BAB 2 EKOSISTEM DINAMIK

• Apakah jenis interaksi yang wujud antara • Populasi
organisma dalam sesuatu ekosistem? • Komponen abiotik
• Komponen biotik
• Bagaimanakah proses pengkolonian dan proses • Habitat
sesaran berlaku pada tumbuhan? • Ekosistem
• Spesies perintis
• Apakah aktiviti yang boleh dicadangkan bagi • Spesies penyesar
mencegah kemerosotan kualiti ekosistem? • Pengkolonian
• Sesaran

20 EKOSISTEM DINAMIK BAB 2 SAINS TAMBAHAN TINGKATAN 4

STANDARD KANDUNGAN

2.1 Komponen Abiotik dan Biotik serta Interaksi dalam Ekosistem

2.1.1 Menerangkan dengan contoh maksud habitat, populasi, komuniti, ekosistem dan nic.
2.1.2 Mengenal pasti komponen abiotik dan biotik dalam ekosistem.
2.1.3 Menerangkan interaksi antara komponen biotik dari segi pemakanan.
2.1.4 Menjalankan eksperimen untuk mengkaji persaingan antara tumbuhan.
2.1.5 Menjalankan eksperimen untuk mengkaji kesan pH terhadap pertumbuhan anak benih.

2.2 Proses Pengkolonian dan Proses Sesaran dalam Tumbuhan

2.2.1 Menerangkan dengan contoh proses pengkolonian dan sesaran.
2.2.2 Menerangkan ciri penyesuaian spesies perintis dan spesies penyesar.
2.2.3 Menerangkan perubahan habitat yang disebabkan oleh spesies penyesar pada setiap
peringkat sesaran sehingga mencapai komuniti klimaks.

2.3 Ekologi Populasi

2.3.1 Mengenal pasti teknik persampelan yang sesuai bagi mengkaji saiz populasi suatu organisma.
2.3.2 Menganggar saiz populasi organisma dalam suatu habitat.
2.3.3 Menentukan taburan organisma dalam suatu habitat berdasarkan kepadatan, frekuensi dan
peratus litupan spesies.

2.4 Ancaman terhadap Ekosistem

2.4.1 Memerihalkan bagaimana aktiviti manusia boleh mengancam ekosistem.
2.4.2 Berkomunikasi mengenai langkah yang perlu diambil bagi mencegah dan mengawal
pencemaran dan kemerosotan kualiti ekosistem.

SAINS TAMBAHAN TINGKATAN 4 BAB 2 EKOSISTEM DINAMIK 21

2.1 Komponen Abiotik dan Biotik serta Interaksi
dalam Ekosistem
2.1.1 Habitat, Populasi, Komuniti, Ekosistem dan Nic

Ekosistem
Beberapa komuniti yang saling bersandaran dan berinteraksi antara satu sama lain serta
mempunyai hubungan dengan persekitarannya yang merangkumi benda bukan hidup.
Contoh: Haiwan, tumbuhan, nilai pH tanah, cahaya matahari, air dan udara membentuk
satu ekosistem.

Habitat Nic

Tempat tinggal semula jadi sesuatu Peranan dan aktiviti organisma dalam
organisma yang memenuhi sebuah ekosistem.
keperluan asas seperti Contoh: Burung Enggang
makanan, tempat tinggal Gunung terbang
dan keselamatan. mencari makanan.

Contoh: Habitat
Hutan Hujan
Tropika.

Komuniti Populasi

Beberapa Sekumpulan
populasi haiwan organisma daripada
dan tumbuhan spesies yang sama hidup
yang hidup dan membiak di kawasan
bersama-sama dan yang sama.
saling bersandaran
antara satu sama lain. Contoh: Kumpulan Burung
Enggang Gunung yang
Contoh: Populasi mendiami Hutan Hujan Tropika.
Burung Enggang Gunung
yang hidup bersama-sama
populasi monyet, populasi ular
dan populasi haiwan lain.

Spesies

Kumpulan organisma yang mempunyai
ciri-ciri dan rupa bentuk yang sama.
Organisma ini juga boleh saling membiak
menghasilkan anak.

Contoh: Burung Enggang Gunung.

Rajah 2.1 Hubungan ekosistem, nic, komuniti, populasi dan spesies dalam suatu habitat 2.1.1

22 EKOSISTEM DINAMIK BAB 2 SAINS TAMBAHAN TINGKATAN 4

SAINS TAMBAHAN TINGKATAN 4 BAB 2 EKOSISTEM DINAMIK 2.1.2 Komponen Abiotik dan Biotik dalam Ekosistem

Alam semula jadi terdiri daripada komponen abiotik dan biotik. Jadual 2.1 dan 2.2 menunjukkan komponen abiotik dan biotik.

Jadual 2.1 Komponen abiotik

Komponen Abiotik

Komponen abiotik ialah unsur bukan hidup dalam sesuatu ekosistem.

