Dening Dian
Sofiana K, S. Pd.
Kawruh
Upacara adat mitoni (tingkeban) kalebu salah sawijining
upacara daur hidup kang dileksanakake nalika calon ibu ngandhut
mlebu usia kehamilan pitung wulan ing kehamilan kang sepisanan. Ing
budaya Jawa angka pitu (tujuh) diartikne minangka pitulungan. Dadi
upacara mitoni dianakake kanthi ancas supaya nalika proses
persalinan mengko calon ibu lan jabang bayine diparingi keslametan,
kesehatan, lan lancar sembarange.
Miturut tradhisi Jawa, kanggo nindakake upacara mitoni dipilih
dina khusus, biasane dina Selasa utawa Setu. Amarga miturut
keyakinane wong Jawa, dina Selasa lan Setu iku akeh pitulungane.
Wektu pelaksanaane yaiku wayah dhuha.
Upacara adat mitoni merupakan salah satu upacara daur hidup
yang diselenggarakan saat seorang ibu hamil menginjak usia
kehamilan tujuh bulan pada kehamilan yang pertama. Dalam budaya
Jawa angka pitu (tujuh) diartikan sebagai pitulungan. Dengan
demikian upacara mitoni dimaksudkan supaya saat proses persalinan
nanti ibu dan bayi diberikan keselamatan, sehat dan tidak kurang suatu
apapun.
Menurut tradisi Jawa waktu untuk melaksanakan upacara mitoni
dipilih hari khusus, yaitu biasanya hari Selasa atau Sabtu. Menurut
keyakinan orang Jawa hari selasa dan hari sabtu banyak
memiliki pitulungan (pertolongan). Waktu pelaksanaanya adalah saat
pagi hari menjelang waktu dhuhur.
Uba Rampe Upacara Mitoni/Tingkeban banyu saka pitung sumberan kang dicampuri kembang setaman
Uba rampe kang kudu dicawisake ing upacara mitoni, yaiku: banyu cengkir gadhing kang digambari Bathara Kamajaya lan Dewi Ratih
saka pitung sumberan, kembang setaman, cengkir gadhing kang
digambari Bathara Kamajaya lan Dewi Ratih, klapa ijo cacah 2, gayung
saka klapa kang isih ana daginge, pitung perangkat busana,
gegodhongan minangka alas lungguhe calon ibu, janur kuning,
teropong, lan konyoh (lulur).
Saliyane iku, ana uga panganan kang kudu dicawisake: tumpeng
rombyong, tumpeng megono, tumpeng uruping damar, sega kuning,
jajan pasar, pisang sanggan, woh-wohan, jenang abang putih, jenang
procot, jenang sungsum, dan pitung macem ampyang.
Kelengkapan atau ubarampe yang harus dipersiapkan untuk upacara
mitoni antara lain: air yang berasal dari tujuh sumber mata air,
kembang setaman, cengkir gading bergambar Bethara Kamajaya dan
Dewi Ratih, dua buah kelapa hijau, gayung yang masih ada daging
kelapanya, tujuh perangkat busana, aneka dedaunan sebagai alas
duduk calon ibu, kendi, janur kuning, teropong dan konyoh (lulur).
Selain itu, juga diperlukan sarana yang berupa makanan yang meliputi
tumpeng robyong, tumpeng megono, tumpeng pitu, tumpeng uruping
damar, nasi kuning, jajan pasar, pisang sanggan, buah-buahan, jenang
abang putih, jenang procot, jenang sungsum, dan tujuh macam
ampyang.
gayung saka klapa kang isih ana daginge Tumpeng robyong melambangkan kebaikan
pitung perangkat busana tumpeng megono memiliki makna kesegaran
tumpeng pitu bermakna selalu mendapat pertolongan jenang abang putih melambangkan bertemunya bibit laki-laki dan perempuan,
nasi kuning melambangkan kesuksesan dalam hidup jenang procot bermakna agar jabang bayi bisa lahir
dengan lancar dan sehat
jajan pasar dan buah-buahan bermakna agar jabang bayi Pisang sanggan
bisa lahir normal, tidak kurang suatu apapun
jenang abang putih melambangkan bertemunya tujuh macam ampyang yang rasanya manis bermakna agar bayi yang
bibit laki-laki dan perempuan lahir kelak bisa mendapatkan kehidupan yang manis
Prosesi Mitoni Prosesi kapindho, yaiku siraman.
Ing kene, calon ibu diadusi nganggo banyu kang asle saka pitung
Proses mitoni diwiwiti acara sungkeman. Sing sepisanan, calon ibu
sungkem marang garwane (calon bapake bayi). Sawise iku, kalorone sumberan kang wis dicampuri kembang setaman. Sing kedhapuk
sungkem marang wong tuwa lan mara tuwa. ngadusi (nyirami) yaiku para pini sepuh putri kang cacahe 7 kang
wis kagungan putu. Jumlah pitu ing kene ateges pitulungan.
