hrop Grum man” nın “Li te ‑ ning” ATP hə dəf lə mə po du AB Ş‐ın “Nort hrop Grum man” şir kə ‐ ti nin ha zır la dı ğı “Li te ning” hə dəf lə mə po du “Ra fa el” şir kə ti nin “Li te ning” po ‐ du əsa sın da in ki şaf et di ri lib. Ha zır da “Nort hrop Grum man” tə rə fin dən onun “Li te ning G4”, “Li te ning II”, “Li te ning ER” (Ex ten ded Ran ge) və “Li te ning AT” (Ad ‐ van ced Tar ge ting) ver si ya la rı müş tə ri ‐ lə rə təq dim olu nur. Hə dəf lə mə pod la rı ara sın da ən çox tər cih edi lən lər dən bi ri olan “Nort hrop Grum man” is teh sa lı “Li te ning ”, üç mil yon dan çox əmə liy yat və bir mil yon dan ar tıq döyüş sa a tı na ma lik dir. O, pi lo ta uzun mə sa fə lər də hə dəf lə ‐ ri aş kar la ma ğa, müəy yən ləş dir mə yə, iz ‐ lə mə yə və on la rı hə dəf lə mə yə im kan ve ‐ rir. “Li te ning” is ti fa də çi yə də qiq hə dəf ‐ lə mə, ya xın ha va dəs tə yi, ISR (In tel li gen ce, Sur ve il lan ce and Re con na ‐ is san ce) və bu ki mi ge niş spekt rli mis ‐ si ya la rı hə ya ta ke çir mə yə im kan ve rir. Onun əsas üstünlüklə ‐ rin dən bi ri pi lo tu yüksək də qiq lik də rə qəm sal və rəng li vi ‐ deo görüntü ilə tə min edə bil mə si dir. Bu nun üçün hə dəf lə mə po du rəng li CCD, 1K MWIR və SWIR sen sor la rın dan ya ‐ rar la nır, on la rın hər üçündən ey ni vaxt ‐ da görüntülər alır. “Li te ning” po du nun əsas is ti fa də çi ‐ si ABŞ Si lah lı Qüvvə lə ri dir. Bu pod ABŞ Si lah lı Qüvvə lə ri nin müxtə lif bölmə lə ri ‐ nin avi a si ya par kın da yer alan AV ‐8B, A‐ 10, B‐52, C‐12, C‐130, F‐15, F‐16 və F/A‐18 təy ya rə lə ri, elə cə də MQ‐9 pi lot ‐ suz uçuş apa rat la rı na (PU A) in teq ra si ‐ ya olu nub. Bu ra da diq qət çə kən mə qam po dun pi lot suz uçuş apa ra tın da in te qa ‐ ris ya edil mə si dir. Çünki adə tən PU A‐ lar ‐ da da ha fərq li kəş fiy yat, müşa hi də və hə dəf lə mə sis tem lə rin dən is ti fa də olu ‐ nur. “Tha les ”in DA MOC LES hə dəf lə mə po du Fran sa nın “Tha les” şir kə ti tə rə fin ‐ dən in ki şaf et di ri lən DA MOC LES hə dəf ‐ lə mə po du 3‐cü nə sil çox funk si ya lı pod sis te mi dir. Ha zır da on dan həm Qərb is ‐ teh sa lı qı rı cı lar da, həm də Ru si ya is teh ‐ sa lı döyüş təy ya rə lə rin də is ti fa də edi lir. Bu qı rı cı la rın sı ra sı na Fran sa is teh sa lı “Mi ra ge 2000”, “Mi ra ge F1” və “Ra fa le”, Av ro pa ölkə lə ri nin bir gə is teh sa lı (is teh ‐ sal çı ölkə lər ‐ Böyük Bri ta ni ya, Ni der ‐ land, İta li ya və Al ma ni ya) “E u ro figh ter Typho on”, Al ma ni ya is teh sa lı “Tor na do” və Ru si ya is teh sa lı Su‐30 döyüş təy ya ‐ rə lə ri da xil dir. O, Fran sa Hər bi Ha va Qüvvə lə ri nin (HHQ) “Ra fa le” və “Mi ra ‐ ge 2000”, Ma lay zi ya nın Su‐3 0MKM, Mə ‐ ra ke şin “Mi ra ge F1”, Bir ləş