Komponen Suhu Nilai pH Keamatan cahaya Kelembapan Iklim mikro Topografi
Penerangan • Ciri fizikal tanah
• Organisma boleh • Nilai pH sesuatu • Keamatan cahaya • Kelembapan • Iklim setempat
Contoh hidup dalam julat habitat, iaitu memberikan merujuk kepada yang terdapat di yang berkenaan
suhu tertentu air atau tanah kesan kepada jumlah wap air di suatu kawasan dengan altitud
Gambar sahaja. memberi kesan taburan dan udara. yang kecil. kecerunan dan
foto kepada taburan tumbesaran aspek kawasan.
• Organisma organisma hidup. tumbuhan dan • Kelembapan • Melibatkan
akan mati jika juga haiwan. mempengaruhi gabungan kesan • Semakin tinggi
suhu terlampau • Kebanyakan kadar kehilangan daripada angin, altitud, semakin
berbeza daripada organisma dapat • Matahari air pada kelembapan, suhu rendah tekanan
julat suhu yang hidup dengan merupakan haiwan melalui dan keamatan atmosfera dan
optimum. baik pada nilai pH sumber tenaga sejatan air dan cahaya. suhu.
neutral (pH 7). yang utama tumbuhan melalui
Pada suhu yang untuk proses transpirasi. Pokok pine mampu
rendah, beruang fotosintesis. hidup di kawasan
kutub melakukan yang mempunyai
adaptasi morfologi • Pokok nanas Keamatan cahaya Ular dan katak hidup Iklim mikro di dalam lapisan tanah
dengan menebalkan yang nipis dan
bulu tubuh dan memerlukan tanah yang berlainan di di kawasan yang tanah yang lembap cerun bukit.
adaptasi tingkah
laku dengan yang berasid dalam hutan akan lembap. sesuai untuk cacing.
melakukan
hibernasi. (pH < 7). mengakibatkan

• Pokok kelapa perbezaan terhadap
sawit memerlukan tumbesaran
tanah yang tumbuhan berbeza.

beralkali (pH > 7).

23

2.1.2 Jadual 2.2 Komponen biotik
24 EKOSISTEM DINAMIK BAB 2 SAINS TAMBAHAN TINGKATAN 4
Komponen Biotik
Organisma yang hidup dalam sesuatu ekosistem.

Komponen Pengeluar Pengguna Pengurai
Penerangan
Organisma heterotrof yang tidak boleh
membina makanan sendiri tetapi memerlukan
organisma lain sebagai makanan.

Organisma autotrof yang Terdapat tiga kumpulan pengguna, iaitu: Mikroorganisma yang menguraikan
mensintesiskan bahan sebatian kompleks seperti protein dan
organik daripada bahan 1. Pengguna primer: Herbivor yang karbohidrat pada badan organisma mati
bukan organik melalui memakan pengeluar. atau daripada bahan kumuh menjadi
proses fotosintesis. bahan tidak organik ringkas.
2. Pengguna sekunder: Organisma yang
memakan pengguna primer.

3. Pengguna tertier: Karnivor yang
memakan pengguna sekunder.

Contoh

Pengguna Pengguna Pengguna
Tertier
Primer Sekunder

2.1.3 Interaksi antara komponen biotik dari segi pemakanan

Komponen biotik di sesebuah habitat saling bergantung antara satu sama lain. Interaksi
yang wujud mungkin boleh berlaku dalam tempoh masa sementara mahupun untuk tempoh
masa yang panjang. Rajah 2.2 menunjukkan jenis interaksi antara komponen biotik.

JENIS INTERAKSI ANTARA
KOMPONEN BIOTIK

Simbiosis Saprofitisme Mangsa dan
Pemangsa

Komensalisme Mutualisme Parasitisme

Rajah 2.2 Interaksi antara komponen biotik

Simbiosis
Hubungan antara dua atau lebih spesies yang berbeza untuk jangka masa yang panjang.
Terdapat tiga jenis hubungan simbiosis, iaitu komensalisme, mutualisme dan parasitisme.

Komensalisme

• Komensalisme ialah interaksi antara dua organisma yang hidup bersama-sama
yang melibatkan satu organisma mendapat faedah tanpa menjejaskan organisma
satu lagi. Dua contoh komensalisme ialah epifit dan epizoit.

Epifit
• Tumbuhan hijau yang tumbuh pada pokok lain semata-mata untuk

mencapai kedudukan yang lebih tinggi supaya boleh menyerap
lebih cahaya matahari bagi melakukan proses fotosintesis.

• Epifit tidak mempunyai batang yang kukuh untuk mencapai
ketinggian yang dikehendaki.

• Contoh: Paku pakis tanduk rusa, paku pakis sarang langsuyar
dan orkid merpati.

Epizoit
• Haiwan yang hidup pada permukaan luar haiwan lain dengan

tidak mendatangkan kerugian kepada perumahnya.

• Keuntungan epizoit ialah pengangkutan dan mungkin
memperoleh sisa makanan yang terjatuh keluar daripada
mulut perumahnya.

• Contoh: Ikan remora yang hidup secara berkelompok
berenang berdekatan dengan ikan yu bagi mendapatkan
sisa makanan dan perlindungan.

SAINS TAMBAHAN TINGKATAN 4 BAB 2 EKOSISTEM DINAMIK 25

Mutualisme

• Mutualisme ialah interaksi dua organisma yang saling
menguntungkan kedua-dua belah pihak.

Contoh:
• Kupu-kupu mendapatkan nektar dari bunga,

manakala bunga memerlukan kupu-kupu sebagai
agen pendebungaan.
• Burung jalak hinggap pada tubuh kerbau dan mendapatkan
makanan berupa kutu yang berada pada tubuh kerbau. Bagi
kerbau pula, kutu pada tubuhnya semakin berkurangan.

Parasitisme

• Parasitisme ialah interaksi antara dua organisma yang
menguntungkan salah satu organisma sementara organisma
yang satu lagi mendapat kerugian. Terdapat dua jenis
parasitisme, iaitu ektoparasit dan endoparasit.