Prosesi mitoni diawali dengan sungkeman. Pertama, calon ibu sungkem Siraman diwiwiti saka mbah putrine calon ibu. Sawise iku
kepada suaminya atau calon bapak. Setelah itu, calon ibu dan calon dilanjutake ibu-ibu liyane.
bapak tersebut sungkem kepada orangtua kedua belah pihak. Nalika wong tuwane calon ibu nyirami banyu kang cacahe ping 7,
dilanjutake ngolesi konyoh (lulur) ing pusere calon ibu. Saliyane
simbah lan wong tuwane calon ibu, anggone nyirami mung ping 3.
Prosesi berikutnya dilanjutkan dengan siraman. Dalam prosesi ini calon
ibu dimandikan dengan air yang berasal dari tujuh sumber yang
ditaburi kembang setaman. Orang yang bertugas memandikan adalah
para pinisepuh yang terdiri dari tujuh orang ibu-ibu dan semuanya
sudah mempunyai cucu. Jumlah tujuh orang juga bermakna pitulungan.
Siraman diawali oleh kedua nenek dari calon jabang bayi kemudian
dilanjutkan dengan lima orang ibu-ibu lainnya. Pada saat
menyiramkan air kedua orangtua melakukan siraman sebanyak tujuh
kali dan kemudian dilanjutkan dengan mengoleskan konyoh di pusar
calon ibu jabang bayi. Sementara itu, lima orang ibu-ibu lainnya hanya
melakukan siraman sebanyak tiga kali.
Prosesi Katelu: Penyucian dhiri lan mecah kendhi
Sawise siraman, ibu mertuane calon ibu banjur nyuntakke banyu
kendhi kang tegese penyucian dhiri. Sawise iku, kendhi mau banjur
dipecah simbah saka calon bapak lan ibu bayi mau.
Setelah siraman, ibu mertua dari calon ibu jabang bayi kemudian
menyiramkan air kendi yang dimaksudkan untuk penyucian diri.
Setelah itu, kendi tersebut lalu dipecah oleh calon nenek dari kedua
belah pihak.
Prosesi kaping papat: nganggo kain pitung lapis Prosesi kaping lima: procotan
Acara sabanjure yaiku si calon ibu nganggo kain pitung lapis werna. Sawise nganggo kain pitung lapis, calon bapake bayi banjur nggawa
Warna putih nglambangake sikap suci, werna abang nglambangake teropong utawa pranti (alat) tenun. Ibu mertuane trus nglebokake
keberanian, hijau lambang kebijaksanaan, kuning lambang teropong iku ing jero kain lapis pitung werna kang dinggo calon ibu
Ketuhanan, biru lambang kesetiaan, ungu lambang kharisma lan ireng mau. Prosesi iki duweni pangarep-arep supaya nalika prosesi
lambang keabadian. kelahiran mengko bisalumaku lancar lan sempurna
Setelah siraman, calon ibu kemudian mengenakan kain berlapis tujuh Setelah mengenakan kain tujuh lapis kemudian calon ayah bayi
warna. Warna putih melambangkan sikap suci, warna merah membawa teropong atau alat tenun. Ibu mertua kemudian
melambangkan keberanian, hijau adalah lambang kebijaksanaan, memasukkan teropong itu ke dalam kain lapis tujuh warna yang
kuning lambang Ketuhanan, biru lambang kesetiaan, ungu dikenakan calon ibu tadi. Prosesi ini berisi pengharapan supaya saat
melambangkan kharisma dan hitam adalah lambang keabadian. prosesi kelahiran nanti bisa berjalan lancar dan sempurna
Prosesi kaping nem: ganti busana kaping pitu mengenakan kain tujuh macam adalah orang hidup itu hendaknya
Prosesi sabanjure yaiku ganti busana ping pitu. Ing acara ganti busana tidak hanya mencari gebyarnya saja tetapi lahir batin juga harus siap.
iki calon ibu dianggokne kain lan kebaya pitung macem. Saben calon
ibu iku dianggoni kain lan kebaya bapakne calon bayi banjur takon
marang tamu kang rawuh apa kain kasebut wis pantes kanggo
garwane. Para tamu banjur jawab “dereng pantes”. Kain lan kebaya
kang sepisan dianggo nganti ping enem minangka busana kang
nuduhake kemewahan. Pungkasane, kebaya lan kain ping pitu kang
dianggokne yaiku kain lurik. Ing kene para tamu jawab “pantes.” Kain
lurik pancen katon sederhana ananging justru kain kuwi kang agawe
pantes sing nganggo. Iki pralambang minangka calon ibu kang lagi
ngandhut becike ora mikirake bab kang sipate keduniawian ananging
becike berpenampilan sederhana. Makna filosofi nganggo kain pitung
macem yaiku wongb urip iku becike ora mung golek gebyare wae
nanging uga kudu siap lair lan batin
Berikutnya adalah prosesi ganti busana tujuh kali. Dalam acara ganti
busana ini calon ibu dipakaikan kain dan kebaya tujuh macam. Setiap
kali calon ibu itu dipakaikan kain dan kebaya kemudian suaminya
bertanya kepada tamu undangan yang hadir apakah kain tersebut
pantas dikenakan oleh istrinya. Para tamu pun menjawab “dereng
pantes” atau belum pantas. Kain dan kebaya yang pertama sampai
yang ke enam merupakan busana yang menunjukkan kemewahan.