miş Ərəb Əmir lik lə ri nin (BƏ Ə) “Mi ra ge 2000” və Sə u diy yə Ərə bis ta nı nın “Tor na do” ilə “E u ro figh ter Typho on” döyüş təy ya rə lə ‐ ri tə rə fin dən is ti fa də edi lir. DA MOC LES pi lot la ra həm “ha va‐ ha ‐ va” və “ha va‐ yer” əmə liy yat la rı za ma nı hə dəf lə mə, həm də kəş fiy yat im kan la rı ve rir. O, or ta mən zil da xi lin də və gündüz‐ge cə şə ra i tin də ki çik hə dəf lər üzə rin də kəş fiy ya tın apa rıl ma sı nı, “ha ‐ va‐ ha va” əmə liy yat la rı za ma nı vi zu al ha ‐ va hə dəf lə ri nin müəy yən edil mə si ni, elə cə də “ha va‐ yer” tap şı rıq la rın da IN S/GPS və la zer lə ida rə olu nan ra ket ‐ lə rin hə də fə yönlən di ril mə si ni, hə də fin 47 DAMOCLES “Northrop Grumman”nın “Litening” ATP podu

la zer lə işa rə lən mə si ni tə min edir. DA MOC LES hə dəf lə mə po du nun ba ca ‐ rıq la rı sı ra sı na döyüş tap şı ğı nın qiy mət ‐ lən di ril mə si, üç ölçülü lo ka li za si ya nın apa rıl ma sı, hə də fin ta nın ma sı və s. ki mi xüsu siy yət lər da xil dir. O, STA NAG 3733 sə viy yə la zer işa rə lə yi ci sis te mə sa hi bi ‐ dir. Çin is teh sa lı FI ALT hə dəf lə mə po du FI ALT hə dəf lə mə po du Çin hö ku mə ‐ ti nin dəs tə yi ilə ölkə nin AVIC 613 Təd ‐ qi qat İn sti tu tu tə rə fin dən Si lah lı Qüvvə ‐ lə rin avi a si ya par kın da yer alan döyüş təy ya rə lə ri nin eh ti yac la rı nı qar şı la maq üçün ha zır la nıb. Çin bu pod sis te mi ni ilk də fə 1998‐ci il də ölkə də ke çi ri lən “Zhu hai Air Show” sər gi sin də təq dim edib. Sər gi za ma nı FI ALT ‐ın, ABŞ is teh ‐ sa lı LAN TIRN po du əsa sın da in ki şaf et ‐ di ril mə si ilə bağ lı xə bər lər ya yıl mış dı. Da ha son ra Çin höku mə ti də bu nu təs ‐ diq lə yə rək, FI ALT po du nun Qərb is teh ‐ sa lı LAN TIRN, TI ALD və “Li te ning” hə ‐ dəf lə mə pod la rı nın təcr übə si nə əsas la ‐ na raq ha zır lan dı ğı nı eti raf edib. An caq Çin höku mə ti LAN TIRN və TI ALD pod la ‐ rı nın əl lə ri nə ne cə keç di yi ni qeyd et mə ‐ yib. Hə min vaxt qərb mət bu a tın da bu sis ‐ tem lə rin Çi nin əli nə Körfəz Müha ri bə si za ma nı İraq üzə rin də düşmüş müttə fiq təy ya rə lə rin dən keç di yi ilə bağ lı mə lu ‐ mat lar yer al mış dı. AVIC 613 Təd qi qat İn sti tu tu da ha son ra FI ALT ‐ın 2‐ci nəs li ni 2005‐ci il də Pe kin Bey nəl xalq Avi a si ya Sər gi sin də və 3‐cü nəs li ni 2006‐cı il də “Zhu hai Air Show” da ge niş ic ti ma iy yə tə nüma yiş et ‐ dir di. Ha zır da FI ALT ai lə si adı al tın da pod sis te mi nin bir sı ra va ri ant la rı möv ‐ cud dur. Bun lar K/PZS‐01, K/JDC‐01, “Lo ong Eye 1”, “Lo ong Eye II” və WMD‐7‐dir. FI ALT hə dəf lə mə po du açıq ar xi tek ‐ tu ra lı proq ram tə mi na tı na, mo dul qu ru ‐ luş lu di zay na və MIL‐ STD‐1553B stan ‐ dar