Ektoparasit
• Parasit yang hidup di permukaan tubuh organisma lain.
• Contoh: Nyamuk menghisap darah manusia untuk

mendapatkan darah dan membiak. Manusia pula boleh
diserang dengan penyakit berbahaya seperti denggi.
Endoparasit
• Parasit yang hidup dalam tubuh organisma lain (perumah).
• Contoh: Cacing pita yang terdapat dalam sistem
pencernaan manusia mengambil nutrien makanan untuk
menjadikan sumber makanannya. Manusia kerugian
kerana kehilangan nutrien makanan yang diperlukan
oleh badan.

26 EKOSISTEM DINAMIK BAB 2 SAINS TAMBAHAN TINGKATAN 4

Saprofitisme

Organisma hidup yang mendapatkan nutrien daripada bahan organik yang mati atau reput.
Organisma ini dikenali sebagai saprofit. Saprofit merembeskan enzim ke atas organisma
mati untuk mencernakannya dan menyerap sebatian ringkas yang terhasil.

Gambar foto 2.1 Yis, bakteria dan cendawan ialah contoh saprofitisme

Mangsa dan Pemangsa
Mangsa dan pemangsa ialah hubungan satu spesies
organisma yang memburu dan memakan organisma lain.
Contoh: Hubungan antara rusa dan harimau. Rusa ialah
mangsa sementara harimau ialah pemangsa.

Pemangsa mempunyai ciri-ciri khas, iaitu:

Mata yang Kuku yang Paruh yang Gambar foto 2.2 Harimau
tajam bagi tajam dan bengkok untuk merupakan pemangsa
membolehkannya melengkung untuk
mengenal pasti mencengkam mengunyah manakala rusa ialah mangsa
lokasi mangsanya. mangsa. daging mangsa.
Gambar foto 2.3 Mangsa
Rajah 2.3 Ciri-ciri khas pemangsa menggunakan kaedah
penyamaran untuk
Graf mangsa
pemangsa mengelirukan pemangsa
Dicapai pada 2.1.3
11/7/2019.
27
SAINS TAMBAHAN TINGKATAN 4 BAB 2 EKOSISTEM DINAMIK

2.1.4 Mengkaji persaingan antara tumbuhan

Eksperimen 2.1

Pernyataan masalah: Bagaimanakah kesan persaingan intraspesies dan persaingan
interspesies terhadap pertumbuhan anak benih?
Tujuan: Untuk mengkaji persaingan intraspesies dan persaingan interspesies dalam tumbuhan.
Hipotesis: Semakin besar persaingan intraspesies dan persaingan interspesies, semakin
kurang jisim anak benih.
Pemboleh ubah:
Dimanipulasi : Jenis biji benih
Bergerak balas : Jisim anak benih
Dimalarkan : Jisim tanah, isi padu air, keamatan cahaya, bilangan anak benih dan jarak
di antara anak benih.
Bahan: Tanah gembur, air suling, biji benih kacang hijau dan kacang merah.
Radas: Tiga kotak (1 m × 1 m), penimbang, ketuhar, pembaris, pengering dan pen kalis air.
Prosedur:
1. Labelkan tiga kotak sebagai P, Q dan R. Kemudian, isikan setiap kotak dengan jisim tanah

gembur yang sama.
2. Tanam biji benih kacang hijau (∆) pada selang 4 cm dalam kotak P. Dengan cara yang sama,

tanam biji benih kacang merah (X) pada selang 4 cm dalam kotak Q. Dalam kotak R, tanam
biji benih kacang hijau dan kacang merah berselang-seli.
3. Siram ketiga-tiga kotak itu setiap hari dengan isi padu air suling yang sama.
4. Selepas seminggu, cabutkan 10 anak benih kacang hijau secara rawak daripada kotak P.
(Peringatan: semua akar harus dicabut keluar bersama dengan anak benih itu)
5. Basuh akar dengan air yang mengalir untuk menyingkirkan tanah.
6. Keringkan anak benih dalam ketuhar pada suhu 102 °C.
7. Sejukkan anak benih dan timbang jisimnya.
8. Ulang langkah 4 hingga 7 untuk anak benih dari kotak Q dan R.

P QR
Rajah 2.4 Susunan radas

Perbincangan:
1. Apakah jenis persaingan antara tumbuhan di dalam kotak P, Q dan R?
2. Apakah keperluan asas yang menjadi persaingan antara bijih benih di dalam kotak P, Q dan R?
3. Apakah perbezaan antara persaingan intraspesies dan persaingan interspesies?
Kesimpulan: Nyatakan kesimpulan anda.

2.1.4
28 EKOSISTEM DINAMIK BAB 2 SAINS TAMBAHAN TINGKATAN 4

2.1.5 Mengkaji kesan pH terhadap pertumbuhan anak benih

Eksperimen 2.2

Pernyataan masalah: Bagaimanakah kesan pH mempengaruhi pertumbuhan anak benih?
Tujuan: Untuk mengkaji kesan pH terhadap pertumbuhan anak benih.
Hipotesis: Anak benih tumbuh dengan baik dalam keadaan pH yang neutral.
Pemboleh ubah:
Dimanipulasi : Keadaan pH tanah (berasid dan neutral)
Bergerak balas : Ketinggian anak benih (cm)
Dimalarkan : Isi padu air, keamatan cahaya, bilangan anak benih dan jarak di antara
anak benih.
Bahan: Tanah gembur, air suling, asid karbonik dan biji benih kacang hijau.
Radas: Dua kotak (1 m × 1 m), pembaris, pengering dan pen kalis air.
Prosedur:
1. Labelkan dua kotak sebagai P dan Q.
2. Isikan kotak P dengan tanah gembur dan kotak Q dengan tanah gembur yang dicampur

dengan asid karbonik.
3. Tanam biji benih kacang hijau selang 10 cm dalam kotak P dan Q.
4. Siram kedua-dua kotak itu setiap hari dengan isi padu air suling yang sama.
5. Selepas empat minggu, ketinggian anak benih dari kedua-dua kotak P dan Q diukur dengan

menggunakan pembaris.