Sampai akhirnya kebaya dan kain ke tujuh yang dikenakan yaitu kain
lurik barulah para tamu menjawab “pantes’ atau pantas. Kain lurik
memang terlihat sederhana tetapi justru kain itulah yang membuat
pantas pemakainya. Hal ini melambangkan bahwa calon ibu yang
sedang mengandung hendaknya tidak memikirkan hal yang sifatnya
keduniawian tetapi sebaiknya berpenampilan sederhana. “Makna dari
Prosesi kaping wolu: mutus lawe Prosesi kaping sanga: brojolan
Sawise ganti busana ping 7, wetenge si calon ibu banjur ditaleni
nganggo janur kuning. Janur kuning iki banjur dikethok karo calon Ing prosesi brojolan iki, cengkir gading cacah loro kang wis digambari
bapak nganggo keris kang pucuke dilapisi kunir minangka tolak bala. Bethara Kamajaya lan Dewi Ratih banjur dilebokne ing wetenge calon
Sawise ngethok janur mau, si calon bapak banjur mundur lan mlayu ibu dening calon simbah saka kedua belah pihak. Iki duweni harapan
banter metu omah. Prosesi iki mingangka pralambang supaya ing supaya calon jabang bayi bisa lahir kanthi slamet lan sentosa. Umpama
tembe ora ala alangan nalika si ponang jabang bayi lair. Lan laire bayine lair lanang diarepke ngganthenge lan sipate kaya Bethara
diparingi kelncaran. Kamajaya lan manawa lahir wadon kaya Dewi Ratih.
Setelah prosesi ganti busana tujuh kali calon ibu itu kemudian perutnya Setelah prosesi brojolan calon ibu kemudian melakukan prosesi angrem
diikat dengan janur kuning. Janur kuning yang dililitkan di perut calon seperti layaknya ayam betina yang sedang mengerami telur. Dalam
ibu itu kemudian dipotong oleh calon ayah bayi dengan menggunakan prosesi ini calon ibu duduk di atas tumpukan kain yang sebelumnya
keris yang pucuknya dilapisi kunyit sebagai tolak bala. Setelah digunakan untuk prosesi ganti busana. Hal ini merupakan harapan
memotong ikatan janur calon ayah kemudian mundur dan berlari supaya calon jabang bayi lahir cukup bulan atau sesuai waktunya.
kencang menuju keluar. Prosesi ini melambangkan supaya tidak ada
yang menjadi penghalang saat lahirnya jabang bayi kelak dan semoga
di dalam proses persalinan diberikan kelancaran.
Prosesi kaping sepuluh: angrem Prosesi pungkasan: kembul bujana
Sawise prosesi brojolan, si calon ibu banjurnindakake prosesi angrem Manawa wis rampung prosesi angrem, dilanjutake kembul bujana. Ing
kaya dene pitik babon kang lagi ngangkremi endhoge. Ing kene, si kene si calon bapak ana ing sandhinge calon ibu kang lagi angrem.
calon ibu lungguh ing dhuwur tumpukan kain kang sadurunge Calon bapak banjur jupukake panganan kang wis dicawisake. Calon
digunake ing prosesi ganti busana. Iki duweni harapan supaya calon bapak lan ibu mau dhahar bareng. Makna prosesi iki, supaya ari-ari
jabang bayi lahir cukup bulan utawa sesuai waktu laire. jabang bayine sehat saengga bisa tuwuh sempuna.
Setelah prosesi brojolan calon ibu kemudian melakukan prosesi angrem Prosesi angrem dilanjutkan dengan dhahar kembul. Di sini calon ayah
seperti layaknya ayam betina yang sedang mengerami telur. Dalam berada di sisi istrinya yang sedang angrem. Calon ayah kemudian
prosesi ini calon ibu duduk di atas tumpukan kain yang sebelumnya mengambilkan makanan yang telah disediakan. Mereka berdua
digunakan untuk prosesi ganti busana. Hal ini merupakan harapan kemudian makan bersama. Makna dari dhahar kembul adalah supaya
supaya calon jabang bayi lahir cukup bulan atau sesuai waktunya. plasenta jabang bayi menjadi sehat sehingga bisa tumbuh sempurna.