tı na ma lik dir. O, is ti fa də çi yə eh ti yac ya ran dı ğı hal da MIL‐ STD‐1773 stan dar ‐ tı na tək mil ləş di ril mək üçün se çim im ‐ ka nı ve rir. Çin Hər bi Ha va Qüvvə lə ri tə ‐ rə fin dən ge niş şə kil də is ti fə də edi lən bu pod la rın, xa ri ci müştə ri lə ri nin olub ‐ol ‐ ma ma sı haq qın da isə mə lu mat yox dur. Ru si ya is teh sa lı “Sap san ‑E” və T220/E hə dəf lə mə pod la rı Avi a si ya sa hə sin də ki fa yət qə dər təcr übə yə ma lik Ru si ya müda fiə sə na ‐ ye si nin ya xın il lə rə qə dər hə dəf lə mə pod sis tem lə ri ilə bağ lı cid di ça lış ma la rı ol ma yıb. Məhz bu sə bəb dən dir ki, 2000‐ci il lər də Fran sa nın “Tha les” şir ‐ kə ti nin DA MOC LES hə dəf lə mə po du nu li sen zi ya al tın da is teh sal et mə yə ça lı şır ‐ dı. An caq bu nun baş tut ma ma sı on la rı hə dəf lə mə pod sis tem lə ri in ki şaf et dir ‐ mə yə va dar et di. Be lə lik lə, Ru si ya da “Sap san ‐E” və T220/E hə dəf lə mə pod ‐ la rı ha zır lan dı. Ru si ya bu pod lar ha zır ‐ lan dıq dan son ra, xüsu sən “Sap san ‐E” ni sər gi lər də nüma yiş et dir sə də, onun hər han sı sa xa ri ci müştə ri tə rə fin dən se çil ‐ mə si ilə bağ lı mə lu mat yox dur. “Sap san ‐E” hə dəf lə mə po du Ru si ya ‐ nın “Şva be” kon se ri nin tər ki bin də ki “U ral Op tik və Me xa ni ka Za vo du” (U OMZ) tə rə fin dən in ki şaf et di ri lib. Həm T220/E, həm də “Sap san ‐E” Ru si ‐ ya is teh sa lı MiQ‐ 29, MiQ‐ 35, Su‐30 və di gər döyüş təy ya rə lə ri tə rə fin dən is ti ‐ fa də edil mək üçün nə zər də tu tu lub. Son da qeyd et mək la zım dır ki, ha ‐ zır da müa sir hə dəf lə mə pod la rı ad lan ‐ dı rı lan pod sis tem lə ri za man keç dik cə və da ha yüksək tex no lo gi ya lı döyüş təy ‐ ya rə lə ri ha zır lan ma ğa baş la dıq ca öz müa sir lik lə ri ni itir mə yə baş la yır. 3‐cü nə sil hə dəf lə mə pod la rı olan bu müa sir sis tem lər, ya ran dı ğı dövrdə hə min vaxt üçün so nun cu nə sil sa yı lan 4‐cü nə sil qı ‐ rı cı lar dan ötrü in ki şaf et di ril di yin dən on la rın di zay nı da ha çox xa ri ci as qı da da şı na bi lə cək şə kil də dir. 5‐ci nə sil qı rı ‐ cı lar da giz li lik (“ste alt h”) xüsu siy yə ti əsas ol du ğun dan bütün si lah və xa ri ci as qı la ra tax lan sis tem lər döyüş təy ya rə ‐ si nin da xi li bölmə si nə yer ləş di ri lib. Ar ‐ tıq 6‐cı nə sil ad lan dı rı lan döyüş təy ya ‐ rə lə ri nin ha zır lan ma sı na baş lan dı ğı nı və on lar da da “ste alt h” xü su siy yə ti nin va cib amil lər dən bi ri ol du ğu nu nə zə rə al dıq da, irə li də ki dövr ər zin də hə dəf lə ‐ mə pod sis tem lə ri nin di zay nı, elə cə də funk si ya və xüsu siy yət lə ri ilə bağ lı cid ‐ di də yi şik lik lə rin ya şa na ca ğı nı söylə mək olar. 48 www.poliqon.az WMD‑7 “Sapsan‑E”