PQ 2.1.5
Rajah 2.5 Susunan radas 29
Perbincangan:
Apakah keadaan tanah yang sesuai bagi pertumbuhan anak benih?
Kesimpulan: Nyatakan kesimpulan anda.

Uji Minda 2.1

1. Nyatakan komponen-komponen yang terdapat dalam ekosistem.
2. Jelaskan jenis interaksi antara organisma berserta contoh.

SAINS TAMBAHAN TINGKATAN 4 BAB 2 EKOSISTEM DINAMIK

2.2 Proses Pengkolonian dan Proses Sesaran dalam
Tumbuhan
2.2.1 Proses pengkolonian dan sesaran dalam kolam

•1 Spesies perintis (alga dan tumbuhan

tenggelam) menakluki kolam terbiar.

Kolam terbiar Tumbuhan
tenggelam

• Kolam cetek tidak lagi sesuai untuk

tumbuhan terapung. • Bahan organik reput daripada organisma
mati termendap di dasar kolam.
• 2Tumbuhan terapung digantikan oleh
• Kolam menjadi cetek.
tumbuhan amfibia.

3 • Tumbuhan amfibia boleh hidup di
darat dan dalam air.
Tumbuhan

Tumbuhan amfibia Tumbuhan
terapung (rusiga) terapung

Tumbuhan Bahan organik
tenggelam

Tumbuhan Tumbuhan Hutan primer
herba Rusiga berkayu

Purun

• Spesies perintis digantikan oleh • Apabila tumbuhan amfibia mati dan
tumbuhan terapung. mereput, sisa organiknya menambahkan
mendapan di dasar kolam.
• Tumbuhan terapung melitupi air
dan menghalang cahaya matahari • Kolam semakin cetek.
daripada sampai kepada organisma
di dasar kolam. • Secara beransur-unsur, seluruh
kolam akan dipenuhi mendapan dan
• Lebih banyak organisma mati. menyebabkan kolam menjadi kering.

• Kolam menjadi semakin cetek. 4 • Tumbuhan daratan seperti rusiga,
tumbuhan renek dan tumbuhan berkayu

akan menyesarkan tumbuhan amfibia.

Rajah 2.6 Proses pengkolonian dan sesaran bagi tumbuhan 2.2.1

30 EKOSISTEM DINAMIK BAB 2 SAINS TAMBAHAN TINGKATAN 4

2.2.2 Ciri penyesuaian spesies perintis dan spesies penyesar

Bagaimanakah hutan paya bakau boleh Fakta Sains
bertukar menjadi hutan hujan tropika? Kawasan
paya bakau merupakan kawasan air tawar yang Selat Melaka Sungai Tebing lumpur
bertemu dengan kawasan air masin dan boleh Avicennia sp.
dijumpai di kawasan tropika dan subtropika. Sonneratia sp.
Keadaan abiosis di paya tidak sesuai bagi Rhizophora sp.
kebanyakan tumbuhan. Tanahnya lembut, Bruguiera sp.
berlumpur dan mempunyai kandungan oksigen
yang rendah. Tanahnya juga mempunyai tahap Spesis daratan
kemasinan yang tinggi. Kawasan paya juga
terdedah kepada keamatan cahaya yang tinggi. Taburan spesies bakau di sebuah
Namun begitu, pokok bakau berjaya tumbuh di pantai di barat Semenanjung Malaysia.
kawasan tersebut. Apakah ciri penyesuaian
pokok bakau bagi membolehkannya tumbuh di
kawasan paya?

Ciri penyesuaian tumbuhan paya bakau

Spesies Ciri penyesuaian Gambar foto

• Mempunyai sistem akar yang bercabang

luas sebagai sokongan dari tanah yang Gambar foto 2.4 Akar
lembut serta angin laut yang kuat.
pneumatofor

Spesies perintis • Akar utama menghasilkan ratusan
Contoh: Avicennia akar pernafasan tegak yang disebut
sp. (pokok api-api) pneumatofor.
dan Sonneratia sp.
• Akar pneumatofor seperti Gambar foto
(pokok perepat) 2.4 berada di atas permukaan tanah di
sekeliling pokok.

• Permukaan pneumatofor mempunyai
banyak liang yang disebut lentisel seperti
Gambar foto 2.5 untuk membolehkan
akar pokok menjalankan pertukaran gas
dengan atmosfera.

Gambar foto 2.5 Lentisel
pada akar

SAINS TAMBAHAN TINGKATAN 4 BAB 2 EKOSISTEM DINAMIK 31

Spesies Ciri penyesuaian Gambar foto

Spesies perintis • Daun pokok bakau berkutikel tebal Gambar foto 2.6 Daun
Contoh: membantu mengurangkan transpirasi sukulen
semasa cuaca panas. Daunnya yang
Avicennia sp. dan sukulen digunakan untuk menyimpan Gambar foto 2.7 Biji benih
Sonneratia sp. air seperti Gambar foto 2.6. viviparati

• Air laut yang memasuki akar
disingkirkan melalui hidatod iaitu
liang yang terdapat pada epidermis
bawah daun.

• Pokok bakau mempunyai biji benih
viviparati seperti Gambar foto 2.7,
iaitu biji benihnya bercambah semasa
masih melekat pada induk. Biji benih
ini mempunyai radikel yang panjang
dan runcing. Biji benih yang jatuh
ke atas tanah akan terpacak di atas
tanah lembut untuk mengelakkannya
daripada tenggelam ke dalam lumpur
dan dihanyutkan ke laut semasa air
pasang dan surut.

Spesies penyesar • Mempunyai sistem akar jangkang
Contoh: Rhizophora berselirat dari akar utama seperti
Gambar foto 2.8 bagi menyokong
sp. (pokok bakau pokok dan memerangkap dedaun serta
minyak) lumpur agar pemendapan berlaku
dengan cepat.

Gambar foto 2.8 Akar
jangkang

Spesies penyesar • Mempunyai sistem akar banir
Contoh: Bruguiera
berbentuk lingkaran yang keluar

sp. (pokok tumu daripada tanah seperti Gambar foto

merah) 2.9 agar dapat memerangkap banyak

lumpur dan kelodak.

Gambar foto 2.9 Akar banir

2.2.2
32 EKOSISTEM DINAMIK BAB 2 SAINS TAMBAHAN TINGKATAN 4

2.2.3 Perubahan habitat oleh spesies perintis dan spesies penyesar

Perubahan habitat berlaku disebabkan oleh spesies penyesar pada setiap peringkat
sesaran sehingga mencapai komuniti klimaks.

Zon Perintis Zon Rhizophora sp. Zon Bruguiera sp. Zon hutan hujan
tropika
• Spesies perintis • Rhizophora sp.
ialah Avicennia sp. menggantikan • Spesies bakau lain • Pokok bakau
dan Sonneratia sp. spesies perintis seperti Bruguiera perlahan-lahan
secara sp. menggantikan digantikan oleh
• Mempunyai stem perlahan-lahan. Rhizophora sp. tumbuhan darat
akar pneumatofor yang akhirnya
yang tersebar • Akar jangkang • Mempunyai membentuk hutan
dengan meluas bagi menyokong akar banir untuk hujan tropika
bagi menyediakan dan mengukuhkan sokongan dan yang merupakan
sistem sokongan pokok serta memerangkap komuniti klimaks.
dan memerangkap memerangkap lebih banyak
lumpur. lumpur. lumpur. • Komuniti klimaks
ialah suatu komuniti
• Lebih banyak • Spesies perintis • Semakin banyak yang stabil.
lumpur dan Rhizophora sp. mendapan dan
terperangkap yang tua mati dan bahan reput • Proses keseluruhan
sehingga terenap di tebing. terenap di tebing, sesaran ini
menyebabkan persisiran akan mengambil masa
tebing • Tebing menjadi menjadi lebih jauh selama
perlahan-lahan tinggi dan tanah daripada laut. beratus-ratus
akan menjadi adalah lebih kering tahun.
tinggi. dan padat. • Tanah menjadi
keras dan daratan
• Apabila air terbentuk.
berkurangan,
keadaan ini tidak
sesuai lagi untuk
spesies perintis.

Rajah 2.7 Proses perubahan habitat dari zon perintis sehingga membentuk komuniti klimaks

SAINS TAMBAHAN TINGKATAN 4 BAB 2 EKOSISTEM DINAMIK 33

Aktiviti 2.1

Tujuan: Menjalankan satu kajian lapangan ke atas suatu ekosistem untuk memahami proses
pengkolonian dan proses sesaran.
Arahan:
1. Buat lawatan ke suatu ekosistem dan melihat perubahan habitat yang disebabkan oleh

spesies perintis dan spesies penyesar.
2. Cari maklumat untuk memahami istilah spesies perintis, spesies penyesar, spesies

dominan dan komuniti klimaks.
3. Mencari maklumat bagi ciri-ciri penyesuaian spesies perintis dan spesies penyesar dalam

habitat semasa proses pengkolonian dan proses sesaran.
4. Persembahkan maklumat yang diperoleh daripada kajian lapangan dalam bentuk folio

bersama-sama gambar.

Aktiviti 2.2

Tujuan: Mencari maklumat di laman sesawang untuk mengkaji proses pengkolonian
dan sesaran.
Arahan:
1. Layari laman sesawang dan cari maklumat mengenai proses pengkolonian dan proses

sesaran bagi hutan paya bakau.
2. Sertakan juga gambar-gambar spesies haiwan hutan bakau serta ciri-ciri penyesuaiannya.
3. Persembahkan maklumat anda melalui persembahan multimedia.

Uji Minda 2.2

1. Terangkan proses pengkolonian dan sesaran kolam.
2. Nyatakan ciri-ciri penyesuaian tumbuhan paya bakau.
3. Terangkan proses perubahan habitat yang berlaku di kawasan paya bakau.

2.2.3
34 EKOSISTEM DINAMIK BAB 2 SAINS TAMBAHAN TINGKATAN 4

2.3 Ekologi Populasi
• Ekologi populasi ialah kajian terhadap pengukuran saiz populasi dan faktor yang
mempengaruhinya. Dalam suatu ekosistem, adalah penting untuk mengkaji saiz populasi.

• Populasi didefinisikan sebagai sekumpulan organisma sama spesies yang menduduki habitat
yang sama.

• Saiz populasi merujuk kepada bilangan organisma yang terdapat dalam sesuatu populasi.

Saiz populasi organisma dan kepadatannya di sesebuah habitat adalah tidak tetap dan
sentiasa berubah bergantung kepada faktor abiosis dan biosis seperti kadar kelahiran,
kadar kematian, kadar imigrasi (perpindahan masuk) dan kadar emigrasi (perpindahan
keluar). Faktor abiosis seperti persaingan, pemangsaan dan parasitisme juga mengawal
saiz populasi.

Kepadatan populasi merujuk kepada bilangan individu suatu spesies per unit luas
habitat. Bagaimanakah kita menganggar saiz dan kepadatan sesuatu populasi?

2.3.1 Teknik persampelan untuk mengkaji saiz populasi

Dalam mengkaji saiz populasi suatu organisma, teknik
persampelan kuadrat digunakan.

Teknik persampelan kuadrat
Kuadrat ialah suatu bingkai segi empat sama yang
diperbuat daripada kayu, logam atau tali. Saiz kuadrat yang
digunakan bergantung kepada saiz, kepadatan dan taburan
organisma. Sebagai contoh, saiz kuadrat yang digunakan
ialah 10 cm × 10 cm. Melalui teknik ini, kuadrat diletakkan
secara rawak di kawasan tertentu untuk mengkaji populasi Gambar foto 2.10 Contoh kuadrat
satu atau lebih spesies organisma.Teknik ini sesuai digunakan untuk menentukan peratus
litupan, kepadatan dan frekuensi sesuatu spesies biasanya tumbuhan dan haiwan statik
yang kecil.

Frekuensi atau kekerapan

Frekuensi ditakrifkan sebagai kebarangkalian untuk memperoleh individu sesuatu spesies

tumbuhan dalam setiap kuadrat. Frekuensi juga merujuk kepada darjah penyebaran tumbuhan

itu dalam kawasan kajian. × 100%
Frekuensi = Bilangan kuadrat yang terdapat spesies kajian
Jumlah bilangan kuadrat yang digunakan

Kepadatan

Kepadatan ialah bilangan individu purata sesuatu spesies per unit luas kawasan kajian.

Kepadatan = Jumlah bilangan spesies kajian yang dikaji dalam semua kuadrat
Jumlah bilangan kuadrat × luas kuadrat

SAINS TAMBAHAN TINGKATAN 4 BAB 2 EKOSISTEM DINAMIK 35

Litupan

Litupan suatu spesies ialah luas permukaan tanah yang dilitupi oleh pucuk tumbuhan spesies
tersebut. Peratus litupan ialah peratus permukaan tanah yang dilitupi oleh tumbuhan. Peratus litupan
sangat berguna sekiranya sukar untuk menentukan setiap tumbuhan individu secara berasingan.

Peratus litupan = Jumlah luas litupan spesies yang dikaji dalam semua kuadrat (m2) × 100%
Jumlah bilangan kuadrat × luas kuadrat

2.3.2 Menganggar saiz populasi organisma dalam suatu habitat

Anggaran saiz populasi haiwan boleh dikira dengan menggunakan formula seperti berikut:

Bilangan Bilangan

organisma dalam × organisma dalam
tangkapan
Anggaran saiz populasi = tangkapan kedua
pertama

Bilangan organisma yang bertanda dalam Rajah 2.8 Penentuan
tangkapan kedua anggaran saiz populasi

Aktiviti 2.3

Tujuan: Menyiasat hubungan antara saiz populasi suatu organisma dengan perubahan nilai
pH, suhu, keamatan cahaya dan kelembapan.

Arahan:

1. Berdasarkan sumber seperti video, buku rujukan dan Internet, kumpulkan maklumat dan

data tentang kesan setiap faktor abiotik berikut ke atas taburan suatu organisma.

(a) Nilai pH (c) Keamatan cahaya

(b) Suhu (d) Kelembapan

2. Kaji dan tafsirkan maklumat dan data yang diperoleh.
3. Tulis satu laporan tentang penyiasatan ini.

2.3.3 Menentukan taburan organisma dalam suatu habitat berdasarkan kepadatan,

frekuensi dan peratus litupan spesies

Data yang diperoleh boleh digunakan untuk menentukan taburan organisma dalam suatu
habitat berdasarkan kepadatan, frekuensi dan peratus litupan spesies. Mari kita jalankan
Aktiviti 2.4 untuk menentukan taburan organisma dalam suatu habitat.

Aktiviti 2.4

Tujuan: Mengkaji peratus litupan pokok semalu di padang sekolah dengan menggunakan
kaedah persampelan kuadrat.
Bahan: Pokok semalu (Chrysopogon aciculatus) di padang sekolah.
Radas: 10 kuadrat bersaiz 1 m × 1 m, pembaris meter, tali, gunting, paku dan tukul.

2.3.1 2.3.2 2.3.3

36 EKOSISTEM DINAMIK BAB 2 SAINS TAMBAHAN TINGKATAN 4

Prosedur:

1. Bina 10 kuadrat yang berukuran 1 m × 1 m.

2. Dengan menggunakan tali dan paku, bahagikan setiap kuadrat kepada 100 petak yang
berukuran 0.1 m × 0.1 m setiap satu.

3. Dalam setiap kuadrat, kira bilangan petak yang dilitupi oleh pokok semalu. Ambil kira
petak yang lebih daripada separuhnya dilitupi semalu dan abaikan petak yang dilitupi
kurang daripada separuh luasnya.

4. Hitungkan luas litupan pokok semalu dalam setiap kuadrat dengan mendarabkan
bilangan petak yang dilitupi dengan luas setiap petak.

5. Catatkan keputusan anda dalam bentuk jadual seperti berikut.

Jadual 2.3 Keputusan

Kuadrat 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Luas litupan pokok
semalu (m2)

6. Hitungkan peratus litupan pokok semalu dalam 10 kuadrat itu.
7. Hitungkan frekuensi spesies kajian di padang tersebut.

Perbincangan:
1. Nyatakan satu cara untuk meningkatkan kejituan kaedah ini.
2. Adakah pokok semalu bertaburan dengan seragam di padang sekolah anda? Mengapa?

Kaedah tangkap, tanda, lepas dan tangkap semula

Dalam menganggarkan saiz populasi haiwan yang bebas bergerak seperti mamalia kecil,
rama-rama dan burung, kaedah tangkap, tanda, lepas dan tangkap semula digunakan.
Bagaimanakah kaedah ini dilakukan?

Langkah 1 Langkah 2 Langkah 3 Langkah 4

Sampel haiwan Haiwan akan Haiwan yang Setelah satu tempoh,
ditentukan dan ditanda dengan telah ditanda sampel kedua
dilepaskan ke
ditangkap. pemakaian dalam populasi ditangkap semula dan
cincin atau bilangan haiwan yang
sebarang tag. umum. bertanda direkodkan.

Rajah 2.9 Kaedah tangkap, tanda, lepas dan tangkap semula

Uji Minda 2.3

1. Nyatakan teknik persampelan yang sesuai bagi mengkaji saiz populasi sesuatu organisma.
2. Bagaimanakah menganggar saiz populasi organisma dalam sesuatu habitat?

2.3.3

SAINS TAMBAHAN TINGKATAN 4 BAB 2 EKOSISTEM DINAMIK 37

2.4 Ancaman terhadap Ekosistem
2.4.1 Memerihalkan bagaimana aktiviti manusia boleh

mengancam ekosistem

Dengan peningkatan populasi manusia, pelbagai aktiviti perlu dijalankan bagi memastikan
manusia dapat terus menikmati hidup. Namun, jika aktiviti-aktiviti tersebut tidak dipantau,
ia boleh mengakibatkan masalah berkaitan dengan alam sekitar dan fungsi ekosistem.

Menghormati Alam atau Bumi

Semua spesies mempunyai hak
untuk hidup oleh kerana ia juga

makhluk ciptaan Tuhan

• Penggunaanbajatidakorganikyangmengandungi • Penyahhutanan, iaitu aktiviti pembersihan
nitrat dan fosfat digunakan secara berlebihan hutan dengan menggunakan teknik “tebang
menyebabkan lebihan baja terkumpul di dalam dan bakar” iaitu pokok-pokok yang besar
sungai dan tasik. dikeluarkan untuk dijual dan pokok yang
kecil dipotong dan kemudian dibakar.
• Hal ini akan menggalakkan pertumbuhan akuatik
seperti alga. • Aktiviti ini akan mengakibatkan kepupusan
flora dan fauna, peningkatan kandungan
• Apabila alga mati, oksigen terlarut dalam air karbon dioksida dan ia akan mengakibatkan
digunakan oleh bakteria dalam proses pereputan. pemanasan global.
Oksigen terlarut semakin berkurangan. Nilai
Keperluan Oksigen Biokimia (BOD) meningkat
sehingga haiwan akuatik mati. Keseluruhan
urutan kejadian ini dinamakan eutrofikasi.

• Pembangunan yang tidak terancang berlaku bagi
memenuhi keperluan penduduk yang kian meningkat.

• Pembandaran diwujudkan daripada penyahhutanan
dan memusnahkan habitat semula jadi.

• Pembakaran bahan api fosil pula menyumbang
kepada peningkatan karbon dioksida dalam atmosfera
dan mengakibatkan kesan rumah hijau.

• Aktiviti industri dan domestik menyebabkan lambakan
bahan buangan di tapak pelupusan sampah.

• Hal ini mengakibatkan sumber air berdekatan kawasan
tersebut tercemar dan memberikan kesan kepada
organisma di dalam air.

38 EKOSISTEM DINAMIK BAB 2 SAINS TAMBAHAN TINGKATAN 4

Aktiviti 2.5

Tujuan: Mengkaji mengenai isu kesan aktiviti manusia terhadap alam sekitar. Laman
Arahan: sesawang
1. Bentuk satu kumpulan yang terdiri daripada empat Jabatan
Alam Sekitar
orang murid. Malaysia

2. Setiap kumpulan diminta mencari maklumat mengenai isu: Boleh
dicapai pada
Pemanasan Penipisan Pencemaran air, udara, 11/7/2019.

global lapisan ozon terma dan bunyi

3. Anda juga boleh membuat rujukan di laman sesawang
Jabatan Alam Sekitar Malaysia untuk mendapatkan
maklumat berkaitan.

4. Persembahkan maklumat anda dalam bentuk poster yang kreatif.

2.4.2 Langkah mencegah dan mengawal kemerosotan kualiti ekosistem

Penguatkuasaan Undang-undang

Penguatkuasaan undang-undang oleh sistem perundangan
di Malaysia seperti:
• Akta Kualiti Alam Sekitar 1974 (Pindaan 1985)
• Akta Perhutanan Negara 1984
• Akta Kilang dan Jentera 1967 (Pindaan 1983)
• Akta Racun Makhluk Perosak 1974

Penggunaan Teknologi

• Menggunakan penapis khas pada ekzos motosikal dan juga
corong pada kilang bagi menapis pembebasan jelaga, partikel
plumbum dan gas toksik.

• Menggunakan kereta hibrid dalam mengurangkan pembebasan
gas pencemaran ke udara.

• Menggunakan mikroorganisma dalam membersihkan alam
sekitar (bioremediasi).

Bertanggungjawab 2.4.1 2.4.2
Bertanggungjawab ke atas pencemaran dan degradasi alam sekitar. 39

SAINS TAMBAHAN TINGKATAN 4 BAB 2 EKOSISTEM DINAMIK

Pendidikan Konsep 5R

Mengitar semula (Recycle)

• Mengitar semula bahan buangan menjadi produk baharu. Reduce Reuse
Mengguna semula (Reuse)

• Mengguna semula bahan buangan yang boleh diguna pakai.

Mengurangkan penggunaan (Reduce) Refuse Recycle

• Mengurangkan penggunaan bahan yang tidak terbiodegradasi Renew
seperti plastik.

Memperbaharui sumber (Renew)

• Memperbaharui penggunaan bahan lama seperti penggunaan baju lama sebagai kain
untuk membersih.

Menolak penggunaan (Refuse)

• Membuat penolakan penggunaan bahan yang tidak diperlukan dan bahan yang tidak
terbiodegradasi dalam kehidupan harian.

Sumber: Jabatan Alam Sekitar Malaysia.

Pemeliharaan dan Pemuliharaan

• Pemeliharaan adalah untuk memastikan penggunaan sumber semula
jadi digunakan secara lestari.

• Pemuliharaan ialah perlindungan dan pengurusan sumber bumi seperti
tanah, air, flora dan fauna dalam hutan dan paya bakau dipelihara oleh
Jabatan Perlindungan Hidupan Liar dan Taman Negara.

• Jabatan ini ditubuhkan untuk melindungi hutan dan haiwan liar.

Penggunaan Tenaga Boleh Baharu

Sumber tenaga boleh baharu ialah sumber tenaga yang tidak
akan habis digunakan dan boleh diguna berulang kali seperti:
• Tenaga angin daripada kincir angin boleh membekalkan

tenaga elektrik bagi kawasan perkampungan kecil.
• Tenaga solar ditukar kepada tenaga elektrik dalam

penggunaan seharian.
• Kuasa hidroelektrik digunakan untuk menghasilkan tenaga

elektrik.
• Tenaga biojisim.

Uji Minda 2.4

1. Bincangkan aktiviti manusia yang mengancam ekosistem serta langkah-langkah mengawal
kemerosotan kualiti ekosistem.
2.4.2

40 EKOSISTEM DINAMIK BAB 2 SAINS TAMBAHAN TINGKATAN 4

SAINS TAMBAHAN TINGKATAN 4 BAB 2 EKOSISTEM DINAMIK EKOSISTEM DINAMIK Rumusan

Komponen Ekologi Populasi Ancaman Ekosistem

Abiotik Biotik Teknik persampelan Aktiviti manusia Langkah pencegahan
• Suhu • Pengeluar
• Nilai pH • Pengguna • Kuadrat • Pembangunan • Penggunaan
• Keamatan • Pengurai tidak terancang teknologi
• Tangkap,
cahaya tanda, lepas • Penyahhutanan • Penguatkuasaan
• Kelembapan dan tangkap undang-undang
• Iklim mikro semula • Aktiviti industri
• Topografi • Pemeliharaan
• Penggunaan dan
baja tidak pemuliharaan
organik secara
berlebihan • Penggunaan
tenaga boleh
Pengkolonian dan Sesaran baharu

Kolam Paya bakau • Pendidikan
konsep 5R
Kolam Paya bakau
Kuiz termendap menjadi hutan
Pantas 2 dan ditumbuhi hujan tropika
Boleh daratan
dicapai pada
11/7/2019.

41

Refleksi Kendiri

Pada akhir bab ini, murid dapat mempelajari:

2.1 Komponen Abiotik dan Biotik serta Interaksi dalam Ekosistem
Menerangkan dengan contoh maksud habitat, populasi, komuniti, ekosistem dan nic.

Mengenal pasti komponen abiotik dan biotik dalam ekosistem.

Menerangkan interaksi antara komponen biotik dari segi pemakanan.

Menjalankan eksperimen untuk mengkaji persaingan antara tumbuhan.

Menjalankan eksperimen untuk mengkaji kesan pH terhadap pertumbuhan anak benih.

2.2 Proses Pengkolonian dan Proses Sesaran dalam Tumbuhan
Menerangkan dengan contoh proses pengkolonian dan sesaran.

Menerangkan ciri penyesuaian spesies perintis dan spesies penyesar.
Menerangkan perubahan habitat yang disebabkan oleh spesies penyesar pada setiap
peringkat sesaran sehingga mencapai komuniti klimaks.
2.3 Ekologi Populasi
Mengenal pasti teknik persampelan yang sesuai bagi mengkaji saiz populasi
suatu organisma.
Menganggar saiz populasi organisma dalam suatu habitat.
Menentukan taburan organisma dalam suatu habitat berdasarkan kepadatan, frekuensi
dan peratus litupan spesies.
2.4 Ancaman Terhadap Ekosistem
Memerihalkan bagaimana aktiviti manusia boleh mengancam ekosistem.
Berkomunikasi mengenai langkah yang perlu diambil bagi mencegah dan mengawal
pencemaran dan kemerosotan kualiti ekosistem.

Penilaian Sumatif 2

1. Senaraikan lima komponen abiotik.

2. Namakan jenis interaksi antara dua organisma berdasarkan pernyataan di bawah.

(a) Satu pihak mendapat keuntungan, manakala satu pihak tidak mendapat apa-apa
(b) Satu pihak mendapat keuntungan, manakala satu pihak mendapat kerugian
(c) Kedua-dua pihak mendapat keuntungan

3. Dalam ekologi, apakah yang dimaksudkan dengan Jawapan
pengkolonian dan sesaran? Bab 2

4. Apakah komuniti klimaks yang terbentuk daripada Boleh
proses pengkolonian dan sesaran di Malaysia? dicapai pada
11/7/2019.
5. Nyatakan peringkat-peringkat dalam proses sesaran di
kolam terbiar.

42 EKOSISTEM DINAMIK BAB 2 SAINS TAMBAHAN TINGKATAN 4